The Project Gutenberg eBook of Uit Oost en West: verklaring van eenige uitheemsche woorden
    
This ebook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this ebook or online
at www.gutenberg.org. If you are not located in the United States,
you will have to check the laws of the country where you are located
before using this eBook.

Title: Uit Oost en West: verklaring van eenige uitheemsche woorden

Author: Pieter Johannes Veth

Release date: June 11, 2014 [eBook #45943]

Language: Dutch

Credits: Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
        http://www.pgdp.net (This book was produced from scanned
        images of public domain material from the Google Print
        project.)


*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UIT OOST EN WEST: VERKLARING VAN EENIGE UITHEEMSCHE WOORDEN ***




Produced by The Online Distributed Proofreading Team at
http://www.pgdp.net (This book was produced from scanned
images of public domain material from the Google Print
project.)





  +----------------------------------------------------------------+
  |                                                                |
  |                 OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:                   |
  |                                                                |
  | De tekst in dit bestand wordt weergegeven in de originele,     |
  | verouderde spelling. Er is geen poging gedaan de tekst te      |
  | moderniseren.                                                  |
  |                                                                |
  | Bladzijde-nummering is verwijderd. Afgebroken woorden aan het  |
  | einde van de regel zijn stilzwijgend hersteld. Voetnoten zijn  |
  | verplaatst naar het eind van de alinea met de verwijzing.      |
  |                                                                |
  | De in het origineel als cursieve tekst is weergegeven als      |
  | _cursief_.                                                     |
  |                                                                |
  | De volgende diakritische tekens zijn weergegeven als:          |
  |    a-macron: [=a]      o-macron: [=o]                          |
  |    a-breve : [)a]      e-breve : [)e]                          |
  |    i-breve : [)i]      o-breve : [)o]                          |
  |                                                                |
  | Overduidelijke druk- en spelfouten in het origineel zijn       |
  | gecorrigeerd. Variaties in spelling zijn behouden: met/zonder  |
  | accent, met/zonder koppelteken, met/zonder extra spatie. Ook   |
  | de diverse schrijfwijzen van geciteerde werken zijn behouden.  |
  | De vermelde Errata zijn verwerkt in de lopende tekst.          |
  |                                                                |
  | Aan het eind van het boek volgt een overzicht van de           |
  | aangebrachte correcties.                                       |
  |                                                                |
  +----------------------------------------------------------------+




UIT OOST EN WEST.




                           Uit Oost en West.

                             VERKLARING VAN
                      EENIGE UITHEEMSCHE WOORDEN,

                                  DOOR

                            Dr. P. J. Veth,

                           _Oud-Hoogleeraar._

                  [drukkersmerk: Peritia Gratia Qve.]

                    ARNHEM.--P. GOUDA QUINT.--1889.




Gedrukt bij G. J. Thieme, te Arnhem.




_Toen ik in 1864 als hoogleeraar aan de Rijksinstelling voor opleiding
van Indische ambtenaren naar Leiden kwam, bestond daar eene, sedert,
helaas maar al te zeer verflauwde geestdrift voor het woordenboek der
Nederlandsche taal, waarvan de Heeren De Vries en Te Winkel destijds de
eerste afleveringen in het licht gaven._

_Voor de verklaring der uit vreemde talen overgenomen woorden werd de
hulp gevraagd, en met ingenomenheid verleend, van Professor R. Dozy,
die in zijne in 1867 uitgegeven "Oosterlingen" eene verklarende lijst
gaf van de woorden, die uit het Arabisch, Hebreeuwsch, Chaldeeuwsch,
Perzisch en Turksch in de Nederlandsche taal zijn overgenomen._

_Maar hiermede was nog niet alles verricht. Ook andere talen, zooals het
Maleisch, Javaansch, Malabaarsch, Chineesch enz. hadden tot de vorming
onzer taal bijgedragen._

_In mijne aankondiging van Dozy's "Oosterlingen" in "de Gids" van
1867 No. 3, gaf ik over die Oostersche woorden eenige algemeene
beschouwingen, die ik met eenige meer bekende voorbeelden toelichtte;
en toen ik bespeurde, dat ook deze zwakke poging om tot de _origines_
der Nederlandsche taal door te dringen, algemeene bijval vond, besloot
ik eene verzameling van zoodanige woorden aan te leggen, waarin ik
gedurende ruim een twintigtal jaren opteekende, de merkwaardigste door
Dozy niet behandelde, bij Nederlandsche schrijvers voorkomende woorden
van vreemde afkomst; inzonderheid de zoodanige, die wij aan ons
handelsverkeer in vreemde werelddeelen en onze koloniën verschuldigd
zijn, en daaronder vooral ook de woorden, die wij op dezelfde wijze
hadden verkregen, maar die in de landen, welke voor ons de landen van
herkomst waren, reeds vóór ons door de Portugeezen, Spanjaarden en
Arabieren waren ingevoerd._

_Aan scherpe grenslijnen was hier natuurlijk niet te denken, daar
telkens en in alle richtingen zich woorden uit de eene taal naar de
andere verbreiden. Ook was het zeker niet vreemd, dat, toen eenmaal eene
menigte Spaansche en Portugeesche woorden uit de koloniën afkomstig,
waren opgenomen, ook aan andere, waarmede dit niet het geval was, eene
plaats werd gegeven._

_Nu en dan werd ook wel eens een uit andere talen afkomstig woord
behandeld, wanneer ik meende daarover eenig nieuw licht te kunnen
verspreiden. Het merkwaardigste voorbeeld van dien aard, is zeker
wel het woord _tor_, dat, daar het van echt Germaansche afkomst is,
eigenlijk hier geene plaats had mogen innemen._

_In den aanvang van het jaar 1888 werd deze verzameling--naar aanleiding
van een gesprek over het woord _fiche_,--toevallig bekend aan den
Heer G. Keller, redacteur der Arnhemsche Courant, die na inzage
terstond toonde veel lust te hebben van tijd tot tijd eenige van mijne
woordverklaringen, ten einde aan zijne lezers eenige verscheidenheid van
lectuur te verschaffen, in zijn dagblad op te nemen. Daar ik vroeger
meermalen was aangezocht om de proeven van dit werk, die ik reeds hier
en daar had geleverd, te vermenigvuldigen, besloot ik den geheelen
voorhanden voorraad tot zijne beschikking te stellen. Enkele woorden
werden als minder geschikt uitgeworpen, vele andere werden bij de
omwerking, die nu de verzameling onderging, van tijd tot tijd toegevoegd
of breeder toegelicht._

_Om den weg voor gedurige bijvoeging zoolang mogelijk vrij te laten,
besloot ik mij van alle systematische rangschikking te onthouden. Deze
toch zou alleen mogelijk geweest zijn, indien het werk in eens als een
afgerond geheel aan de pers ware geleverd, maar kon niet in aanmerking
komen, nu ik de gelegenheid wilde openhouden om nieuwe woorden bij te
voegen, wanneer mij zoodanige in den loop van het afdrukken mochten
voorkomen._

_Daar mijn arbeid thans op verzoek van den tegenwoordigen uitgever,
waaraan ik gaarne gevolg gegeven heb, als afzonderlijke uitgave het
licht ziet, zijn de woorden echter gemakkelijk te vinden door middel van
het alphabetisch register, dat ik aan het einde wensch te plaatsen.
Dit register bevat niet enkel de in afzonderlijke artikelen behandelde
woorden, maar ook de voornaamste dergenen, waarover iets in het
voorbijgaan gezegd is._

ARNHEM, _Februari 1889_.

                                                         P. J. VETH.




De bijzondere richting mijner studiën heeft mij dikwijls genoopt te
snuffelen in weinig bekende boeken en handschriften en onze reizigers in
gedachten over den Oceaan te volgen tot in de afgelegenste gewesten van
den aardbodem. Niet zelden is het mij daarbij gebeurd te ontdekken, dat
zij uit die gewesten woorden hadden medegebracht, die in onze volkstaal,
dikwijls zelfs in onze schrijftaal, waren ingeslopen. Die woorden waren
dan niet zelden in onze woordenboeken geheel verkeerd verklaard, terwijl
van andere nooit eene verklaring beproefd of althans gevonden was. De
woorden die ik bedoel zijn nu eens uit Amerika, dan eens uit Afrika,
dan weder uit Azië, en voornamelijk, zooals te verwachten was, uit den
Indischen Archipel afkomstig. Zij behooren evenwel lang niet altijd tot
de eigen talen van die gewesten, maar zijn dikwijls daar ingevoerd door
onze Arabische, Portugeesche en Spaansche voorgangers, en werden dus in
de gewesten die onze reizigers bezochten, opgevangen uit den mond der
kolonisten, of waren reeds sedert lang van dezen tot de inboorlingen
overgebracht, zoodat zij deel van hunne taal schenen uit te maken. Zoo
zijn er b. v. onderscheidene Arabische en Perzische woorden, ook nu
nog bij ons in gebruik, die niet rechtstreeks uit West-Azië tot ons
kwamen, maar die door den trechter van het Maleisch of Javaansch in
onze taal werden overgegoten. Prof. Dozy, die voor eenige jaren in zijne
"Oosterlingen" eene vrij volledige lijst en eene zeer scherpzinnige
verklaring heeft gegeven van de woorden die in onze taal uit het
Arabisch, Perzisch en Turksch stammen, heeft echter de woorden van de
hier bedoelde soort overgeslagen, dewijl ze naar zijne meening meer
behoorden in eene (ons nog steeds ontbrekende) lijst der woorden uit
Insulinde afkomstig.

De woorden, die in mijne aanteekeningen een plaats hebben gevonden,
kunnen moeilijk tot bepaalde klassen worden gebracht. Het is een
allerlei, dat door geen anderen band wordt samengehouden, dan dat het
vreemdelingen zijn in onze taal, die daarin als gasten zijn opgenomen.
Er zijn er misschien zelfs enkele onder, die ofschoon in een vreemd
gewaad tot ons gekomen, echter van onze taal niet zoo ver afstaan als
men hun zou aanzien. Dit schijnt onder andere het geval te zijn met het
woord _Fiche_, dat ik reeds eenigen tijd geleden bij wijze van proeve in
de _Arnhemsche Courant_ behandeld heb. Men houdt (zie van Dale, wiens
verklaring nog onlangs door prof. Beets werd overgenomen) dit woord voor
het Spaansche _fichas_, rekenpenningen. Ik meen te hebben aangetoond
dat _fichas_ in die taal volstrekt niet _rekenpenningen_ in het
algemeen beteekent, maar juist die bepaalde soort van rekenpenningen,
die wij in het kaartspel gebruiken en, den in het Fransch gebruikelijken
vorm aannemende, _fiches_ noemen. Onze landgenooten hebben altijd het
zwak gehad om alle vreemde woorden voor Fransch te houden en op Fransche
wijze uit te spreken. Zij hebben soms zelfs aan zuiver Nederlandsche
woorden een Franschen vorm en Fransche schrijfwijze gegeven, en
getracht ze als vreemdelingen voor te stellen. Zoo ontstond o. a. het
belachelijke, en in het Fransch, waar de stof _nacre_ heet, geheel
onbekende _perle d'amour_, waarin de Nederlander die de betrekking kent
tusschen de parelschelp en de parel, onmogelijk het echt Nederlandsche
_parelmoeder_, bij samentrekking _parelmoer_ (Duitsch _Perlmutter_,
Engelsch _Mother of Pearl_), kan miskennen. Op soortgelijke wijze meende
nu ook onze van Lennep in _fiche_ het Hollandsche _vischje_ weder te
vinden, en volkomen terecht herinnerde hij zich daarbij dat in de
Japansche fichesdoozen, die men nog zeer dikwijls zag in mijne jeugd,
maar die thans vrij zeldzaam zijn geworden, de speelmarkjes, van
parelmoer vervaardigd, inderdaad den vorm van _vischjes_ hadden. Toch
houd ik ook die verklaring niet voor volkomen juist; 't is haast niet
denkbaar dat een Hollander _vischje_ als _fiche_ zou gaan uitspreken. Ik
vermoed dat die speelmarken, die vooral bij het whistspel gebruikelijk
zijn, met dit spel uit Engeland tot ons zijn gekomen, want nog worden
ze in Engeland _fishes_ genoemd, en dat dit woord later voor Fransch
gehouden en als _fiches_ uitgesproken werd, is zeer natuurlijk. De
juistheid dezer verklaring heb ik eenigermate door het woordenboek der
Spaansche Academie, maar vooral door het Portugeesche van Moraes Silva
(in v. _fixa_) bevestigd gevonden.

Lang heb ik het voornemen gekoesterd, zoo niet alles wat ik verzameld
heb, dan toch het belangrijkste daarvan, in het licht te geven, en
terwijl ik daartoe thans overga, vlei ik mij dat de lectuur niet al te
dor of vervelend zal gevonden worden. De woorden hebben soms wonderlijke
en verrassende lotgevallen, waarin zelfs een komisch element niet altijd
ontbreekt.

Ik begin met een drietal woorden, die men den vreemden oorsprong niet
zoo dadelijk kan aanzien, en die daardoor tot verkeerde opvattingen
aanleiding hebben gegeven, de woorden _negerij_, _oorlam_ en
_kwispedoor_, waarvan wij de beide eerste aan het Maleisch, het derde
aan de Portugeezen in Indië verschuldigd zijn. Voor het overige zal ik
mij aan geene bepaalde orde binden, maar aan het _varietas delectat_
gedachtig zijn.




Negerij of Negorij.

Omtrent dit woord heerschen zonderlinge dwalingen, die onmiddellijk
worden ingezien, als men den waren oorsprong heeft erkend. Op den klank
af brengt men het doorgaans in verband met _neger_ (van _niger_, zwart),
zooals wij de zwarte Afrikanen noemen. Zoo lezen wij bij Weiland in het
art. _neger_: "van hier _negerij_, een aantal hutten, als een dorp bij
elkander gezet, waarin negers wonen, b. v.: _die landwaarts in hunne
negerijen of dorpen hebben_. Bogaert." Hier is echter de beteekenis
_dorp_ niet geheel miskend; maar veel erger maakt het van Dale, "Nieuw
Ned. Woordenboek", die eerst, op _negerij_, dit gelijk stelt met
_negerhuis_, maar tegelijk naar den tweeden vorm _negorij_ verwijst,
waarvan hij zegt: "_Negorij_, _negerij_ (oudtijds), plaats, waar negers
verkocht worden." In deze weinige woorden zijn drie kapitale fouten
bevat: want kennelijk wordt het woord met _neger_ in verband gebracht,
de beteekenis is geheel verkeerd opgegeven, en het wordt zeer ten
onrechte als verouderd vermeld. Het woord is nooit menigvuldiger
gebruikt geworden dan in de laatste jaren, nu zooveel over onze
Oostindische bezittingen geschreven wordt. Doch die soort van boeken
schijnen onze taal- en letterkundigen zelden in te zien. In het
Nederlandsch-Fransch Woordenboek van prof. Heremans, doorgaans met
zooveel zorg bewerkt, lees ik ook al: "_Negorij_, village habité par
des nègres", en in het Nederlandsch-Hoogduitsch Woordenboek van dr.
Sicherer vind ik zelfs aan _negorij_ twee beteekenissen toegekend: 1o.
Negerdorp, negerkraal, 2o. Negermarkt, plaats waar negers als slaven
verkocht worden. Klaarblijkelijk heeft hij de verklaringen van Weiland
en van Dale gecombineerd.

Voor hen, die met de talen onzer Oostindische bezittingen in het geheel
niet bekend zijn, moet men erkennen dat de uiteenloopende vormen, waarin
dit woord voorkomt, en het verloop zijner beteekenis iets verwarrends
en misleidends hebben. Zoo schrijft b. v. de heer Verkerk Pistorius
in zijne "Studiën over de inlandsche huishouding in de Padangsche
bovenlanden", bestendig _negari_, waarin men niet zoo dadelijk hetzelfde
woord herkent. Ook moet men, om het gebruik van het woord goed te
begrijpen, met de filiatie der beteekenissen goed bekend zijn. Ik zal
daarover zoo kort mogelijk het noodzakelijkste zeggen.

Het woord is eigenlijk het Sanskrietsche _nagara_ of, in vrouwelijken
vorm, _negari_. Van deze beide vormen is de eerste in laag-, de tweede
in hoog-Javaansch gebruikelijk. Ook de Maleische vormen verschillen
hiervan niet veel; in het laag-Maleisch spreekt men doorgaans _negeri_
of _negri_ uit.

Aan dit laatste is de Nederlandsche vorm _negerij_ of beter _negerie_
ontleend. Hoe men aan _negorij_ is gekomen kan ik niet zeggen;
misschien vond men het welluidender.

De beteekenis van het woord is eigenlijk: de plaats waar een vorst zich
met zijn volk gevestigd heeft. Soms wordt er het geheele vorstendom,
land of rijk, soms alleen het binnenste hoofddistrict door den vorst in
persoon bestuurd, soms ook alleen zijn hoofdstad of residentie door
bedoeld; maar ook de zetel der vazallen of regenten kan zoo genoemd
worden. Deze beteekenissen vindt men in het Javaansch. In het Maleisch
is de beteekenis nog verder verloopen en duidt het woord, althans in den
vorm _negri_, iedere stad of aanzienlijk dorp, iedere verzameling van
één gemeente vormende kampongs of buurten aan.

In het Nederlandsch schijnt mij de vorm _negerie_ de verkieslijkste,
omdat die het meest overeenkomt met den gewonen Maleischen vorm, waaraan
wij het woord ontleend hebben. _Negerie_ heeft overigens, ofschoon
verreweg het meest gebruikt waar wij van onze Oostindische bezittingen
spreken, bij ons de meer algemeene beteekenis gekregen van een stad of
dorp bij onbeschaafde of half-beschaafde volken, zooals uit het door
Weiland aangehaalde voorbeeld blijkt.




Oorlam.

Dit woord beteekent volgens van Dale: 1o. een ervaren zeeman, 2o. een
rantsoen jenever aan boord der schepen, en in het algemeen een borrel of
slok. De eerste beteekenis zou volgens hem rechtstreeks ontleend zijn
aan het Maleische _orang lama_, dat een _ervaren, handig, bekwaam man_
zou beteekenen. Dit laatste is zeker volkomen onjuist. _Lama_ beteekent
in het Maleisch _lengte_ of _duur van tijd_, en, als adjectief, _oud_,
_uit den ouden tijd_. _Orang lama_ is in goed Maleisch _een mensch van
den ouden tijd_, maar in laag Maleisch, als verkorte spreekwijze voor
_orang lama datang_, een _mensch die lang geleden gekomen is_, _een
oudgast_, in tegenstelling met een _orang baroe datang_ of _orang
baroe_, een pas aangekomene, een _baar_ (van _baroe_, nieuw, afkomstig),
een nieuweling.

Het woord _Oorlam_ schijnt vooral aan de Kaap de Goede Hoop in gebruik
te zijn geweest. In Deel VII van de "Historische beschrijving der
reizen", bl. 231, lezen wij daaromtrent het volgende: "De Europeesche
inwoners van de Kaap zijn gewoon alle aankomende Europeanen door twee
bijzondere Maleische woorden te onderscheiden. Die regelrecht uit
Holland komen, doopen ze met den naam van _Baar_, komende van _Oram
bari_" [moet zijn _Orang baroe_] "en die uit Indië wederkeert met den
naam van _Orlam_. Den orlammen-tijd" [hierdoor wordt de tijd verstaan,
waarop de retourschepen op de terugreis naar het vaderland de Kaap
aandeden] "houdt men daar voor een kermis, waarop schippers, boekhouders
en matrozen zich van voorraad ontdoen, dien zij duchten dat in Holland
niet door den beugel zal kunnen" [als op oneerlijke wijze, b. v. door
morshandel, verkregen]. Een weinig verder wordt gezegd, dat "de matroos,
hier in een luilekkerland vallende, de schoonste gelegenheid had om al
het opgespaarde te verteren en door den lekkeren Kaapschen wijn op hol
te raken."

Men ziet hieruit dat de _oorlammen_ veelal echte liefhebbers van de
flesch waren, en als men zich die tallooze avontuurlijke uitdrukkingen
herinnert, die onze in dat opzicht maar al te zeer ontwikkelde volkstaal
voor de dronkenschap en hare oorzaak, den jeneverborrel, heeft
uitgedacht, zal men het misschien niet ondenkbaar vinden, dat in
_oorlam_ de beteekenis van _borrelaar_ in die van _borrel_ is
overgegaan.

Die nieuwe beteekenis is hoofdzakelijk in gebruik aan boord der schepen,
en vooral voor het rantsoen jenever, dat op vaste tijden aan de matrozen
wordt uitgereikt. "Wanneer het wasschen is afgeloopen", zegt Olivier,
"Land- en Zeetochten in Indië", D. III, bl. 332: "is de naastvolgende
roep van des bootmans fluitje de ware blijde boodschap. Tot driemaal,
met eenige niet onaardige roulades, bijna gelijk het gezang van een
kanarievogel, klinkt de nu dubbel welkome scheepsmuziek den zonen van
Neptunus in de ooren. Het is "_oorlam_.""

Aan de Kaap heeft _oorlam_ ook de beteekenis gekregen van een man van
ervaring en scherpzinnigheid. Deze hangt onmiddellijk samen met die
van _oudgast_. Terwijl de _baren_, nog geheel vreemd aan de zeden en
gebruiken van het Oosten, dikwijls werden bespot en als erg onnoozel
uitgekreten, was de _oorlam_ of oudgast in dat alles volkomen te huis,
en daardoor ver boven den nieuweling verheven. De Namaqua's, een
Hottentotsche stam, noemen zich gaarne _oerlams_, omdat zij eene
uitstekende meening van hunne eigen schranderheid hebben. Vandaar dat
men soms onder de volksstammen van Zuid-Afrika ook de _Orlams_ of
_Oerlams_ vermeld vindt.

Die Namaqua's onderscheiden zich echter inderdaad door domheid en
onkunde. Hierop slaat het volgende verhaal bij Schüssler, Zuid-Afrika,
bl. 77: "Aron vertelde ons, zeer ondeugend, dat, daar de Namaqua's veel
van "soopie" houden, het woord _oorlam_, hetwelk zij door hunne domheid
niet eens goed konden uitspreken, het eenige woord was, dat ze van een
gedeserteerd zeevarende hadden geleerd en onthouden, en door beduiding
met de hand ook verstaan en _begrepen_; want, zeide hij, als zij het
uitspreken, keeren zij tegelijk het plat van de hand naar den mond--wat
werkelijk het geval is--en denken daarbij: veel "soopies" of "oorlams"
maken domme menschen slim--oorlamsch."

Er is dus wel iets waars in de meening van van Dale, dat _oorlam_ ook
een _ervaren, handig man_ kan aanduiden, maar die beteekenis is uit de
oorspronkelijke van _oudgast_ afgeleid en volstrekt niet de meest
gewone.




Kwispedoor.

Van dit woord heeft niemand ooit eene verklaring uit het Germaansch
kunnen geven, ook niet in den vorm _kwispeldoor_, waardoor men het ons
meer naar den mond heeft gemaakt; want wat toch zou _kwispelen_, een
onbetwist Hollandsch woord, met een spuwbekken te maken hebben?

De ware verklaring van het woord gaf prof. de Vries in den _Taalgids_;
het is hem evenwel daarbij ontgaan, dat hij dezelfde verklaring van mij
in eene vergadering der Maatschappij van Nederlandsche Letterkunde
gehoord had. Ik had intusschen die verklaring ook reeds vóór hem
gepubliceerd, namelijk in het _Tijdschrift voor Ned.-Indië_, Jaarg.
1867, D. I, bl. 296. Wat ik daar schreef zal ik hier eerst letterlijk
herhalen, om er daarna nog eenige opmerkingen aan toe te voegen.

"Gemeenlijk neemt men aan, dat dit woord bij ons van Spaanschen
oorsprong is en verbasterd uit _escupedor_ of _escupidero_, en dat het
in onze taal is ingedrongen in het tijdvak der Spaansche heerschappij.
Daarentegen houd ik mij verzekerd, dat het woord Portugeesch is, dat
wij het in Indië van de Portugeezen geleerd hebben en dat het uit Indië
naar Europa is overgebracht. Ziehier mijne gronden. Baldaeus spreekt
in zijne "Beschrijvinge van Malabar en Choromandel", bl. 160, van een
Naïk, die _cuspidoordrager_ was in het rijk van Carnatica, en van een
tweeden, dien hij 's Konings _betelgever_ noemt. De beteldoos en het
spuwbekken zijn inderdaad van elkander onafscheidelijk. Bij het woord
_cuspidoordrager_ teekent Baldaeus op den kant aan: "Cuspidoor is een
spuwbekken of -pot." Nu heet werkelijk in het Portugeesch een spuwbekken
_cuspideira_ of _cuspidòr_, van het werkwoord _cuspir_ of _cospir_,
het Latijnsche _conspuere_. De vorm _cuspideira_ is de beste en meest
gebruikelijke; _cuspidòr_ beteekent, volgens het Portugeesch woordenboek
van Moraes Silva, eigenlijk _Pessoa que cospe muito_ (een persoon die
veel spuwt); maar hij kent het toch ook in de beteekenis van _vaso de
cuspir_, d. i. een spuwbekken, en hij haalt daarvoor eene plaats aan uit
Castanheda's "Historia da India" I, f. 39: "_hum cuspidòr de oiro_"
(_oiro_ = _ouro_), d. i. een gouden spuwbekken.

"Hieruit trek ik de volgende besluiten: 1o. het spuwbekken dat de
Indische vorsten bij het betelkauwen gebruiken, noemden de Portugeezen
_cuspidòr_; 2o. dit woord hebben wij in Indië van hen overgenomen,
maar tot _kwispedoor_ verbasterd; 3o. dit woord is uit Indië naar het
moederland overgebracht. De afleiding uit het Spaansch verwerp ik:
1o. omdat Baldaeus, in 1669-1671, in welke jaren hij zijn werk te boek
stelde, nog noodig had _cuspidoor_ voor zijne lezers te verklaren,
wat wel het geval niet zou geweest zijn, indien dit woord reeds in de
Spaansche tijden in onze taal was gekomen; 2o. omdat _kwispedoor_ met
het Portugeesche _cuspidòr_ nog meer overeenkomt dan met het Spaansche
_escupedor_."

Tot dusverre mijne vroegere verklaring. Ik voeg er nu nog de vrij
afdoende opmerking bij, dat wij, zooals later blijken zal, in Indië de
namen van een aantal zaken van onze Portugeesche voorgangers hebben
geleerd en ons toegeëigend, maar dat wij in onze taal geen enkel woord
hebben, dat onze voorouders vóór of gedurende onzen vrijheidsoorlog van
de gehate Spanjaarden hebben overgenomen. In het geheel is onze taal aan
het Spaansch al zeer weinig verschuldigd, doch daarop kom ik later wel
eens terug.

Toen ik bovenstaande verklaring van het woord kwispedoor publiceerde,
maakte ik aan het slot de opmerking dat _cuspidòr_ misschien alleen op
het vasteland van Indië en niet op de eilanden in gebruik was geweest.
Doch dit is stellig verkeerd. Forrest, in zijn "Voyage to New-Guinea",
p. 135, gebruikt het woord ook, waar hij spreekt van Mindanao, en wel
als _inlandsch_ woord, waarvan hij eene verklaring noodig acht. Hij
schrijft het woord, op het gehoor af, _cuspadore_, en zegt in eene noot:
"an utensil well known to those who smoak tobacco and chew betel."
De Fransche vertaling van Forrest, die veel meer verspreid is dan het
oorspronkelijke, heeft bl. 265 voor _cuspadore_ eenvoudig _crachoir_, en
laat de noot weg,--wel een waarschuwing, dat, wie gelegenheid heeft het
oorspronkelijk in te zien, zich nooit met de raadpleging eener vertaling
moet vergenoegen.

De plaats van Forrest bevestigt alleszins, dat _cuspidòr_ een
Indisch-Portugeesch woord is; het verdient echter opmerking, dat het
nooit vermeld wordt onder de vele Portugeesche woorden die in de
inlandsche talen van de Molukken, de Minahassa enz. zijn opgenomen.

Forrest reisde in 1774 tot 1776. Valentijn in zijne in 1726 verschenen
"Beschrijving van Groot-Java" (Oud- en Nieuw Oost-Indië, IV. 1),
schrijft op bl. 61, dat een der grooten van den Vorst van Mataram
hem een _cuspidoor_ of spuwpotje nadraagt. Ook deze plaats leert ons,
dat _cuspidòr_ op de eilanden evenzeer als op het vasteland bekend
was; merkwaardig is het bovendien, dat ook hij het woord nog in den
Portugeeschen vorm geeft en van eene verklaring doet vergezeld gaan.
Dit bewijst wel, dat zoowel het algemeen gebruik van het woord als zijn
verhollandschte vorm _kwispedoor_, van recenten oorsprong zijn.




Adat.

_Adat_ stamt van den Arabischen wortel _'âda_, die _terugkeeren,
herhalen_ beteekent, en duidt aan _het gedurig terugkeerende_, de
_gewoonte_, het _gebruik_. In de rechtstaal van den Islam (dus bij
Arabieren, Perzen, Turken enz.) wordt het woord gebruikt om het
gewoonterecht, le droit coutumier, aan te duiden, in tegenstelling van
het bij de wet geregelde en beschreven recht. "Het Mohammedaansche
recht", zegt mr. L. W. C. van den Berg, in zijne _Beginselen van het
Mohammedaansche Recht_, "heeft twee hoofdbronnen, de wet (sjar') en de
gewoonte, _'âdat_ of _'orf_. Deze laatste mag alleen worden gevolgd,
wanneer de wet zwijgt, of er uitdrukkelijk naar verwijst."

In die Mohammedaansche landen, die eerst laat voor den Islam gewonnen
zijn, toen het machtig Rijk der Khalifen lang was uiteengespat, en waar
dus geen krachtig centraal gezag de inrichting der maatschappij in
alle opzichten onder de heerschappij der wet kon brengen, werd aan het
bestaande gewoonterecht zeer veel grooter plaats gelaten, dan er naar de
beginselen van den Islam aan toekomt. Dit is inzonderheid ook het geval
in den Indischen Archipel. Het staatsrecht, het strafrecht, de meeste
rechtsbetrekkingen der individuen onderling, worden er door de âdat
beheerscht, ja er zijn zelfs streken waar ook het personen- en erfrecht
zich niet geheel aan de voorschriften van den Islam hebben onderworpen.
Wel staat er overal tegenover de adat het goddelijke, op den Koran en de
Sonnah rustende recht, gemeenlijk door de woorden _sarat_ of _sarengat_
(Arab. _sjar'_ of _sjarí'ah_) aangeduid; wel moet, volgens de inlandsche
begrippen, de adat steeds aan de sarat ondergeschikt blijven; maar dat
overwicht der sarat bestaat meestal alleen in theorie. Nooit is door
eenig openbaar gezag de grens tusschen het gebied van sarat en adat met
juistheid aangewezen, en het inlandsch recht verkeert dienvolgens in
Ned.-Indië in een staat van onzekerheid, die tot gedurig geharrewar
aanleiding geeft. Doch over de rechtstoestanden in Ned.-Indië is het
hier de plaats niet te spreken.

Bestaat er geen vaste grens tusschen de zaken waarin de sarat, en die
waarin de adat beslist, even weinig bestaat er een vaste grens tusschen
hetgeen al of niet tot de adat behoort. Het is er verre van af, dat,
wat als adat geëerbiedigd wordt, steeds tot vroegere geslachten zou
opklimmen; nieuwe instellingen worden dikwijls reeds na weinige jaren
met het gezag der adat bekleed of, om juister te spreken, door de
Europeesche gezaghebbers den inlander als adat opgedrongen. Zoo
zegt de heer Gevers Deynoot in zijne "Herinneringen eener reis naar
Nederl.-Indië", bl. 78: "De Javaan is gesteld op oude gebruiken, maar
men bestempelt dikwijls veel met den naam van _adat_, waarvan de
inlander gaarne bevrijd zou zijn", en de heer J. C. Baud, bij van
Deventer, "Bijdragen tot de kennis van het landelijk stelsel", II, bl.
190: "De Javaan is een slaaf der gewoonte (_adat_), maar voor hem is
nu _adat_ geworden, wat sedert 16 jaren bestaan heeft, terwijl hetgeen
vroeger bestond, nu heeft opgehouden _adat_ te zijn."

Sommigen schrijven dit woord _hadat_, b. v. de heer Verkerk Pistorius,
"Studien over de inlandsche huishouding in de Padangsche Bovenlanden",
bl. 87: "_Hadat_ is de algemeene naam voor wetten, zeden, instellingen,
gewoonten, gebruiken en inzettingen". Deze schrijfwijze is te verklaren
uit den aard der eerste letter van het Arabische woord, die door de
inlanders evenmin als door de Europeanen kan uitgesproken of met
juistheid in het schrift wedergegeven worden. Onlangs in de _Arnhemsche
Courant_ de door prof. Dozy in zijne "Oosterlingen" en elders gegeven
verklaring van het woord _averij_ tegen eene nieuwe, weinig aannemelijke
verklaring handhavende, merkte ik op, dat ook in dat uit het Arabisch
stammende woord, en juist om dezelfde reden, wel eens _haverij_ wordt
geschreven. Echter verdient mijns inziens _adat_, als meer met de
gewone Mal.-Javaansche uitspraak overeenkomend, de voorkeur.

Op Celebes heeft het woord _adat_ (in het Makassaarsch en Boegineesch
_ada_ uitgesproken) nog eene gewijzigde beteekenis gekregen. Het wordt
er ook gebezigd van hen die gesteld zijn om de adats des lands te
handhaven, alzoo de Rijksgrooten, de Raadsheeren, coll. de Rijksraad.
Zie Matthes, "Makassaarsch Wdbk.", bl. 650. Het is zeker niet meer dan
toeval dat juist in deze beteekenis door de Europeanen zoo dikwijls de
vorm _hadat_ gebezigd wordt, en men zoo vaak van de _hadat_ van Boni,
de _hadat_ van Gowa enz. leest. Men heeft waarschijnlijk daarin het
voorbeeld van den een of anderen schrijver gevolgd, die met den heer V.
Pistorius den vorm _hadat_ verkoos. Men zou dwalen indien men meende,
hier met een ander woord dan het gewone adat, of met eene uitspraak met
scherper aspiratie op Celebes te doen te hebben.

In de tot dusverre gegeven voorbeelden is het woord _adat_ steeds van
Ned.-Indische toestanden gebruikt, en bleef het daartoe bepaald, dan zou
het, hoe gemeenzaam het ons ook geworden is, nog geen aanspraak maken
om als genaturaliseerd in onze taal te worden beschouwd; maar het heeft
meer recht dan _dessa_, en minstens evenveel recht als _prauw_, om in
een Nederlandsch woordenboek te worden opgenomen. Van Limburg Brouwer,
"Akbar", bl. 108, gebruikt het met betrekking tot Hindostan, waar hij
van verkorting van de rechten der gemeenten tegen de adat gewaagt.
Maar vindt men dit voorbeeld nog niet sterk genoeg, zeker zal men
overtuigd worden, als men in populaire geschriften plaatsen als de
volgende aantreft: "Eene vrouw mag niet kiezen, en zelfs geen man; dit
verbiedt nu niet de kieswet, maar de maatschappelijke usance, de adat."
(_Uilenspiegel_ van 18 Jan. 1872). Het Nederlandsch Woordenboek van van
Dale, dat zoowel _dessa_ als _prauw_ heeft opgenomen, zal dus in een
volgende uitgave voor _adat_ een plaatsje behooren in te ruimen.

Het is niet geheel overbodig te vragen, welk geslacht aan het woord
_adat_ moet worden toegekend. De talen van Insulinde, die geen
grammaticaal geslacht kennen, laten dit onbeslist. Maar sommige
Nederlandsche schrijvers gebruiken het woord als mannelijk, b. v.
"spoorwegen in de Oost--is er wel iets dat meer strijdt tegen den adat?"
(_Uilenspiegel_ van 14 Oct. 1871). Maar dat is stellig eene fout. In het
Arabisch is het woord vrouwelijk en wordt door den uitgang als zoodanig
gekenmerkt.




Hadji.

Over dit woord kan ik zeer kort zijn. Het duidt de personen aan die de
_hadj_ verrichten, d. i. de bedevaart naar Mekka, die door den Islam
van iederen geloovige, minstens eenmaal in zijn leven, gevorderd wordt,
wanneer hij in de gelegenheid is ze te volbrengen en het hem niet door
force majeure belet wordt. In zoo ver van den hoofdzetel van den Islam
verwijderde gewesten als ons Insulinde, is de massa der bevolking van
de gelegenheid tot het doen der bedevaart verstoken, ofschoon zij
toch jaarlijks door eenige duizenden, en vooral in de laatste jaren,
tengevolge der zooveel gemakkelijker en veiliger reisgelegenheden, in
sterk toenemend aantal volbracht wordt. De betrekkelijke zeldzaamheid
der hadj is oorzaak, dat in Ned.-Indië zij, die haar volbracht hebben,
levenslang den naam van Hadji als onderscheiding blijven voeren, en door
de bevolking met veel eerbied behandeld worden. Het sterk toenemend
aantal heeft echter het aanzien der hadji's doen tanen.




Moeson.

Moesons heeten bij ons de periodieke winden die tusschen de keerkringen
waaien. De spelling met dubbele _s_, in de Vries en te Winkel's
"Woordenlijst" en van Dale's "Nieuw Ned. Woordenboek" aangenomen,
verliest allen grond, zoodra men met die schrijvers _Pruisen_, _geesel_
en dergelijke schrijft. In het Fransch is die dubbele _s_ noodig, om
aan te duiden dat de _s_ scherp is en niet den klank van _z_ heeft; maar
als men den regel aanneemt in § 105 van te Winkel's "Grondbeginselen
der Ned. spelling" gesteld, moet men in onze taal _moeson_ schrijven.
Te meer is dit het geval, daar er niet de minste waarschijnlijkheid
bestaat, dat wij het woord uit het Fransch hebben ontvangen. Dat
sommigen zelfs _mousson_ spellen, moet alleen worden verklaard uit de
gewoonte van schier alle in taalquaesties minkundige Nederlanders, om
alle vreemde woorden voor Fransche te houden en als Fransche woorden te
schrijven.

Het woord _moeson_, op verschillende wijzen gespeld, is bij ons zeer
oud, en ongetwijfeld hebben wij het in Indië van de Portugeezen
geleerd, van wie het ook tot alle andere zeevarende natiën van Europa
is overgebracht. Het verdient daarbij opmerking, dat het bij de
Portugeesche schrijvers in twee hoofdvormen voorkomt, namelijk _mouçâo_
(_mousâo_) en _monçâo_, waarvan de eerste misschien de oudere, maar
de andere stellig de meer algemeene is. In het woordenboek van Moraes
Silva zijn beide vormen opgenomen. Bij de Barros, "da Asia", vindt men
in de uitgave van 1553 nu eens _moucâo_, dan eens _monçâo_ (bij welk
laatste men echter wellicht aan een drukfout zou kunnen denken); maar
in de uitgave van 1628 vindt men reeds overal _monçâo_, dat de meer
gebruikelijke vorm in het Portugeesch was gebleven. Intusschen heeft de
oudere vorm _mouçâo_ het Fransche _mousson_, het Italiaansche _mussone_
en ons _moeson_ voortgebracht, terwijl daarentegen de vorm _monçâo_
wordt wedergevonden in het Spaansche _monzon_, het Engelsche _monsoon_
en het Duitsche _monsun_ of _monsuhn_. Ook zijn in het Fransch de vormen
_monson_ en _monçon_ niet geheel onbekend, en in van Linschoten's
"Itinerario" lees ik eveneens, bl. 24, van _monsoyns_.

Ik heb vroeger aan de mogelijkheid gedacht, dat de geheele vorm met _n_
uit drukfouten kon ontstaan zijn; maar toch scheen mij dat wat al te
avontuurlijk, zoodat ik die _n_ liever uit de zoo gewone inlassching
eener liquida (_n_ of _m_) tusschen een klinker en medeklinker[1] meende
te moeten verklaren, welke inlassching, zoo zij achter een langen
klinker of tweeklank plaats heeft, dien tevens noodwendig verkort,
zooals in _komfoor_ voor _chauffoir_, of in _planzier_, gelijk het
volk zegt voor _pleizier_. Later evenwel is het mij waarschijnlijker
voorgekomen, dat de beide vormen in den grond een verschillenden
oorsprong hebben, en dat de ééne door het Javaansch uit het Sanskriet,
de andere door het Maleisch uit het Arabisch tot ons is gekomen,
ofschoon tevens eene verwarring en vermenging van beide toevallig zoo
weinig van elkander verschillende woorden heeft plaats gegrepen.

[1]  Ik zal daarover nader spreken bij het woord _amfioen_.

In het Javaansch heeten de periodieke winden _môngsô_, welk woord
eenvoudig de Javaansche uitspraak is van het Sanskrietsche _mângsa_,
tijd, verwant met _mâsa_, maand[2]. Eigenlijk beteekent dit môngsô dan
ook _tijd_, _getijde_, _tijdperk_, _seizoen_, en de Javanen zijn gewoon
het natuurlijke of zonnejaar, met het oog op de werkzaamheden van den
landbouw, in 12 môngsô's of tijdperken van ongelijken duur te verdeelen.
De 11e en 12e môngsô vormen met de vier eerste van het volgende jaar het
droge, de zes overige het natte jaargetijde, en deze grootere tijdperken
worden insgelijks môngsô's genoemd. Maar daar het verschil tusschen deze
tijdperken geheel van de periodieke winden afhankelijk is, wordt de naam
môngsô als van zelve ook op die winden toegepast.

[2]  Masa komt ook in het Maleisch voor in den zin van _tijd_,
     _tijdperk_, _seizoen_.

In het Maleisch dragen de periodieke winden den naam van _moesim_. Dit
woord is het Arabische _mausim_, maar de tweeklank _au_, dien de Maleier
niet goed kan uitspreken, is daarin, evenals in _moeloed_, _moelâ_ enz.,
met de vokaal _oe_ verwisseld. _Mausim_ beteekent in het Arabisch een
_bepaalden_ of _gezetten tijd_, en vandaar ook dikwijls een _feest_,
dat op een gezetten tijd van het jaar plaats heeft. Zie de voorbeelden
van dit gebruik des woords, aangehaald in Dozy's "Glossaire des mots
Espagnols et Portugais, dérivés de l'Arabe", p. 317. Intusschen is
het klaar dat een woord dat _gezette tijden_ beteekent, evenzeer kon
worden toegepast op de jaarlijks tusschen de keerkringen regelmatig
terugkeerende tijden van droogte en vochtigheid, en daarmede gepaarde
meerdere warmte of koude, en zoo verkreeg ook _mausim_ de beteekenis
van _jaargetijde_ of _seizoen_. De Arabische zeevaarders gebruikten
_mausim_ meer bepaaldelijk voor het seizoen dat hun gunstig was om naar
Indië te varen, of, zooals wij ons uitdrukken, voor den westmoeson.
Zie b. v. Niebühr, "Reize naar Arabië", D. I, bl. 421. Evenzoo is
ook bij de Maleiers de ware beteekenis van moesim _jaargetijde_, en
zij onderscheiden, gelijk de natuur van hun land met zich brengt, een
_moesim k[)e]ring_ of _panas_, d. i. een droog of warm jaargetijde, en
een _moesim oedjan_ of _dingin_, een vochtig of koel jaargetijde. Doch
daar, zooals ik reeds opmerkte, in die gewesten de jaargetijden geheel
bepaald worden door de periodieke winden, die met verwonderlijke
regelmatigheid waaien, is het al zeer natuurlijk dat men den naam
_moesim_ (evenals de Javanen dien van _môngsô_) op de regelmatig
afwisselende ooste- en westewinden toepaste, zoodat men thans ook van
een _moesim barat_ of westmoeson en een _moesim timor_ of oostmoeson
spreekt.

De Portugeezen nu hebben, naar mijne meening, van _môngsô_ en _moesim_,
welke beide woorden zij met elkander verwarden, omdat zij, bij
toevallige overeenkomst in vorm, geheel dezelfde beteekenis hadden
erlangd, hun _monçâo_ of _mouçâo_ gemaakt. Ook bij hen beteekenen die
woorden nu eens _jaargetijde_ of _seizoen_, en dan eens de _periodieke
winden_, die in Indië de jaargetijden beheerschen. Zoo zegt b. v. de
Barros op de ééne plaats: "Estes taes tempos por serem geraes pera
navigar a certas partes, e nâo a outras, commummente os mareantes
nossos, conformando-se com os daquelle Oriente, chamam-lhe monçâo, que
quer dizer tempo pera navigar pera tal parte" [d. i. "Zoodanige tijden,
omdat zij voortdurend geschikt zijn om naar zekere streken te varen, en
niet naar andere, noemen onze zeelieden, in overeenstemming met die van
het Oosten, gewoonlijk _moeson_, hetgeen wil zeggen een tijd om te varen
naar deze of gene streek."] Maar op andere plaatsen van denzelfden
schrijver heeft _monçâo_ geheel de beteekenis van den vasten wind
(_vento geral_) die gedurende dat jaargetijde waait. In de gewone
Portugeesche spreekwijze _fora da monçâo_ heerscht weer de eerste
beteekenis. Zij stemt letterlijk overeen met het Fransche _hors de
saison_.

Ook in de andere Europeesche talen, waarin dit woord uit het Portugeesch
is overgenomen, heeft het denzelfden dubbelen zin behouden. Zoo vinden
wij den eersten in de in Dozy's Glossaire aangehaalde plaats uit de
reizen van Thévenot: "Depuis ce temps plusieurs vaisseaux viennent à
Bassora, chargés de marchandises des Indes, et le temps ou _monson_,
comme ils l'appellent, auquel viennent les vaisseaux, est au mois de
juillet; et ils y demeurent jusqu'à la fin d'Octobre, passé lequel temps
ils ne pourraient plus sortir du fleuve, à cause des vents contraires;
et justement alors commence la monson pour passer aux Indes, qui dure
jusqu'au commencement de Mai." En eveneens zegt Baldaeus, "Beschrijving
van Ceylon," bl. 63: "Mousson is een gety ende zaizoen des jaars",
ofschoon hij elders het woord ook van de periodieke winden gebruikt.
Maar bepaaldelijk in deze laatste beteekenis vinden wij het woord
reeds in van Linschoten's Itinerario, bl. 24, waar hij de _monsoyns_
omschrijft als: "winden die op haer tydt wayen."

Bij ons hoort men tegenwoordig in den dagelijkschen omgang niet zelden
de uitdrukking, "het is er de rechte moeson niet voor,"--een bewijs dat
het woord ook in de volkstaal doordringt in den zin van "_de geschikte
tijd_."




Soebatten.

Het is jammer dat Prof. Dozy zich omtrent den oorsprong van dit woord,
dat hij in de voorrede zijner "Oosterlingen" als van Arabische herkomst
vermeldt, niet nader verklaard heeft. Wij zouden dan wellicht meer
zekerheid hebben van die afkomst, die mij wel zeer waarschijnlijk
voorkomt, maar niet historisch kan bewezen worden. Maar het schijnt
hopeloos een Germaanschen oorsprong voor het woord te ontdekken, en daar
het toch den vorm heeft van een Nederlandsch werkwoord, ligt het voor
de hand het te vergelijken met die menigte verbaalvormen, die, door
toevoeging van de lettergreep _en_, al of niet door een verdubbeling
der sluitconsonant van de vorige lettergreep voorafgegaan, dagelijks
door de Europeanen in Indië van Javaansche en Maleische woorden gevormd
worden. Men denke aan _tombokken_ voor rijststampen, _tandakken_ voor op
Javaansche wijze dansen, _batikken_ voor op Javaansche wijze katoenen
stoffen verven, _amokken_ voor amok maken, _patjollen_ voor met de
patjol bewerken, _pikelen_ voor op de schouders dragen, _pikeren_ voor
denken, en ontelbare andere. Zoo er in het Maleisch of Javaansch een
woord mocht gevonden worden dat op _soebat_ gelijkt, kan daarvan, als de
beteekenis voegt, zonder twijfel het werkwoord _soebatten_ gevormd zijn.

Zulk een woord bestaat nu inderdaad, maar het is een woord dat, schoon
in de genoemde talen zeer gebruikelijk, aan het Arabisch is ontleend.
Het is het woord _tsohbat_, dat, in het Maleisch overgegaan, als
_sohbat_, en in het laag Maleisch geheel als _sobat_ wordt uitgesproken,
waarvan _soebat_ slechts een geringe wijziging is. _Sobat_ beteekent
eigenlijk _vriendschap_, maar wordt, door een in de Maleische taal zeer
begrijpelijken overgang, ook in den zin van _vriend_ gebezigd. Daar de
Maleiers, wanneer zij iets te verzoeken hebben, veelal zeer mild zijn
met vleiende vriendschapsbetuigingen, en daarbij, vooral in den aanvang
hunner brieven, menigvuldig van het woord _sobat_ gebruik maken, vormden
de Europeanen daarvan het werkwoord _sobatten_ of _soebatten_, met de
beteekenis van _steeds het woord sobat in den mond hebben_, en vandaar,
zooals van Dale het verklaart, _vleiend vragen_, _aanhouden om iets door
vleiende woorden gedaan te krijgen_. Van _soebatten_ of _sobatten_,
heeft men dan verder _soebatter_, _soebatster_ en _soebattery_
afgeleid. Het gebruik in Indië is duidelijk uit het volgende, aan het
_Soerabajasch Handelsblad_ van 23 Aug. 1871 ontleende voorbeeld: "De
hoofddjaksa is in zijne plaats tot ronggo benoemd, welke keuze men
algemeen gunstig acht, daar deze ambtenaar bij de bevolking niet erg
getapt is, waarvan men voor de politie meer goeds verwacht, dan van die
_sobattery_ tusschen hoofden en geregeerden."

In Nederland behoort het woord _soebatten_ met zijne derivata schier
uitsluitend tot de volkstaal. Behalve bij die _would-be_ komische
schrijvers, die geestigheid in platheid zoeken, zal men het in gedrukte
schriften zelden aantreffen. Prof. de Vries wees mij een voorbeeld in de
"volgeestige werken" van S. van Rusting (Amst. 1712), waarin op bl. 97
de volgende woorden voorkomen:

    "Daar stond hij nu gelijk een aap,
    "Die zoebat."




Kras.

De vrij talrijke woorden die in onze taal uit het Maleisch stammen, zijn
deels namen van voorwerpen van natuurlijke historie, die in de Maleische
landen te huis behooren, of handelswaren die vandaar worden uitgevoerd,
deels woorden die betrekking hebben op het leven der Maleische
bevolkingen, b. v. hunne woningen, kleeding, gebruiken en instellingen,
vooral ook hunne scheepvaart; maar niet weinige ook zijn uitdrukkingen
uit het dagelijksch leven, die, door matrozen of militairen
overgebracht, zijn ingedrongen in de volkstaal en doorgaans in het
geheel niet, of slechts in komische en satirieke geschriften, ingang
hebben gekregen tot de schrijftaal. Deze laatste worden dikwijls
miskend. Daar onze Germanisten zich niet veel met het Maleisch en
verwante talen inlaten, denken zij er zelden aan daarin den oorsprong
te zoeken van volksuitdrukkingen, waarvoor zij met veel moeite eene
verklaring uit den Germaanschen taalschat trachten op te sporen,
terwijl eene verklaring uit het Maleisch voor de hand ligt.

Een der meest gebruikelijke van die woorden is _kras_ in de beteekenis
van _sterk_, _flink_, _krachtig_. Is men geheel vreemdeling in het
Maleisch, dan is men natuurlijk geneigd daarbij aan het Latijnsche
_crassus_, dik, stevig, te denken, of met Franck, "Etymologisch
Woordenboek der Ned. taal", aan het Fransche _crasse_, een slechts in
dezen vrouwelijken vorm gebruikelijk adjectief, dat geheel aan _crassus_
beantwoordt. Het Maleische _kras_ (eig. _k[)e]ras_, in welk woord
evenwel, gelijk in honderden andere, de toonlooze [)e]-klank tusschen
de zich gemakkelijk vereenigende consonanten _k_ en _r_ in de uitspraak
doorgaans verloren gaat), komt echter in beteekenis en gebruik veel meer
met het Nederlandsche kras overeen, zoozeer zelfs, dat het volstrekt
overbodige moeite schijnt naar een anderen oorsprong te zoeken. Men zie
slechts het Maleisch Woordenb. van Pijnappel, waar de beteekenissen dus
worden opgegeven: "hard, stijf, onbuigzaam; stevig, vast; sterk, ook
zooals wij _kras_ gebruiken, b.v. _tjoekei di b[)e]noewa Tjina itoe
terlaloe kras_", d. i. de tollen zijn in het Chineesche rijk heel kras.
Uitdrukkingen als een _krasse_ kerel, een _kras_ wijf, of "dat is wat
_kras_, Keesje", zooals Hildebrand in de "Camera obscura" tot het
diaconiehuismannetje zegt, komen geheel met het Maleisch gebruik van
_kras_ overeen.

Daarbij bedenke men dat _kras_ in dezen zin in geen andere Germaansche
taal voorkomt, dat het geen oud woord schijnt te zijn (het ontbreekt o.
a. bij Kiliaan), en dat het, in overeenstemming met hetgeen boven over
woorden van Maleischen oorsprong werd opgemerkt, in deftigen stijl niet
gebruikelijk is. Het Javaansch heeft hetzelfde woord en in dezelfde
beteekenis.




Amper.

Evenals over _kras_ denk ik over het bijwoord _amper_, thans gewoonlijk
bij ons gebruikt in den zin van _nauwlijks_, _ternauwernood_. Ofschoon
mij bekend is, dat prof. de Vries, onze groote taalkenner, na gezette
overweging een ander gevoelen is toegedaan, schijnt mij toch zooveel
voor de herkomst van dit woord uit het Maleisch te pleiten, dat het mij
wenschelijk voorkomt mijne gronden aan de toetsing mijner lezers te
onderwerpen.

Het Maleische woord dat ik op het oog heb, is _hampir_ of _ampir_,
waarvan de beste woordenboeken dier taal de beteekenissen dus opgeven:
_nabij_, _dichtbij_, _naast_, _bijna_, of als werkw. _nabijkomen_,
_naderen_. Het woord schijnt het eerst, en geheel in de oorspronkelijke
beteekenis, naar de Kaap de Goede Hoop te zijn overgebracht, hetzij door
de matrozen in dienst der Compagnie, die de Kaap als ververschingsplaats
bezochten, hetzij door de Maleiers, als kolonisten, die op last der
Compagnie naar Afrika werden overgebracht om er den bodem te helpen
ontginnen. Die Maleiers, die nog eene vrij talrijke en de meest geachte
klasse onder de gekleurde rassen in de Kaapkolonie vormen, hebben,
ofschoon zij meerendeels aan den Islam zijn getrouw gebleven, de
Hollandsche taal en vele Hollandsche gebruiken aangenomen. Hunne taal is
ongeveer als die der Hollandsche boeren van Zuid-Afrika. Onze reiziger
in Oost-Afrika, de heer Hendrik P. N. Muller, ontmoette er eenige in de
Nederlandsche faktorie te Zanzibar, die voornemens waren de bedevaart
naar de Ka'ba te verrichten. Toen zij hem met zijn gezelschap Hollandsch
hoorden spreken, toonden zij zich geneigd tot een praatje en verzekerden
hem: "ons is slamsche menschen; ons wil na Mekka, maar ons hèt geen
geld nie." (Zie zijn "Bezoek aan de Delagoa-baai en de Lydenburgsche
goudvelden," in _Eigen Haard_ voor 1887[3].) De wegen waarlangs
Maleische woorden naar Zuid-Afrika konden komen, zijn ons dus goed
bekend, en het behoeft ons niet te bevreemden in de taal der Boeren
Maleische woorden, zooals _banjak_ (veel), _tjambok_ (zweep of karwats)
en andere, aan te treffen. Van _amper_, en wel uitdrukkelijk in de
beteekenis van _bijna_, zijn de volgende voorbeelden aan de Afrikaander
literatuur ontleend: "Van Engels en Frans, wat een mensch dit zou
verwag, krij jij _amper_ gen woorden in ons taal nie." (Th. Tromp,
Herinneringen uit Zuid-Afrika, bl. 173). "Hulle kan _amper_ net so
vinnig loop a's een pert." (Tijdschr. v. h. Aardr. Gen., D. V, bl. 181).

[3]  De geschiedenis der Maleische kolonie aan de Kaap, die
     oorspronkelijk uit slaven en ballingen schijnt bestaan te hebben,
     is zeer merkwaardig en verdiende wel eens een opzettelijk
     onderzoek. Men vindt daarover een en ander in Wilmot's History of
     the Cape colony (Capetown, 1869), p. 116, en Noble's Descriptive
     Handbook of the Cape colony (Capetown, 1875), p. 44.

Naar Europa overgebracht, schijnt het woord zijn beteekenis allengs
eenigszins gewijzigd te hebben, ofschoon het aan sporen van de
oorspronkelijke beteekenis _bijna_ niet geheel ontbreekt. Nog zeer
onlangs hoorde ik eene dame het woord in dien zin bezigen, en daar dit
mijne aandacht trok, vroeg ik haar wat zij er mede bedoelde, waarop zij
onmiddellijk _bijna_ ten antwoord gaf. Van Dale geeft in zijn Ned.
Woordenboek zoowel _bijna_ als _nauwelijks_ op en Heremans in zijn
Ned.-Fr. Woordenboek onderscheidt uitdrukkelijk twee beteekenissen: 1o.
_nauwelijks_, à peine; 2o. _bijna_, presque. Ik merk hierbij op, dat
Heremans als Vlaming en van Dale als bewoner van Staatsvlaanderen ook
voor het Zuid-Nederlandsch goede autoriteiten zijn.

De overgang der beteekenis van _bijna_ tot _nauwelijks_, is zeker
niet van dien aard, dat zij ernstigen twijfel aan de juistheid mijner
verklaring kan wekken. Er bestaat ongetwijfeld verschil, maar hoe de
eene soms schier onmerkbaar in de andere overgaat, blijkt b. v. uit eene
phrase als _ampir siang_, "even voor den dageraad", die ons "als 't
amper dag is" al zeer nabij komt. De bezwaren van prof. de Vries tegen
mijne verklaring betreffen dan ook minder deze wijziging van beteekenis,
als het menigvuldig gebruik dat van _amper_ en _amperkens_ overal in
Zuid-Nederland gemaakt wordt. Dat algemeen gebruik in België acht hij
met een Maleischen oorsprong moeilijk vereenigbaar en brengt hem tot
de meening dat _amper_ op Nederlandschen bodem ontstaan is. Hoe hij
zich het ontstaan voorstelt, zal men weldra kunnen lezen in de nieuwe
aflevering van het groote Woordenboek der Nederlandsche taal, die thans
op de pers is.

Ik ontveins niet dat ook mij het algemeen gebruik van _amper_ in
Zuid-Nederland, als het werkelijk Maleisch is, zeer bevreemdt;
maar veroorloof mij toch nog eene kleine opmerking, die de waarde
der tegenwerping wel eenigszins vermindert. In het "Dictionarium
Teutonico-Latinum", van Kiliaan, waarvan de eerste uitgave in 1574 te
Antwerpen verscheen, komt _amper_ als bijwoord, hetzij in den zin van
_bijna_ of van _nauwelijks_, nog niet voor. Mag men hieruit niet
opmaken, dat het gebruik van dit woord in België niet oud is, en in
verband daarmede de gissing wagen, dat het door Antwerpsche of andere
Vlaamsche matrozen, die aan de eerste tochten der Nederlanders naar
Oost-Indië hebben deelgenomen, daar het eerst is in zwang gebracht?




Bakkeleien.

Bekend, ook door van Dale en Franck opgenomen, en door laatstgenoemde
als Maleisch erkend woord uit de volkstaal, dat _vechten_, _plukharen_
beteekent. Voorbeelden uit onze schrijvers, zal men echter vermoedelijk
niet kunnen bijbrengen, tenzij men ze mocht vinden in eene of andere
klucht of blijspel, of bij komische schrijvers en rijmelaars als
Focquenbroch, Rusting en dergelijke. Aan den oorsprong van het woord
uit het Maleisch kan niet getwijfeld worden en men mag dus ook stellig
aannemen, dat het door Janmaat onder het volk is gebracht. Het is het
Maleische _berk[)e]lahi_, dat in het laag-Maleisch, met assimilatie van
de _r_ aan de volgende letter, _bekk[)e]lahi_ wordt uitgesproken. De
beteekenis is in Maleisch en Hollandsch geheel dezelfde.




Fezikken.

_Fezikken_ schrijf ik met Weiland, en niet _feziken_, zooals de Vries en
te Winkel en ook van Dale hebben, omdat het woord mij gevormd schijnt
naar de analogie van _amokken_, _batikken_, _tandakken_, en dergelijke.

Ik houd namelijk fezikken voor eene gewijzigde uitspraak van _bisikken_,
dat men in Indië zal gevormd hebben van het Maleische _bisik_, in
't Javaansch ook _wisik_, een zeer gewoon woord, dat _fluisteren_,
_stilletjes_ of _heimelijk praten_ beteekent, en waarvan ook vooral de
geredupliceerde vorm _bisik-bisik_ in gebruik is. De beteekenis van
fezikken is geheel dezelfde. Ik kan van Dale niet toegeven dat dit woord
verouderd is, want ik heb het, vooral te Dordrecht, dikwijls hooren
gebruiken, ook in het afgeleide _gefezik_. Ik kan er echter vrede mede
hebben, als dat "verouderd" alleen slaat op de schrijftaal. Trouwens
daarin is fezikken zeker, evenals andere dergelijke woorden uit de
volkstaal, altijd zeer zeldzaam geweest. Weiland haalt echter een
voorbeeld aan van Westerbaen: "ick sat... te fesikken van u."

Dr. Franck heeft in zijn Etymologisch Woordenboek eene afleiding
uit het Germaansch beproefd, namelijk als verbaal afleidsel met
iteratief-diminutive beteekenis van het oude _fezen_ of _vezen_ (met
vergelijking, wat den vorm betreft, van _hinniken_ en _ginniken_
of _grinniken_). Dat zijne afleiding mogelijk is, geef ik toe; daar
echter het woord fezikken in het oud-Nederlandsch niet voorkomt,
waag ik het ook de mijne, die stellig eenvoudiger is, daarnevens te
stellen. Misschien ben ik geneigd den invloed van het Maleisch op het
Nederlandsch te overdrijven; maar dit is een natuurlijk gevolg daarvan,
dat die gewoonlijk schier geheel wordt voorbijgezien. Om duidelijk
te bewijzen hoe verkeerd men daarin handelt, laat ik thans een woord
volgen, waarvan de oorsprong uit het Maleisch volstrekt onbetwistbaar
is.




Pitsjaren.

_Pitsjaren_ is thans bij ons alleen gebruikelijk als zeewoord en
beteekent _door middel van een sein aan boord roepen_. Het wordt ook wel
gebruikt wanneer de bevelhebber van een schip het afwezige scheepsvolk
door zulk een sein terugroept; maar oorspronkelijk schijnt het slechts
gebezigd te zijn van een vlootvoogd, die de bevelhebbers der schepen van
zijn eskader bij zich aan boord laat komen, om zich met hen te beraden.
De vlag die daarvoor dient, heet de pitsjaar-vlag.

Van Dale vergelijkt het Eng. _pitch-yard_, maar verzuimt ons te zeggen
wat dit woord beteekent. Ik heb het tevergeefs gezocht, maar indien
het werkelijk onder de zeelieden in gebruik is, schijnt het mij een
verbastering van _pitsjaar_, zoodat het door dit laatste moet worden
opgehelderd, en niet omgekeerd.

_Pitsjaar_ nu is stellig niets anders dan het Maleische _bitjára_ (door
sommigen _bitsjára_ uitgesproken), dat, zelf uit het Sanskriet stammend,
_overlegging_, _raadpleging_, _raad_, _raadsvergadering_ beteekent.
Wanneer de admiraal met de kapiteins een raad, een bitjara, wilde
houden, seinde hij met de _pitsjaar_, d. i. de bitjara-vlag. Door
misverstand heeft men later dit pitsjaren in den zin van _seinen om aan
boord te komen_ opgevat.

Dat pitsjaren werkelijk moet verklaard worden zooals ik hier heb
voorgesteld, blijkt uit het gebruik van dat woord in oude Indische
stukken. Een duidelijk voorbeeld is het volgende uit een brief van den
Gouverneur-Generaal aan Pieter Fransen te Bantam, dd. 17 April 1630,
bij de Jonge, "Opkomst van het Ned. gezag in O.-Indië", D. V, bl.
187: "Sult den Tommogon bij eene goede gelegentheyt voorhouden en te
verstaen geven, dat het goed waare syn E. met ons daarover eerst hadde
gepitschaert." Zoo ook leest men in een rapport van Couper, dd. 25 Maart
1677 (Ald. D. VII, bl. 103): "waerover seyden eerst te moeten
_pitsjaren_."

Men heeft van _pitsjaren_ ook een naamwoord, _pitsjaring_ gemaakt. Zoo
bij de Jonge, D. V, bl. 105: "Off dit een Gabangsche _pitsjaringh_ sy
sal ons den tyt leeren", en D. VI, bl. 32: "dat onder ons geen gebruick
was, bij de eerste bejegeninge van eenige _pitsiaringen_ te spreecken."




Pidjetten.

Van het Maleische en Javaansche _pidjet_, en dus minder juist dikwijls
_pitjitten_ geschreven. Door dit woord worden zekere manipulatiën in de
inlandsche geneeskunde aangeduid, bestaande in wrijvingen en drukkingen
met de volle hand en zachte knepen met duim en vinger. Strikt genomen is
_pidjet_ de speciale naam voor het knijpen, terwijl het wrijven _oeroet_
heet; doch dit laatste woord is minder bekend, terwijl _pidjetten_, zoo
gebruikt dat het beide omvat, een woord is dat door de Europeanen in
Indië dagelijks gebezigd en ook in Nederland niet zelden gehoord wordt.
Dr. van der Burg zegt van het _pidjetten_ in zijn klassiek werk "de
Geneesheer in Indië", D. I, bl. 249: "Dat systematisch knijpen en
wrijven nuttig kunnen zijn, ook bij abnormale toestanden van het
lichaam, is bekend, en dat beide als aangename prikkels reeds bij
de volkeren der oudheid in zwang waren, behoeft niet herinnerd te
worden. Zeer zeker zijn die bewerkingen hoogst aangenaam bij groote
spiervermoeidheid, en hoewel somtijds zeer pijnlijk onder de operatie,
is het effect er van uitstekend. Nadeelen van de behandeling zijn alleen
waarneembaar bij menschen, die er om zoo te zeggen misbruik van maken
en er zoo door verwend zijn, dat zij er niet meer buiten kunnen, en b.
v. niet kunnen slapen zonder geknepen en gewreven te worden. Men zou de
gewoonte bijna onder de middelen tot genot kunnen brengen." Verg. ook
wat ik over het _pidjetten_ en de _pidjetsters_ van beroep gezegd heb in
mijn "Java", D. I, bl. 487.

De methode om voor zekere kwalen en lichaamsgebreken het knijpen en
wrijven als geneesmiddelen aan te wenden, is in ons land in groot
aanzien gekomen door de voortreffelijke resultaten, daarmede verkregen
door onzen beroemden Metzger. Men hoort echter op zijne manipulatiën
nooit den naam van _pidjetten_ toepassen, en zij schijnen inderdaad
van die der Javaansche pidjetsters (het vak wordt meest door vrouwen
uitgeoefend) nogal te verschillen. Dr. Metzger waakt tegen het misbruik
door het te doen op eene wijze waarbij van "wellustig genieten" zelden
sprake is. Ik heb nooit een zijner patiënten zijne behandeling onder de
middelen tot genot hooren noemen.




Punch, Pons.

Het woord punch, in de schrijftaal veelal onveranderd behouden, in de
omgangstaal tot _pons_ verbasterd, hebben wij uit het Engelsch, maar het
is in deze taal zelve weder afkomstig uit Indië. Het is namelijk het
Indische en Perzische _pandja_ of _pendja_, vijf (het Gr. _pente_), zoo
bekend door den eigennaam _Pendjâb_ of _Pundsjâb_, het land der vijf
rivieren, in Hindostan. In het Oosten bestaat de drank, die bij de
Engelschen onder den naam van _punch_ populair is geworden, uit vijf
bestanddeelen; hij schijnt in Perzië volledig _pandja noesj_ (de
_vijfdrank_) te heeten (zie Vullers, Lex. Persicum, I, p. 376), maar tot
enkel _pandja_ te zijn afgekort. De vijf bestanddeelen waren, zoo men
meent, oorspronkelijk: brandewijn (rum of arak), thee, citroen, suiker
en kaneel. Het laatste wordt thans gewoonlijk weggelaten, meestal ook de
thee. Zie Littré, "Dictionnaire de la langue française", in v. "Punch".
Maar als men de laatste behoudt en het bijgevoegde water als vijfde
bestanddeel aanmerkt, blijft de oude naam gewettigd. De verschillende
praeparaten, die onder den naam van siroop van punch in den handel
komen, zijn wat de zuiverheid betreft zeker niet altijd te vertrouwen.

Den overgang tot _pons_ vormt het Fransche _ponche_, dat o. a. voorkomt
in het volgende door Littré aangehaalde voorbeeld: "il nous fit servir
(le capitaine hollandais) de la bierre, du vin de Madère, de la _ponche_
et du pain d'épices." Labat, "Voyage aux Antilles", VIII, p. 361.
_Punch_ is thans in het Fr. mannelijk, in onze taal vrouwelijk; maar uit
het aangehaalde voorbeeld blijkt, dat _ponche_ in het Fransch ook als
vrouwelijk werd gebruikt.




Tank.

Dit woord komt zeer dikwijls en, als algemeen bekend, doorgaans zonder
eenige verklaring, voor bij onze schrijvers over de bezittingen der
Compagnie in Hindostan en op Ceilon. Men zie b. v. Baldaeus, "Afgoderije
der Heidenen", blz. 24, 30, 48; "Begin en Voortgang", D. II, no. 17, bl.
10; Valentijn, V, 2, "Ceilon", bl. 240; Canter Visscher, "Mallabaarsche
brieven", bl. 151; Stavorinus, "Reize naar Batavia", bl. 240. Men vindt
echter uitvoerige beschrijvingen van de tanken bij Valentijn, V, 1,
"Coromandel", bl. 172, en bij Stavorinus, a. w., bl. 83 v. Verg. ook
Stocqueler, "Oriental interpreter", in v. _Tank_. Het blijkt uit die
plaatsen dat de tanken groote kunstmatige vijvers of waterbakken zijn,
voor badplaatsen ingericht. Het woord is Hindostani. Een andere, minder
gebruikelijke naam der tanken in Hindostan is Tullao. Zie Stocqueler in
v.

Sedert wij onze bezittingen in Hindostan verloren hebben, is het
woord _tank_ bij ons in vergetelheid geraakt; maar, vermoedelijk door
Engelschen invloed, wordt het thans weder gebruikt om de groote ijzeren
reservoirs op de petroleum-schepen aan te duiden.




Sits.

_Sits_ werd vroeger en juister _chits_ geschreven, de eerste letter toch
van het oorspronkelijke woord is de _tja_ of _tsja_ der Hindostansche,
Perzische, Javaansche en Maleische alfabets, die in vele Europeesche
talen door _ch_ wordt vervangen. Daarom heet ook het sits in het Fransch
_chite_, in het Eng. _chintz_ of _chints_. Vroeger was bij ons ook
dezelfde transscriptie in zwang, zooals blijkt uit den bekenden naam
Cheribon. _Chits_ komt nog voor in Canneman's "Dissertatio de Batavorum
Mercatura Levantica", p. 20, waar wij lezen: "Per Caravanas Halebum
etiam mittebantur species [pannorum] levigatae Persicae ex Ispahan et
Tebriz, quae Malaico nomine _tchit_, vulgo _chits_, vocantur." Hier is
de Maleische naam, die echter ook wel _tjita_ (Jav. _tjitô_) luidt,
correct opgegeven, maar uit het bijgevoegde bericht blijkt, dat het niet
noodig is aan te nemen, dat wij dien naam het eerst van de Maleiers
ontvangen hebben. De gebloemde katoenen stof, die wij _sits_ noemen,
werd oorspronkelijk in Hindostan geweven en geverfd of gedrukt, en niet
enkel over den Indischen Archipel, maar ook over Perzië en de Levant tot
ons gebracht; en ook de Perzische naam luidde _tsjit_ of _tjit_. Dat
behalve het echte Indische sits of Indienne vele Europeesche namaaksels
onder denzelfden naam in den handel komen, is bekend.




Palankijn.

Ieder, die niet geheel vreemdeling is in de Nederlandsche letterkunde,
kent ook de "Reize in een palanquin" van Jakob Haafner (Amst. 1808), den
laatsten schrijver van wien wij berichten hebben over de bezittingen
der Compagnie in Hindostan en Ceilon, die sedert aan Engeland zijn
afgestaan. _Palanquin_ is de Portugeesche vorm van het woord, dat wij
thans _Palankijn_ schrijven, en dat in de verschillende talen en
dialekten van Hindostan in de vormen pallangka, palankin en palki
voorkomt, die allen (door verwisseling der liquidae _l_ en _r_)
afstammen van het Sankrietsche _Paryanka_, rustbed. Het woord is ook
in het Javaansch en Maleisch overgegaan in de vormen _palangki_ en
_plangki_.

De Indische draagstoel, toegerust met een verhemelte en gordijnen, en
geheel anders ingericht dan de Europeesche, behield natuurlijk den
oorspronkelijken naam, toen hij door de Europeanen van de inlanders werd
overgenomen.




Rigel.

Prof. Dozy heeft in zijne "Oosterlingen" een artikel gewijd aan de ster
_Aldebaran_, ook aan niet-astronomen bekend door de regels in Beets'
"Guy de Vlaming":

    "En wat er in uw aadren gloeide,
      "En wat er in uw oogen blonk
    "Zal, opgegaan tot hooger sfeeren,
    "Mijn Aldebarans gloed vermeeren
      "Of Mixars helle schittervonk".

Maar gelijke aanspraak had zeker de eveneens Arabische naam _Rigel_, die
de ster aanduidt in den voet van het sterrenbeeld "Orion", en waarvan
Nieuwland in zijne beroemde ode "Orion" aldus zingt:

      "'k Zie Betelgeuze's rooden gloed
    "Uw schouder, naast Bellatrix, sieren
      "En Rigel flonk'ren op uw voet".

Rigel is het Arab. _ridjl_, d. i. _voet_, en als naam van de ster in den
Orion afkorting van _ridjloe'l-djabbâr_, de voet van den reus. Door
_al-djabbâr_, de reus, wordt het sterrenbeeld Orion aangeduid.




Elixir.

Dit woord is behandeld in Dozy's "Oosterlingen"; maar hij verkeerde
destijds nog in onzekerheid omtrent den oorsprong van het woord,
waarvan hij alleen zegt: "het zou mij niet verwonderen als er een door
de Arabieren veranderd Grieksch woord, waarvan de eerste of tweede
letter een x is, onder schuilde". De juistheid dier gissing was reeds
aangewezen toen zij werd bekend gemaakt, namelijk door Fleischer, die in
zijn werkje _de Glossis Habichtianis_, p. 70, _elixir_ verklaarde als
ontstaan uit het Arab. lidwoord en het Grieksche _xèron_, dat eigenlijk
een _droog geneesmiddel_ aanduidt, maar door misverstand eene ruimere
beteekenis kreeg. Ik merk in het voorbijgaan op, dat ook dit woord eene
bijdrage levert tot de oplossing van het thans weder opgerakelde geschil
over de uitspraak der Grieksche letter èta, die velen thans evenals in
het Nieuw Grieksch als _i_ willen uitspreken. Als ik mij niet bedrieg
pleiten alle oude transcripties van Grieksche woorden met èta in het
Syrisch en Arabisch voor het _itacisme_. Eene objectie door Zotenberg
tegen de verklaring van elixir uit het Gr. _xèron_ opgeworpen, namelijk
dat de Grieksche _x_ in het Arabisch _sk_ en niet _ks_ wordt, is te niet
gedaan door Defrémery in het _Journal Asiatique_ van Augustus 1867, door
te wijzen op het Arabische abraksis, als transscriptie van het Gr.
praxis.

_Elixir_ is dus uit het Arabisch tot ons gekomen. Het was in die taal
een term der Alchimisten, om den _steen der wijzen_ aan te duiden, de
substantie waardoor men onedele metalen in goud kon veranderen, en
die tevens een middel was waardoor men alle kwalen kon genezen en het
lichaam versterken en verjongen. Doch toen de alchimistische droomerijen
haar krediet verloren, bleef het woord elixir in zwang om oplossingen
van verschillende zelfstandigheden in alkohol of alkoholische tincturen
aan te duiden, of in het algemeen elk geneesmiddel, dat druppelsgewijze
wordt toegediend. Men denke b. v. aan het maag-elixir, dat vaak bij
jenever en curaçao gevoegd wordt.




Tarra.

Men schrijft thans gewoonlijk _tarra_, en het is ook alleen in dien vorm
dat het woord voorkomt in de Woordenlijst van de Vries en te Winkel.
Weiland behandelt het op _tara_, den gewonen vorm van het woord in het
Italiaansch, Spaansch en Portugeesch. In den vorm _tare_ vindt men het
ook in het Fransch en Engelsch. Wij hebben het woord, als zoovele andere
in de handelstaal, waarschijnlijk van de Italianen ontvangen. Het
beteekent, gelijk men weet, het verschil tusschen bruto en netto gewicht
of maat, met andere woorden wat voor emballage moet worden afgetrokken.

De oorsprong van dit woord was aan Prof. Dozy nog onbekend, toen hij
zijne "Oosterlingen" schreef. Hij zegt in de Voorrede: "het woord
_tara_ of _tarra_ kan Arabisch zijn, maar het is mij nog niet gebleken,
dat de Arabieren het in dien zin gebruikten." Maar in het twee jaren
later verschenen "Glossaire des mots Espagnols et Portugais dérivés de
l'Arabe" heeft alle twijfel omtrent den Arabischen oorsprong opgehouden.
Het Arabische woord is _tarha_, van den wortel _taraha_, die de
beteekenis heeft van _verwerpen_, en tarha is dus het deel der koopwaren
dat men verwerpt, niet mederekent, bij de prijsberekening aftrekt, te
weten de balen, kisten, vaten enz. waarin de goederen gepakt zijn.

Er bestaat in het Arabisch nog een synoniem woord _merma_, dat ook in
het Spaansch is overgegaan. Ook dit _merma_ beteekent letterlijk het
_verworpene_ en bevestigt de juistheid der verklaring van _tarra_. De
beide woorden helderen elkander op, zooals door Dozy in het Glossaire,
p. 313, wordt in het licht gesteld.




Alkatief.

Baldaeus, "Beschrijving van Malabar en Choromandel", bl. 183, van de
levenswijze der Europeanen in die gewesten sprekende, zegt: "Zelden
slaapt men op bedden, maar op alcativen of matrassen." Het woord
_alcatief_ is het Spaansch-Portugeesche _alcatifa_, _alquetifa_, dat
denkelijk in Baldaeus' tijd ook onder de Nederlanders in Indië zoozeer
bekend was, dat hij het zonder verklaring kon gebruiken. Het is dus
weder een woord dat wij in Indië van de Portugeezen overnamen, maar de
oorsprong is kennelijk Arabisch. Engelmann, de eerste bewerker van het
zoo vaak op naam van Prof. Dozy aangehaalde, en inderdaad door dezen
geheel omgewerkte en met de belangrijkste artikelen vermeerderde
"Glossaire des mots Espagnols et Portugais dérivés de l'Arabe,"
verklaart het door het Arab. _al-qatîfa_, tapis, couverture, en verwijst
naar eene noot van Dozy in zijn "Dictionnaire détaillé des noms des
vêtements chez les Arabes," p. 232. In de bedoelde noot wordt eene
plaats aangehaald uit Marmol's "Descripcion de Africa," die eene
volledige verklaring geeft van de woorden van Baldaeus en dus luidt: "De
gewone bedden der aanzienlijken bestaan uit die harige alcatifa's, die
ons uit Africa worden aangebracht. Deze worden onderscheiden malen
dubbel gevouwen, terwijl een lange omslag dient om het lijf van boven
te bedekken."

Nog heden is het woord _alkatief_ in Ned.-Indië in gebruik,
hoofdzakelijk in de beteekenis van een tapijt of vloerkleed, die het
ook in het Arabisch bezit, zooals mede door Dozy in zijn "Dictionnaire
détaillé", t. a. p. is aangetoond. Weitzel, "Batavia", bl. 113: "Onder
de tafels vindt men nog wel eens een sierlijk karpet, en vóór de
canapé's vaak zeer schoone alkatieven of vloerkleedjes."

Prof. de Goeje heeft mij medegedeeld, dat hem toevallig bij de inzage
van oude rekeningen gebleken is, dat nog in het begin dezer eeuw
alkatieven als handelsartikel werden vermeld.




Fellah.

Dit woord is thans in meest alle Europeesche talen, ook in de onze,
algemeen in gebruik om de Egyptische landbouwers aan te duiden. Ieder
kent den roman van den heer About, "Ahmed le fellah". In de aankondiging
van Lady Gordon's "Letters on Egypt", in _de Gids_ voor 1866, D. II, bl.
597 vv., wordt _fellah_ telkens als een algemeen bekend woord gebruikt.

Het woord is Arabisch en luidt in die taal _fallâh_. Het beteekent in
het algemeen _landbouwer_, maar voor zoover het in de talen van het
Westen is opgenomen, duidt het altijd in het bijzonder de Egyptische
landbouwers van Arabische afkomst en Moslemsche geloofsbelijdenis aan.
Een Christen is nooit een fellah.




Boernoes.

_Boernoe_ of _boernoes_ is, volgens van Dale, "Nieuw Ned. Wdbk.": "een
Arabische mantel van witte wollen stof met een kap, zooals de Mooren in
Noord-Afrika dien dragen", en voorts ook: "een soort van nieuwerwetschen
vrouwenmantel van soortgelijke snede". Hierbij verdient alleen te worden
opgemerkt, dat de _boernoes_ noch uitsluitend wit, noch uitsluitend van
wol is, noch uitsluitend door de Mooren gedragen wordt. _Boernoes_ is
het Arabische _bornos_ of _boernoes_, waarover wij een uitmuntend
artikel vinden in Dozy's "Dictionnaire détaillé des noms des vêtements",
p. 73, waaruit blijkt, dat ook zwarte, blauwe en groene mantels van deze
soort voorkomen, en dat ze ook wel van katoen en zijde worden geweven.
Maar die van witte wol zijn ongetwijfeld de meest gebruikelijke. De
_boernoes_ werd ook gedragen door de Mooren in Spanje, door de ridders
van Malta en door de Mamelukken in Egypte; maar Prof. Dozy maakt uit het
stilzwijgen der schrijvers over het hedendaagsche Egypte op, dat hij
daar niet meer in gebruik is. Hiertegen pleit echter 1o. dat volgens
Lane's "Modern Egyptians", 5th. edit., p. 311, _burnooses_ or _white
woollen cloaks_ behooren tot de artikelen die uit het Westen van Afrika
in Egypte worden ingevoerd, en 2o. dat de _boernoes_ voor eenige jaren,
in Nederland althans, vooral bekend geworden is door degenen die dit
kleedingstuk, op de overlandreis uit Indië naar het Moederland, uit
Egypte medebrachten. Dat evenwel _boernoes_ een modenaam ook voor een
nieuwerwetschen vrouwenmantel met kap is geworden, zal wel aan de
Franschen zijn toe te schrijven, die dit kleedingstuk in Algerië leerden
kennen. En vandaar dan ook dat men somtijds, naar Fransche schrijfwijze,
_bournous_ leest, b. v. bij Cremer, "Anna Rooze", II, bl. 219: "een
juffrouw met donkere, blinkende oogen en een rooden _bournous_."

Dit woord, dat bij ons, door de wisselingen der mode, weder in onbruik
begint te raken, is oud in de talen van zuidelijk Europa; want het
komt in den met het Arabisch lidwoord vermeerderden vorm voor in het
Spaansche _albornoz_ en het Portugeesche _albernoz_ of _albenoz_. Zie
Engelmann en Dozy, "Glossaire", p. 73.




Fakir.

_Fakir_ beteekent, volgens van Dale's Nieuw Ned. Woordenboek, eigenlijk
een _arme_, dan een _Mohammedaansche bedelmonnik_, en eindelijk een
_Indische kluizenaar, die zich op allerhande wijze pijnigt_. Het woord
is het Arabische _faqîr_, en heeft oorspronkelijk alleen de eerste
beteekenis; maar is, evenals het Perzische _derwîsj_, bij ons _dervis_,
dat hetzelfde beteekent (zie Dozy's "Oosterlingen", in v.) in het later
spraakgebruik bij voorkeur de naam geworden der armen om Gods wil, die
eene gelofte van armoede gedaan hebben, in één woord der Mohammedaansche
bedelmonniken. Zie b.v. Lane's "Modern Egyptians", 5th. edit., p. 211.
Zulke fakirs vindt men ook vele in onze Oostindische bezittingen,
en in de nieuwere geschriften over die gewesten zal men _fakir_
doorgaans slechts in deze beteekenis aantreffen. Maar de vele punten
van overeenkomst tusschen den Mohammedaanschen bedelmonnik en den
Hindoeschen kluizenaar en boeteling zijn oorzaak, dat onze oude
schrijvers, misschien op het voorbeeld der inlanders zelven, den naam
van fakir ook aan dezen laatsten geven. Zoo b.v. Baldaeus, "Afgoderije
der Heydenen", bl. 76: "Rawan, ziende Lekeman gaan, komt voor de deur
van Ram, in gedaante van een fakier, en eyscht een aalmisse" (aalmoes),
en Stavorinus, "Reize van Zeeland naar Batavia", I, bl. 110: "Wat verder
landwaarts in vonden wij in een klein boschje de overblijfsels van een
steenen gebouw, waar een fakier of heilige zijn verblijf hield!"

Het bevreemdt mij eenigszins, dat Prof. Dozy het zeer dikwijls
voorkomende _fakir_ niet in zijne Oosterlingen heeft opgenomen.




Camarilla.

_Camarilla_ is in het Spaansch een verkleinwoord van _camara_, kamer,
zaal. In het bijzonder is camara een vertrek in het koninklijk paleis,
waarin de Vorst audientie geeft aan de gezanten van vreemde Mogendheden,
dat alleen voor zijne voornaamste dienaren en gunstelingen toegankelijk
is, en waar de geheime zaken van Staat behandeld worden. _Camara_ of
_Camarilla_ beteekent dus ongeveer hetzelfde als ons _kabinet_, in den
zin waarin van "het kabinet des Konings" gesproken wordt. En evenals dit
met het woord _kabinet_ het geval is, beteekent ook _camarilla_, bij
overnoeming, de personen, die in het aldus genaamde vertrek met den
Vorst beraadslagen, zijne geheime raden, de _Consulta_, de _Kabaal_,
zooals men in Engeland ten tijde van Karel II de geheime raadslieden des
Konings noemde, den _Achterraad_, zooals Hooft en Stijl de vertrouwde
dienaren van Margareta van Parma, in tegenstelling met den Raad van
State, betitelen. In Spanje schijnt de uitdrukking _Camarilla_ om de
geheime raadslieden der Kroon, den Achterraad, aan te duiden, vooral
in zwang te zijn gekomen gedurende de regeering van Philips VII, die
gewoon was des avonds zijne kamerheeren en dienaren rondom zich te
verzamelen en zich geheel door hen liet leiden. Zie b.v. Gervinus,
"Geschichte des XIXten Jahrh.", Bd. II, bl. 163. De listen en kuiperijen
dezer partij hebben aan het woord _Camarilla_ eene slechte beteekenis
doen hechten. Het is thans in alle talen van het beschaafde Europa,
en dus ook in de onze, in gebruik om elke vereeniging of club van
hovelingen aan te duiden, die de gunst van den Vorst exploiteert, om een
voor henzelven of de belangen van hunnen stand voordeeligen, maar voor
het algemeen welzijn veelal verderfelijken invloed op de Regeeringszaken
uit te oefenen.

Het is duidelijk dat dit, ook bij ons, in historische en politieke
geschriften, somtijds gebruikte woord geen inbreuk maakt op de juistheid
der opmerking, bij _kwispedoor_ gemaakt, dat ons volk, tijdens de
Spaansche heerschappij, geene woorden uit de taal der gehate
vreemdelingen heeft overgenomen.




Parlesanten.

Die opmerking wordt ook niet gelogenstraft door _parlesanten_ of
_parlasanten_, een woord uit de volkstaal dat zeer wel tot de dagen van
Alba en Requesens kan opklimmen, maar dan toch niet van de Spanjaarden
overgenomen, doch door het volk uit de drie Spaansche woorden _par_
(of _por_) _los santos_, d. i. _bij de heiligen_, gevormd werd, om
de Spaansche krijgsknechten, die deze gedurig in den mond hadden, te
bespotten. Het woord is in verschillende woordenboeken onzer taal
opgenomen, maar kan thans wel als verouderd worden aangemerkt, en is
aan de schrijftaal waarschijnlijk wel bijna geheel vreemd gebleven. Ik
herinner mij echter de volgende woorden in een der dichtbundels van
Bilderdijk (welke is mij ontgaan) gelezen te hebben:

            "En of Tante
            Parlesantte
    Als men aan haar koffers kwam,
            Uitgekeven
            En versteven
    Ligt zij als een schaap zoo tam."

Ik haal deze regels ook aan, omdat zij doen zien in welke beteekenis het
woord gebruikt werd, namelijk in die van _vloeken_ en _razen_, en niet
in die van _praten_, _snappen_, zooals van Dale ons wil doen gelooven.




Olla podrida.

Het zou echter kunnen zijn dat ons volk van de Spanjaarden geleerd
had een _Olla podrida_ te maken, een hunner meest geliefde nationale
gerechten. Het is zelfs niet onmogelijk dat de beroemde ketel met
hutspot, die bij het ontzet van Leiden in een der schansen achtergelaten
werd gevonden, een pot met _olla podrida_ geweest is. Althans het woord
_olla podrida_ komt in beteekenis al heel veel met het Hollandsche
_hutspot_ overeen. De _olla podrida_ wordt ons beschreven als een
mengsel van allerlei spijzen: ossenvleesch, schapenvleesch, ham, kippen
en ander gevogelte, en alles wat men verder daarbij wil voegen om den
smaak te verhoogen. Men zal zich uit den "Gilblas" herinneren, dat een
goed bereide olla podrida als een fijne lekkernij geldt. Evenwel, daar
in het dagelijksch leven de overschotten of klieken van verschillende
spijzen voor de olla podrida gebezigd worden, zullen de bestanddeelen
wel niet altijd even keurig en ook zeker niet altijd even frisch zijn.
De naam _olla podrida_, gevormd van het Latijnsche _olla_, d. i. pot, en
_podrida_ het deelwoord van _podrir_ (thans _pudrir_), dat _bederven_,
_verrotten_ beteekent, geeft hieromtrent veel te denken, en is niet
geschikt om een Nederlander naar het invoeren van dezen schotel in
zijn vaderland te doen verlangen. Hij houdt zich zeker liever bij den
vaderlandschen hutspot, en heeft dan ook aan den vreemden naam geen
behoefte. Waar die in Nederlandsche geschriften voorkomt, zal het wel
doorgaans zijn in verhalen, hetzij historische of verdichte, waarvan
Spanje het tooneel is, of in reisbeschrijvingen, waarin Spaansche zeden
ter sprake komen.

Meer nog dan _olla podrida_ is bij ons de letterlijke vertaling dier
uitdrukking in het Fransch: _Potpourri_ bekend. Hier echter wordt het
begrip van mengelmoes of poespas meestal niet op spijzen, maar op door
overgangen aaneengeregen melodiën toegepast. Maar hoe vreemd is toch
soms dat cynisme der zuidelijke volken, zelfs van dat volk dat bij ons
als de wetgever op het gebied van den goeden smaak geldt! Ons, ruwe
zonen van het Noorden, zou de naam van _olla podrida_, indien ik hem
letterlijk durfde vertalen, van alle spijs schier afkeerig maken, en
om een verzameling der goddelijke melodiën b.v. van een Mozart een
potpourri te noemen, zou ons, als wij niet het vreemde woord gebruikten
zonder aan de beteekenis te denken, een heiligschennis dunken.




Baljaren, baljaarden.

Ook dit woord is uit het Spaansch of Portugeesch afkomstig, maar is
niet rechtstreeks uit het Iberisch schiereiland, maar door tusschenkomst
der Negerslaven in West-Indië tot ons gebracht. Het is het Spaansche
_baylar_ of Portugeesche _bailar_, dansen (hetzelfde als het
Italiaansche _ballare_, waarvan ons _bal_, _ballet_ en _ballade_).
_Baljaren_ is een woord waardoor in Suriname het dansen der negers
wordt aangeduid. Een _baljaarpartij_ is een _negerbal_, waarop zij
den dans door hun gezang en het slaan op de trom begeleiden. Zie van
Hoëvell, "Slaven en vrijen", D. II, bl. 87. Het woord _baljaren_ is in
dat mengelmoes van talen, dat de negers in West-Indië spreken, door
eenvoudige letteromzetting uit _bailar_ ontstaan.

Uit West-Indië is dit woord met eenige wijziging zoowel in vorm als
in beteekenis ook naar Nederland overgewaaid. Men schreef het hier
_baljaarden_ en hechtte er de beteekenis aan van _rumoer_ of _getier
maken_. Trouwens die negerdansen onderscheiden zich ook zeer door
luidruchtigheid. Men vindt dit woord meermalen in "Willem Leevend",
b. v. D. IV, bl. 291: "Want die ondeugende kaerel komt altijd op het
laatst aanspringen en baljaarden." Andere plaatsen, waar de beteekenis
van _rumoer maken_ nog duidelijker is, heb ik tot mijne spijt verzuimd
aan te teekenen.

Een andere afstammeling van het woord bailare is door tusschenkomst
van het Fransch uit het Oosten tot ons gekomen. De Portugeezen noemden
de Indische dansmeisjes in hunne taal _bailadera_, dat eenvoudig
_danseres_ beteekent. Hieruit is, door de lispende uitspraak der _l_
in het Portugeesch, _bayadère_ ontstaan, dat in de meeste talen, en
ook bij ons, de bijzondere naam der Indische dansmeisjes (namelijk uit
Hindostan, niet van de Javaansche, die _ronggeng_ of _talèdèk_ genoemd
worden) gebleven is. De Engelschen noemen ze met een inlandsch woord
_natch_ of _nautch_. Canter Visscher, Mallabaarse brieven, bl. 73,
spreekt van _baljadores_, klaarblijkelijk het mannelijk waaraan
_bailadera_ of _baljadera_ als vrouwelijk beantwoordt.




Cigaar.

Cigaar is het Spaansche _cigarro_; het rooken van cigaren schijnt zich
vanuit Spanje over Europa verspreid te hebben. In het Spaansch wordt
_cigarro_ gebruikt zoowel voor de fijne in papier of maïsblad gewikkelde
tabak, die bij ons gewoonlijk _cigarette_ heet, als voor het rolletje
van tabaksbladen, dat wij _cigaar_ noemen. Echter wordt ook in 't
Spaansch voor de eerstgenoemde soort veelal het verkleinwoord
_cigarrita_ gebezigd.

De afkomst van het woord _cigarro_ is onzeker. Gewoonlijk meent men dat
het niets dan de inlandsche naam is van de tabak van Cuba (Havannah);
doch anderen beweren dat cigarro afstamt van _cigarra_, krekel, wegens
eenige overeenkomst in voorkomen, die tusschen dit diertje en een
rolletje tabak zou bestaan. Deze laatste afleiding is mij echter te
fantastisch; maar of werkelijk de inlandsche taal van Cuba een woord
voor tabak heeft dat op _cigarro_ gelijkt, heb ik geen middel om na te
gaan.

Men begint thans bij ons _sigaar_ te schrijven, vooral op het
voorbeeld, zoo ik meen, van de "woordenlijst" der heeren de Vries en te
Winkel. Ik zou echter meenen dat al de gronden die er voor zijn aan te
voeren om in de woorden van vreemde afkomst, de uitgang daargelaten,
de oorspronkelijke spelling te behouden, ook voor _cigaar_ pleiten.
Schrijft men sigaar, waarom dan niet ook sitroen, sider enz.? Ook zal
men, sigaar aannemende, om de consequentie _sigarette_ moeten schrijven,
niettegenstaande in dit woord ook de uitgang on-nederlandsch en
kennelijk aan het Fransch ontleend is.




Omberen.

De naam van dit bij ons zoo geliefde kaartspel is uit Spanje afkomstig,
ofschoon het spel zelf, zooals het bij ons gespeeld wordt, door vele
daarbij gebruikelijke termen (sans prendre, mariage, remise, remise
royale, favorite enz.) zijne Fransche herkomst verraadt. In dit spel
wordt degeen die vraagt, en dienvolgens als hoofdpersoon zijn spel tegen
de beide andere spelers te verdedigen heeft, _de omber_ genoemd, welk
woord klaarblijkelijk het Spaansche _el-hombre_, letterlijk vertaald _de
man_, is. In den "Diccionario de la Real Academia Española" leest men in
het art. _Hombre_, dat _el-hombre_ heet "el que in ciertos juegos de
naypes entra la polla, para jugarla solo contra los otros", d. i. "hij
die in zekere kaartspelen den inzet doet om alleen tegen de anderen
daarom te spelen". Dit beantwoordt nu wel niet volkomen aan de rol
die in ons omberspel door den omber wordt vervuld, maar toont toch
klaarblijkelijk de juistheid der gissing van de heeren de Vries en
Verwijs in het "Woordenboek der Ned. taal", art. _Omber_: "Vermoedelijk
is de naam van het spel eenvoudig ontleend aan den hoofdpersoon, dengene
tegen wien de twee anderen spelen". Maar men houde daarbij toch wel in
het oog, dat "jeu de l'hombre" de Fransche, niet de Spaansche, althans
niet de gewone Spaansche naam van dit spel is. In het Spaansch heet het
gewoonlijk _juego de espadilla_ (spadielje-spel), of ook wel _renegado_
(waarschijnlijk van het renonceeren). In het Portugeesch zegt men
eveneens _jogo da espadilha_ of _renegada_.

De Fransche uitdrukking _jeu de l'hombre_ heeft door misverstand
aanleiding gegeven tot den nu verouderden bijvorm _lomberen_, evenals
ons _lommer_ naar alle waarschijnlijkheid uit _l'ombre_, de schaduw,
ontstaan is.

Ofschoon, zooals ik reeds opmerkte, in ons omberspel vele Fransche
uitdrukkingen gebruikt worden, zijn er toch nog onderscheidene andere,
behalve _de omber_, die een Spaansche afkomst verraden. Zoo heeten de
hoogste op elkander volgende troeven _matadors_, dewijl ze zeker zijn
iedere kaart van de tegenpartij te slaan. _Matador_ (van _matar_, het
Latijnsche _mactare_) beteekent in het Spaansch _doodslager_, en is ook
in Spanje de naam der personen, die in de stierengevechten de stieren
afmaken. Schoppenaas, de hoogste kaart in het spel, heet _spadielje_.
Dit is het Spaansche _espadilla_ (Port. _espadilha_), dat _degen_
beteekent. De plaats onzer _schoppen_ in het kaartspel werd namelijk
oudtijds door _degens_ (_espadas_) ingenomen. De degens zijn met
schoppen verwisseld waarschijnlijk tengevolge van de overeenkomst
der namen _espada_, _spada_, _spado_, degen, met die van _spade_
(Eng.), _spade_ (Ned.), _Spaten_ (Hgd.), die allen een schop of spade
beteekenen. Klaverenaas heet _basta_ van het Spaansche _basto_, knuppel,
omdat oudtijds _knuppels_ de plaats onzer klaveren innamen, die nog in
het Eng. _clubs_ heeten. _Manielje_ (Sp. _Malilla_, Port. _Manilha_),
_Ponto_ (Sp. _Punto_, Port. _Ponto_), _Kodielje_ (Sp. _Codillo_),
_Casco_, verraden denzelfden oorsprong, ofschoon het mij niet gelukt is
eene voldoende verklaring van deze namen te vinden.




Eldorado.

Eldorado is bij ons de naam van een denkbeeldig gewest, dat alle
heerlijkheden in zich vereenigt, een paradijs op aarde, aan welks
werkelijkheid echter niemand gelooft. Maar van de velen die het woord
gebruiken, zijn weinigen met den oorsprong bekend. Het woord is Spaansch
en samengesteld uit het lidwoord _el_, dat eigenlijk afzonderlijk
behoorde geschreven te worden, en _dorado_, het verleden deelwoord van
_dorar_, vergulden, met goud overtrekken. De letterlijke beteekenis van
het woord geeft groote waarschijnlijkheid aan de meening van den heer
P. A. Tiele (zie zijne "Ontdekkingsreizen sedert de 15de eeuw"), dat de
sage van Eldorado haren oorsprong verschuldigd is aan het verhaal van
een Indiaansch Vorst, die zijn lichaam met goudstof bestrooide. Van een
persoon moet vervolgens de naam op een land of gewest zijn overgebracht,
aanvankelijk in de Andes gezocht, en, toen dit vruchteloos bleek, meer
oostelijk naar Guiana verplaatst.

Gedurende veertig jaren werden door eene reeks van grootere en kleinere
Spaansche expeditiën vergeefsche pogingen aangewend om Eldorado te
vinden; later namen ook Engelsche reizigers, vooral de beroemde Sir
Walter Raleigh aan deze onderzoekingen deel. Ofschoon ze nooit eenig
resultaat opleverden, vindt men op alle kaarten van Zuid-Amerika en
Guiana, in de 17de en 18de eeuw verschenen, het meer van Parima, het
middelpunt van het Goudland, soms met de goudrijke stad Manoa del Dorado
er bij aangewezen. Merkwaardig is wat daarover is medegedeeld in het pas
uitgegeven schoone werk van generaal P. M. Netscher, "Geschiedenis van
de Koloniën Essequebo, Demerary en Berbice". "Bij de Spanjaarden aan de
Orinoco en bij de Nederlandsche kolonisten aan de Essequebo", zoo lezen
wij daar, bl. 25, "zijn de illusiën van een wondermeer waar schatten te
vinden waren, nog lang blijven voortleven. Wij zullen hieronder, in den
loop van ons verhaal, doen opmerken, hoe nog herhaaldelijk door onze
Commandeurs aldaar enkele ondernemende personen naar de binnenlanden
zijn uitgezonden, om naar goud, zilver en andere mineralen te zoeken
(vooral door den Directeur-Generaal Storm van 's Gravesande tusschen
1740 en 1772); terwijl zelfs nog in 1775 uit de Orinoco eene groote
Spaansche expeditie daartoe werd uitgerust, waarbij honderden het leven
lieten". Eerst door de wetenschappelijke onderzoekingen van Alexander
von Humboldt en Sir Robert Schomburgk is het geloof aan de fabel van
Eldorado voor goed vernietigd.




Bakkeljauw.

Dit woord ontbreekt, zeer ten onrechte, in alle Nederlandsche
woordenboeken. Het is algemeen in gebruik in onze Westindische
bezittingen en in alle geschriften die daarover handelen. Het voedsel
der negerslaven placht er hoofdzakelijk uit bananen en bakkeljauw
te bestaan. Zie van Hoëvell, "Slaven en vrijen", D. I, bl. 118; van
Sijpesteyn, "Beschrijving van Suriname," bl. 202. De bakkeljauw was
de opengespouwen, sterk gezouten en gedroogde kabeljauw, die op de
banken van Newfoundland gevangen en in vaten van 600 à 700 pond naar
Suriname gezonden werd. Kabeljauw en bakkeljauw zijn klaarblijkelijk
hetzelfde woord, slechts door letteromzetting gewijzigd. Welke vorm de
oorspronkelijke is, valt bezwaarlijk uit te maken. De germaansche talen
hebben den vorm met _ka_, b. v. het Hoogduitsch _Kabeljau_ of _Kabliau_,
het Deensch _cabliau_, het Zweedsch _kabeljo_; ook het Fransch heeft
_cabéliau_ en het middeleeuwsch Latijn _cabellauwus_. Daarentegen hebben
de romaansche talen den vorm met _ba_, zooals het Spaansch _Bacallao_,
het Portugeesch _Bacalhao_, het Italiaansch _Bachalaio_. Men meent dat
deze woorden eigenlijk uit het Baskisch stammen, en wijst er op dat de
Basken het eerst de kabeljauwvisscherij op de bank van Newfoundland op
groote schaal hebben gedreven. Ook _labberdaan_, bij ons de gewone naam
van de gezouten kabeljauw, wijst naar de Basken. Zie het etymologisch
woordenboek van Franck op dat woord. Er is dus wel eenige reden om de
vormen met _ba_ voor meer oorspronkelijk te houden.

Sommigen meenen dat er tusschen kabeljauw en bakkeljauw een
soortverschil bestaat. Zoo zegt v. Hoëvell, t. a. p., dat de bakkeljauw,
d. i. de kabeljauw die op de bank van Newfoundland gevangen wordt, een
middensoort tusschen kabeljauw en schelvisch is. Ik houd die meening
voor ongegrond. Natuurproducten die over eene groote oppervlakte
verspreid zijn, vertoonen veelal eenige verscheidenheden, maar een
onderscheid als hier tusschen de kabeljauw van Newfoundland en die der
Noordzee wordt aangenomen, is, voorzoover ik weet, aan de beoefenaars
der natuurlijke historie onbekend.

Doch al bestaat dit soortverschil niet, toch zijn kabeljauw en
bakkeljauw geene synoniemen. De noordelijke volken gebruiken kabeljauw
voor de levende en versche visch, en hebben voor de verschillende
bereidingen die deze ondergaat, om voor verzending en bewaring geschikt
te worden, verschillende benamingen, zooals _stokvisch_ voor de
gedroogde, _labberdaan_ voor de gezouten, _klipvisch_ voor de tevens
gezouten en gedroogde kabeljauw. De zuidelijke volken, die de versche
kabeljauw niet veel te zien krijgen, gebruiken hun bakkeljauw vooral
van de visch, die op verschillende wijzen is verduurzaamd. Wel verklaart
het woordenboek der Spaansche Akademie _bacallao_ door _abadejo_, dat
in het algemeen de kabeljauw aanduidt, maar het Portugeesch woordenboek
van Moraes Silva omschrijft _bacalhao_ uitdrukkelijk door "o badejo
escalado e curado ao sol, ou embarricado em salmadeira", d. i. de
kabeljauw opengespouwen en in de zon gedroogd of in de pekel gelegd. Dit
beantwoordt volkomen aan de beteekenis aan ons _bakkeljauw_ toegekend.
Bakkeljauw is dus de Westindische naam van stokvisch of zoutevisch,
dien wij daar, gelijk zoovele andere woorden, van de Spanjaarden of
Portugeezen hebben overgenomen, ofschoon wij daarin slechts een zeer oud
en bekend woord in anderen vorm en met speciale beteekenis hebben terug
ontvangen.




Schorseneeren.

Is ook dit woord van vreemden oorsprong? Ongetwijfeld, zooals men reeds
kan opmaken uit de onzekerheid van vorm en spelling. In de schrijftaal
gebruikt men nevens _schorseneer_ ook _schorseneel_, tengevolge van
de gewone verwisseling der liquidae; maar in de volkstaal komen
erger verbasteringen voor, waaronder _schotsche nero's_ zeker wel de
grappigste is. Ik herinner mij zeer goed, dat ik reeds als kind dacht,
dat schorseneer eigenlijk _écorce noire_ beteekende, en ik ben in die
meening gebleven tot ik later mij overtuigde dat die uitdrukking in het
Fransch onbekend is, en de schorseneer in die taal in het dagelijksch
leven _salsifis_, maar meer wetenschappelijk _scorsonère_ heet. Nu, dat
dit laatste geene oorspronkelijk Fransche benaming is, maar uit eene
vreemde taal afkomstig moet zijn, was gemakkelijk in te zien. Van
Dale hielp mij nu aan eene vroeger reeds half vermoede verklaring,
waaraan ik langen tijd niet twijfelde. Schorseneer zou het Italiaansche
_scorza nera_ zijn, dat evenals _écorce noire_, zwarte schors
beteekent, en den Hollandschen vorm nog gemakkelijker schijnt te
verklaren. Van Dale's meening werd ook bevestigd door het gezag van
Littré (in v. _Scorsonère_), en door de vergelijking van het Duitsche
_Schwarz-wurzel_.

Intusschen hadden die schrijvers een kleinigheid, maar een belangrijke
kleinigheid, over het hoofd gezien, of althans niet genoegzaam in
aanmerking genomen. Heet de schorseneer in het Italiaansch wel
_scorzanera_? De vorm is inderdaad eenigszins anders; hij luidt
_scorzonera_, en geen taalkundige zal zeker in staat zijn uit de
samenstelling van _scorza_ en _nera_, wanneer die als substantief en
adjectief worden bijeengevoegd, scorz_o_nera te verkrijgen. Reeds het
Fransche scors_o_nère had Littré moeten waarschuwen.

Voorgelicht door deze eerste moeilijkheid, ontdekt men weldra nieuwe
bezwaren. Is zwarte schors voor de schorseneeren wel een goede naam?
Zij hebben een zwarte schors, ja! maar niet aan het zichtbaar deel der
plant, maar alleen als bekleedsel van den als spijs gebruikten vleezigen
penwortel. _Schwarz-wurzel_ is daarom een goede naam, maar _zwarte
schors_ zou vreemd gekozen zijn voor een plant, waarvan slechts de
_wortel_ een zwarte schors heeft.

Is de naam Italiaansch, dan dient de plant ook wel uit Italië afkomstig
of van Italië uit over Europa verspreid te zijn. Maar is dat werkelijk
het geval? De botanische naam is _Scorzonera Hispanica_, en ofschoon
die naam niet als een afdoend bewijs kan gelden, dat de plant niet
vroeger in Italië dan in Spanje is bekend geweest, is hij toch voldoende
om bij het zoeken van het land van herkomst onze aandacht vooral bij
Spanje te bepalen.

In het Italiaansch-Fransche woordenboek van den abt de Villanova wordt
_Scorzonera_ aldus verklaard: "Sorta da pianta, venuta dall' Indie in
Europa, e che prende tal nome, per preservar essa dai morsi dello
scorzone", d. i. "eene soort van plant, uit Indië naar Europa
overgebracht, en die dezen naam draagt, omdat zij beveiligt tegen de
beten van de scorzone". _Scorzone_ wordt in hetzelfde woordenboek
verklaard door "Specie di serpe velenosissima di color nero", d. i.
eene soort van zwartkleurige, zeer vergiftige slang (adder).

Deze verklaring wordt opgehelderd door de volgende bijzonderheden,
medegedeeld in Lindley en Moore, "Treasury of Botany" in v.
_Scorzonera_: "_Scorzonera Hispanica_ is a native of Spain; but is
cultivated in this country [Engeland], and the root is sold in the
markets as _Scorzonera_, a name derived from _escorza_, the Spanish name
of a serpent, in allusion to its cooling antifebrile effects, it having
formerly been employed in Spain on account of these properties for the
cure of serpent-bites. It has also sometimes been called viper's grass".

De afleiding van _Scorzone_ met den uitgang _era_, is zeker te
verkiezen boven die van _Scorza nera_; maar wanneer Spanje terecht als
het vaderland der plant beschouwd wordt, zal men als grondwoord niet
_escorza_ (welks bestaan ik betwijfel), maar _escorzon_, dat in het
Spaansch aan _scorzone_ schijnt te beantwoorden, behooren aan te nemen.
De voorslag _e_ voor _sc_ is in het Spaansch volkomen regelmatig, en
doet niets ter zake. Ook de plant wordt in het Spaansch _escorzonéra_
genoemd.




Hidalgo.

Dit vaak gebruikte, ook door van Dale opgenomen, Spaansche woord,
beteekent een gentleman, een man van goede familie, schoon juist niet
van den hoogsten adel. De oorsprong van het woord blijkt uit den niet
geheel ongebruikelijken volledigen vorm, _Hijodalgo_, waarvan het
vrouwelijk, ten blijke dat het een samengesteld woord is, _Hijadalgo_
luidt, terwijl daarentegen de samengetrokken vorm, als ware hij een
enkelvoudig woord, in het vrouwelijk _Hidalga_ heeft. _Hijodalgo_ is
samengesteld uit _hijo_, zoon, de partikel _de_, van, en _algo_, iets,
eenig vermogen. Men zou dus hidalgo kunnen vertalen door "een zoon van
goeden huize".

_Hijo_ is = fijo, het Latijnsche _filius_ (Gr. huios), door de gewone
verwisseling van F en H. Vandaar heeft het Portugeesch _fidalgo_ voor
_hidalgo_, evenals _fazenda_ voor _hacienda_ enz.




Amfioen.

_Amfioen_ is de voornamelijk in Ned.-Indië gebruikelijke naam van het
heulsap, dat wij in Nederland, evenals alle andere volken van Europa,
met den aan het Grieksche _opion_ ontleenden Latijnschen naam _opium_
noemen. Van de Grieken is die naam ook, in den vorm _afioen_, tot de
Arabieren overgegaan; de Perzen spreken dien, volgens het woordenb. van
Vullers, _afjoen_ uit, de Maleiers en Javanen, die de _f_ niet kunnen
uitspreken, zeggen _apioen_ of _apjoen_. Van al deze vormen is het
Nederlandsche _amfioen_ door de inlassching der _m_ (zie beneden) nog
kennelijk verschillend. Ook gebruikt de inlander _apioen_ alleen van het
opium in ruwen staat, zooals het door den handel geleverd wordt. Is het
gezuiverd, dan noemt hij het _tjandoe_; is het, met of zonder tabak,
voor zijn gebruik gereed gemaakt, dan noemt hij het _madat_ (van 't
Hindostanische _madad_; vgl. v. d. Tuuk, "Tobasche Spraakkunst", bl.
125, noot 2). Bij de Nederlanders in Indië daarentegen behoudt het den
naam van amfioen onder alle omstandigheden, en zij spreken van amfioen
rooken en amfioen schuiven, van amfioenkitten, amfioenpijpen,
amfioenpillen, zoowel als van amfioenhandel en amfioenpacht.

Het woord _amfioen_ zelf is bij ons Nederlanders reeds vrij oud, zoo oud
als de vaart naar Indië zelve. Er wordt over dat heulsap reeds in 't
breede gehandeld in de "Beschrijvinge van 't Coninckrijck Gussaratten",
in "Begin en Voortgang", II, no. 17, bl. 61, waar het _amphion_ of
_affien_ wordt genoemd. Ook bij Baldaeus, "Malabar en Choromandel",
bl. 144, komt de vorm _amphion_ voor, en reeds veel vroeger vindt men
dien bij van Linschoten, "Itinerario", bl. 98, die met zijne gewone
nauwkeurigheid zegt: "het _amfion_, also ghenaemt van de Portugesen,
van de Arabyers, Mooren en Indianen _affion_". De ingevoegde liquida _m_
(waarvoor ook de _n_ werd geschreven, die echter in de uitspraak als _m_
klonk) is dus van Portugeeschen oorsprong. In het Port. Woordenboek van
Moraes Silva, komt, nevens het thans gebruikelijke _opio_ ook _anfiâo_
voor, dat bijna als _amfion_ luidt. Ik sprak reeds met een woord over
die gewone insertie, vooral vóór de lipletters, in het art. _Moeson_,
en zal er op terugkomen bij _Pampoesjes_. _Kamfer_ voor _kafoer_ (zie
Dozy's "Oosterlingen" op het woord) en de volksuitspraak _pampier_ voor
_papier_ zijn nog een paar bekende voorbeelden, die, zoo het noodig was,
licht met andere zouden te vermeerderen zijn. Voorbeelden van _amfioen_
bij latere schrijvers zal men in het Ned. Woordenboek van de Vries en
te Winkel op dat woord kunnen vinden. Hier merk ik alleen nog op dat in
Nederlandsch-Indië _amfioen_ bestendig en uitsluitend de vorm is die in
alle administratieve stukken gebruikt wordt; _opium_ leest men daar
nooit.

Daar _opium_ en _amfioen_ inderdaad slechts verschillende vormen van
hetzelfde woord zijn, geldt van beide hetzelfde wat het geslacht
betreft. Het is verkieslijk beide als stofnaam onzijdig, als
handelsartikel vrouwelijk te maken, en het mannelijk, oudtijds voor
_amfioen_ gebezigd op grond der vergelijking van andere op _oen_
uitgaande woorden, in het geheel niet meer te gebruiken. Ik ontleen deze
opmerking aan het art. _Amfioen_ in het Woordenboek van de Vries en te
Winkel, waarvan mij, schoon het, terwijl dit gedrukt wordt, nog niet is
uitgegeven, in de proef inzage is verleend.

De uitdrukking _amfioen schuiven_ is in het Ned. Wdbk. van van Dale
geheel ten onrechte door _opium kauwen_ verklaard. Dit is gebruikelijk
bij de Turken en West-Aziaten, maar komt in Ned.-Indië zelden of nooit
voor. Ook zou voor dat kauwen _schuiven_ al een zeer zonderling gekozen
woord zijn. Ik heb de wijze, waarop het opium gerookt wordt, in mijn
"Java", D. I, bl. 622, besproken. Ik vind voor dit _schuiven_ de
verklaring in het krachtig inzuigen of ophalen van den rook der
opiumpijp, dat van een _sissend_, _sijfelend_, _schuifelend_ of
_fluitend_ geluid vergezeld gaat, en zie dat deze verklaring ook door
Prof. de Vries is overgenomen.




Mandoor, Mandarijn.

Ik voeg deze woorden bijeen, omdat het mij waarschijnlijk voorkomt, dat
er tusschen beide een nauwe verwantschap bestaat.

_Mandoor_ of _mandoer_ (eene gewone verscheidenheid van uitspraak,
waarbij, naar ik vermoed, dialectsverschil ten grondslag ligt) beteekent
in Ned.-Indië een opzichter of meesterknecht op een fabriek of bij
eenig belangrijk werk, iemand dus die aan zijne minderen bevelen
geeft. Het woord wordt algemeen gebruikt in het Maleisch, Javaansch
en Soendaneesch; maar is ook niet minder gewoon in den mond der in
Ned.-Indië levende Europeanen. Zoo spreekt, om een paar voorbeelden
uit duizenden aan te halen, de Sturler, "Handboek voor den landbouw in
Ned.-Indië", bl. 1126, van "meesterknechts of _mandoors_ voor het voeren
der cilinders bij het vermalen van het suikerriet", en van Gorkom, "Oost
Indische Cultures", II, bl. 42, van inlandsche opzichters of _mandoers_,
die bij de indigobereiding het criterium of de tijd daar was om het
vocht uit den trekbak af te laten, in den reuk of den smaak van het
vocht vonden. Dit woord _mandoor_, stellig in het Javaansch en Maleisch
van vreemden oorsprong, schijnt af te stammen van het Portugeesche
_mandar_, bevelen, gelasten, en is vermoedelijk door de inlanders
samengetrokken uit _mandador_, lastgever. "Bij Heydt: "_Geographisch-
und Topographischer Schauplatz von Afrika und Ost-indiën (1744)_," leest
men meermalen _mandator_, b. v. bl. 95."

Van hetzelfde Portugeesche _mandar_, of waarschijnlijker nog
rechtstreeks van het Latijnsche _mandare_, komt nu vermoedelijk ook
_mandarijn_, door de Portugeezen _mandarin_ of _mandarim_ uitgesproken.
Ik vind in het Portugeesch-Fransch Woordenboek van da Costa e Sá
(Lissabon, 1794), den latiniseerenden vorm _Mandarinus_, die, naar het
mij toeschijnt, zal zijn uitgedacht door de Jezuieten, die in de
Latijnsche taal zooveel over China en Japan geschreven hebben. Bij hen
zal men vermoedelijk den oorsprong van het woord moeten zoeken, en ik
acht het onnoodig er het Sanskrietsche _mantrin_, in het Jav. en Mal.
_mantri_, minister of raadsman van een vorst, staatsbeambte, bij te
halen, dat wat den vorm betreft zeker niet zoo goed past. Het woord
komt reeds voor bij v. Linschoten, "Itinerario", bl. 32, 33, in den
opmerkelijken vorm _Mandoryn_. S. de Vries, "Curieuse aenmerckingen"
(1682), D. I, bl. 38, zegt over _mandaryn_: "de naem mandarijn is geen
Chineesch woord, maar voortgekomen van de Portugeezen, welcke alle
magistraten in China dien naem geven, willende daermeê sooveel seggen,
als de Nederlanders met 't woord _Commandeur_. Gelijck 't dan ook
schijnt, dat de naem mandarijn is afgeleyd van 't Lat. woord _mandare_."

Een Chineeschen oorsprong kan 't woord _mandarijn_ stellig niet hebben,
maar het wordt in alle Europeesche talen gebruikt om een hoogen
staatsbeambte in China aan te duiden. Ook noemen wij Mandarijnappels
of Mandarijntjes (Fr. _Mandariniers_), een soort van kleine, zoete,
bijzonder geurige, licht geribde, eenigszins afgeplatte en zeer los in
de schil liggende oranjeappels, die naar men zegt in China vooral
gebruikt worden om ze aan de mandarijnen ten geschenke te zenden. Zie
Lindley en Moore, "Treasury of Botany", p. 292.




Gorgelet.

_Gorgelet_ is een woord nu aan weinigen bekend, maar dat dikwijls
voorkomt bij onze oude schrijvers over Indië; b. v. Baldaeus, "Afgoderye
der Heydenen", bl. 62: "zij stopte den hals van 't gorgelet, zoodat het
water daaruyt niet konde loopen." Valentijn, IV, 1, bl. 54: "de derde
slavin draagt een gorgelet met water na." Zulk een gorgelet wordt door
van Linschoten uitvoerig beschreven, waar hij in zijn "Itinerario"
handelt "van de manieren ende usantiën der Portugaloysers ende Mestisen
vrouwen in Indië", bl. 47. "Desgelijcks, wanneer zij drincken," zegt
hij, "hebben een manier van potgiens, gemaeckt van swarte aerde, zijn
seer fijn ende dun, op die manier van de pullen die men bij ons
ghebruyckt om die bloemen in te setten, ende binnen in den hals is een
schildeken vol gaetgiens; dit cruycxken wordt ghenaemt _Gorgoletta_, om
dieswille dat als men wil drincken soo hout ment omhoog om niet aen de
mont te raken, ende alsdan comt het water door de gaetgiens die binnen
in den hals in 't schildeken staen, ende loopen al gorgelende inde mont
sonder een druppel te storten, 'twelcke zij doen door groote reynigheyt,
omdat niemant het aende mont souden setten; ende wanneer daer jemant
eerst nieuw van Portugal comt, ende wil dan beginnen te drincken, op
haer manier als voorseyt is, en door die onghewoonte hem bestort, hebben
dan een groot playsier ende belachen hem."

Het blijkt tevens uit deze plaats dat gorgelet weder een woord is,
dat onze voorvaderen in Indië van de Portugeezen hebben overgenomen.
In het Portugeesch Woordenboek van Moraes Silva wordt _Gorgolèta_ dus
omschreven: "Quarta de barro de gargalo largo, no qual ha un raro, e
passando agua por elle caindo umas bolinhas que estâo no fundo, faz a
agua um som ao beberse", d. i.: "Een aarden vat met wijden hals, waarin
zich een zeef bevindt, waarop onder het drinken balletjes vallen, die op
den bodem liggen, zoodat het water, er doorgaande, een geluid maakt."




Kipersol.

_Kipersol_ of _Quipersol_ is eene Nederlandsch-Indische verbastering van
het Portugeesche _quitasol_, zonnescherm. In oudere boeken vindt men het
nog in den echten Portugeeschen vorm, b. v. in "Begin en Voortgang",
Eerste schipvaerd der Hollanders naar O.-I., bl. 77, waar wij lezen:
"Te Panarucan zijn veel swarte Christenen. Zij gaen gekleedt met een
paar lange indiaensche boxens [broek], ghelyck men ghemeynlick in
Persiën draeght, maar heel barrevoets; altoos eenighe slaven achter
haer hebbende, die hun een _quitasol_ ofte sonneweerder over 't hoofd
houden." Later vindt men verbasterde vormen, b. v. bij Valentijn, II,
1, bl. 257, _Kitasol_. Bij Canter Visscher, "Mallabaarse brieven", bl.
45, leest men: "Alle personen van enig aanzien dragen een _quiperzol_
boven hun hooft, om de hette der zonnestralen af te keren, en de vrouwen
zouden zich schamen uit te gaan, indien een slaaf dezelve niet nadroeg
of haar boven het hooft hielde"; en bl. 96: "de kinderen der Europeanen
worden doorgaans zorgvuldig bewaart voor de stralen van de zonne,
gebruikende als zij uitgaan zonneschermen, _quipersols_ genoemt". De
meest verhollandschte vorm, _kipersol_, is ook de jongste. Men leest
dien b. v. in "Batavia in derzelver gelegenheid" enz., D. III, bl. 6,
waar van de Bataviasche dames gezegd wordt: "Deeze fraay versierde
juffrouwen kunnen niet naar de kerk gaan, of zij moeten ten minsten één
slaaf achter zich hebben met een grooten _kipersol_ of zonnescherm, om
de hitte af te keeren."

_Quitasol_, waarvoor men ook _guardasol_ zegt, is samengesteld uit
_quitar_, verlaten, verwijderen, afschaffen, afweren, en _sol_, zon. Men
gebruikt het ook voor een zonnehoed.




Kaste.

Deze naam, dien wij bestendig gebruiken waar van de scherp gescheiden
erfelijke standen bij de oude Egyptenaars en bij de Hindoe's sprake is,
moet bij ons stellig van romaanschen oorsprong zijn. In het Spaansch en
Portugeesch beteekent casta _ras_ en wordt ook voor de rassen van dieren
gebruikt. Algemeen wordt aangenomen dat het afstamt van het latijnsche
_castus_, rein, onvermengd. Ik kan mij dit slechts zóó voorstellen,
dat het oorspronkelijk een adjectief was als een soort van epitheton
perpetuum behoorende bij een substantief dat _ras_ of _stam_ beteekende,
b. v. _gente_. Dit substantief zal dan in het spraakgebruik zijn
weggevallen, zoodat van de uitdrukking _gente casta_, d. i. onvermengd
ras, alleen het adjectief _casta_ overbleef, om hetzelfde te beteekenen.
Eene merkwaardige beschrijving der kasten in Hindostan wordt gevonden
in Canter Visscher, "Mallabaarse brieven", bl. 147, die door de volgende
definitie van het woord kaste wordt voorafgegaan: "Een kast dan is een
zeeker geslagte van menschen, welke uit kragt van hunne geboorte
verbonden zijn zekere bedieningen en plegtigheden waar te nemen, uit
kragt van welke zij ook zeekere voorregten bezitten".




Fust.

Het woord _fust_ komt bij Nederlandsche schrijvers in twee beteekenissen
voor. Het zijn eigenlijk twee waarschijnlijk van elkander geheel
onafhankelijke woorden, die slechts door toeval aan elkander gelijk
zijn. Het eerste, nog algemeen in gebruik, heeft de beteekenis van
schacht, onderstel, vat; het tweede, sedert lang geheel verouderd,
heeft zelfs geene plaats in de Nederlandsche woordenboeken gekregen,
niettegenstaande het ontelbare malen bij onze oude schrijvers over
de geschiedenis onzer vestiging in Indië en onzer oorlogen met de
Portugeezen en Spanjaarden voorkomt. Wel een bewijs dat deze weinig
gelezen worden!

Het is het Spaansche en Portugeesche _fusta_, door Da Costa e Sá
omschreven als: "Genero de embarcaçao comprida e de baixo bordo, que
anda a vélas e a remos", d. i. "een lang, platboomd vaartuig, geschikt
om naar omstandigheden te zeilen of geroeid te worden". Ik sprak reeds
over dit woord in mijn "Java", D. II, bl. 283.




Amok.

_Amok_ komt reeds bij onze oudste schrijvers over Indië dikwijls voor,
en is later zoozeer een Nederlandsch woord geworden, dat Prof. Pijnappel
in zijn "Maleisch Woordenboek" het Maleische _amoek_ en den verbaalvorm
_mengamoek_ door _amokken_, _wanhopig aanvallen_, kon verklaren. Voor
hen echter die minder met de schrijvers over Indië vertrouwd zijn, zal
het niet overbodig zijn op te merken, dat het evenzeer Javaansche als
Maleische _amok_ eigenlijk een soort van woede of razernij beteekent,
die den inlander (bovenal den Makassaar; zie Wallace, "Insulinde", D. I,
bl. 306) soms bevangt, wanneer zijne hartstochten in de hoogste mate
zijn opgewekt, en waarbij hij wanhopend aanvalt op ieder die hem in
den weg treedt, en moord tracht te plegen, onverschillig aan wien. Het
_amok_ is zeer verwant met hetgeen de inlanders _mata glap_, d. i.
_verduistering der oogen_ noemen; juister misschien de amokmaker doet
gaarne het mata glap voorkomen als een symptoom van zijn toestand, om
daardoor zijn niet altijd geheel onwillekeurig moorden te vergoelijken.
Zie v. d. Burg, "de Geneesheer in Indië", D. II, bl. 786. Een ander
verschijnsel dat er mede gepaard gaat, is het luide schreeuwen, waarbij
doorgaans het woord _amok_ zelf vernomen wordt, waarom men in het
Javaansch Wdbk. van Prof. Roorda op _amoek_ ook de verklaring vindt:
"een _uitroep_ van iemand die in dolle woede gaat moorden." Vandaar
verder de uitdrukking _amok roepen_ of _amok schreeuwen_, b. v. bij W.
Schouten, "Reistocht naar en door O.-Indië", 4e dr., D. I, bl. 27:
"Binnen Batavia werden eenen zwarten Indiaan de borsten afgenepen, omdat
hij _amok geroepen_ had.... Dit was reeds de derde _amokroeper_ die in
mijn tijd geradbraakt werd." Zoo ook bij van Rees, "de Bandjermassinsche
Krijg", I, bl. 64: "de priester vatte eensklaps een der wapens, riep
amok, en wilde den artillerist een houw toebrengen." Maar ook de
omstanders roepen _amok_, wanneer iemand, zooals men gewoonlijk zegt,
_amok maakt_. Zie b. v. Ritter, "het Amok" in "Tijdschr. v. N.-Indië",
Jg. VII, D. III, bl. 459: "Groot was de opschudding onder al die
reizende personen, toen zich op eens de noodkreet amok! amok! in den
omtrek deed hooren." Stavorinus, "Reize van Zeeland naar Batavia", Deel
I, bl. 236, schijnt de uitdrukking _amok spuwen_ als synoniem met _amok
roepen_ te beschouwen; want hij zegt dat de amokspuwers dus genoemd
worden, omdat zij het woord _amok_ veel in den mond hebben. Ik geloof
echter dat men daarbij tevens moet in het oog houden, dat den amokmaker
het schuim op den mond komt.

Bij Baldaeus, "Beschrijvinge van Malabaar en Choromandel", bl. 145,
komt de zonderlinge en minder gewone uitdrukking _amokspeelder_ voor;
een later voorbeeld van _amokspeler_ vindt men bij W. Schouten, a. w.,
D. II, bl. 134. _Amok slaan_ noemt men het alarmsein, dat door de
inlandsche wachters op de trom gegeven wordt, wanneer zich een amokmaker
vertoont.

Ik meen bij Nederlandsche schrijvers ook wel _amok loopen_ gelezen te
hebben. In allen gevalle is in het Engelsch _to run amuck_ een gewone
uitdrukking geworden. Daarbij heeft echter een kluchtig misverstand
plaats gegrepen, doordien men de eerste lettergreep van _amuck_ voor het
lidwoord _a_ of _an_ hield. Men schrijft dus meestal _to run a muck_
(zie b. v. Forrest, "Voyage aux Moluques", p. 168), en vindt in de
Engelsche woordenboeken dikwijls het woord _Muck_, waarvan Johnson
erkende, de herkomst niet te weten. Dryden gebruikt de uitdrukking _to
run a muck_ in de volgende verzen in het derde deel van "the Hind and
the Panther":

    "Frontless and satire-proof he scours the streets
    "And runs an Indian muck at all he meets."

En Pope volgde hem na in zijne vertaling van Horatius:

    "Satire's my weapon, but I'm too discreet
    "To run a muck and tilt at all I meet."

Dit Engelsche _muck_ heeft een Franschen schrijver, den heer Radau, in
de "Revue des Deux Mondes", 1 Oct. 1869, p. 675, op den schranderen
inval gebracht, dat het Maleische _amok_ zou zijn: "une corruption du
mot Anglais _a muck_ (un enragé)."

Tegenwoordig wordt bij ons het woord _amok_ nu en dan gebruikt in de
verzachte beteekenis van _opschudding_, _straatrumoer_. Men zal daarvan
voorbeelden vinden in het art. _Amok_ in de thans ter perse liggende
aflevering van het groot "Nederlandsch Woordenboek".




Kraal.

_Kraal_ is volgens van Dale, "Nieuw Ned. Wdbk.", "een dorp of gehucht
der Hottentotten; eene opene plaats met staketsel afgeschut." Weiland
zegt op het woord: "Zoo noemt men, in beschrijvingen van de Kaap de
Goede Hoop, de afgeperkte plaats waar de woningen der Hottentotten
staan: _een kraal van vier hutten_; ook eene groote open plaats,
met staketwerk omgeven, waarin men vee drijft.... Het schijnt een
uitheemsch woord te zijn." Dit laatste kon met meer stelligheid worden
uitgesproken; het woord is ongetwijfeld van de Hottentotten zelven
afkomstig. Zoo lezen wij in het "Dagregister van de Voyagie naar het
Amaqua's [of Namaqua's] land" van Simon v. d. Stel, bij Valentijn:
"Beschrijvinge van de Kaap der Goede Hoop" (V. 2) bl. 592: "De
voorgedagte bergen.... worden bewoond van eene natie, genaamt
Hottentotten, dewelke zich met troepen van menschen en vee bij
malkanderen houden, 't welk zij _Kraalen_ noemen, waarvan wij er
dezen dag drie zijn gepasseert". Ook de dorpen der Kaffers en andere
Afrikaansche stammen worden, bij uitbreiding van het gebruik des woords,
_kralen_ genoemd. Zie b. v. Th. Tromp, "Herinneringen uit Zuid-Afrika",
bl. 39; "D. Veth's Reizen in Angola", bl. 359.

Maar dit Hottentotsche woord is door de Nederlanders ook naar Oost-Indië
overgebracht, en wordt bij onze oude schrijvers (door verwarring met
_kraal_, als samentrekking van _koraal_, polypenhuis) soms ook _Coraal_
geschreven. Zoo leest men bij Baldaeus, "Beschrijvinge van Ceylon", bl.
198: "Men vangt omtrent Mathure de Elephanten met _Coralen_, zijnde vele
boomen in de aarde geslagen, die in 't eerste een ruymen ingank geven,
maar van langhzamerhand enger worden, met valdeuren". Een anoniem
schrijver over Ceilon, door Weiland aangehaald, spreekt evenzoo van
"eene groote en sterke houten kraal of bijkans rond palissadenwerk,
waarin zij de olyphanten drijven".

Thans is het woord nog algemeen in Ned.-Indië in gebruik om de
afgeperkte ruimte voor de buffels aan te duiden. Zoo b. v. bij Pruys
van der Hoeven, "Een woord over Sumatra", I, bl. 63: "Iedere vier jaar
nu vereenigen zich de eigenaars en drijven de buffels in een daartoe
gemaakte _kraal_, die, fuiksgewijze vervaardigd, uitloopt in een sterk
omheind moeras met een nauwe opening".




Bonze.

_Bonze_ is in de talen van het hedendaagsch Europa de naam der
Boeddha-priesters in China en Japan, en wordt overdrachtelijk gebruikt
om alle priesters aan te duiden, die bijgeloof en fanatismus dienen.
Omtrent den oorsprong van dit woord ontving ik van wijlen Professor
Hoffmann, onzen uitstekenden kenner van het Japansch, de volgende
inlichting: "Het woord Bonze voor Boeddha-priester beantwoordt aan het
Japansche Bo-nzi, en werd door de Roomsche zendelingen in het meerv.
_Bonzii_, genit. _Bonziorum_, geschreven. Het is de algemeene naam aan
Boeddhistische geestelijken gegeven en de Japansche uitspraak van den
Chineeschen naam _F[)a]-szi_, die _wetmeester_, leeraar der wet
beteekent."

Bij onze oude schrijvers leest men telkens het woord _Bonze_, ook
_Bonziër_, waar van Japan en China sprake is. Ik zal slechts enkele
voorbeelden bijbrengen. S. de Vries, "Curieuse Aenmerckingen", II,
bl. 592: "Hij voeghden er bij hoedaenighe cierlycke redenen de
welspreeckende en hoogst voorname secte der Bonziërs bij de Japanners
hielden". Valentijn, V, 2, bl. 145: "De Japanders hebben daartoe ook
hunne bijzondere priesters, _Bonzes_ genaamd". "Batavia in derzelver
gelegenheid", III, bl. 27: "Deeze afgodt Fo werdt uit de Indiën naar
China overgebragt door zijne priesters, gewoonlijk Bonzen genoemd,
omtrent in 't twee en dertigste jaar onzer tijdrekening."




Bouw.

Bouw is de zeer gebruikelijke, ook in Nederland algemeen bekende,
verhollandschte vorm van het Javaansche _bahoe_, synoniem met het
ons minder bekende karjô. _Bahoe_ beteekent oorspronkelijk zooveel
akkergrond als één man met zijn gezin bewerken kan; maar toen wij
begonnen zijn ons met den grond der Javanen te bemoeien, hebben wij ons
ook hunne landmaat meer of min toegeëigend, en niet alleen haren naam
vernederlandscht, maar ons ook veroorloofd hare waarde nauwkeuriger te
bepalen. Een bouw wordt thans in alle Gouvernementsstukken gerekend
op 500 vierkante Rijnlandsche roeden. Het is te eer noodig op den
Javaanschen oorsprong van dit woord opmerkzaam te maken, daar de
onkundige licht geneigd zou zijn het voor een echt Nederlandsch woord,
in den zin van een stuk _bebouwden_ grond, aan te zien.

Een moeilijker vraag is het, hoe het woord _bahoe_, dat eigenlijk
_arm_, _bovenarm_, _schouder_ beteekent, en die beteekenis in het
Maleisch steeds behoudt, in het Javaansch in die van eene groote
landmaat is kunnen overgaan. Misschien heeft men aan het woord de
beteekenis van _de kracht eens arms_, eens _mans kracht_ gaan hechten,
en vandaar vervolgens die van een stuk lands, waarvoor, als er
werkbare of weerbare mannen gevorderd werden, ééns mans kracht,
dus één man, moest gesteld worden. Men herinnere zich hierbij dat de
heeredienstplichtigheid op Java, volgens oude herkomst, aan het bezit
van den grond verbonden was.




Creool.

Een creool is een blanke bewoner van Zuid-Amerika en de Westindische
eilanden, van vaders- en moederszijde van Europeesche afkomst, maar in
de koloniën geboren. Hij staat tegenover den Europeeschen kolonist door
het land zijner geboorte en tegenover den kleurling door de zuiverheid
van zijn Europeeschen oorsprong.

Zoo ongeveer wordt dit woord gewoonlijk verklaard en opgevat, maar er
is in die verklaring iets eenzijdigs; want men kent in Brazilië ook
neger-creolen, d. z. kinderen van negers en negerinnen, maar in Amerika
geboren en als zoodanig overgesteld aan de negers uit Afrika
aangevoerd.

Wat meer is, oorspronkelijk schijnt creool eer de in Amerika geboren
negerslaven dan de daar geboren blanken aan te duiden. Het Portugeesche
_crioulo_, waarvan ons creool afkomstig schijnt te zijn, beteekent
volgens Moraes Silva: "O escravo, que nasce em casa do senhor; o animal,
cria, que nasce em nosso poder;" d. i.: de slaaf die geboren wordt in
het huis zijns meesters; het dier, jong, dat geboren wordt in onze
macht. _Crioulo_ als adjectief verklaart dezelfde lexicograaf door "nâo
comprado", d. i. niet gekocht. En dat ook _creool_ oorspronkelijk niets
anders dan een in het huis des meesters geboren slaaf beteekende en
in Suriname die beteekenis zelf zeer lang behouden heeft, blijkt uit
Hartsinck's "Beschrijving van Guiana" (Amst. 1770), D. II, bl. 899:
"Nog hebben wy tot slaaven, die in onze volkplantingen uit slaaven
gebooren worden, _Creoolen_ genaamd, die men voor de beste en trouwste
lijfeigenen houdt; men noemt ze Creoolen om hen te onderscheiden van de
_zoutwater Negers_, welken naam men toeëigent aan alle slaaven die van
Africa ingevoerd worden."

Van oudsher werden de slaven in het algemeen onderscheiden in: "de
ingeborenen des huizes en de voor geld gekochten" (zie b. v. Gen. XVII:
12, Levit. XXII: 11), en overal werden eerstgenoemden, in het Latijn
_verna_ geheeten, om hunne trouw hooger geschat. Dezelfde tegenstelling
bestond natuurlijk ook in de Spaansche en Portugeesche bezittingen in
Amerika. De crioulo's als _vernae_ waren in de kolonie geboren; maar
terwijl de oorspronkelijke beteekenis van het woord allengs in
vergetelheid raakte, dacht men daarbij weldra nog slechts aan dat
geboren zijn in een ander land dan dat der afstamming, en kende dus den
naam crioulo toe aan alle negers, hetzij slaaf of vrij, in Amerika
geboren, en aan de blanken die ten opzichte van het verschil tusschen
geboorte- en stamland in dezelfde omstandigheden verkeerden.

Zoo kan men zich den oorsprong der tegenwoordige beteekenis van het
woord creool zeer geleidelijk voorstellen; mocht echter historisch
kunnen bewezen worden, dat de naam vroeger aan de blanke dan aan de
zwarte creolen gegeven is, dan zou men moeten aannemen, dat er een
eenvoudige metaphora had plaats gehad van den _ingeborene des huizes_
tot den _ingeborene des lands_.

Mijne verklaring van het woord _creool_ verschilt eenigszins van de
gewone, die het afleidt van het Spaansche _criollo_. Dit woord is
ongetwijfeld slechts een eenigszins gewijzigde vorm van het Portugeesche
_crioulo_; maar dit laatste schijnt mij het oorspronkelijke te zijn,
althans indien het juist is, wat uit het woordenboek der Spaansche
Akademie schijnt te blijken, dat _criollo_ niet gebruikelijk is in de
beteekenis van _verna_, maar alleen in die van: "el hijo de padres
europeos, nacido en America", die echter uit die van _verna_ schijnt
te zijn afgeleid.

Intusschen is de oorsprong van het Portugeesche _crioulo_ zelf niet
geheel zonder zwarigheid. Moraes Silva geeft door de verklaring van het
voorbeeld _gallinha crioula_ (in het huis des eigenaars uitgebroede hen)
door de woorden: "que nasce e se cria em casa" (die in het huis geboren
en opgevoed wordt) genoeg te kennen, dat hij crioulo in verband brengt
met het werkwoord _criar_. _Criar_ is in het Portugeesch een tweede vorm
voor _crear_, het latijnsche _creare_. Het werkwoord _criar_ of _crear_
beteekent volgens Moraes Silva: 1o. uit niets voortbrengen, scheppen;
2o. veroorzaken, teweegbrengen; 3o. voortbrengen, van zich geven; 4o.
zogen, voeden; 5o. opvoeden. In de tegenwoordige taal wordt in de drie
eerste beteekenissen gewoonlijk _crear_, in de beide laatste, meer
afwijkende, _criar_ gebruikt. _Se criar_ beteekent dus: opgevoed worden,
opgroeien. Hieruit moet men dus opmaken dat crioulo oorspronkelijk een
voedsterling, _alumnus_, aanduidt, wat lichtelijk in de beteekenis van
een in het huis des meesters geboren en opgevoeden slaaf kon overgaan.
Niet in deze beteekenis schuilt dus het bezwaar, maar alleen in den
vorm; want die uitgang _oulo_ schijnt geheel onregelmatig en zonder
voorbeeld te zijn.

Intusschen bestaat het woord _crioulo_ in de beteekenis van _verna_ in
de Portugeesche taal, en de tweede beteekenis, die van _creool_, laat
zich daaruit geleidelijk verklaren. Er kan dus nauwelijks reden zijn om
met sommigen aan te nemen, dat creool eigenlijk een Caraïbisch woord is,
waarvoor men te vergeefs een oorsprong in eenige taal van Europa zou
zoeken.

Ik geloof hier nog te moeten bijvoegen, dat het woord creool in het
spraakgebruik niet altijd strikt de beteekenis behoudt, die er in de
woordenboeken aan wordt toegekend, maar vaak ook de verschillende
graden, vooral de lichtere, van kleurlingen omvat, die in de
Westindische koloniën geboren zijn. Zie b. v. Dumontier, in "Catalogus
der afdeeling Ned. Koloniën van de Amsterdamsche Tentoonstelling in
1883," bl. 152. In onze Westindische bezittingen zijn creolen, ongeveer
wat wij in onze Oostindische bezittingen _inlandsche kinderen_ noemen.

De vorm van het Portugeesche woord heeft in zijn overgang tot andere
talen slechts geringe wijziging ondergaan. Wij zagen reeds dat het in
het Spaansch _criollo_ luidt. In het Ital. werd het _creólo_, in het
Fransch _créole_, in het Engelsch _creole_, in het Duitsch _creole_ en
in het Nederlandsch _creool_.




Mulat.

Door dit woord worden aangeduid die geboren zijn uit een blanken man en
eene negerin of uit eene blanke vrouw en een neger, alsmede (tot zekere
hoogte althans) die gesproten zijn uit mulatten en blanken. Het woord
behoort uit den aard der zaak vooral op de Westkust van Afrika en in
West-Indië te huis, waar wij het hebben overgenomen van de Spanjaarden
en Portugeezen. De Engelschen kennen het evenzeer in den vorm _mulatto_,
de Franschen in dien van _mulâtre_.

Omtrent den oorsprong van dit woord bestaan twee gevoelens. Volgens het
eerste stamt het af uit het Arabisch en wel van _moewallad_, waaraan men
de beteekenis toekent van "iemand die uit een Arabischen vader en een
vreemde moeder (slavin) of uit een slaaf en eene vrije Arabische moeder
geboren is". Deze verklaring is het eerst gegeven door Reiske in eene
noot op "Abulfedae Annales Moslemici", I, p. 264; beaamd door de Sacy
"Chrestomathie Arabe", II, p. 155, en opgenomen in Freytag's Arabisch
Woordenboek en in Engelmann's "Glossaire des mots Espagnols", etc.
Vandaar dat ik in mijne aankondiging van Dozy's "Oosterlingen", in
"de Gids" voor 1867, D. I, mij verwonderde dat dit woord, aan welks
afkomst uit het Arabisch ik toen niet twijfelde, niet in dat boekje was
opgenomen.

Later evenwel heb ik ingezien, dat dit woord niet van moewallad kan zijn
afgeleid om de volgende redenen.

1o. Vooreerst is de beteekenis van _moewallad_ door Reiske en de Sacy
niet juist opgegeven. Het beteekent: een onder de Arabieren opgenomen
vreemdeling, iemand die tot Arabier aangenomen, als zoodanig
genaturaliseerd is, of, zooals het is uitgedrukt in Zamachschari's
"Lexicon Arabico-Persicum": "iemand die uit vreemden onder de Arabieren
geboren en met de kinderen der Arabieren naar hunne zeden opgevoed is".
Prof. Dozy zegt, in zijne vermeerderde uitgave van het "Glossaire des
mots Espagnols" enz., p. 384, dat in Spanje, tijdens de Arabische
heerschappij, de naam van _moewallad_ werd gegeven aan de Spanjaarden
die den Godsdienst der Arabieren aangenomen hadden en dus onder de
Arabieren waren opgenomen. De plaatsen van Abulfeda en Makrizi, die
tot de verklaring van Reiske en de Sacy aanleiding gaven, kunnen
ongetwijfeld even goed van geadopteerde Arabieren als van personen van
gemengde afkomst worden opgevat.

2o. Evenmin als de beteekenis, begunstigt ook de vorm van het woord
_moewallad_ de bedoelde afleiding. Eene samentrekking als van
_moewallad_ tot _mulat_ zou in de Romaansche talen zonder voorbeeld
zijn. Alleen in het Javaansch zou men misschien een voorbeeld van zulk
eene samentrekking kunnen vinden, namelijk in _modin_ voor het Arabische
_moadzdzin_, den uitroeper van het gebed. Maar zelfs dit voorbeeld zou
vervallen als men kon toonen, dat de Javanen dit woord in den evenzeer
bestaanbaren, ofschoon dan ook minder gebruikelijken, vorm _moedzin_
van de Arabieren of Perzen kunnen ontvangen hebben.

De tweede afleiding van mulat is veel eenvoudiger; zij is die welke
Engelmann met de volgende woorden verwerpt: "il va de soi-même que ce
mot n'a rien de commun avec _mule_, dont on a voulu le deriver". Ik zeg
daarentegen met Prof. Dozy, die trouwens zelf reeds t. a. p. heeft
opgemerkt, dat ik later van gevoelen was veranderd: "Je dois avouer que
j'approuve au contraire l'étymologie repudiée par M. Engelmann".

Ik moet hier evenwel met een woord zeggen, welke zwarigheid mij
aanvankelijk vooral weerhield, mulat met den muilezel in verband te
brengen. Deze heet in het Latijn _mulus_, in het Spaansch _mulo_, in het
Portugeesch gewoonlijk _mu_ (afgekort uit _mulo_, waarvan echter het
vrouwelijk _mula_ nog in gebruik is). Later evenwel is mij gebleken,
dat ook de verlengde vorm _mulato_ oudtijds in het Portugeesch den
muilezel aanduidde. Dit wordt uitdrukkelijk opgegeven in het Wdbk. van
Moraes Silva, die als voorbeeld deze woorden van Sa Miranda aanhaalt:
"ou dormindo no mulato". Het is dus dit _mulato_ zelf (waarmede men
het Fransche _mulet_ vergelijke), dat figuurlijk de personen van
half-blanke, half-zwarte afkomst aanduidde, gelijk de muilezel half
paard, half ezel is. En zoo wordt het ook door Moraes Silva opgevat. Op
het eerste gezicht heeft deze verklaring wel iets van een snaakschen,
inval; maar deze zwarigheid vervalt als men bedenkt, dat de kleurlingen
eene verachte kaste vormen, ten wier koste het volk zelf deze
geestigheid van hen muilezels te noemen, zeer wel kan hebben uitgedacht.

Voor de afkomst van _mulat_ uit het Spaansch of Portugeesch pleit ook
nog dat wij Creool en Mesties, woorden die tot dezelfde klasse behooren
(zie het voorafgaande en het volgende artikel) aan dezelfde natiën
verschuldigd zijn.




Mesties.

Onze oude schrijvers schreven _Mestice_ of ook wel _Mixtice_ en
_Mixstice_. Deze laatste vormen moesten zeker toonen, dat zij daarin het
Latijnsche _mixtus_, deelwoord van _miscere_, mengen, erkenden. Toch
bewijzen de gewone vormen, dat wij ook dit woord van de Portugeezen en
Spanjaarden ontvangen hebben, die ook in het Latijn den vorm met _x_
reeds met _mistus_ afgewisseld vonden. Wij zullen dus, om het gebruik
van dit woord goed te leeren kennen, ook nu weder de beste Spaansche en
Portugeesche woordenboeken raadplegen. In het Spaansch schrijft men
_mestizo_, en het woordenboek der Spaansche Akademie zegt daarvan:
"_Mestizo_ se aplica a la persona o animal nacido de padre y madre de
diferentes castas", d. i.: _Mestizo_ wordt gebruikt van een persoon of
van een dier, geboren uit vader en moeder van verschillenden stam.
Evenzoo leest men in het Portugeesche woordenboek van Moraes Silva op
_mestiço_ of _mistiço_: "Filho de animaes que nâo sâo da mesme especie",
d. i.: afstammeling van dieren die niet van dezelfde soort zijn. Dit
is dus de eerste en algemeene beteekenis, die het woord nooit heeft
verloren. Vooral blijkt dit uit het gebruik van _métis_ (hetzelfde woord
met uitstooting der s) en den bijvorm _métif_ in het Fransch. Zoo
spreekt men van "animaux métis", "fleurs métisses", "mestiz Français,
demi Bourgoings", en figuurlijk "une classe métive également étrangère
à la noblesse et au tiers état". Zie het woordenboek van Littré op
_Métis_. Zoo ook spreekt Mallat, "les Philippines", II, p. 133, van
_métis Chinois_, waardoor hij de afstammelingen van Chineezen en
inlandsche vrouwen te Manilla aanduidt, de klasse die wij te Batavia
_per[)a]nakan tjina_ noemen.

Maar behalve deze algemeene beteekenis van persoon of dier van gemengde
afkomst, heeft het gebruik aan mesties eene speciale beteekenis gegeven,
waardoor het eene bijzondere klasse van kleurlingen aanduidt. Het
woordenboek der Spaansche Akademie laat op de aangehaalde woorden
volgen: "Dicese con especialidad del hijo de Español y India", d. i.:
Inzonderheid zegt men het van den zoon eens Spanjaards en eener
Indiaansche vrouw. Aan deze speciale beteekenis houdt zich het "Nieuw
Ned. Woordenboek" van van Dale met de omschrijving: "afstammeling van
eenen blanke en eene Indiaansche (Amerikaansche) of van eenen Indiaan en
eene blanke". Bij Moraes Silva zijn de woorden: "O filho de Europeu com
India, branco com mulata, etc.", d. i.: zoon van een Europeaan met eene
Indiaansche, van eenen blanke met een mulattin enz., meer als
voorbeelden van het gebruik van mesties te beschouwen.

Zoowel in onze Oost- als in onze Westindische bezittingen hebben wij
het woord _mesties_ van de Spanjaarden of Portugeezen overgenomen.
In Oost-Indië, waar geene negers en dus ook geen mulatten voorkomen,
maar men de inlanders, schoon zeer ten onrechte, zwarten noemde,
waren mixsticen volgens Valentijn, II, 1, bl. 256: "kinderen of van
Hollandsche vaders en swarte moeders (want nooit heb ik daar kinderen
van een blanke moeder en swarte vader gesien, nog daar af gehoort) of
wel van swarte moeders en Portugeesche vaders, die men Toepassen noemt,
zijnde afsetsels der Portugeesen, die in de eerste tijden met eygen
bewilliging hier gebleven zijn." Valentijn spreekt hier wel bepaaldelijk
van Amboina, maar hetzelfde gold van al de Indische gewesten onder het
beheer der Compagnie. Zoo onderscheidt Nic. de Graaf in zijne "Voyages
aux Indes Orientales", bl. 290, de vrouwen te Batavia in "Hollandoises,
Indiennes, Mestices et Kastices". De _Hollandoises_ zijn de in
Nederland geborene, die naar Indië zijn overgekomen; de _Indiennes_ of
_Hollandoises-Indiennes_ de in Indië uit Hollandsche ouders geborene;
de _Mestices_ die gesproten zijn uit een Hollandschen vader en eene
inlandsche vrouw; de _Kastices_ (zie het volgend artikel) de kinderen
van een Hollandschen vader en eene _Mestice_. Vgl. ook nog "Batavia in
hare gelegenheid" enz., D. III, bl. 3[4]. De namen Mesties en Kasties
worden thans in Ned. Oost-Indië weinig meer gehoord.

[4]  Welk eene zonderlinge voorstelling men zich, toen dit werk
     geschreven werd (1783), nog in het moederland van de Javanen en
     Maleiers vormde, blijkt uit het volgende. De Graaf had geschreven:
     "Les Mestices sont venus d'un Hollandais et d'une Moresse". Hij had
     het woord Moresse, in navolging van de Portugeezen, gebruikt voor
     eene inlandsche vrouw, niet met het oog op hare kleur, maar van
     haren godsdienst (zie hierover het art. _Moor_). In het aangehaalde
     werk worden nu de woorden van de Graaf vertaald door: "Mestische
     zijn eindelijk diegene, welke door een blanken vader bij een
     _pikzwarte_ moeder zijn geteeld".

In Ned. West-Indië zou, volgens Dr. Dumontier (in den Catalogus der
afd. Ned. Kolon. van de Amsterd. Tentoonstelling van 1883, Groep I, bl.
152) Mesties eene speciale beteekenis hebben, die evenwel van die bij
de Spanjaarden verschilt; de Mestiezen zouden daar de afstammelingen
zijn, niet van een blanken vader en een Indiaansche vrouw, maar van een
blanken vader en een mulattin, terwijl de afstammelingen van een blanken
vader en een mestiezin _kastiezen_ zouden heeten. Van Sijpesteyn,
"Beschrijving van Suriname", bl. 161, bepaalt zich tot de opmerking,
dat de kleurlingen, naarmate zij meer tot het blanke type naderen,
Mestiezen, Kastiezen en Poestiezen worden geheeten.




Kasties.

Gelijk _mesties_ overeenkomt met het Spaansche _mestizo_ en het
Portugeesche _mestiço_, is het in het vorige artikel reeds een paar
malen vermelde _kasties_ gelijk aan het Spaansche _castizo_, en het
Portugeesche _castiço_, afstammende van _casta_, waarvan ons _kaste_
komt, waaraan vroeger reeds een artikel werd gewijd. _Castizo_ en
_castiço_ beteekenen _van goed, zuiver ras_ (vandaar _cavallo castiço_,
een raspaard, een dekhengst). Het woord is dus uit zijn aard niet zeer
geschikt om voor eenige soort van kleurlingen gebezigd te worden; maar
vele woorden hebben nevens de absolute ook een relative beteekenis,
gelijk men b. v. vele zaken _wit_ noemt die in het geheel niet zuiver
wit zijn, maar relatief wit in vergelijking met andere. Te Goa, de
hoofdstad der Portugeesche bezittingen in Indië, noemt men kastiezen,
niet te onrecht, in tegenstelling met de personen van gemengde afkomst,
degenen die, hoewel in de koloniën geboren, toch van zuiver Europeesch
ras zijn, daar beide ouders daartoe behooren (dus _Creolen_ in den meest
gewonen zin). Maar in de Nederlandsche Koloniën heeft men _die_ klasse
van kleurlingen _kastiezen_, genoemd die, door herhaalde kruising met
blanken, reeds zoozeer tot de volkomen blanken naderen, dat, wanneer
nog ééne kruising met blank bloed plaats heeft, de carnatie der
kinderen niet meer van die der Europeanen te onderscheiden is. Zoo
zegt Valentijn, II, 1, bl. 256: "de kinderen van een mixstice en een
Hollander noemt men poestiçen, en de kinderen van een poestiçe en een
Hollander castiçen, die bijna zoo blank als een Hollander zijn, en na
welke men de kinderen, uit de volgende huwelijken voortkomende, weer
onder de Hollandsche telt." Hiermede stemt overeen N. de Graaf, op de
plaats in het art. _Mesties_ aangehaald, behalve dat hij de poestiezen
overslaat, die door Valentijn tusschen de mestiezen en de kastiezen zijn
ingeschoven. Waarschijnlijk heeft hij die onder de mestiezen
medegerekend.

In Nederlandsch West-Indië, waar men ook met _mesties_ wel een weinig in
de war schijnt te zijn, is de beteekenis van _kasties_ geheel miskend.
Zoowel volgens van Sijpesteyn als volgens Dr. Dumontier (zie de plaatsen
aangehaald in het art. _Mesties_) staan de _poestiezen_ niet, gelijk bij
Valentijn tusschen de mestiezen en de kastiezen, maar nog achter deze
laatsten, als afstammelingen van een blanken vader met een kastiezin,
en volgens Dumontier bestaat er zelfs nog een lichtere graad van
kleurlingen dan de poestiezen, namelijk de _testiezen_, gesproten
uit een blanken vader met eene poestizin en omgekeerd. Maar wanneer
er nog twee graden tusschen een kasties en een blanke staan, heeft
eerstgenoemde, dunkt mij, nog weinig recht om zelfs in betrekkelijken
zin een persoon van zuiver ras genoemd te worden.

Ik kan in geen enkele taal behalve de onze een spoor vinden van die
woorden poesties en testies. Hun oorsprong is mij onbekend en de _oe_
in het eerstgenoemde woord is iets zoo eigenaardig Hollandsch, dat
ik nauwelijks de gedachte onderdrukken kan, dat wij hier met door de
Nederlanders naar de analogie van mesties en kasties gevormde
kunstwoorden te doen hebben.

Onder de namen voor soorten van kleurlingen vind ik ook nog _Terceronen_
en _Quarteronen_ of _Quadronen_. Deze namen hebben het voordeel dat zij
door hun vorm zelf den graad van bloedmenging aanduiden; maar wanneer
ik nu als verklaring van _Terceroon_ vind opgegeven: afstammeling van
een Europeaan en eene mulattin, en van _Quarteroon_: afstammeling van
een Europeaan en van een terceronin of mesties (Kramer's "Algemeene
Kunstwoordentolk", 4e druk, in v. v. _quart_ en _tercero_), dan weet
ik weer niet waar mij aan te houden, daar mesties òf kleurling in het
algemeen, òf, volgens speciaal Spaansch gebruik, een afstammeling van
een blanke met een Indiaansche, òf eindelijk, volgens Dr. Dumontier,
juist zelfs een afstammeling van een Europeaan en een mulattin (dus
hetzelfde als volgens de hier gegeven verklaring terceroon) beteekent.
In het belang der anthropologie wordt eene vaststelling van den zin
dezer verschillende benamingen dringend gevorderd.




Karboeger.

Een bijzondere soort van kleurlingen wordt in Suriname door den naam van
Karboeger aangeduid. Eigenlijk zijn de Karboegers een stam van Indianen,
die de oevers der Tebiti-rivier, een zijtak van de Coppename, bewoont.
Deze Karboeger-Indianen onderscheiden zich van andere Indiaansche
stammen door een donkerder huidkleur en gekroesd haar. Zij zijn
blijkbaar een gekruist ras, en men beweert dat zij afstammen van
Caraïben, die van een gestrand schip de mannen gedood en de vrouwen
weggevoerd hebben. Te Paramaribo geeft men den naam van Karboegers aan
kinderen van negers en mulattinnen of negerinnen en mulatten, die dus
drie vierden negerbloed hebben en een terugtred tot het zuiver zwarte
ras maken. Zij heeten waarschijnlijk zoo omdat hunne carnatie het meest
met die der Karboeger-Indianen overeenkomt. Zie over hen van Sijpesteyn,
"Beschrijving van Suriname", bl. 161, en Dr. Dumontier in "Catalogus der
Ned. Koloniale afd. van de Amsterdamsche tentoonstelling van 1883",
Groep I, bl. 151.




Liplap.

Naam die vooral op Java, misschien ook elders in Nederlandsch-Indië,
gegeven wordt aan eene zekere klasse van personen, in hoofdzaak
afstammende van de Portugeezen die tijdens de verovering der bezittingen
van Portugal door de Ned. O.-I. Compagnie in hare nederzettingen
gevestigd bleven en de Hervormde kerkleer aannamen, en te wier behoeve
te Batavia en elders langen tijd in de Portugeesche taal werd gepredikt,
totdat deze schier geheel door de Maleische verdrongen was. Ofschoon van
Europeanen, althans Europeesche vaders, die vóór twee à drie eeuwen
leefden, afstammende, moeten zij echter, wegens de sterke inmenging van
inlandsch bloed, als kleurlingen beschouwd worden. Doorgaans onder
elkander huwende of zich weder met inlandsche vrouwen verbindende,
leven zij schier geheel gescheiden van de Europeanen of kleurlingen van
nieuweren oorsprong, en vormen bijna een eigen ras, dat een mengelmoes
van Maleisch en Hollandsch van de slechtste soort als taal heeft
aangenomen, eigenaardige gewoonten volgt en zich, tengevolge van
grove verwaarloozing, veelal door groote stompzinnigheid en onkunde
onderscheidt.

"Geplaatst", zegt van Rees, "Herinneringen uit de loopbaan van een
Indisch officier", 3e druk, 1e serie, bl. 239, "tusschen Europeanen, die
zich niet met hunne vorming bemoeien, en inlanders, waarmede zij zich
niet willen afgeven, blijven zij op een lagen trap van ontwikkeling
staan". Beide seksen zijn bijzonder keurig op hunne kleeding, die bij
de mannen, _signo's_ geheeten, zeer nauwsluitend en stijf is, maar
bij de vrouwen, die _nonna's_ genaamd worden, en er in hare jeugd
dikwijls allerliefst uitzien, zich door bevalligheid en goeden smaak
onderscheidt. De mannen schrijven doorgaans eene fraaie hand, en worden
dus dikwijls als kopiïsten gebezigd, maar begrijpen vaak zoo weinig van
hetgeen zij schrijven, dat hunne kopiën van fouten wemelen; de vrouwen
zijn vaardig in handwerken, hebben eenigen aanleg voor muziek en zijn
hartstochtelijke danseressen.

De naam _liplappen_ dien men hun geeft, en die ook wel, misschien beter,
_liblabben_ geschreven wordt, is uit geene bekende taal te verklaren,
of men moest er, met sommigen op Sumatra's Westkust, het Bataksche
_liplip_ in vinden, hetwelk beteekent: _iemand als zijn bloedverwant
verloochenen, omdat men zijne schulden niet wil betalen_. Zie v. d.
Tuuk, Bataksch Wdbk., bl. 484. Deze verklaring is echter geheel
onaannemelijk; behalve dat de beteekenis in het geheel niet past, was
de naam van Liplap reeds te Batavia in gebruik, toen men er zelfs
den naam der Bataks te nauwernood kende. _Liplap_ schijnt mij een
komisch, willekeurig gevormd woord te zijn, op de wijze van _mikmak_
en dergelijke,--een spotwoord dat, eenigszins geluidnabootsend, op de
hoogst gebrekkige en belachelijke taal dezer klasse van kleurlingen
wijst.

In de beruchte "Relation de la ville de Batavia", als aanhangsel
gevoegd bij de "Voyages aux Indes Orientales" van Nic. de Graaf, komt,
bl. 291, eene plaats voor over de vrouwen te Batavia, waarin van de
Hollandoises-Indiennes, dat zijn de in Indië uit Europeesche ouders
geborene meisjes, gezegd wordt: "on les appelle ordinairement les
Enfants _Liblabs_; la plus part de celles-ci ont, a ce qu'on dit, le
timbre un peu felé". Ik weet niet recht wat ik van deze woorden maken
moet. Is de naam _Liblab_ in de Graaf's tijd (omstreeks 1720) de
speciale naam geweest der in Indië uit Europeesche ouders geboren
vrouwen, of schuilt er iets bijzonders in dat _Enfants_ Liblabs? Dat
destijds de toon der Bataviasche Maatschappij uitermate slecht was,
dat ook Europeesche ouders de opvoeding hunner kinderen schandelijk
verwaarloosden, ze vaak geheel aan slaven overlieten en zelfs niet
zorgden, dat zij de Nederlandsche taal leerden, en dat de dochters zich
in reine zeden en beschaafde manieren vaak weinig boven de Liplapsche
dames verhieven, zijn zeker maar al te bekende zaken; maar dit is
toch de eenige plaats die mij ooit is voorgekomen, waarin dames van
onvermengd Europeesch bloed, in weerwil van, ja men zou zeggen juist om
hare zuiver Europeesche afkomst, _Liplappen_, of eigenlijk, wat nog
vreemder is, _Liplapsche kinderen_ worden genoemd. Wie tegenwoordig het
wagen mocht eene dame van zuiver Europeesch bloed, die gewoonlijk te
Batavia zelve al de voordeelen eener Europeesche opvoeding heeft genoten
en in niets bij hare zusters in het vaderland achterstaat, eene Liplap
of een Liplapsch kind te noemen, zou haar eene grove en waarschijnlijk
geheel onverdiende beleediging toevoegen.




Wetanger.

In de "Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van Ned.-Indië",
N. V., D. I, wordt, in een rapport over den staat van Bantam in 1786,
op bl. 147 gewag gemaakt van _Wettangers_ of Compagnies-onderhoorigen.
De Redactie tracht dit woord in eene noot te verklaren, en noemt het
"een bastaardwoord ontleend aan _Wettang_ (_wetan_), het Oosten, zoodat
Wettangers "menschen uit het Oosten" zou beteekenen". Die verklaring is
echter zeer onvoldoende. Waar komen die Oosterlingen van daan? Waarom
wordt in een land, waar Makassaren, Boegineezen, Timoreezen, Alfoeren,
Papoea's en ik weet niet hoevele stammen meer, terecht "Oosterlingen"
kunnen genoemd worden, die naam in het bijzonder geschonken aan een
klein deel der bevolking, dat er bezwaarlijk een speciaal recht op
hebben kon?

Wij weten thans beter wat in den tijd der Compagnie de _Wettangers_ of
liever _Wetangers_ waren, uit het "Resumé van het onderzoek naar de
rechten van den Inlander op den grond in Bantam", bl. 3. Ziehier wat wij
daar lezen: "Zij waren tot zekere straffen veroordeeld en gehouden tegen
de zeeroovers en ander kwaad volk in straat Soenda en langs de kusten te
kruisen, omtrent de schepen te rapporteeren en andere zware diensten te
doen, hetgeen ten gevolge had dat velen zich daaraan onttrokken, door
zich in de bovenlanden te vestigen. Zij waren verplicht nabij St.
Nikolaaspunt te wonen."

De toestand dezer Wetangers schijnt mij verklaard te moeten worden uit
het inlandsch recht, volgens hetwelk schuldenaars, die hunne schulden
niet kunnen betalen, ter voldoening daarvan tot lichamelijke diensten
ten behoeve hunner schuldeischers verplicht worden, en dus in een staat
van onvolkomen slavernij verkeeren. Men noemt zulke pandelingen _orang
beroetang_ of _orang oetangan_, en uit dit laatste woord schijnt
_wetanger_ verbasterd. Zij zullen dus als het ware pandelingen der
Compagnie zijn geweest, haar door den rechter toegewezen om door
persoonlijke diensten de boeten of andere straffen te vervangen, hun
wegens misdrijven opgelegd.




Mardijker.

Mardijker is de vernederlandschte vorm van het Maleische _mardaheka_
of _mardeka_, Jav. _mardikô_, vrij, een vrij man, die niet tot
heerediensten verplicht is. Men noemde _mardijkers_ eene klasse van
inlanders, die in de geschiedenis van Insulinde eene vrij belangrijke
rol heeft vervuld, maar omtrent wier oorsprong en beteekenis veel
onzekerheid heerscht. Men vindt reeds sporen van het bestaan der
Mardijkers onder het Portugeesch bestuur, dat aan onze verovering der
Molukken is voorafgegaan. Zie Valentijn II, 1, bl. 123; 2, bl. 16. Het
is waarschijnlijk hun naam die Valentijn en anderen op het denkbeeld
heeft gebracht, dat zij afstammelingen waren van vrijgegeven of
vrijgekochte slaven; maar, ofschoon het zeer mogelijk is, dat velen
onder hen inderdaad vrijgelatenen of afstammelingen van dezen geweest
zijn, staat het toch vast dat het woord niets meer beteekent dan een
vrijman, onverschillig of hij al of niet eenmaal tot den slavenstand
heeft behoort. Men leert evenwel ook nog uit dien naam, dat de bedoelde
vrije lieden geen Europeanen, maar inlanders waren; want waarom zou men
ze anders een Maleischen naam gegeven hebben? De vrije, niet in dienst
der Compagnie staande of door haar bezoldigde Europeanen, met andere
woorden, de blanken die als kolonisten naar Indië waren gekomen, werden
Vrijburgers genoemd; zulke Vrijburgers waren nu ook de Mardijkers, maar
als men hen met den naam van Vrijburgers noemde, voegde men er doorgaans
tot onderscheiding _zwarte_ bij, daar men gewoon was alle inlanders
_zwarten_ te noemen.

De kolonel Haga, die ons, als inleiding tot een lezenswaardige
verhandeling over de Mardijkers van Timor (in het Tijdschrift v. het
Bat. Gen., Dl. XXVII, blz. 191), de resultaten van zijn zorgvuldig
onderzoek over de Mardijkers heeft medegedeeld, erkent als het doel
dezer instelling, een inlandsch element te scheppen, dat, onder het
rechtstreeksch bestuur der overheerschers geplaatst en door voorrechten
aan deze verbonden, een tegenwicht zou helpen vormen tegen de massa der
inheemsche bevolking. Het lag in den aard der zaak, dat men onder die
Mardijkers oorspronkelijk alleen zulke inlanders opnam, die, ter plaatse
waar men ze vestigde, vreemdelingen waren, welke of om eenige reden de
bescherming der Compagnie gezocht hadden, of door het voorspiegelen
van voordeelen waren gelokt. Later zich voortplantende en in aantal
wassende, erlangden zij, vooral te Batavia, eene belangrijke plaats in
de maatschappij. Velen dreven een aanzienlijken handel, inzonderheid in
kleedjes en kostbaarheden, waren vermogend en bewoonden fraaie huizen;
anderen leefden in de nabijheid der stad van tuin- en akkerbouw. Zie
Valentijn, IV, 1, bl. 254; "Batavia in derzelver gelegenheid", III, bl.
35.

De Mardijkers werden tijdens de Compagnie ook voor schuttersdiensten
bestemd; waar hun aantal dit toeliet werden de weerbare mannen onder
hen in compagniën of vendelen ingedeeld. Zie b. v. de beschrijving van
Batavia in D. I der Verhandelingen van het Bat. Gen., bl. 61. Niet
zelden namen de Mardijkers ook deel in de militaire expeditiën door de
Compagnie uitgerust. Zie b. v. Baldaeus, Ceilon, bl. 71 en 80, en de
Jonge "Opkomst van het Ned. gezag," D. VI, bl. CVIII en 171. Nergens
echter hebben de Mardijkers eene grootere rol vervuld dan op Timor;
alleen op dat eiland (te Koepang en Babauw) is nog onder dezen naam
eene afdeeling militairen, uit verschillende inlandsche en vreemde
elementen bestaande, in dienst gebleven. De verhalen echter omtrent
hunne heldendaden en de hun toegekende eerbewijzen bij een aanval der
Portugeezen in 1749, berusten slechts op mondelinge overlevering, en
het legendair karakter dezer berichten is door kolonel Haga in het
aangehaalde stuk duidelijk in het licht gesteld.

Te Batavia is de naam Mardijkers sedert lang in onbruik geraakt, en
vervangen door dien van Papangers. Radermacher en W. van Hogendorp in
hun beschrijving van de stad Batavia (Verhh. v. het Bat. Gen. I, bl. 61)
gebruiken Papangers en Mardijkers als synoniemen, en het Koloniaal
Verslag over 1849 zegt over die Papangers het volgende: "Dit corps,
samengesteld uit vrijgegeven slaven, Maleiers, Mooren, Bengaleezen en
hunne afstammelingen, die hun 16e jaar zijn ingetreden en hun 40e nog
niet hebben bereikt, is reglementair eene inlandsche schutterij en staat
dan ook, behoudens het gezag van den Resident, onder de bevelen van den
kommandant der schutterij. Zij onderscheidt zich echter van de boven
behandelde schutteren daardoor, dat zij geheel voor 's lands rekening
komt _buiten_ de schutterlijke kas, en geregeld al de wachten in de oude
stad betrekt tegen dagelijksche soldij. De diensten welke dit corps bij
voortduring verricht, geven reden tot tevredenheid". In weerwil dezer
laatste woorden blijkt uit "Ind. Staatsbl.", 1849, no. 17, dat de
Regeering destijds reeds het voornemen koesterde, het corps Papangers te
reorganiseeren of geheel op te heffen. Dit laatste schijnt eenige jaren
later gebeurd te zijn.

Van den oorsprong van den naam Papangers kan ik geene rekenschap
geven. Onder de vreemde Oosterlingen, te Amboina wonende, worden door
Valentijn, II, 1, bl. 156, ook Pampangers (bewoners van het gewest
Pampanga op Manilla) genoemd. Men kan aannemen dat onder de Mardijkers
ook afstammelingen van die natie scholen, maar, daargelaten dat het
woord Pampangers een _m_ te veel heeft, is het niet aan te nemen, dat
zij onder de Bataviasche Mardijkers ooit zoodanig het overwicht hebben
gehad, dat _hun_ naam dien van Mardijkers verdringen kon.




Toepassen.

Zoo heet een deel der bevolking van de door de Compagnie beheerde
gewesten, dat veel overeenkomst had met de Mardijkers en dikwijls met
hen verward wordt. Zoo lezen wij in "Batavia in derzelver gelegenheid",
D. III, bl. 35: "de Mardijkers of Toepassers zijn Indianen van
verschillende natiën, volgens veler meening Toepassers genoemd,
omdat zij de zeden en godsdienst der volkeren, bij welke zij woonen,
lichtelijk, als bij toepassing, aannemen". Valentijn onderscheidt echter
tusschen Mardijkers en Toepassen, en zegt dat deze laatsten, althans
te Amboina, afstammelingen zijn van Portugeesche vaders en inlandsche
moeders. De belachelijke verklaring van den naam Toepassers, zoo even
vermeld, zal wel niet vele voorstanders vinden; maar het woord is
klaarblijkelijk verhollandscht en zal moeten afstammen van het een of
ander inlandsch woord, dat met het Nederlandsche woord _toepassen_ eene
toevallige overeenkomst had. Het zal dus gevormd zijn op de manier van
_kaalkop_ van _kakap_, _passeerbaan_ van _paséban_, _boetjongen_ van
_boedjang_, _Bokje_ van _Boegis_ of _Boeginees_, _Baviaan_ van (het
eiland) _Bawéan_, en andere dergelijke producten van Europeesche
onwetendheid of valsch vernuft. Zulk een woord vinden wij in het
Malabaarsche _toepay_, dat volgens Canter Visscher, "Mallabaarse
brieven", bl. 121, _tolk_ beteekent. Men werpe niet tegen dat deze
verklaring niet met de klankwetten strookt; zulke willekeurige
verbasteringen zijn aan geen wetten onderworpen. Canter Visscher
bevestigt de meening van Valentijn, dat de Toepassen in hoofdzaak van
Portugeesche vaders en inlandsche vrouwen afstammen, en verzekert ons,
dat zij, ofschoon met slavenkinderen en vrijgelaten slaven van allerlei
natiën vermengd, zich veel op hunne Portugeesche afkomst lieten
voorstaan. Allen echter werden door hen afgestooten die niet den
Roomschen godsdienst beleden. "Daar wordt", zegt gemelde schrijver, die
een langen brief aan de Toepassen wijdt, "een groote menigte van deze
Toepassen gevonden door Mallabaar en bijzonderlijk aan den zeekant en
bij Fortressen en Losiën (Loges) der Europeanen; men vindt er ook
vele in en rondtom deze stad Couchim, die zich generen met allerlei
Ambagten....... ook begeven zich degene welke buiten de stad wonen tot
den landbouw. Daarbij worden ze van de E. Maatschappij gebruikt in den
oorlog, of tot het bezetten van Posten, daar ze meteen tot briefdragers
dienen."

De Toepassen schijnen dus oorspronkelijk op de kust van Malabar te huis
te behooren, en vandaar hun verminkten naam naar Batavia en de Molukken
te hebben medegebracht. De weinige naar die gewesten afdwalenden
verloren zich onder de Mardijkers, waarvan, om dit in het voorbijgaan
te zeggen, ook velen den Christelijken godsdienst beleden.




Bokje, Bokkenees.

Er is misschien geen tweede volksnaam die zoo mishandeld en op velerlei
wijzen verminkt is, als die der Boegineezen op Zuid-Celebes.

Hun Maleische naam is Orang Boegis, menschen van Boegis. Maar dit Boegis
is reeds door verwisseling der lipletters W en B ontstaan uit Woegi, een
dorp aan de rivier Tjenrana, welks bewoners in ouden tijd de rol van
tolken vervulden bij de vreemdelingen, die het Hof van den machtigsten
Vorst dier streken, Sawêri Gôding, kwamen bezoeken. De naam To Woegi,
dien deze volken zich gaven, werd weldra uitgebreid tot allen die hunne
taal spraken. (Zie Matthes, "Boegineesche Spraakkunst", Inleiding).
Zooals men van Balineezen, Soendaneezen en Bankaneezen spreekt, maakten
de Nederlanders van Boegis soms Boegissen, maar meest Boegineezen, en
deze vorm bleef tot heden de gebruikelijke; bij oudere schrijvers echter
vindt men ook _Boekaneezen_ (Canter Visscher, "Mallabaarse brieven",
bl. 65 en elders) en _Bokaneezen_ (Stavorinus, "Reize van Zeeland naar
Batavia", I, bl. 236: "Bijzonder maken de slaaven die van het eiland
Celebes of Macasser komen, en wel voornamelijk de Bokaneezen, zich aan
gruwelijke moorden schuldig; ook behooren de meeste amokspuwers tot deze
natie"). De Engelschen noemden ze oudtijds gemeenlijk _Buggesses_ of
_Bugguesses_. Maar de zonderlingste verbastering is die tot _Bokjes_,
welke naam te Batavia werd gegeven aan eene kolonie van Boegineezen,
na het einde der Makassaarsche oorlogen derwaarts overgebracht. Zie
"Batavia in derzelver gelegenheid", D. III, bl. 35.

In onze volkstaal hoort men een zeer onbeschaafd en ruw mensch, iemand
van barbaarsche manieren en voorkomen, wel eens een _Bokkenees_ noemen.
Klaarblijkelijk is ook dit eene verbastering van Boeginees. Met de
beteekenis van gemelden scheldnaam komt het karakter van wreedheid en
teugellooze drift, dat men aan de Boegineezen toekende, goed overeen.

Ik wil hier in het voorbijgaan nog van een verbastering van een anderen
op Celebes te huis behoorenden naam spreken. Nabij en op de kusten van
dat eiland leeft een aanzienlijk gedeelte van den steeds op het water
zwervenden stam der Badjo's of Bayo's (bekend door Vosmaer's "Korte
beschrijving van het zuid-oostelijk schiereiland van Celebes" in Deel
XVII der "Verhandelingen van het Bat. Gen.", en van Verschuer's bericht
"de Badjo's", in D. VII van het T. v. h. Aardr. Gen.). Deze Badjo's
worden in het Makassaarsch _Toe-ri-djêné_ genoemd, d. i. letterlijk:
_menschen op het water_. Volgens sommige schrijvers zou die naam door
de Europeanen te Makasser tot _Trojeenders_ verbasterd zijn. De heer
Matthes zegt echter in zijne "Opmerkingen omtrent de Hollander's
beschrijving van het Gouvernement van Celebes in zijne "Handleiding bij
de L. en Vk. van N.-I."", bl. 16, dat hij die benaming _Trojeenders_
nooit heeft vernomen.




Laskar, Laskarijn.

Indische, ook Maleische en Javaansche matrozen, op Europeesche schepen
varende, worden thans dikwijls ook in Nederland _laskars_ genoemd. De
Woordenlijst van de Vries en te Winkel en van Dale's Nieuw Ned. Wdbk.
geven den vorm _laskaar_, mv. _laskaren_, die echter minder gebruikelijk
en naar mijn inzien ook minder juist is; eerder ware dan als
vernederlandschte vorm _lasker_ aan te bevelen.

Dit woord is het Perz. _lasjkar_, dat eigenlijk _leger_ beteekent en in
dien zin ook in de Maleische taal is overgegaan, zooals blijkt uit de in
Marsden's "Malay Dictionary" aangehaalde voorbeelden. Het tegenwoordig
gebruik van _laskar_ voor Indische matrozen hebben wij van de Engelschen
overgenomen. In Stocqueler's "Oriental Interpreter" wordt het dus
verklaard: "_Lascar_, a European term for certain descriptions of
menials in India. Sailors (shipkeepers), employed in harbour,
tent-pitchers, the people employed to do the dirty work of the artillery
and the arsenals etc. are called lascars. The term is derived from
lushkur, literally an army man." Lucas, "Engl.-Deutsches Wörterb.",
verklaart _lascar_ door, "der Lasker, der Indische Matrose im Dienste
der Englischen Compagnie."

Bij deze verklaringen moet echter worden opgemerkt:

1o. Dat het Perz. _lasjkar_ nooit iets anders beteekent dan _leger_,
en de beteekenis van krijgsman, soldaat, alleen toekomt aan het
denominatieve _lasjkari_, waarvan onze oude schrijvers zeer juist in het
Nederlandsch _laskarijn_ maakten, b. v. van Linschoten, "Itinerario",
bl. 59. En zoo wordt ook bij Baldaeus, "Beschrijvinge van Ceylon", bl.
66, 71, 80, 90 enz. aan de inlandsche soldaten in dienst der Compagnie
de naam van _Lascaryns_ gegeven.

2o. Dat de samenhang en overgang der beteekenissen waarschijnlijk deze
is: _a._ soldaat, _b._ inlandsch soldaat in dienst der Engelsche of
Nederlandsche Compagnie, aan wien, in vergelijking met de Europeanen,
mindere diensten werden opgedragen, _c._ sjouwer, werkman op de werven
en kaden, _d._ inlandsch licht matroos, met het gewone scheepswerk
belast.




Neger.

Ik begrijp volstrekt niet, waarom Weiland en Lexer (in Grimm's
"Deutsches Wörterbuch"), dit woord van het Fransche _nègre_ afleiden.
_Nègre_ is de verfranschte, gelijk het Hoog- en Nederduitsche _neger_ de
verduitschte vorm van het Portugeesche (ook in het Spaansch, Italiaansch
en, behoudens de wijziging der uitspraak, in het Engelsch onveranderd
gebruikte) _negro_. Niet aan de Franschen, maar aan de Portugeesche
zeevaarders, zijn wij onze eerste kennis van West-Afrika verplicht.
_Negro_ beteekent _zwart_, een _zwarte_ en stamt af van het Latijnsche
_niger_. Met _neger_ komt overeen het Arab. _aswado_, mv. _soedân_,
vanwaar _biladoe's Soedân_, het land der zwarten of negerland.

De geographische bepaling van den naam Negerland is zeer moeilijk. Men
gaf langen tijd den naam van Negers aan alle zwarte stammen van Afrika,
en velen doen dit nog heden. De ethnologen echter beperken den naam
Neger tot de koolzwarte stammen, die ten zuiden der Sahara tot omstreeks
den Evenaar wonen. Deze vormt, zeer ruw genomen, de grens tusschen de
Neger- en de in vele opzichten van hen verschillende Bantoe-stammen, die
zich uitstrekken tot Afrika's zuidspits, behalve dat de zuidwesthoek
door de Hottentotten en met hen verwante Boschjesmannen bewoond wordt.
Ten noorden der Negers wonen Semietische en Hamietische stammen,
verspreid onder hen Nubiërs en Fellatah (Nuba-Fulah-volken). Wenschelijk
ware het dat zich het gewone spraakgebruik naar die wetenschappelijke
onderscheiding richtte. Vgl. mijne opmerkingen in "Daniel Veth's reizen
in Angola", bl. 335-337.

Heeft ons de Kaapkolonie in betrekking gebracht tot de Zuid-Afrikaansche
stammen, onze voormalige bezittingen op de kust van Guinea plaatsten ons
te midden van echte negers. Ook daar zij uit de vermenging van blanken
en zwarten een zeker aantal kleurlingen gesproten, die eveneens, naar
den graad der vermenging, verschillende namen dragen, welke niet geheel
met de benamingen in Oost- en West-Indië gebruikelijk overeenstemmen.
Ik lees daaromtrent bij de Marrée, "Reizen op en beschrijving van de
Goudkust van Guinea", D. II, bl. 135: "de dochter door eenen Blanke
bij eene Negerin verwekt, is eene Tapoeijerin--bij eene Tapoeijerin,
Mulattin,[5]--bij eene Mulattin, Castiessin,--en bij eene Castiessin
wederom Blanke. De dochter van eenen Tapoeijer of Mulat bij eene Negerin
noemt men Caboegerin". Uit hetgeen voorafgaat blijkt echter dat Mulat,
daargelaten de speciale beteekenis hier vermeld, ook de algemeene naam
is van afstammelingen van blanken en zwarten.

[5]  Bl. 44 worden Tapoeiers en Mulatten gelijkgesteld; bl. 52 worden
     Tapoeiers genoemd "kinderen van blanken en die van de kleur." Zij
     vormen een zoogenaamd _kwartier_ en trekken op als eene Compagnie
     in volle uniform, gecommandeerd door een Kapitein en twee
     Luitenants. De Tapoeiers hebben eene groote neiging om de blanken
     na te apen.

Caboeger (er staat eigenlijk Cabocger, maar dat zal wel een drukfout
zijn) schijnt mij hetzelfde als het in West-Indië gebruikte _Karboeger_,
waarvan ik hierboven in een afzonderlijk artikel gesproken heb. Evenals
deze naam moet ook _Tapoeier_ uit Amerika afkomstig zijn. Het is
oorspronkelijk de naam van een zeer woesten stam van Indianen, die onze
bondgenoot was in onze oorlogen met de Portugeezen in Brazilië. De
Portugeezen schrijven hun naam _Tapuya_. Zie over hen o. a. van Kampen
"Geschiedenis der Nederlanders buiten Europa", bl. 411, 425, 433, 446,
enz. Hoe deze namen naar Afrika gekomen zijn, kan ik evenmin verklaren,
als de beteekenis waarin zij gebruikt worden.

De Engelsche populaire vorm _nigger_ voor _neger_ en de omstandigheid
dat de duivel gewoonlijk als zwart wordt afgemaald, zouden ons bijna
verleiden eenig verband te zoeken tusschen den Neger en den _zwarten
Nikker_. Doch de Germaansche oorsprong van _Nikker_ (bij Vondel "Peter
en Pauwels", II, 135, ook _Ikker_[6] geschreven), verwant met het
Zweedsche _n[)a]k_, _nek_, het Eng. _nick_ (old nick), het Hoogd.
_neck_, _necker_, _nicker_, _nixe_ enz. alles benamingen voor booze
geesten, staat te vast om eenigen twijfel toe te laten.

[6]  Van Lennep, Vondel, IV, bl. 53, noot, meent dat van 't oude _den
     Ikker_, door de _n_ van 't lidw. bij 't zelfst. nw. te trekken,
     later _de Nikker_ ontstaan is, op de wijze zooals 't volk _Noom_
     heeft gemaakt uit _den Oom_ of _mijn Oom_. Maar ofschoon die
     meening het gezag van Bilderdijk voor zich heeft, schijnt het mij
     dat hier het omgekeerde heeft plaats gehad, namelijk aantrekking
     van de _n_ van het zelfst. nw. door het voorafgaande lidwoord,
     zooals in _ar_, voor _nar_ (narrenslede). Die _n_ tusschen het
     lidwoord en het volgend met een vokaal beginnend zelfst. nw. was
     altijd een zeer bewegelijk element, omdat zij doorgaans niet den
     verbogen vorm van het lidwoord aanduidde, maar bloot euphonisch
     was.




Kafir, Kaffer.

Dit woord is Arabisch en beteekent _ongeloovige_. In eene noot op zijne
vertaling van de Warren's "Engelsch-Indië", I, bl. 167, zegt de heer van
der Maaten: "_Kaffer_ of _Kafir_ is een scheldnaam dien Aziatische en
Afrikaansche Muzelmannen aan alle volken geven die met hen van geloof
verschillen. Waarschijnlijk afgeleid van het gebergte Kaf, dat volgens
hunne mythologie de grenzen van hun halfrond omgeeft." Deze afleiding is
een waarschuwend voorbeeld voor allen die het wagen verklaringen van
woorden te beproeven uit talen, waarvan zij niets verstaan. _Kafir_ is
in het Arabisch het tegenwoordig deelwoord van het werkwoord _Kafara_,
dat _ondankbaar, goddeloos, ongeloovig zijn_ beteekent, en wordt
inzonderheid gebruikt van allen die den Islam verwerpen. De naam is bij
ons het meest in gebruik als geographische naam van twee volken: de
bewoners van Kafiristan in het N.-O. van Afghanistan, en die van het
Kaffergebied in Zuid-Afrika, dat den zuidoostelijken hoek van dat
werelddeel tot aan de Delagoa-baai beslaat. In beide gevallen is de naam
ongetwijfeld van de belijders van den Islam afkomstig en misschien
alleen door misverstand der Europeanen bepaaldelijk een geographische
naam geworden. Zelfs als zoodanig was in vroeger tijd het gebruik in
Afrika veel minder beperkt. Zoo zegt b.v. van Linschoten, "Itinerario",
bl. 60, dat over 't geheel naakt loopen "die swarten ofte Caffres van 't
land van Mossambique en alle die custe van Aethiopia ende te landwaarts
binnen, tot die Cabo de Bona Esperansa."




Moor, Mooriaan.

_Moor_ komt van het Latijnsche _Maurus_; de Mauri waren de bewoners
van het noordwestelijk gedeelte van Afrika, dat tegenover Spanje ligt
en thans door Marokko en Algerië wordt ingenomen. Door de Arabieren
onderworpen en tot den Islam bekeerd, smolten de Mooren eenigermate
met hunne overheerschers te zamen, maar staken later het hoofd weder
meer zelfstandig op, zoodat de strijd dien de Christenen van Spanje
en Portugal te voeren hadden om zich van hunne Moslimsche, steeds uit
Afrika ondersteunde, overheerschers te bevrijden, veelal als een strijd
tegen de Mooren beschouwd wordt.

In hoofdzaak zijn de oude Mauri hetzelfde volk dat later door de
Arabieren Berbers werd genoemd, een naam ontleend aan het oude,
klassieke _barbaren_. In eene nadere ontleding der stammen, die onder de
namen Mooren en Berbers worden begrepen, kan ik hier niet treden. Men
zie het voortreffelijk artikel van Prof. de Goeje over de Berbers, in
"de Gids" voor 1867, D. III, bl. 13.

De naam van Mooren kreeg bovendien in tweeërlei richting eene
uitbreiding. De donkere huidskleur der Mooren, ofschoon op verre na niet
zoo zwart als die der Negers, was oorzaak dat zij in de voorstelling der
Europeanen met de overige donkerkleurige en zwarte rassen van Afrika
samensmolten en Moor of Mooriaan als synoniem met Zwarte of Neger werd
gebruikt. Vandaar in het Engelsch _blackamoor_; vandaar dat Othello "the
Moor of Venice" heet; vandaar onze spreekwijze "den Mooriaan wasschen"
of "schuren", voor vergeefsch werk doen. Speciaal wordt nog in de
Statenvertaling des Bijbels de naam van Mooren gegeven aan de Cuschieten
of Ethiopiërs, eene van ouds beroemde zwarte of donkerkleurige natie,
wier rijk zich over het tegenwoordige Nubië en Abessynië uitstrekte.

De tweede uitbreiding van het gebruik van den naam Moor had haren
oorsprong niet zoozeer in overeenkomst van huidskleur, maar in
overeenkomst van belijdenis. De Mooren, met wie de bewoners van het
Iberische Schiereiland eeuwenlang in oorlog hadden geleefd, waren niet
alleen vijanden van hunne vrijheid, maar ook van hunnen godsdienst. De
Spanjaarden en Portugeezen streden voor het Kruis tegen de Halve Maan.
Toen hunne ontdekkingstochten hen naar Malabar en Koromandel voerden,
vonden zij ook daar een groot aantal belijders van den Islam, op wie
ze den naam van _Moros_ of Mooren overbrachten, en van de Portugeezen
leerden ook de Nederlanders het gebruik om de Indische Mohammedanen
_Mooren_ te noemen. Zoo zegt b.v. Valentijn, "Choromandel", bl. 108:
"Behalve de Heydenen heeft men hier te lande ook zeer veel Mooren of
Mohammedanen, die mettertijd ook meesters van het land geworden zijn".
Maar dit gebruik werd door ons hoofdzakelijk beperkt tot de Moslemen van
het vasteland van Indië. Vgl. Pijnappel, "Geographie van Ned.-Indie",
2e druk, bl. 59. Zoo is het althans in onze dagen, maar bij vroegere
schrijvers werd ook wat op Java Mohammedaansch is niet zelden Moorsch
genoemd. Zoo leest men b. v. in "Batavia in derselver gelegenheid",
D. I, bl. 19, van den _Moorschen_ Landvoogd van Japara; bl. 22, van
de _Moorsche_ lijfwacht van den Soesoehoenan, in tegenstelling met de
Europeesche wacht hem toegevoegd; bl. 23 van den _Moorschen_ tempel
(d. i. de moskee) van Toeban, enz. Doch van de Javanen als Mooren te
spreken, is thans geheel in onbruik geraakt.




Razzia.

Dit woord is niet opgenomen in Prof. Dozy's "Oosterlingen", maar dat het
wel had mogen opgenomen worden, is reeds opgemerkt door Prof. de Goeje,
in zijne aankondiging van genoemd werk in "de Ned. Spectator", 1867.
Dozy geeft echter de verklaring van _razzia_ in zijn "Glossaire des
mots Espagnols et Portugais, dérivés de l'Arabe", art. _Gazua_. In
de eerste uitgave van het Glossaire had de heer Engelmann alleen
geschreven: "_Gazua_ portug. (expédition militaire), de _gazât_ ou
_gazâwa_, qui signifie: une expédition militaire contre les infidèles.
De ce mot Arabe les Français ont fait leur _razzia_." Dozy doet hierbij
nog opmerken, dat ook de vorm _gazwa_, schoon ontbrekende in het
Woordenboek van Freytag, in het Arabisch menigmaal voorkomt; dat dit
eigenlijk de vorm is waarvan _gazua_ afstamt, en dat men in het Port.
ook _gazia_ en _gaziva_ aantreft. Dit _gazia_ nu, dat het meest
overeenkomt met het Fransche _razzia_, heeft ook zijn voorbeeld in het
Arabisch, zooals blijkt uit Dozy's "Supplément aux Dictionnaires
Arabes", T. II, p. 212, nam. in _gâzia_, attaque, coup de main, prise.
Om te doen begrijpen hoe uit dit _gâzia_ razzia kon ontstaan, heb ik
alleen nog te doen opmerken, dat de Arabische letter _gain_ of _ghain_,
die noch aan onze _g_, noch aan onze _r_ beantwoordt, maar beider klank
eenigermate in zich vereenigt, evengoed door _r_ in _razzia_, als door
_g_ in _gazua_ kon worden uitgedrukt.

Dit woord _razzia_ kwam bij de Franschen in gebruik in Algiers, voor de
menigvuldige strooptochten op het gebied van vijandige stammen, om hen
van hun vee en leeftocht te berooven. Maar men gebruikt het ook voor de
slavenjachten, die nog zoo vaak door de Moslemen in Afrika gehouden
worden, als een ontaard overblijfsel van den heiligen oorlog tegen de
ongeloovigen, dien de Islam zijnen belijders tot plicht heeft gemaakt.

Een paar voorbeelden van het gebruik van razzia in onze taal mogen hier
niet ontbreken. In het Tijdschr. v. N.-I., Jg. 1863, D. I, bl. 61,
vindt men een artikel, getiteld: "Razzia's in Ned. Indië", waarin
o. a. gelezen wordt: "Razzia's, zooals er eene tegen de Alfoeren
van Mani heeft plaats gehad, zijn voorzeker niet het middel om tot
verwezenlijking dezer inzichten te geraken." D. Veth's "Reizen in
Angola", bl. 387: "Portugal kan door geene dekreten de vormen veranderen
die eenmaal het Afrikaansche leven heeft aangenomen, den stempel
uitwisschen dien de razzia en de slavenhandel er sedert eeuwen diep
hebben ingedrukt."




Azagai, Assegaai.

De Mooren waren van oudsher beroemd om hunne werpspiesen en de
behendigheid waarmede zij die wisten te hanteeren. Wie herinnert zich
niet de regels van Horatius:

    "Integer vitae scelerisque purus
    Non eget Mauris jaculis, nec arcu" etc.?

De werpspies der Mooren schijnt zich als wapen over geheel Afrika te
hebben verspreid. De schrijvers over de meest verschillende streken van
dat werelddeel maken van haar gewag en noemen haar Azagai of Assegaai,
een naam die, met het wapen zelf, van de Berbers afkomstig is, maar
waarschijnlijk uit het Spaansch tot de overige volken van Europa is
gekomen. Ziehier eenige voorbeelden bij Nederlandsche schrijvers. G.
v. Broekhuizen in zijne Vertaling van Dan's "Historie van Barbaryen"
(Amsterdam 1684), bl. 286: "Hun wapenen zijn een halve-piek of een
werpspies, welke zij een _Agay_ of een _Azegay_ noemen, daar ze zich met
zulk een behendigheid en kracht af dienen, dat ze er iemand op vijftig
treden ver mee doorschieten." De Marrée, "Reizen op en beschrijving van
de Goudkust", I, 235: "Eer hij nog de sabel konde vatten, kreeg hij van
achteren eenen worp met een _Azagai_ (werp-pijl), van welke de Negers
in vroegere tijden zich bedienden". Th. Tromp, "Herinneringen uit
Zuid-Afrika", bl. 171: "De oorspronkelijke wapenen van den Kaffer zijn
assegaai, knopkiri's (stokken, in den regel van assegaaihout, die van
een knop zijn voorzien), boog en lans". Idem, "de stam der Amazoeloe",
bl. 90: "Ketchwayo begon over te hellen tot den onstuimigen wensch van
zijn eer- en huwelijkszuchtige jongelieden, om de _assegaaien_ eens te
gaan wasschen." Hendrik P. N. Muller, "Herinneringen uit de Transvaal"
(Gids 1888, D. II, bl. 242): "Alleen verstaan de negers [d. z. hier de
Kaffers] het smeden van _assegaai_-spitsen uit het ijzer, dat in het
noordelijk deel der Republiek bijna allerwegen wordt gevonden." De
opmerking schijnt mij hier niet overbodig, dat de _azagai_ en andere
oorspronkelijke wapenen in vele streken van Afrika meer en meer door het
schietgeweer verdrongen worden.

Het woord _Azagai_ (onder de verschillende schrijfwijzen schijnt mij
deze de beste) is dikwijls ten onrechte voor Arabisch gehouden. Het
woord is wel-is-waar vermeerderd met het Arabische lidwoord (en luidt
dus eigenlijk _az-zagâja_); maar wanneer wij dit afscheiden blijft
_zagâja_ over, dat nog in de taal der Berbers de voorvaderlijke
werpspies aanduidt. Van daar in het Fransch gewoonlijk _zagaie_.
De aanwezigheid van het Arabisch lidwoord in den Spaanschen vorm
_Azagaya_, waaraan ons _Azagai_ onmiddellijk is ontleend, moet ons
niet verwonderen, daar de Berbertaal, ofschoon eigenlijk niets met
het Arabisch gemeen hebbende, thans met allerlei Arabische woorden en
woordvormen vermengd is.

Vgl. over dit woord vooral Engelmann en Dozy, "Glossaire des mots
Espagnols" etc.; op _Azagaya_.




Palabber.

_Palabber_ beteekent eigenlijk niets dan _een woord_, en is het
Spaansche _Palabra_, dat ook _Palavra_ kan geschreven worden (omdat
_b_ en _v_ conson. in het Spaansch niet verschillen) en steeds dien
laatsten vorm heeft in het Portugeesch. Het woord is door de Spanjaarden
en Portugeezen in zwang gebracht bij de Negers, en van dezen tot ons
gekomen, gelijk het dan ook alleen in gebruik is onder de Nederlanders
op Afrika's Westkust, of waar door onze schrijvers van de bevolking
dier kust wordt gewaagd. _Palabber_ is waarschijnlijk de gewone
negeruitspraak en daarom ook de meest gebruikelijke vorm. Somtijds
leest men _palaber_ en enkele schrijvers geven de voorkeur aan den vorm
_palaver_. Zie Tengbergen, "Reistocht en Expeditie naar de Ned. Bez. ter
Westkust van Afrika", bl. 37, noot.

Daar het woord van Europeesche afkomst is, mag men vermoeden dat het
oorspronkelijk gebruikt werd om een woordenwisseling, mondgesprek of
onderhandeling met Europeesche handelaars of autoriteiten aan te duiden.
Ziehier een paar voorbeelden van dit gebruik. H. Muller Szn., "de
afstand der Kust van Guinea aan Engeland", bl. 6: "In de te Cape Coast
verschijnende _West-African Herald_ komt een uitvoerig verslag voor van
een onlangs op het kasteel van Elmina gehouden palabber of vergadering,
waaruit zoowel de ijverige pogingen van de daar aanwezige Engelsche
autoriteiten en onderhandelaars blijken om de Negers over te halen
zich onder Engelsche vlag te stellen, als de onveranderlijke weigering
der laatsten om daaraan te voldoen". Roëll, in "Jaarboek van de Ned.
Zeemacht, 1875-76", bl. 302: "De Koningen eischten, dat wij zouden gaan
naar dezelfde plaats, waar het vorige jaar de Commodore Hewitt was
geweest tot het houden van een _palaver_"; bl. 307: "De heer Pape begon
dit _palaver_ met de mededeeling van het gebeurde acht maanden geleden".

De Negers gebruiken echter het woord _palabber_ ook van hunne
onderhandelingen onder elkander, inzonderheid van hunne rechtsgedingen.
Gramberg, "Schetsen van Afrika's Westkust", bl. 65: "De rechtsgedingen,
_palabers_ genoemd, die voor de vergadering [der Kromsgrooten[7]] worden
gebracht, beginnen met het drinken van rum; want zoowel de eischer als
de beklaagde is verplicht twee flesschen vooruit te betalen. Zulke
rechtsgedingen zijn uiterst langwijlig en luidruchtig; de Neger, die
zijne zaak voordraagt, houdt er van om veel over zijne familie uit te
weiden, en begint gewoonlijk met zijn grootvader of overgrootvader",
enz. De Marrée, "Reizen op en Beschrijving van de Goudkust", II, bl. 53:
"De algemeene Elminasche Regeering bestaat uit den Koning, een tweeden
Koning, een Onderkoning, die eigenlijk eerste Secretaris is, en nog
eenen anderen Secretaris, welke tevens in alle _palabbers_[8] het woord
voert."

[7]  Zie op het art. _Krom_.

[8]  Hier zijn echter de onderhandelingen met vreemden natuurlijk niet
     buitengesloten.

In de derde plaats worden, bij overdracht, ook de geschillen, de
rechtsquaesties zelve, _palabbers_ genoemd. De Marrée, a. w., I. 25:
"Het recht van den sterkste heerscht hier, en waar dit niet geldt vormen
zij [de Negers] een allerwanvoegelijkst denkbeeld van het recht van
eigendom, en de uitspraken over verschillen (palabbers) van dien aard
zijn allerellendigst." Ald. bl. 28: "Het ellendige denkbeeld dat zij
vormen van het recht van eigendom, geeft aan hunne twistzucht oneindige
stof van verschillen (palabbers)". Ald. bl. 159: "Een Neger had, bij
zekere afdoening van zijn palabber of geschil te Elmina, kennis gemaakt
met een der Elminasche."




Paan.

_Paan_, ook dikwijls, door de gewone zucht der Hollanders om zich van
verkleinvormen te bedienen, _paantje_, is ter Westkust van Afrika
een zeer gewoon woord voor een doek of lap van wollen, katoenen of
linnen stof, die als kleedingstuk wordt gebruikt. Het is alweder
een Portugeesch woord _pano_ of _panno_, afkomstig van het Lat.
_pannus_, in het Spaansch _pano_ uitgesproken, in het Fransch _pagne_,
ofschoon ook _pan_ tot dezelfde familie behoort. Treffend juist is de
omschrijving bij Littré (in v. _Pagne_): "Morceau de toile de coton
ou d'autre étoffe, dont tous les nègres d'Afrique qui ne vont pas
tout-à-fait nus, s'enveloppent le corps, depuis la ceinture jusqu'aux
genoux, et quelquefois jusqu'au milieu des jambes". Van Dale, art.
_Paan_, verklaart het door: "Schaamteschort der negerinnen", en de
Kunstwoordentolk van Kramers en Bonte door: "een stuk stof dat de
negerinnen om haar onderlijf slaan en dat de plaats van een rok
vervangt". Hoe komt men er toch toe om den paan alleen door de zwarte
_dames_ te laten dragen? Ik sla een paar Afrikaansche reisverhalen op
die mij het eerst in handen komen, en lees bij de Marrée, "Reizen op en
beschrijving van de Goudkust", I, bl. 28: "De linnen of katoenen lap,
_paantje_ genaamd, mag [bij de meer vermogenden] wat fijner stoffaadje
en grooter zijn, teneinde dien over den linkerschouder te kunnen slaan;
doch overigens zijn zij allen aan elkander gelijk". Ald., bl. 31: "De
eilanders hebben de gewoonte, dat zij, zoo lang zij op hun eiland zijn,
geen handbreed goed (of _paantje_) op hun ligchaam dragen,... de
vrouwlieden zoowel als de manspersonen;... wanneer echter deze lieden
van hun eiland naar een ander dorp gaan, dan kleeden zij zich gelijk
alle andere Negers met eenen paan, bestaande uit eenig stuk lijnwaad."
Ald. II, bl. 57: "De Koning zelf gaat in een op zijn manier kostbaren
paan." H. J. Pel, "Aanteekeningen op eene reis van St. George Delmina
naar Comassie", bl. 12:[9] "Het voedsel en de kleeding der Caboceërs
[dorpsgrooten] zijn dezelfde als van den geringsten Neger; het _paantje_
is somtijds iets beter, doch bij lange na niet van allen."

[9]  Zie over dit wèl gedrukte, maar, zoo het schijnt, nooit uitgegeven,
     en slechts in eenige overdrukken voorhanden reisverhaal, Veth en
     Kan, "Bibliographie van Afrika", bl. 32. De heer Suzanna, uitgever
     van Pel's reisverhaal, teekent bij _paantje_ aan: "Aldus wordt de
     min of meer groote en prachtige doek genaamd, waarmede zij zich het
     hoofd bedekken." Dit is een fout. Er is wel-is-waar geen reden,
     waarom paan niet ook een _hoofddoek_ zou kunnen aanduiden; maar
     hoofddoeken zijn op Afrika's Westkust niet gebruikelijk.

Het katoen voor de _paantjes_ aan het stuk, zooals het in den handel
voorkomt, wordt soms _panen-goed_ geheeten (de Marrée, I, bl. 109). Veel
fraai panen-goed wordt geweven te Accra, en de fraaiste soorten worden
aan de Europeanen verkocht, die daarvan dekens en spreien voor bedden en
rustbanken maken. (Ald., II, bl. 129.)




Krom.

Dit woord komt bij onze schrijvers over de Kust van Guinea ontelbare
malen voor, maar hoe Hollandsch het er ook uitziet, het schijnt een
echt negerwoord te zijn. Het is op de Goudkust de naam der _dorpen_.
Gramberg, "Schetsen van Afrika's Westkust", bl. 31: "Alleen bij de
inlandsche dorpen of krommen vertoonen zich eenige kokosboomen." De
Regeering van zulk een dorp bestaat uit den Koning en zijne _caboceërs_
[van het Portug. _cabeceira_] of edellieden, d. z. degenen die in de
krommen, of in de wijken waarin de voornaamste dorpen verdeeld zijn, de
meeste slaven en het meeste goud bezitten (zie de Marrée, "de Goudkust",
I, bl. 122.). Zij worden door de Nederlandsche schrijvers dikwijls
de _Kromsgrooten_ genoemd (b. v. Gramberg, t. a. p., bl. 65.) De
Raadsvergaderingen van den Vorst en de edelen worden in de open lucht
gehouden. Gramberg, t. a. p., bl. 64: "Zelfs de kleinste _krommen_
hebben hunne opene vergaderzalen; deze bestaan eenvoudig uit eene schoon
geveegde plaats, afgesloten door vier boomen in _carré_ gelegd." De
Marrée, "de Goudkust", II, bl. 5, verwisselt _krom_ met _negerij_ (zie
op dat woord), en Kan, "Nederland en de Kust van Guinea", spreekt van
_negerkrommen_.




Baar.

_Baar_ is volgens van Dale's "Nieuw Ned. Wdbk." "een nieuweling aan
boord, een nog onervaren, matroos; een Europeër die voor het eerst
in Oost-Indië komt, aldus genoemd in tegenstelling met een oudgast.
't Woord is ontleend aan het Maleisch." Volkomen juist, slechts had
de beteekenis in de tweede plaats vermeld, moeten voorafgaan; want
natuurlijk is de Maleische naam _baar_ het eerst in O.-Indië aan de
nieuwelingen gegeven, en daarna door de schepelingen op de nieuwe
matrozen toegepast. De Oostindische baar is zeer goed geschetst in
Weitzel's "Batavia", bl. 153-161. Het blijkt uit dat stuk dat men van
_baar_ ook het adjectief _baarsch_ en het afgetrokken naamw. _baarschap_
heeft gevormd. "Heeft Mijnheer de _baarsche_ stoot reeds gehad?"--"Er
bestaat een natuurlijk en een conventioneel _baarschap_."--"Ieder is in
Indië genegen baarsche hoedanigheden op te merken in anderen, die er
korter dan hij hun verblijf hielden."

Men ziet uit het gezegde dat in Indië _baar_ beantwoordt aan hetgeen
onze studenten _groen_ noemen; aan de Militaire Akademie te Breda
worden dan ook de nieuw aangekomen studenten _baren_ geheeten. In het
algemeen is _baar_ ieder die zich nog vreemd voelt in een kring waarin
hij pas geplaatst is, en, de daarin bestaande gebruiken niet kennend
of er althans niet in geoefend, zich telkens vergist, of er inloopt,
zooals men zegt. Vandaar heeft _baar_ ook de beteekenis gekregen van
_ongeleerd_, _ongeoefend_. In Zuid-Afrika, waar in de taal der boeren
veel Maleische woorden zijn ingedrongen (zie op _Amper_), heeft _baar_
dikwijls deze beteekenis, niet alleen waar men van menschen, maar ook
waar men van trekbeesten spreekt. Zie Mansvelt, "Proeve van een
Kaapsch-Hollandsch Idioticon" (Kaapstad, 1884), op _Baar_. In dien zin
spreekt men er ook van _baar-Kaffers_, d. z. Kaffers die nog vreemd zijn
aan alle beschaving, nog niet gewoon zijn aan den omgang met Europeanen.
Zie Schüssler, "Zuid-Afrika", bl. 77, 104. Een eigenaardig gebruik van
_baarsch_ vond ik vermeld bij de Marrée, "de Goudkust", I, bl. 20. De
klimaatziekte der nieuwelingen, die de Engelschen _seasoning_ noemen,
wordt daar, volgens dien schrijver, door de Nederlanders de _baarsche
ziekte_ geheeten.

_Baar_ is het Maleische _beharoe_ of _baroe_, d. i. _nieuw_, of als
bijw. _nieuwelings_, _pas_; maar wordt vooral gebruikt als verkorte
spreekwijs voor _orang baroe datang_, iemand die pas is aangekomen. Het
staat over tegen _orang lama datang_, of bij verkorting _orang lama_ of
_oorlam_, een oudgast. Zie op _Oorlam_.




Orang oetan.

_Orang oetan_, veelal (ook door van Dale en Kramers en Bonte) _orang
oetang_, en vroeger,--tengevolge der zonderlinge voorkeur die ons volk
in vreemde namen aan de Fransche spelling geeft, (als ware al wat vreemd
is, Fransch)--_orang outang_ geschreven, is de naam dien wij, met het
geheele beschaafde Europa, aan eene bekende soort van anthropomorphische
apen geven, die alleen op Borneo en Sumatra voorkomen. De naam is
volkomen duidelijk en bestaat uit twee zeer bekende Maleische woorden:
_orang_, mensch, en _oetan_, bosch, die, dus samengevoegd, aan ons
_boschmensch_ beantwoorden. Wegens de groote overeenkomst van den in
de bosschen levenden _orang-oetan_ met den mensch, is deze naam niet
ongepast; maar de oorsprong daarvan schuilt nochtans in het duister,
daar de Maleiers zelven dien naam wel aan wilde, in de bosschen levende
menschen, maar, zooveel wij weten, nooit aan eene soort van apen geven.
Zij noemen den orang-oetan _mawas_, waarvoor men op Borneo _majas_ zegt.
Het verdient echter opmerking dat, volgens Burns, "Vocabulary of the
Kayan language", in "Journal of the Indian Archipelago", 1849, bl. 134,
de majas in de taal van den stam der Kajans op Borneo _orang tuan_ heet,
terwijl bl. 182 _tuan_ door _wood_, _jungle_, verklaard wordt, zoodat
dit woord geheel aan het Maleische _oetan_ beantwoordt. Misschien is
_orang oetan_ eene bij de Maleiers op Borneo wel eens gebruikte
vertaling van dezen naam, en hebben oude reizigers die uit hunnen mond
opgevangen.

Daar orang oetan, voor den majas gebezigd, geen Maleisch is, maar
alleen de Europeanen deze verbinding van twee Maleische woorden tot
aanduiding van den majas gebruiken, zijn sommigen van oordeel, dat men
ook de gewone Europeesche schrijfwijze _orang-oetang_ moet behouden.
De nasale _n_ (_ng_) op het einde der woorden is een gewone verminking
der op eene zuiver dentale _n_ eindigende Maleische woorden, in
het bij de Europeanen in zwang zijnde zoogenaamde laag-Maleisch of
brabbel-Maleisch. Daar het woord in de beteekenis van _majas_ inderdaad
tot dit brabbel-maleisch behoort, wil men het dan ook de in die
ontaal[10] te huis behoorende uitspraak en spelling laten. Het is een
zaak van zeer weinig gewicht; maar daar de samenstellende woorden beide
zuiver Maleisch zijn, kan men ze, dunkt mij, ook den zuiver Maleischen
vorm doen behouden.

[10] Ik waag het onze taal, naar de analogie van _onzin_ enz., met dit
     woord te verrijken.




Wouwouw.

_Wouwouw_ is de naam van eene soort, of juister misschien van een
geslacht, van in Insulinde levende apen, en is door de Europeanen
gevormd van de klanken _oea-oea_ of _oa-oa_, door de inlanders gebezigd
als nabootsing van den onwelluidenden kreet, dien deze apen telkens
doen hooren. (Zie Sal. Müller in "Verhh. over de Nat. Gesch. der Ned.
overzeesche bezittingen", afd. Zoölogie, bl. 48).

De vermelde inlandsche benamingen zijn lokaal. _Oea-oea_ (door
Mohnike, "Blicke auf das Pflanzen- und Thierleben in den Niederl.
Malaien-ländern", bl. 356, _wau-wau_ geschreven) behoort volgens Müller
bij de Maleiers op Borneo, _oa-oa_ bij de Soendaneezen op Java te huis.
Het geslacht Hylobates telt vier op de groote Soenda-eilanden wonende
soorten, maar alleen op Java leeft Hylobates leuciscus, alleen op Borneo
Hylobates concolor, terwijl Hylobates syndactylus (de Siamang) en
Hylobates variegatus of agilis (de Oengko) tot Sumatra bepaald zijn. De
bewoners van Borneo bedoelen dus met hun _oea-oea_ Hylobates concolor,
die van de Soendalanden met hun _oa-oa_ Hylobates leuciscus; maar ook de
soorten van Sumatra uiten kreten die, schoon eenigszins verschillend,
met die der andere in hoofdzaak overeenkomen, zooals o. a. blijkt uit
de mededeelingen van de leden der Sumatra-expeditie in het groote werk
"Midden-Sumatra" (I. Reisverhaal, 1, bl. 118, II. Aardr. beschr., bl.
158, IV. Nat. Hist., Fauna, 1, bl. 5 en 8; vgl. ook D. Veth's "Reizen in
Angola", bl. 89). Het gansche geslacht _Hylobates_, althans zoover het
op de Soenda-eilanden voorkomt, heeft dus eigenlijk aanspraak op den
klanknabootsenden naam _wouwouw_, en toen de heeren J. van Iperen en
Fr. Schouwman in de "Verhandelingen van het Bat. Gen." D. II, hunne
"Beschrijving der wouwouwen" leverden, sloten zij ook de verdere soorten
geenszins buiten, al moest hunne beschrijving zich, bij gebrek van
bekendheid met de andere soorten, tot de Javaansche soort bepalen. Met
betrekking tot het gebruik van het woord verdient nog opmerking, dat in
genoemde verhandeling het wijfje _wouwouwin_ genoemd wordt.

Het is zeer vreemd, dat men het woord wouwouw, zoo dikwijls in
geschriften over Indië voorkomend, in geen enkel Ned. Woordenboek, zelfs
niet in Kramer's "Kunstwoordentolk", vindt opgenomen. Het is evenwel een
echt Nederlandsch woord, omdat het natuurlijke klanken, geuit door eene
in Insulinde levende klasse van dieren, nabootst op eene wijze, die
alleen in onze taal bestaanbaar is. Ook was het, schoon thans vergeten,
eenmaal in onze volkstaal lang niet zeldzaam. Ik herinner mij zeer goed
het ± 60 jaren geleden dikwijls in mijne geboortestad Dordrecht gehoord
te hebben; ik meen zelfs dat het een gewone spreekwijs was een knaap,
dien men als vlug en vlijtig prijzen wilde, "een koninkje van de
wouwouwen"[11] te noemen. Misschien dacht men, bij deze uitdrukking,
aan de bekende en niet geheel ongegronde verhalen omtrent de in Indië
voorkomende apenkoloniën, die een ouden aap tot leidsman, koning of,
zooals men op Java zegt, tot koewoe hebben; doch in dat geval heeft men
zich bedrogen, daar zulke koloniën altijd uit apen van eene geheel
andere soort, nam. _Macacus_ of _Cercocebus cynomolgus_, den grijzen
aap of meerkat, bestaan.

[11] Of moet het soms "koning van de wouwen" zijn, met toespeling op den
     _koningswouw_ (_Milvus regalis_)?

Voor vreemde dieren, in afgelegen landen vertoevende, heeft onze taal
slechts een zeer beperkt aantal eigen woorden. De taal wordt in die
richting, gelijk op zoo menig ander wetenschappelijk gebied, niet
ontwikkeld, omdat onze geleerden meer en meer het gebruik der moedertaal
versmaden. Men moet zich dan ook in onze museën en diergaarden veelal
met Latijnsche of Fransche namen behelpen, die den beschouwer zoo vreemd
zijn, dat hij ze dadelijk weder vergeten is. Een naam als wouwouw, die
op een duidelijk kenmerk van het dier, nam. de vreemde klanken die het
voortbrengt, berust, wordt daarentegen dadelijk in het geheugen gegrift.
Wenschende dat deze naam, gelijk andere dergelijke, in onze taal zou
herleven, heb ik daarvan ook reeds in mijn "Java", D. I, bl. 258,
gebruik gemaakt, na in mijne vertaling van Wallace's "Insulinde", I,
bl. 107, het minder Hollandsche _wauwau_ te hebben gebezigd.




Kazuaris.

_Kazuaris_ is een bekende vogel uit Nieuw-Guinea en de Molukken, in
gestalte op den struis gelijkende, maar geheel vleugelloos en bedekt met
lange, grove, op haar gelijkende vederen. Valentijn, III, 1, bl. 298:
"De naam van dezen vogel is door gansch Indië de Kasuwaris." Hij is
van Papoeschen oorsprong en luidt, volgens Sal. Müller, "Reizen in den
Indischen Archipel", I, bl. 120, volgens de uitspraak der westelijke
Papoea's _Kasoewari_.

Met den naam van den Kazuaris hangt die van de _Casuarinen_ samen,
Oostindische boomen, zoo genoemd, omdat de naaldvormige takjes, die,
oppervlakkig beschouwd, de bladeren schijnen te vervangen, door onze
voorouders met de haarachtige vederen van den kazuaris vergeleken werden
(Jav. _tjemôrô_, Mal. _tjemara_, wij zouden zeggen _paardestaartboom_).
Zie Val. III, 1, bl. 222; Pijnappel, "Geogr. van Ned.-Indië", bl. 25.
In 't Nederlandsch schrijft men echter beter _kazuaris-boom_, zooals
bestendig geschiedt in 't "Amboyns Kruydboek" van Rumphius, b. v.
D. III, bl. 87: "naam in 't Lat. _Casuarina_.... op 't Duytsch
_Casuaris-boom_ van de gedaante der bladeren."




Papegaai.

_Papegaai_, Duitsch _Papagei_, Eng. _Popinjay_, oud-Fransch _Papegai_,
_Papegaut_, Ital. _Pappagallo_, Sp. en Port. _Papagayo_, stammen zonder
twijfel af van het Arabische _babagâ_ of het Perz. _bapgâ_; maar daar
deze woorden in hun oorsprong noch Arabisch, noch Perzisch kunnen zijn,
blijft de vraag over in welke taal zij oorspronkelijk te huis behooren.
Prof. Dozy, die _Papegaai_ niet in zijne "Oosterlingen" opnam, zegt in
zijn "Glossaire des mots Espagnols" etc., p. 326: "M. de Slane, dans une
note sur la traduction d'Ibn Khallicân (II, 149) a soupçonné qu'il
appartient à quelque dialecte Indien. Notre savant indianiste, M. Kern,
m'assure, qu'il n'est pas ainsi. Je suppose donc que c'est un terme
Africain." Onmogelijk is dit zeker niet; maar de ondergeschikte rol die
de papegaaien in Afrika vervullen, maakt het minder waarschijnlijk. Doch
er is ook nog eene andere onderstelling mogelijk: het woord kan ook
van Papoeschen oorsprong zijn, evenals Kazuaris, of ook aan eene der
Moluksche landtalen behooren. Nieuw-Guinea en de Molukken zijn vanouds
wegens de veelsoortigheid en schoonheid hunner papegaaien beroemd
geweest. Vgl. het aangeteekende op _Kakatoe_ en _Lori_.




Kakatoe.

Deze schrijfwijze is geloof ik de meest gebruikelijke en bewaart beter
den oorspronkelijken vorm dan _kakketoe_, dat door de Vries en te Winkel
en ook door van Dale is aangenomen. In het Engelsch zegt men _cockatoo_.

Ieder weet dat _kakatoe_ een geslacht van papegaaien is, zich
onderscheidende door een kuif op den kop, een grooten, gekromden,
scherpgepunten en krachtigen snavel, en in witte en zwarte soorten
voorkomende. Het vaderland dezer vogels zijn de Moluksche of Papoesche
eilanden en hun naam, evenals die van den kazuaris, behoort dan ook,
naar allen schijn, oorspronkelijk in de talen dier eilanden te huis.
Die naam is tot de Maleiers gekomen en luidt bij hen _kakatoewa_. Uit
het Maleisch is deze in de talen van Europa overgegaan; maar dat hij
oorspronkelijk Maleisch zou zijn, is hoogst onwaarschijnlijk. In die
taal zou hij een samengesteld woord moeten zijn; maar de verbinding van
_kaka_ met _toewa_ geeft geen zin,[A] en in de Maleische landen geldt
even goed als bij ons de regel, dat dieren uit vreemde landen komende,
doorgaans hunne uitheemsche namen behouden.

[A]  Toen ik de woorden nederschreef: "de verbinding van _kaka_ met
     _toewa_ geeft geen zin", dacht ik er niet aan dat men, de woorden
     afzonderlijk houdende, _kaka toewa_ in het Maleisch gebruikt in de
     beteekenis van een _oude vrouw_, een _oud moedertje_, eigenlijk
     _oude zus_. _Toewa_ beteekent _oud_ en _kaka_ eigenlijk zoowel
     _oudere broeder_ als _oudere zuster_, maar vooral het laatste. Het
     is echter overbodig _toewa_ aan _kaka_ toe te voegen, wijl het er
     reeds in ligt opgesloten. Dit alles heeft intusschen met _kakatoe_
     als vogelnaam niets te maken.

_Kakatoewa_ heeft intusschen in het Maleisch nog twee wel niet algemeen
bekende, maar toch genoegzaam vaststaande beteekenissen. Volgens
Crawfurd, in "Journal of the Indian Archipelago", 1850, p. 183,
beteekent het _a vice_, _a gripe_, d. i. een nijptang. Het is zeker meer
waarschijnlijk, dat men dit werktuig _kakatoewa_ heeft genoemd, omdat
zijn vorm en gebruik aan den snavel van dien vogel herinnerden, dan dat
de vogel naar de nijptang is genoemd, zooals Crawfurd schijnt te meenen.
Ook Klinkert, in zijn Supplement op het "Maleisch-Ned. Wdbk." van
Pijnappel, kent die beteekenis van _nijptang_, maar bovendien ook die
van een _soort_ van _pagaai_ of schepriem. Dit laatste voorwerp wordt
niet nader beschreven, maar moet toch ook, dunkt mij, gekenmerkt zijn
door iets in zijn vorm dat aan een kakatoe doet denken. Pijnappel heeft
in de tweede uitgave van zijn Woordenboek ook de beteekenissen van
_nijptang_ en een _soort van pagaai_ opgenomen.




Lorre.

_Lorre_, of de verkleinvorm _Lorretje_, is de gewone naam waarmede bij
ons een papegaai, als huisdier in een kooi gehouden, wordt aangesproken.
Dus b. v. in Potgieter's "Liedekens van Bontekoe" (Verspreide en
nagelaten werken, Poëzy, D. II, bl. 28):

        Ai! Lorretjen,
        Kaporretjen,
    Kapoe, kapoe, kapoe,
    Houd mij je bekjen toe!

Ook bestaat er in onze taal een spreekwijs: "Hij is van lorretje [in
zijn hersens?] gepikt", d. i. hij is onnoozel.

Men heeft dit woord afgeleid van het Spaansche _loro_ (volgens den
"Diccionario de la real Academia Esp.": lo mismo que papegayo); zie
M. J. Koenen, "Sprokkelingen" (Tiel 1888). Dat _loro_ (of _louro_, wat
ik als Portug. vind opgegeven) in Indië reeds vóór onze komst door onze
Spaansche en Portugeesche voorgangers gebruikt werd, is zeker mogelijk;
maar de oorsprong van dit woord is stellig, evenals kazuaris, kakatoe
en andere namen van alleen in het Oosten van den Archipel voorkomende
dieren, in de talen van de Moluksche en Papoesche eilanden te zoeken.
Die fraaie, borsteltongige, driekleurige papegaaien, de meest gezochte
en geliefde als huisvogels, die aan de zoölogen onder den naam van
_lori_ (_lorius_) bekend zijn, komen in al hunne soorten bijna
uitsluitend op genoemde eilanden voor. Hun inlandsche naam luidt _noeri_
of, door de gewone verwisseling der liquidae, _loeri_, is ook in het
Maleisch overgenomen en is het eigenlijke grondwoord van _lori_, _loro_,
_louro_ en _lorre_ te achten.




Salanganen.

"De tot de gierzwaluwen behoorende _Salanganen_ (_Colocallia esculenta_
en _C. fuciphaga_) bouwen tegen den wand van de holen der kalkrotsen,
uit eene kleverige zelfstandigheid, die in den krop wordt afgescheiden,
de bekende eetbare nesten, die zulk een geliefd artikel voor de tafel
der Chineezen zijn, dat de exploitatie voor Gouvernements-rekening eene
niet onbelangrijke bijdrage aan de schatkist levert." (Zie mijn "Java",
D. I, bl. 213). In het Javaansch heeten deze vogeltjes _manoek walet_,
in het Maleisch _lajang boehi_; doch vanwaar komt de naam _salangane_,
die voor deze vogeltjes bij Franschen, Duitschers en Nederlanders
algemeen is? (Zie Littré's "Dictionnaire", Brockhaus' "Conversations
Lexicon", Pijnappel's "Geogr. v. Ned.-Indië", 2e druk, bl. 4). Sommigen
leiden dien af van Salanga bij de Westkust van het Maleisch Schiereiland
(bij Valentijn Oedjang Salang, en op zijne kaart Junsalan, bij
Engelsche schrijvers Junk Ceylon met allerlei verscheidenheden in de
schrijfwijze); maar ik heb geene bewijzen kunnen vinden, dat dit
tinrijke eiland ook door zijne vogelnesten beroemd was. Eene andere
verklaring, die ik niet geloof aan een eigen inval verschuldigd te
zijn, maar meen ergens gelezen te hebben, is dat _salangane_ (door een
verwisseling der liquidae _l_ en _r_, waarvan wellicht de sporen in
sommige Maleische taaltakken zijn weer te vinden) gevormd is van het
Maleische _sarang_, nest[12]. Gelijk bij ons in den handel de eetbare
vogelnestjes doorgaans alleen _vogelnestjes_ heeten, noemen ook de
Maleiers ze enkel _sarang boeroeng_, dat hetzelfde beteekent, en die
uitdrukking is ook door de Javanen onveranderd overgenomen. Dit sarang
zou dan, als salang uitgesproken, en met een Europeeschen uitgang
vermeerderd zijn, zoodat _salangane_ zooveel als _nestvogel_ zou
beteekenen, _nest_ in de speciale beteekenis van de bekende eetbare
vogelnestjes genomen.

[12] In het Bisajasch, een taal der Philippijnsche eilanden, heet
     een nest _salag_, en volgens Littré wordt door Camelus, in de
     "Philosophical transactions" voor Mei en Juni 1703, _salamga_ als
     een op Luçon gebruikelijke vorm van dit woord vermeld.




Kaalkop.

Ik heb reeds bij het woord _Toepassen_ gewezen op de zonderlinge
liefhebberij onzer voorvaderen, om namen voor Indische zaken, die een
zweem van overeenkomst met bekende Europeesche woorden hadden, zoodanig
te verknoeien, dat zij geheel den vorm dier Europeesche woorden kregen,
zonder dat de beteekenis daartoe eenige aanleiding gaf. Dat de gewone
Jav. rijstmaat in plaats van _Am[)e]t_ of _Angm[)e]t_ door den naam
_hangmat_ werd aangeduid; dat eene vrucht, in sommige Indische talen
_soorsak_ geheeten, den naam van _zuurzak_ ontving; dat de _paséban_,
de plaats waar de Jav. ambtenaren zitting houden, _passeerbaan_ werd
geheeten; dat men _kati_, een gewicht van 1¼ Amst. pond, als _katje_
uitsprak; dat men het eiland _Bawéan_ verdoopte tot _Baviaan_, het
_Panditô-eiland_ tot _Bandieten-eiland_, het district _Païton_ tot
_Phaëton_, de bekende koopstad _Djewônô_ of _Djoewônô_ tot _Joanna_,
den _Banian_-boom (een soort van Weringin) tot _Benjamin_ (vanwaar bij
Linnaeus _Ficus Benjamina_),--dit alles heeft niets met de beteekenis
dier woorden te maken. Geheel onafhankelijk van deze, verminkte men al
die namen, omdat zij zoo den Europeanen meer naar den mond stonden. Ik
merk dit hier op, omdat sommigen gepoogd hebben den naam kaalkop, dien
de Nederlanders aan de bekende vischsoort _kakap_ gegeven hebben, te
verklaren uit de omstandigheid dat de schubben op den kop en den nek van
dezen visch zoo klein en met elkander verwassen zijn, dat deze deelen
geheel kaal schijnen. (Zie "Batavia in derzelver gelegenheid", IV,
bl. 94). Mogelijk is het dat deze omstandigheid tot verbreiding en
instandhouding van dien naam heeft medegewerkt, maar de aangehaalde
voorbeelden geven ons genoegzamen waarborg, dat hij oorspronkelijk uit
de corruptie van een inlandsch woord is ontstaan.

Bij de toegenomen kennis van de talen en de geographie van Ned.-Indië
zijn die verbasterde woorden allengs in onbruik geraakt en worden ze
thans zelden meer vernomen. Dit is ook reeds eenigermate met _kaalkop_
het geval; althans Dr. van der Burg, "de Geneesheer in Indië", D. I,
bl. 156, verzekert: "Slechts zelden hoort men den verbasterden naam
_kaalkop_ voor dien visch bezigen".

Hoe algemeen hij vroeger was blijkt b. v. uit Stavorinus "Reize naar
Batavia", I, 48, en zelfs uit Bleeker's "Geneeskundige topographie
van Batavia" (Tijdschr. van N.-Ind. Jg. VII, D. III, bl. 408), die de
woorden: "de vermaarde kaalkop van de Europeanen dezer Indiën" daarvan
bezigt.

De _kakap_ of _ikan kakap_ (_ikan_ beteekent _visch_) is eene soort
van zeebaars, ongeveer zoo groot als een schelvisch, en heet bij de
zoölogen _Lates calcarifer_ (vroeger _Lates nobilis_). Hij is van alle
zeevisschen te Batavia de meest geachte, en is voortreffelijk als hij
versch gekookt kan gegeten worden, maar dieper in 't binnenland moeilijk
goed te krijgen, daar het vleesch bij het vervoer bijna altijd
eenigszins week en melig wordt.

Ik vermeld hier in het voorbijgaan nog even een nog zonderlinger naam
van een visch, welke naam wel-is-waar ook in Indië te huis behoort,
maar zuiver Nederlandsch in oorsprong en vorm is, en dus niet onder de
_vreemde_ woorden in de Nederlandsche taal kan gerangschikt worden. De
bedoelde visch behoort mede tot de Percidae of baarzen en wel tot het
geslacht _Serranus_, ondergeslacht _Epinephelus_. De inlanders noemen
deze vaak zeer kolossale visschen gewoonlijk _Ikan krapoe_, maar volgen
ook niet zelden het gebruik der Europeanen, die ze van oudsher _Jakob
Evertsen_ noemden. De oorsprong dezer zonderlinge benaming is vermeld
door Bontius, "Historia naturalis et medica Indiae Orient.", p. 77:
"Piscis hic cute est flava, nigrioribus maculis per totum corpus
distincta, unde nostri navales socii, cum primum in Indiam navigantes,
circa insulam Mauritii eum cepissent, Jacob Evertsen vocabant, qui
ipsorum Nauarchus, et homo parva et compressa statura, flava cute,
plurimas similes maculas in facie gerebat, unde et per totam Indiam
adhuc idem nomen retinet". D. i.: "Deze visch heeft een gele huid, over
het geheele lichaam met zwartachtige vlekken geteekend, waarom onze
zeelieden, toen zij, op de eerste reizen naar Indië, zulk een visch
nabij het eiland Mauritius gevangen hadden, dien _Jakob Evertsen_
noemden, omdat deze hun vlootvoogd, een man van kleine en gedrongen
gestalte en taankleurige huid, vele dergelijke vlekken in het aangezicht
had. Dien naam heeft sedert deze visch in geheel Indië behouden". Zie
verder "Batavia in derzelver gelegenheid", IV, bl. 26; Bleeker in T. v.
N.-I. Jg. VII, D. III, bl. 409; van der Burg "de Geneesheer in Indië",
I, bl. 156 enz.




Kaaiman.

_Kaaiman_ is volgens van Dale, "Nieuw Ned. Wdbk." een soort van
krokodil die de rivieren van Amerika, inzonderheid van Guiana, bewoont.
Dit is volkomen juist en in overeenstemming met het oude en echte
spraakgebruik. Piso, "de Indiae utriusque re naturali et medica", p.
282, spreekt van den _Crocodilus vulgo Cayman dictus_ als van een dier
in West-Indië, gelijkende op de krokodillen van Afrika en Azië, maar
kleiner. Bij S. de Vries "Curieuse Aenmerkinghen", D. II, bl. 576, waar
hij van Nieuw-Granada spreekt, leest men: "de rivieren herberghen ook 't
verslindende dier, van de Indianen genoemd _Caymans_, van de Spanjaarden
_Lagartos_, zijnde een slagh van crocodillen". Wij zien hieruit dat de
ware Kaaiman noch een _Gaviaal_, noch een echte _Krokodil_ is, maar een
_Alligator_. In het voorbijgaan zij hier opgemerkt, dat _Alligator_
slechts in schijn een Latijnsch woord is, maar inderdaad een Spaansch,
nam. _Lagarto_, vermeerderd met het lidwoord _el_, en waarin
oorspronkelijk het Latijnsche _lacerta_, d. i. hagedis, schuilt. De naam
waarvan wij _kaaiman_ gemaakt hebben, is door de Indianen van Amerika
zelven aan de hun bekende soort van krokodillen gegeven.

Intusschen wordt thans door de Nederlanders in den Indischen Archipel
de naam kaaiman algemeen toegepast op den daar menigvuldig voorkomenden
_Crocodilus biporcatus_, eene soort van echten krokodil, en men
schijnt er zich zoozeer overtuigd te houden dat _kaaiman_ van echt
Nederlandschen oorsprong en met _man_ samengesteld is, dat men, evenals
man van _timmerman_ in het meervoud _timmerlieden_, of in de volksspraak
_timmerlui_ maakt, zoo ook gewoon is van _kaailieden_ en _kaailui_ te
spreken. Dat het gebruik van kaaiman voor den Oostindischen krokodil
reeds zeer oud is, blijkt daaruit, dat Bontius, wiens aanteekeningen
over de natuurlijke historie van Indië Piso als een aanhangsel op zijn
zoo evengenoemd werk heeft uitgegeven, bl. 55 schrijft, dat de krokodil,
zooals hij te Batavia voorkomt, "per totam Indiam Cayman audit."
Bontius was een tijdgenoot van Koen. Het blijkt dus dat de naam kaaiman
reeds zeer vroeg, òf door onze landgenooten, òf door de Portugeezen,
uit West-Indië naar Oost-Indië moet zijn overgebracht. Die vroege
verbreiding van het woord in Insulinde doet mij echter bij voorkeur
aan de Portugeezen als overbrengers denken, vooral in verband met zijn
vorm. De Portugeezen schrijven het woord _Caimâo_ of _Caimam_, vormen
die, zooals bekend is, in uitspraak schier geheel met ons _kaaiman_
overeenkomen. Wij zullen dus het woord door hunne tusschenkomst van de
Indianen ontvangen hebben.

Het woord _Caiman_ wordt ook in het Fransch gebruikt. Ik voeg hierbij
wat Littré over den oorsprong van dit woord aanteekent, omdat het mijn
gevoelen bevestigt: "Etym. _Acayouman_, nom du crocodile en langue
caraïbe. _Dict. fr. caraïbe_ du Père Raymond Breton, Auxerre, 1664. Indi
_Aquelzoallin_, alii _Caymanem_ vocant. Nieremberg, _Hist. Nat._ XII: 5.
De los lagartos o _Caymanes_ qua llaman (des lézards, ou, comme on dit,
_caimans_). Acosta, _Hist. nat. de Indias_, III, 17."




Leguaan.

_Leguaan_ is de naam van de Kamhagedis, _Iguana tuberculata_, die
Midden- en Zuid-Amerika bewoont. Het woord is stellig uit Amerika
afkomstig en luidt in het Spaansch, waarin het vermoedelijk het eerst
is opgenomen, _Iguana_. Het Woordenboek der Spaansche Akademie zegt
uitdrukkelijk, dat Iguana de naam eener Amerikaansche hagedissensoort
is, en Littré teekent aan op _Iguane_, "Etym. _Yuana_, mot caraïbe, cité
par Oviedo en 1525".

Maar evenals het woord _Caimâo_ of _Kaaiman_, is ook _Iguana_ of
_Leguaan_ reeds zeer vroeg naar Oost-Indië overgebracht en op de daar
voorkomende hagedissensoorten toegepast. Bontius, in het aanhangsel
op Piso, "de Indiae utriusque re nat. et med.", p. 56, gelooft zelfs
dat _leguaan_ de inlandsche naam eener hagedis op Java is, en nog
worden de hagedissen van het geslacht _Monitor_ in Ned.-Indië algemeen
_leguanen_ genoemd, ofschoon wij thans genoeg van de talen van onzen
Archipel weten, om in te zien dat die naam er niet inheemsch kan zijn.
Zie Sal. Müller in de "Verhandelingen over de Nat. Gesch. d. Ned.
overz. bezittingen, Afd. Zoölogie, Reptiliën", bl. 37. Nochtans zijn
wij Nederlanders waarschijnlijk niet de eersten geweest, die den
Amerikaanschen naam op Oostindische hagedissen hebben toegepast.
Vermoedelijk zijn de Spanjaarden ons daarin voorgegaan. In het
"Vocabulario de la lengua Tegala" van Fray Domingo de los Santos wordt
op bl. 515 het Spaansche _lagarto_ (_lacerta_) verklaard door _Yguana_,
als ware dit een Tagaleesch woord, en door _Bayauvac_, het _Biawak_ der
Maleiers.

Wat den vorm betreft schijnt _leguaan_, waar voor men bij onze oude
schrijvers (b. v. S. de Vries, "Curieuse Aenmerkinghen", I, bl. 82) ook
_legaan_ leest, eene verbastering te zijn van het Sp. _Iguana_, dat de
Engelschen onveranderd hebben overgenomen, terwijl men in het Fransch
_Iguan_ of _Iguane_ gebruikt. Geene andere Europeesche natie schijnt het
woord te kennen in den door ons gebruikten vorm, met uitzondering van de
Duitschers, die hun _Leguan_ vermoedelijk van ons hebben overgenomen.




Tor.

Dit bekende synoniem van _Kever_ (Hoogd. _Käfer_, Eng., ofschoon slechts
plaatselijk, _chafer_) schijnt in het Nederd. alleen te staan; men wil
het afleiden van _tieren_, wegens het snorrend of gonzend geluid dat
sommige torren maken. Dit is echter slechts eigen aan eenige weinige
onder de vele duizenden soorten van deze insecten. Men zou dus moeten
aannemen dat het woord oorspronkelijk tot een of meer der meest
geraasmakende soorten beperkt was, en bij uitbreiding een algemeene naam
der schildvleugelige insecten geworden is. In ieder geval is _kever_,
wanneer daarin, zooals men meent, het begrip van _knagen_ ligt, een veel
gepaster naam voor de geheele groep. Merkwaardig is het dat van _tor_
noch in het Duitsch, noch in het Engelsch, ook zelfs in de dialecten,
eenig spoor schijnt voor te komen.

Die sporen ontbreken echter niet in het Zweedsch en Deensch en wijzen in
die talen op een geheel anderen oorsprong van _Tor_ dan hierboven werd
aangegeven. In het Zweedsch heet een kever _Torbagge_, _Tordyfvel_ en
_Skalbagge_. In het laatste schijnt _skal_ de schaal, het vleugelschild,
het eigenaardig kenmerk der kevers of schildvleugelige insecten, te
beteekenen. _Bagge_ houd ik voor hetzelfde woord als het Engelsche
_bug_, dat thans wel-is-waar bijzonder de wantsen of halfvleugelige
insecten aanduidt, maar vroeger wel niet zoo scherp begrensde
beteekenis zal gehad hebben, daar vele hemiptera, met hunne halve
dekschilden, niet in 't oog loopend van de torren verschillen.[13] Men
moet zich altijd herinneren, dat dergelijke namen eeuwen lang gebruikt
zijn, eer er entomologen opstonden die de klassen, geslachten en soorten
nauwkeurig onderscheidden. Van dit _bagge_ en _bug_ schijnt mij ook het
Nederlandsche _bok_ in _torbok_ niet wezenlijk te verschillen. Ik ken
dit _torbok_ slechts uit de woordenboeken van Weiland en van Dale, en
zag nooit een voorbeeld van het gebruik, maar het is mij onmogelijk met
Weiland aan te nemen, dat het hetzelfde is als _boktor_. Boktorren zijn
de _Cerambycidae_ of _Longicornia_, die zich door lange gebogen horens,
als die van een _bok_, onderscheiden. Hoe onmogelijk het volgens ons
taaleigen is, dat torbok, tenzij door later misverstand, hetzelfde
zou beteekenen, daarvan kan men zich zonder geleerde beschouwingen
gemakkelijk door een proef overtuigen. Geen Nederlander zal zich
laten diets maken, dat een _snuitkever_ ook een _keversnuit_ of een
_loopkever_ ook een _keverloop_ kan genoemd worden. In het Deensch
heet een tor _Torbist_, _Skarnbasse_ of, met een vage benaming, zooals
ons worm, ook somtijds _Bille_. In _Skarnbasse_ beteekent de eerste
lettergreep _mest_, en bewijst dus dat die naam eigenlijk aan de
mestkevers (_Geotrupes_) behoort. _Bist_ en _basse_ zullen wel met
_bagge_, _bug_ en _bok_ verwant zijn.

[13] In Amerika wordt _bug_ dikwijls van kevers gebezigd. Zoo noemt men
     er b. v. den Colorado-kever _Potato-bug_.

Wij vinden nu in onderscheidene dezer namen als eerste lettergreep
_tor_, en velen mijner lezers zullen wellicht vreemd opzien wanneer
ik het waag uit te spreken, dat daarin de naam schuilt der door de
Scandinaviërs het hoogst vereerde godheid, den Dondergod Thor. Gelijk
aan de meeste andere godheden waren ook aan Thor verschillende
diersoorten toegewijd, en daaronder ook de mestkever, misschien
oorspronkelijk wegens het nut dat hij sticht door het verteren van
onreine stoffen. Ook bij de oude Egyptenaren bestond, zooals ieder weet,
een heilige mestkever, die zeer groot aanzien genoot, de _Scarabaeus_
(_Ateuchus Sacer_). Men leerde in Gothland dat wie zulk een heiligen
mestkever op den grond zag liggen en weder op de pooten zette, daarmede
zeven zonden uitdelgde, en zag hierin een herinnering van Thor's
voorspraak bij Alvader.[14] Men noemde dus oorspronkelijk den mestkever,
en later ook andere groote kevers of zelfs de kevers in het algemeen,
bagge, bug, bok, bist (of welke andere vormen men ook bezigde),
d. i. _kever_ van Thor, en toen men later, bij de invoering van het
Christendom, diepen afkeer voor al zulk heidensch bijgeloof begon te
koesteren, den _Thordjefvul_, d. i. de duivel van Thor, waaruit in het
tegenwoordig Zweedsch als algemeene naam der kevers _Tordyfvel_ is
ontstaan. Bij ons zeide men, zoo het schijnt, oorspronkelijk _Torbok_,
dat later tot enkel _Tor_ is afgekort.

[14] Men vindt deze bijzonderheden ook vermeld in het pas verschenen
     tweede gedeelte van "De Dieren in het Germaansche volksgeloof en
     volksgebruik", door mr. L. A. J. W. baron Sloet, bl. 389.

Ik ben het meeste wat ik hier heb medegedeeld verschuldigd aan Cowan's
"Curious facts in the history of Insects" (Philadelphia, 1865), p. 28.
Doch daar ik het werkje slechts uit de tweede hand ken, en in mijne
aanteekeningen mijn eigen bijvoegselen en gevolgtrekkingen niet van die
van den schrijver heb onderscheiden, kan ik niet meer met juistheid
opgeven wat ik hem verplicht ben. De toepassing op het Ned. _tor_ en
_torbok_ is in allen gevalle van mij, en zoo zij eene dwaling blijkt te
zijn, komt die op mijne rekening.

Sporen van bijgeloof met betrekking tot de torren ontbreken ook in
Duitschland niet. Scheffel, zeker een der uitstekendste kenners van de
Germaansche oudheid, weet ons in zijn "Ekkehard" (bl. 242) veel van
den eerbied des Duitschen volks voor den _Hornschröter_, ons _vliegend
hert_, te verhalen. Een der namen van dezen schoonen kever, den
grootsten van Europa, is de _Donnerkäfer_ (ook _Donnergugi_), en het
blijkt dat hij werd beschouwd als het middel waarvan de toovenaars zich
bedienden om donder te verwekken. Scheffel haalt daarbij de volgende
woorden aan uit Grimm's "Mythologie" (3te Ausg., bl. 657; vgl. bl.
176): "Dem Schröter, den es mit Donner und Feuer in Bezug setzt, mag
das Deutsche Volk besondere Ehre angethan haben." De hier vermelde
bijzonderheden voeren ons terug tot den Dondergod Thor.[15]

[15] In het bovenaangehaalde werk van baron Sloet, bl. 387, wordt gezegd
     dat het vliegend hert in verband met Thor staat, omdat het op den
     aan Thor gewijden eikeboom leeft, en dat het als drager van het
     hemelvuur als de oorzaak van brand wordt beschouwd.

Het vliegend hert is te zeer van den mestkever onderscheiden, om aan
te nemen dat zij vereenzelvigd werden; maar het eerstgenoemde kon met
hetzelfde recht als de laatste "Thor's kever" genoemd worden en dus
medewerken om, toen men den zin voor de oude mythologie verloor, aan
alle kevers zonder onderscheid den naam van _Thorbagge_, _Torbok_ of bij
afkorting _Tor_ te doen geven.

De vraag doet zich mij voor of het woord _tor_, als waarschijnlijk
niet werkelijk van vreemde afkomst, hier wel eene plaats had verdiend.
Daar evenwel, door het verloren gaan van tusschenschakels, de ware
verklaring van het woord in het Nederlandsch niet meer te vinden was,
kon het slechts door de hulp van vreemde talen worden opgehelderd. Ook
blijft de vraag of wij het niet inderdaad aan de invallen der Noormannen
in ons land verschuldigd zijn.




Muskiet.

_Muskiet_, zeldzamer, ofschoon juister, _moskiet_ geschreven, is bij
de Nederlanders in Oost- en West-Indië de algemeene naam voor alle
stekende en den mensch aanvallende muggen, en is ook in het moederland
gebruikelijk, wanneer van Oost- en Westindische muggen sprake is. Het is
weder een woord dat wij in de koloniën van de Portugeezen of Spanjaarden
hebben overgenomen. In de taal van beide volken is _mosquito_ een
verkleinvorm van _mosca_, het Latijnsche _musca_, en beteekent eigenlijk
_kleine vlieg_, maar toch ook _kleine mug_, daar het volk deze verwante
diertjes, beide evenzeer tot de diptera of tweevleugelige insecten
behoorend, niet altijd nauwkeurig onderscheidt.




Japon.

Van dit woord zegt Weiland: "de benaming is ontleend van Japan,
een Rijk beoosten China, derhalve een kleed in navolging van de
Japanners. Vanhier ook _japonsch_: een _japonsche_ rok, een _japonsche_,
_japansche_ deken." Zeker is het dat onze schrijvers ook wel _Japon_ en
_Japonsch_ of _Japoensch_ schreven, gelijk men nog in het Fransch _le
Japon_ zegt. Toch acht ik de hier gegeven verklaring van ons _japon_
geheel verwerpelijk. Ik betwist niet dat men oudtijds _japonsche rok_
zeide voor hetgeen men thans een Japanschen kabaai zou noemen; maar
de verkorting van _japonsche rok_ tot enkel _japon_ is moeilijk te
verklaren, en dat men eenvoudig den naam van een Aziatisch Keizerrijk
aan een vrouwengewaad zou hebben toegekend, is nauw denkbaar. Maar wat
meer weegt, er is een woord van Arabischen oorsprong, in verschillende
vormen tot schier alle talen van Europa doorgedrongen, dat hetzelfde
of een verwant kleedingstuk aanduidt, en waarvan het inderdaad zeer
bevreemdend zou wezen, indien onze vaderen alleen den toegang daaraan
geweigerd hadden, te meer dewijl dit woord vooral ook in het Fransch
voorkomt, uit welke taal de namen van mode-artikelen van oudsher tot
ons plachten over te waaien. Het woord dat ik bedoel is het Arabische
_djobbah_, waardoor een groot, ruim kleed, doorgaans met wijde mouwen,
veel gelijkende op onze kamerjaponnen, wordt aangeduid. Men zie daarover
Dozy's "Dictionnaire détaillé des noms des vêtements chez les Arabes",
die o. a. opmerkt: "Du mot Arabe _djobbah_ les Espagnols ont fait:
_aljuba_, _juba_, _chupa_, _jubon_, les Portugais _aljuba_, les Italiens
_giuppa_, _giuppone_ et les Français _jupe_, _jupon_." Maar hier is
nog slechts een klein deel der talrijke nakomelingschap van het woord
_djobbah_ genoemd. Bij Littré vond ik nog als Italiaansch _giubba_
en _giubbone_, als Portugeesch _gibâo_, als Provençaalsch _jupa_,
_jupon_, _jupio_, als Normandisch _jupin_, als Bourgondisch _gipon_, als
oud-Fransch _jupel_ en _jupeau_ genoemd. In het Hoogduitsch behooren tot
deze familie _jupa_, _jope_, _juppe_, _juppel_, _joppel_ en misschien
ook _schuba_, _schaube_, in het Engelsch _jippo_, in het Nederlandsch
de bij Kiliaan voorkomende namen _jupe_ en _juype_. Tot deze laatste
stond _japon_, als _jupon_ tot _jupe_, als _giuppone_ tot _giuppa_,
namelijk als verkleinvorm, en daar door de aanhechting der verkleinende
lettergreep, de _u_ in _jupe_ toonloos werd, kon ze gemakkelijk in een
stomme _e_ of korte _a_ overgaan. Dat men _japon_ is gaan schrijven,
kan misschien ook aan den invloed van bovengemelde verkeerde afleiding
worden toegeschreven, die intusschen zooveel gezag heeft erlangd, dat ze
ook door Franck is aangenomen, en de waarschijnlijke oorzaak is waarom
Dozy in zijne "Oosterlingen" aan _Japon_ geene plaats heeft ingeruimd.




Sarong.

_Sarong_ (van het Mal. en Jav. _Saroeng_) noemen wij gewoonlijk den op
Java en elders in Nederlandsch-Indië bij de inlanders gebruikelijken
rok, welke ook bij ons te lande door vele dames, die vroeger in Indië
hebben gewoond, als huisgewaad wordt gedragen, en welke in onze
vaderlandsche katoenfabrieken op groote schaal ten behoeve van Indië
wordt vervaardigd. Evenwel wordt aan het woord, in dien algemeenen zin
gebruikt, eene ruimere beteekenis gegeven, dan het oorspronkelijk bezit.
Wat in den strikten zin een sarong is, zal ik hier kortelijk
uiteenzetten.

Het woord _saroeng_ beteekent eigenlijk _scheede_ of _koker_, en
inderdaad bestaat de sarong uit een lap katoen op de bepaalde grootte
geweven, waarvan de beide einden zijn aaneengenaaid, zoodat men er de
beenen door moet steken. Een sarong is dus strikt genomen overgesteld
aan een _kain pandjang_ of _kain lepas_, d. i. een _lange doek_ of
_losse doek_, waarvan de einden niet aaneen zijn gehecht, en die om
het lichaam gewonden en ingestoken wordt. Zulk een lange doek heet in
het Javaansch in de lage taal _djarik_ (in den mond des volks veelal
verbasterd tot _djarit_) en in de hooge taal _siendjang_. Zoowel de
sarong als de kain pandjang worden op het smalle inlandsche weefgetouw
slechts op de halve breedte geweven, zoodat twee banen in de lengte
worden aaneengezet. De Europeesche industrie weeft ze echter op de
volle breedte. Beide worden door beide seksen gedragen. De saroeng,
ook _samping_ geheeten, is meer in West-Java of de Soendalanden, de
_djarik_, die als kleed der mannen _b[)e]b[)e]d_, als vrouwenrok _tapih_
heet, in het eigenlijk Java te huis. Op de volle breedte wordt voor
de sarong een lap van ten hoogste twee meter, voor een djarik van ten
hoogste 2½ meter vereischt. Beide worden meestal om den middel bevestigd
door een gordel, die door een gesp wordt vastgehouden.

Zoowel de sarong als de djarik kunnen bestaan uit doeken die wit geweven
en later effen geverfd of gebatikt (met figuren beschilderd) worden, en
uit doeken die van vooraf geverfde draden in ruiten of strepen worden
geweven. De gebatikte stoffen komen met onze gedrukte katoenen, de
geruite en gestreepte met onze gekleurde weefgoederen overeen. Geruite
katoenen (_kain polèng_) zijn, nevens effen gekleurde, meer in trek
in West-Java; gestreepte katoenen (_kain loerik_) genieten, nevens
de gebatikte stoffen, in Midden- en Oost-Java de voorkeur. Voor de
gebatikte is de inlandsche nijverheid het meest door de Europeesche
verdrongen.

In de inlandsche gebruiken en drachten is veel aan vaste regelen
onderworpen, waarin een willekeurig ingrijpen van luim of mode niet
gaarne wordt gezien. De sarong, die zich als een meer afgewerkt en
afgerond geheel voordoet, moet met de beide aaneengenaaide einden
volkomen aaneensluiten. Aan beide einden van het doek wordt een
zoogenaamd hoofd (kapala) gemaakt. De beide vereenigde hoofden, die te
zamen ongeveer een vierde van het geheele doek uitmaken, verschillen
geheel van het grondpatroon. Bij de in kleuren gewevene hebben deze
vereenigde hoofden een effen grondkleur, met een aantal evenwijdige,
verschillend gekleurde strepen, bij de gebatikte vormen de kapala's
altijd twee reeksen van met de punt naar elkander gekeerde spitsen of
zoogenaamde torens. De djarik mist in den regel de kapala's; slechts
Chineesche vrouwen ziet men wel eens djariks met kapala's dragen.

Indien men het gebruik van het woord sarong door de Europeanen, niet
slechts in het moederland, maar ook in Indië, aan de hier opgegeven
eischen van eene echte sarong toetst, zal men waarschijnlijk bevinden,
dat het zeer dikwijls verkeerd aangewend wordt. Ook in mijn werk over
Java zijn in de beschrijving van _sarong_ en _djarik_ (D. I, bl.
601-603) eenige misstellingen ingeslopen, die ik hier volgens de
mededeelingen van den heer van Musschenbroek over de inlandsche
katoennijverheid en volgens de aanteekeningen op mijn werk van wijlen
Tjondro Negoro, den Regent van Brebes, heb verbeterd.




Baadje.

_Baadje_, d. i. buis, wambuis, niet _buisje_, zooals van Dale zegt, want
_baadje_ is geen verkleinwoord. Afgaande op een, mijns inziens, geheel
verkeerde etymologie, schreven Weiland, de "Woordenlijst" van de Vries
en te Winkel en de eerste uitgaven van het "Nieuw Woordenboek der Ned.
taal" van van Dale allen _baaitje_. Vreemder nog is het dat Franck de
goede spelling met de slechte afleiding verbindt. "_Baadje_", schrijft
hij, "minder juist voor _baatje_, een door syncope der _i_ gewijzigden
vorm van _baaitje_, wambuis van baai of andere grove stof, het
verkleinwoord van _baai_ (wollen stof); vgl. _katoentje_ van _katoen_".
In Manhave's nieuwe uitgave van van Dale leest men terecht: "_Baadje_.
Vroeger schreef men verkeerdelijk _baaitje_. Het woord komt niet van
_baai_, zooals men vroeger meende, maar is aan het Maleisch ontleend".
Ik heb dezelfde meening reeds voorgestaan in mijne aankondiging van
Dozy's "Oosterlingen" in "de Gids" en ben er sedert steeds meer in
bevestigd. Ja ik zou durven verklaren, dat indien er één woord in onze
taal is waarvan de afkomst uit het Maleisch zeker is te achten, dat
wel _baadje_ moet zijn, en dat dit aan onze lexicographen bij eenige
meerdere bekendheid met den Maleischen taalstam en met de literatuur
over Ned.-Indië zeker niet zou zijn ontgaan. Zij zouden dan geweten
hebben, dat bij de volken van Insulinde algemeen een kleedingstuk in
gebruik is, dat in het Javaansch, Maleisch, Makassaarsch[16], Bataksch
en Dajaksch den naam van _badjoe_ draagt; dat dit bestaat uit een wijd,
loshangend, tot op de heupen reikend buis, om den hals sluitend met
een opstaanden kraag, en met ruime mouwen die slechts tot even over
den elboog reiken; dat er echter eenige verscheidenheden in den vorm
voorkomen, die zich door bijzondere namen onderscheiden; dat de stof
doorgaans wit of blauw gestreept katoen, in sommige gevallen ook laken,
fluweel of zijde is; en dat de naam van dit kleedingstuk ook bij de
Nederlanders in Indië algemeen in gebruik is, en door hen _baadje_ of
_baatje_ wordt uitgesproken. Bij oudere schrijvers vindt men nog wel den
oorspronkelijken vorm _badjoe_ (b. v. Valentijn, VI, 1, bl. 54: "die
wat meer van staat zijn dragen wel een zijde of ander fraai wambuis of
badjoe"); maar die vorm is allengs in _baadje_ overgegaan (b. v. van
Rees, "Toontje Poland", I, bl. 19: "slavenmeiden met korte en halfopen
_baadjes_"). En daar de _dj_ (eigenlijk eene enkele letter, die aan de
_djim_ of _djô_ van het Maleisch-Javaansche alfabet beantwoordt) door
ons in d-j wordt opgelost, de _d_ dus sluitletter eener lettergreep
wordt, en als zoodanig in het Hollandsch (dat b. v. laadje, naadje
evenzoo uitspreekt als maatje, staatje) de waarde van _t_ krijgt, wordt
dit _baadje_ ook dikwijls door _baatje_ vervangen (zooals bij Gevers
Deynoot, "Herinneringen", bl. 57: "mannen en vrouwen... in ligtkleurige
katoenen _baatjes_"). Ja zelfs den vorm _baaitje_ vindt men bij sommige
onzer oudere Indische schrijvers, b. v. Canter Visscher, "Malabaarsche
brieven", bl. 46: "daarover hebben zij een _baaitje_ van fijn lijnwaad".
Maar dat het woord ook in deze schrijfwijze in geen verband met _baai_
staat, wat gelijk ieder weet een wollen stof is, blijkt reeds daaruit,
dat alsdan een _baaitje_ van _lijnwaad_ een _contradictio in terminis_
zou wezen. Dit _baaitje_ wijst, zooals het mij toeschijnt, slechts op
eene zekere eigenaardigheid van uitspraak, zooals men ook wel
_laaitje_[17] hoort, en is verder van geen gewicht.

[16] 't Boegineesch heeft _wadjoe_.

[17] _Laaitje_ is eigenlijk het deminutief van _laai_, een nieuwen vorm
     uit _lade_ ontstaan, door de verweeking der _d_ tot _j_ (als in
     goeje of goeije voor goede, dooien of dooijen voor dooden enz.),
     evenals _kaai_ uit _kade_. _Baaitje_ verkeert dus niet in geheel
     hetzelfde geval als _laaitje_ en _kaaitje_; mijne meening is
     slechts dat het door analogie met deze vormen ontstaan is.

Schippers en matrozen dragen niet zelden een baadje, en het is zeer
mogelijk dat door hen vooral zoowel de snit als de naam van dit
kleedingstuk uit Indië is overgebracht. De meeste Maleische woorden in
onze taal danken wij aan de zeelieden. Maar ik geloof, dat men zich
vergist, wanneer men meent dat het matrozenbaadje gewoonlijk van baai is
gemaakt. Bedrieg ik mij niet, dan geldt dit veel meer van den boezeroen,
waarover het baadje vaak wordt aangeschoten. Is dit juist, dan vervalt
zelfs de mogelijkheid om baadje van baai af te leiden. Ook heeft men de
opmerking gemaakt, dat, indien baadje eigenlijk een verkleinvorm van
_baai_ was, men in die Nederlandsche gewesten die het verkleinwoord met
_ke_ vormen, _baaike_ zou moeten zeggen, welke vorm echter geheel
onbekend schijnt.




Pampoesjes.

_Pampoesjes_ zijn onder onze varensgasten eene soort van schoenen van
zeildoek, die men b. v. te Amsterdam in de winkels van scheepsbehoeften
ziet uitgestald. Dit woord doet ons denken aan het Jav. _pampoes_,
schoenen zonder hakken of met lage hakken, vervaardigd van stof of
zacht leer. Volgens eene lijst van vreemde woorden in het Maleisch der
Minahassa, door den heer de Clercq, voorkomende in het "Tijdschr. voor
Ned.-Indië", Jg. 1870, D. I, bl. 364, beteekent _pampoes_ in de
Minahassa pantoffels of damesschoenen.

Het _pampoesjes_ onzer varensgasten, waarmede men ook nog het Eng.
_pumps_ voor _dansschoenen_ kan vergelijken, kan zeer wel aan het
Javaansche _pampoes_, waarmede het de _m_ vóór de _p_ gemeen heeft,
ontleend zijn, maar stellig is dit _pampoes_ afkomstig van het Perzische
_papoesj_, door de Arabieren _baboesj_ uitgesproken, en waarvan de
Franschen _babouche_ hebben gemaakt. De ingevoegde _m_ is van denzelfden
aard als die in _Amfioen_. Zie op dat woord.

De _papoesjes_ der Oosterlingen worden in de "Reizen van Cornelis de
Bruyn door de voornaamste deelen van Klein-Asia", enz., bl. 95, aldus
beschreven: "Als een goed Musulman aan de reinigingen voldaan heeft,
moet hij met nedergeslagen gezicht tempelwaarts gaan, en, gedenkende wat
eerbiedigheid hij aan die plaats schuldig is, zijne schoenen aan de deur
uittrekken, weshalven de Oosterlingen, dewijl zij er zoo menigmaal daags
toe gehouden zijn, een zoort van schoenen hebben uitgevonden, bekwaam
om 'er zonder het lighaam eens te buigen of 'er het behulp der handen
toe van nooden te hebben, met gemak te kunnen uittreden. Zij noemen
ze _Pabouches_[18] en [deze] mogen eer voor een slag van pantoffels
of muilen, als voor schoenen te boek gesteld worden. De kleur is
verscheiden, geel, rood, paars, swart, enz. De Turken en Franken draagen
ze gemeenlijk geel, d'Armeniërs rood, de Grieken paars en de Jooden
swart, maar niemand van alle deze natiën vermag ze, zolang als ze in
het gebied van den Grooten Heer woonen, groen te draagen, gelijk al de
wereld in Perziën mag doen. 't Zou een Christen, die in Turkije woonde,
tot een misdaad gerekend worden, een koleur aan de voeten te draagen,
welke bij de Mahometaanen door de genegentheid welke hun Propheet tot
deselve had, voor heilig werd gehouden." Elders, bl. 131, voegt de Bruyn
er nog bij, dat de Pabouches "bijna van maaksel als muilen zijn, de hiel
met het overige der zool gelijk, doch beslagen met een halfrond ijzertje
van gedaante als een hoefijzer."

[18] Deze spelling is blijkens het voorgaande onnauwkeurig; maar juist
     zoo wordt ook het woord geschreven door Sir Walter Scott, "St.
     Ronans well," chapt. XXX.

Dozy, "Dict. détaillé des noms des vêtements", etc. heeft een aantal
plaatsen van reizigers in het Oosten over de baboesjes bijeengebracht,
maar de beschrijving bij de Bruyn is hem ontgaan.




Slendang.

"_Slendangs_", zegt van Dale "Nieuw Ned. Woordenb." op het woord,
"zekere geweven stof". Klaarblijkelijk kent hij het woord slechts van
prijscouranten van fabrieken of dergelijke stukken, en kon dus voor
eene bijzondere stof houden wat eigenlijk een bijzondere soort van
kleedingstuk is. Men zou meenen dat de _slendang_ of _selendang_
genoeg bekend is door het gebruik dat onze uit Indië gekomen dames en
hare bedienden er maken, en door de veelvuldige vermelding in alle
geschriften uit en over Ned.-Indië, om althans eene juiste opgave der
beteekenis te waarborgen. De inlandsche vrouwen dragen den slendang als
sieraad (of ook om er een kind of iets anders in meê te voeren) over
hunne overige kleedingstukken. Het is een lange, smal opgevouwen, veelal
gebatikte[19] doek, die, dubbel toegeslagen, zoo over de schouders
wordt gelegd, dat aan de rechterzijde de beide slippen lang van voren
afhangen. Soms wordt ook de slendang over het hoofd gedragen. Het woord
is aan het Maleisch en Javaansch gemeen.

[19] Zie op _batikken_.




Ginggang.

Guingamp, eene kleine Fransche stad in Bretagne (Dep. Côtes du Nord),
is sedert lang bekend door hare weverijen. In het Aardrijkskundig
Woordenboek van Kramers lezen wij, dat zij fabrieken heeft van
_gingang_, linnen en garen, en volgens den "Dictionnaire" van Littré,
is de oorsprong van het woord _gingang_ (_ginggang_), in het Fransch
_guingan_ geschreven, in den naam dezer stad te zoeken. Hier is op
taalkundige gronden niets tegen in te brengen. Bekend is het dat vele
fabrikaten, door verkorte spreekwijze, eenvoudig den naam dragen van de
plaatsen, waarvan zij afkomstig zijn. Zoo spreekt men van Manchester,
Oxford, Florence, Orleans, Valenciennes, Nankin enz., om de van die
plaatsen afkomstige stoffen aan te duiden.

Desniettemin wordt door vele schrijvers _gingang_ (of _ginggang_) als
een product der Aziatische weefgetouwen beschouwd. Van Dale's "Nieuw
Ned. Wdbk." en Kramers en Bonte "Kunstwoordentolk", toonen door hunne
verwijzing naar een Maleisch of Javaansch woord _ginggang_, dat in die
talen _gestreept_ zou beduiden, dat zij den oorsprong in den Indischen
Archipel zoeken. Naar den vorm (reduplicatie met veranderden klinker)
kan zeker _ginggang_ zeer wel een Javaansch of Maleisch woord zijn,
ja het komt in het Javaansch voor met de beteekenis van _afwijken_,
_uiteengaan_, waarvan men desnoods die van _gescheiden zijn_ of
_uiteenstaan_, zooals strepen van zekere kleur die door een andere kleur
gescheiden worden, zou kunnen afleiden. Evenwel wordt die wijziging der
beteekenis van _ginggang_, zoover ik weet, door geen enkel woordenboek
van de Javaansche en verwante talen bevestigd. In het "Jav. Handwdbk."
van Prof. Roorda wordt _ginggang_ genoemd: "een soort van gestreept of
geruit Oostindisch lijnwaad, geen Javaansch fabrikaat", terwijl in de
jongste uitgaaf Prof. Vreede ten overvloede herinnert, dat de Javaansche
gestreepte lijnwaden _loerik_ heeten. In het "Soendaasch Wdbk." van
den heer Oosting lezen wij op _ginggang_: "benaming van een soort van
geruit of gestreept goed, _dat op Java wordt ingevoerd_." In Klinkert's
"Supplement op het Maleisch-Ned. Wdbk." van Dr. Pijnappel lezen wij
op _ginggang_: "geruit hessen- of kielengoed. Op Riouw _tjélé_, doch
_ginggang_ wordt ook verstaan." Dat men op Riouw, het centrum als
het ware der Maleischsprekende bevolkingen van Insulinde, _ginggang_
ternauwernood verstaat, begunstigt stellig niet de meening dat het een
echt Maleisch woord zou zijn.

Ik moet nog opmerken, dat de aangehaalde plaatsen volstrekt niet pleiten
voor de bewering dat ginggang eigenlijk _gestreept goed_ zou wezen. Het
wordt nu eens _gestreept of geruit_, dan eens bepaaldelijk _geruit_ goed
genoemd. Hierbij mag evenwel aan den anderen kant niet verzwegen worden,
dat in de katoennijverheid soms een onderscheid tusschen _ginggang_
of _gingham_ (den Engelschen vorm van het woord) en _tjélé_ wordt
gemaakt, en dat, waar dit in acht wordt genomen, werkelijk ginggang de
_gestreepte_ en tjélé de _geruite_ stof aanduidt. De heer Ekker (firma
T. C. Stork te Hengelo) schrijft mij: "Voor Makassar en de Molukken
wordt de stof steeds bij ons aangevraagd onder den naam _gingham_,
wanneer zij _gestreept_, onder dien van _tjélee_ of _cotonnetten_, als
zij _geruit_ moet zijn. De eigenlijke beteekenis van gingham zal dus
naar mijn inzien _gestreept weefsel_ zijn. Ook voor Engelsch-Indië wordt
bij ons _gestreept_ goed onder den naam van _gingham_ aangevraagd,
_geruit_ daarentegen onder dien van _checks_." Men begrijpt hieruit
hoe de meening ontstaan is dat _ginggang_ bepaaldelijk _gestreept_ zou
beteekenen. Inderdaad schijnen echter de woorden _ginggang_ en _tjélé_
synoniem te zijn en het onderscheid tusschen beide gemaakt slechts op
een handelsusantie te berusten.

Er kan na al het gezegde weinig twijfel zijn, of _ginggang_ en _tjélé_
zijn in den Indischen Archipel oorspronkelijk uitheemsche namen voor
uit den vreemde ingevoerde goederen. Wij zullen dus de meening moeten
opgeven, dat ginggang eigenlijk een Maleisch of Javaansch woord is. Dit
maakt echter de afkomst uit het Fransch wel waarschijnlijker, maar nog
geenszins zeker. Wij zagen reeds dat de ontkenning dat ginggang een
Javaansch fabrikaat is, niet buitensluit, dat het toch van Indischen
oorsprong, namelijk van het vasteland van Indië (of van Ceilon)
afkomstig kan zijn. En dit wordt zeer aanbevolen door de volgende
door Littré aangehaalde plaats uit de "Histoire philosophique des
Deux-Indes" van Raynal (het eerst in 1771 uitgegeven): "Une centaine de
balles de mouchoirs, de pagnes et de _guingans_ d'un très-beau rouge,
que les Malabares fabriquent à Gaffanapatnam[20], où ils sont établis
depuis très-longtemps."

[20] D. i. Jafnapatnam op Ceilon, door Malabaren van de kust van
     Hindostan gekoloniseerd.

Nauwkeurig bezien is zelfs deze plaats den aanspraken van Guingamp op de
eerste productie der ginggangs en het geven van zijn naam aan die stof
zeer vijandig. In den tijd waarin Raynal dit schreef werd nog Europa
door de Engelsche en Nederlandsche O.-I. Comp. op groote schaal van de
schoone voortbrengselen der Indische weefgetouwen voorzien, en begon de
Europeesche katoennijverheid pas hare vleugelen uit te slaan. Ofschoon
thans de namen van vele in Europa vervaardigde stoffen algemeen in Indië
bekend zijn, is het moeilijk te gelooven, dat reeds vóór 1770 zulk een
naam in de inlandsche talen aldaar het burgerrecht heeft erlangd.[21]

[21] Het zou mij niet verwonderen, dat bij opzettelijke nasporingen wel
     meer sporen van den hoogeren ouderdom van het woord _ginggang_
     zouden gevonden worden. Het zijn toevallige vonden, geen vruchten
     van systematisch onderzoek, die ik in deze artikelen den lezer
     aanbied.

     Toevallig vind ik een bewijs voor den hoogen ouderdom van het woord
     _ginggang_ in (P. van den Broeck): "Curieuse beschrijving van
     onderscheyde Oost-indische gewesten" (Rotterdam, 1677). Ik vind
     aldaar, bl. 121, onder de in Pegu verkochte lijnwaden _Bore
     Gingans_ genoemd. Wat _Bore_ beteekent weet ik niet, maar _gingans_
     is toch zeker wel eene andere spelling voor _ginggangs_.

Ik geloof derhalve niet dat ginggang iets met _Guingamp_ te maken
heeft, maar acht de overeenkomst der beide namen bloot toevallig. Littré
zegt ook niet uitdrukkelijk, dat te Guingamp ginggans gemaakt worden,
maar slechts in het algemeen dat er "fabriques de tissus" bestaan, en
wanneer anderen nu daarvan bepaald ginggang-fabrieken maken, is het
wellicht alleen een besluit uit den eenmaal aangenomen samenhang van
ginggang en Guingamp getrokken.

Bepaald en duidelijk te zeggen wat eigenlijk ginggang is, of door welke
kenmerken het zich onderscheidt, is zeer moeilijk. Alle voortbrengselen
der nijverheid zijn aan gedurige wijziging, namaak in geringer qualiteit
of vervalsching onderhevig, terwijl de naam alleen blijft. Dat alles wat
men later ginggang heeft genoemd of nog dien naam draagt, volkomen aan
het oorspronkelijk dus genoemde fabrikaat gelijk is, zal zeker niemand
durven beweren. Volgens het "Nederlandsch Handelsmagazijn" (Amsterdam,
Diederichs, 1843) zijn de gingans, ginggans of ginghams bontgestreepte
of bontgeruite geweven stoffen, nu eens geheel uit linnen of katoenen
garens, dan eens uit katoen gemengd hetzij met linnen, hetzij met zijde,
hetzij met schors vervaardigd. Terwijl vroeger de ginggangs, zoo ik
meen, steeds als zeer fijne weefsels genoemd werden, verzekert mij
de heer Ekker dat zij thans geweven worden in verschillende, grove
zoowel als fijne, qualiteiten. Zij schijnen zelfs gewoonlijk van grover
qualiteit te zijn, want terwijl de heer Klinkert, zooals wij zagen,
ze hessen- of kielengoed noemt, schrijft mij de heer Ekker, dat zij
voornamelijk gebruikt worden voor arbeidersbroeken of -baadjes.

Vervolgens moet ik nog opmerken dat in den manufactuurhandel, de
artikelen niet enkel genoemd en onderscheiden worden naar de grondstof,
de kleur, het patroon, den aard en de fijnheid van het weefsel, maar ook
nog naar de wijze van opmaken of verpakken. Saroengs, kain-pandjangs,
slendangs, zijn, onafhankelijk van alle andere omstandigheden, in den
manufactuurhandel lappen of doeken die op een bepaalde maat geweven
zijn, en wel zoo dat ze juist de grootte en den vorm hebben die voor een
saroeng, een kain-pandjang, een slendang vereischt wordt, terwijl ze
verhandeld worden per _corge_[22], d. i. per pak dat 20 doeken bevat.
Daarentegen behooren de ginggangs tot de zoogenoemde stukgoederen; zij
zijn aan één stuk geweven tot eene lengte van 12 tot 24 yards, bij eene
breedte van 24 tot 36 inches, waarvan men afsnijdt naarmate van de
behoefte.

[22] De oorsprong van dit woord corge is te onzeker om er iets van te
     zeggen.

De Engelsche vorm _gingham_, waarvan men zich in den katoenhandel
gewoonlijk bedient, zoowel als de gebruikelijke opgave van lengte
en breedte in Engelsche maat, bewijzen dat onze inlandsche
ginggang-fabrikatie, ofschoon een belangrijke tak van onze
katoen-nijverheid, op Engelschen grondslag rust en zich naar Engelsche
voorbeelden moet richten. Ik geloof echter dat, waar men niet door
handelsusantiën gedwongen is, de schrijfwijze die in het Maleisch,
Javaansch en Soendaasch wordt gebezigd, nam. _ginggang_, voor ons de
beste is te achten.

Ofschoon dit artikel omtrent den oorsprong en de rechte schrijfwijze van
den naam tot geene zekerheid leidt, mag ik het toch niet eindigen zonder
mijn dank te betuigen aan de heeren F. Driessen te Leiden en H. J. Ekker
te Hengelo voor de mij zoo welwillend verschafte inlichtingen.




Batikken.

Gevormd van het Javaansche _batik_, op de wijze die reeds in art.
_Soebatten_ werd ter sprake gebracht. _Batik_ beteekent in het Javaansch
met figuren beteekende of beschilderde (gebatikte) katoenen stof, in
tegenstelling met de uit gekleurde draden in ruiten of strepen gewevene.
De gebatikte stoffen nemen dus in de inlandsche katoen-industrie de
plaats in onzer _gedrukte_ katoenen, maar de wijze waarop ze vervaardigd
worden is oneindig veel omslachtiger en kostbaarder. Het geschiedt niet
in fabrieken, maar behoort tot den huiselijken arbeid der Javaansche
vrouwen. (Van Rees, "Herinneringen", II, bl. 85: "Is dat werk verricht,
dan zet zij zich nevens haar man, om uit te rusten, een oud kleed
te herstellen of een nieuw te batikken.") Elke gebatikte doek wordt
afzonderlijk uit de hand bewerkt, door eerst de omtrekken van het
patroon aan te geven, en daarna de verschillende kleuren ieder
afzonderlijk op het doek te brengen, eenigermate op de wijze onzer
chromolithographie. Gelijk bij deze de vereischte teekening wordt
verkregen door achtereenvolgens afdrukken van even zoovele met kleuren
beteekende steenen als er kleuren in de plaat moeten voorkomen, zoo
geschiedt dit bij het batikken door achtereenvolgende indompeling van
het weefsel in elk van de kleurstoffen, door wier samenstelling de
voorgenomen teekening wordt gevormd. Natuurlijk moet gezorgd worden,
dat bij elke dier indompelingen slechts die gedeelten van het doek met
de verfstof in aanraking komen, die hare kleur moeten aannemen. Deze
uitkomst wordt verkregen door vóór elke indompeling het doek in al die
deelen, waarop de kleurstof die aan de beurt is niet mag inwerken,
aan beide zijden met een mengsel van was en hars te bedekken. Deze
bewerking, die schrijven of teekenen (_serat_) wordt genoemd, wordt
verricht met een scheppertje met langen tuit, bevestigd in een bamboe,
die als een schrijfpen in de hand wordt gehouden. Door dit tuitje laat
de batikster het kokend mengsel op het doek vloeien dat vóór haar op
een raam is uitgespannen. Daar deze bewerking voor iedere kleur moet
herhaald worden, is het gemakkelijk na te gaan, hoeveel tijd en geduld
voor het batikken, vooral bij meer samengestelde patronen, gevorderd
wordt. Wie de bewerking, die ik hier slechts in vluchtige omtrekken
mocht schetsen, meer in bijzonderheden wenscht te leeren kennen, kan
zijn weetlust bevredigen door de raadpleging der geschriften van den
heer van Musschenbroek, den grooten kenner der inlandsche nijverheid
van Insulinde. Zie zijn werkje "Iets over de inlandsche wijze van
katoenverwen op Midden-Java", (Leiden 1878) en zijne inleiding op Groep
II, 10e klasse, G. Nijverheid, in den Catalogus der Ned. Kol. Afd. van
de Amst. Tentoonstelling 1883, bl. 228, v. v.

De Europeesche nijverheid heeft door de gewone procédé's van het
katoendrukken de gebatikte stoffen zoo goed mogelijk nagebootst, maar
ofschoon het haar, wat de patronen betreft, gelukt is den inlandschen
smaak vrij wel te bevredigen, baart de fabriekmatige bewerking eene
stijfheid en hardheid der omtrekken, die den Javaan dadelijk den
vreemden oorsprong doet erkennen en zijne voorkeur voor de lossere
teekening en zachter uitvloeiende kleuren van het werk der inlandsche
vrouwen in stand houdt. Alleen de geringe prijs heeft aan de _batik
tiron_, de _nagemaakte batik_, ingang verschaft en zelfs de Javanen
genoopt, op hunne beurt, pogingen aan te wenden om de Europeesche
gedrukte stoffen met gebrekkige hulpmiddelen na te bootsen. Zie mijn
"Java", D. I, bl. 541.




Oorkrab.

Een merkwaardig Nederlandsch-Indisch woord, dat uit het Hollandsche
_oor_ en het tot _krab_ afgekorte Maleische _kraboe_ is samengesteld.
Men gebruikt ook den verkleinvorm _oorkrabbetje_. Het gewone oorsieraad
der Maleische en Javaansche vrouwen, in laag-Javaansch of Ngoko
_Soeweng_, in hoog-Jav. of Krômô _Sengkang_ geheeten, is geen ring noch
aan een ring gehangen, maar bestaat uit een spil of schroef, die sluit
in een vrij groot in de oorlel gemaakt gat, waarin aan de voorzijde de
knop of schijf, die het eigenlijke pronkstuk vormt, wordt bevestigd,
terwijl een plaatje of moer, aan de achterzijde aangebracht, het
uitvallen verhindert.

Men onderscheidt vele soorten van oorkrabben, die in de inlandsche
talen ieder haar eigen naam hebben. Zij verschillen in grootte, vorm,
materiaal en versiering. De grootste worden gedragen op Sumatra, waar
eene soort voorkomt waarvan de schijf dikwijls een middellijn heeft van
elf centimeter en de wangen geheel bedekt. Zie wat de Sumatraansche
oorsieraden betreft, "Midden-Sumatra", III, Volksbeschrijving, bl. 8 v.,
17 v. en Pl. XX-XXII van den Atlas. Van de Javaansche oorkrabben vindt
men de nauwkeurigste beschrijving bij Poensen, "Iets over de kleeding
der Javanen", in "Mededeelingen van wege het Ned. Zendelinggenootschap",
D. XXI, bl. 15, waaraan ik de volgende plaats ontleen: "De oorkrabben
kunnen soms vrij kostbare voorwerpen zijn; doch men ziet ze ook dragen,
die van luttel waarde zijn. Men draagt ze van goud en zilver, met
edelgesteenten, van been, hout, koper, enz. Het plaatje van goud enz. in
den knop van een oorkrab, daar het rosetje van juweelen op vastgemaakt
wordt, heet _djadam_; vandaar _soew[)e]ng-djadam_, d. i. een oorkrab met
een djadam."




Alizari.

Dit woord was door Engelmann opgenomen in de eerste uitgave van het
"Glossaire des mots Espagnols et Portugais dérivés de l'Arabe", maar
zonder andere verklaring dan: "espèce de guarance, rubia seca", en
voorts met een vraagteeken er achter, omdat hij den oorsprong niet
kende. Prof. Dozy voegde hieraan in de tweede uitgave niets toe, maar
nam in zijn "Oosterlingen" _Alizariwortel_ op, met de opmerking dat
ook hem de oorsprong van _alizari_ onbekend was; dat het woord er
wel-is-waar Arabisch uitzag, maar dat in het Arabisch de meekrap andere
namen heeft. Prof. Land slaat in den "Nederl. Spectator", 1867, voor,
_alizari_ te beschouwen als samengesteld uit het Arabisch lidwoord _al_
en eene verbastering van het Grieksche _isatis_, welk woord wel-is-waar
niet de beteekenis had van _meekrap_, maar de _wouw_ (_isatis tinctoria_
L.) aanduidde, doch, zegt hij, lichtelijk bij vergissing op eene andere
verfplant kan zijn overgedragen, zooals dat meermalen met oud-Grieksche
plantennamen is gebeurd. Zeer aannemelijk is die verklaring zeker niet.
Al wil men over het verschil in beteekenis en de verbinding van een
Grieksch naamwoord met het Arabisch lidwoord heenstappen, dan blijft
nog als grootste struikelblok de verwisseling van _t_ met _r_ over,
die zelfs als verbastering bezwaarlijk kan worden aangenomen. Veel
waarschijnlijker is de verklaring van Marcel Devic in zijn "Dictionnaire
étymologique des mots d'origine orientale", geplaatst achter het
Supplement op den "Dictionnaire de la langue Française" van Littré.
Volgens dien schrijver is _alizari_ samengesteld uit het Arab. lidw.
en het eveneens Arabische _'açárah_ [waarschijnlijk ook wel _'içarah_
uitgesproken], welk woord, van den wortel _'açara_, persen, afgeleid,
alle uitgeperste plantensappen aanduidt (vgl. de Sacy, "Chrestomatie
Arabe", 2e ed., T. III, p. 451). Devic geeft een voorbeeld, waarin het
gebruikt wordt van de kleurstof der pastel of weede, en toont ook aan
dat in den handel de Levantsche meekrap _azala_ of _izari_ (d. i. dus
_alizari_ zonder het lidw.) genoemd werd. De letter _çad_ van het
Arabische alfabet gaat in de talen van Zuid-Europa gewoonlijk in
_z_ over. (Zie Engelmann en Dozy, "Glossaire", p. 18). Het is zeer
denkbaar dat het handelsgebruik een woord met de algemeene beteekenis
van uitgeperst plantensap allengs, bij wijze van verkorte uitdrukking,
tot een bijzonder gewichtig artikel van dien aard beperkt heeft.[23]

[23] Het schijnt mij toe, dat op soortgelijke wijze heulsap in onze taal
     een synoniem voor opium is geworden, ofschoon het oorspronkelijk
     elk sap beteekende, waarbij men heul, verzachting van smart en
     pijnen, vond. Ofschoon deze gissing geheel van het gewone gevoelen
     afwijkt, bleek mij uit een brief van den heer van der Tuuk, waarin
     hij ook de _hasjîsj_ of _bang_ een _heulsap_ noemt, dat ik in dit
     gevoelen niet alleen sta.

Behalve in de toch ook niet zeer gewone samenstelling _alizariwortel_,
is _alizari_ in onze taal niet gebruikelijk, maar des te meer in den
laatsten tijd het daarvan afgeleide _alizarine_. Terwijl alizari een
handelsnaam van de meekrap is, verstaat men door alizarine de kleurstof
die de scheikunde uit de meekrap trekt, maar die in de laatste jaren
ook verkregen wordt uit steenkolenteer, eene uitvinding die aan de
meekrapteelt veel afbreuk heeft gedaan. Ook wordt eene inktsoort, waarin
meekrap als bestanddeel voorkomt, en die blauwgroen van kleur is, maar
op het papier donkerzwart wordt, _alizarine-inkt_ genoemd.




Henna, Alkanna.

_Henna_, soms met het Arabische lidwoord _alhenna_ geschreven, is
eigenlijk hetzelfde woord als _kanna_ of _alkanna_, dat voornamelijk in
den laatsten vorm gebruikelijk is. Het zijn verschillende wijzen van
uitspraak van het Arabische woord _henná_ of _hinná_, den naam van het
roodachtig gele of donker oranjekleurige sap, geperst uit de bladeren
eener altijd groene struik, die de botanici _Lawsonia inermis_ of
_Lawsonia alba_ noemen. Maar ofschoon _henna_ en _alkanna_ in den grond
hetzelfde woord zijn, verschilt het gebruik, daar het laatste slechts
van een surrogaat der echte _henna_ wordt gebezigd. De henna wordt in
het Oosten algemeen door de vrouwen aangewend om de nagels en eenige
andere deelen van handen en voeten te beschilderen. De wijze dezer
bewerking kan men het best leeren kennen door de uitvoerige beschrijving
en afbeelding in Lane's "Modern Egyptians", 5th edit., p. 38. Hetzelfde
gebruik komt ook voor in den Indischen Archipel, althans op Sumatra,
waar de henna (in het Maleisch) _ínei_ heet. Miquel, "Sumatra", bl. 100:
"Met het uitgekookte sap van de bladen van de inei of henna kleuren de
inlanders de nagels van handen en voeten rood." (Vgl. ook Filet,
"Plantkundig Woordenboek", 2e uitg., no. 1747).

Onder _Alkanna_ (Eng. _Alkanet_) verstaat men de plant, eertijds
_Anchiusa tinctoria_ en _Lithospermum tinctorium_, thans gewoonlijk
_Alkanna tinctoria_ geheeten, en hier en daar in Midden- en Zuid-Europa
gekweekt. De bruinroode kleur die zij oplevert wordt door de apothekers
tot het kleuren van zalven en tincturen, door de ververs tot het
nabootsen der kleuren en vlammen van rozenhout (d. i. het hout van
_Dalbergia nigra_) en andere Zuidamerikaansche boomen, eindelijk door
de wijnhandelaars als kleurmiddel bij het vervalschen van portwijn
gebruikt.




Manna.

Het is eenigszins bevreemdend dat Prof. Dozy aan dit woord geene plaats
heeft gegeven in zijne "Oosterlingen", daar het stellig van Semietische
afkomst is, en een bekend handelsartikel aanduidt. Het echte _manna_ is
eene in kleine, gele, doorzichtige korrels voorkomende zelfstandigheid,
verhard uit het taaie en zoete sap, dat uit een zekere in Arabië
menigvuldig voorkomende struik, de _Tamarix mannifera_, vloeit,
tengevolge van tallooze voor het bloote oog onzichtbare wondjes, door
den steek van een insect, _Coccus manniparus_, teweeggebracht. Deze stof
is, daargelaten het wonderbare gelegen in den verbazenden overvloed
waarin ze zich voordeed tijdens de omzwervingen der Israëlieten in de
woestijn van Arabia Petraea, en in de omstandigheden waaronder ze zich
vertoonde, hoogstwaarschijnlijk niet verschillend van dat hemelsch
brood, dat in Exodus XVI onder den naam van _man_ wordt vermeld. _Manna_
is daarvan de gewone vorm, gebezigd in het Arameesch dialect dat ten
tijde van de opkomst des Christendoms in Palestina werd gesproken, en
daarom ook, bij aanvoering van woorden in de landstaal, in het N.
Testament wordt gebruikt (Joh. VI: 31, 49, 58; Hebr. IX: 4; Openb. II:
17). Het woord _man_ beteekent in het Arabisch een _geschenk_, eene
_gave_, en wanneer de Arabische schrijvers het boven beschreven manna
_mannoe's-samáï_, d. i. _gave des hemels_, noemen, dan schijnen ook zij
aan een wonderbaren oorsprong te denken, hetzij alleen omdat de herkomst
dezer stof ook voor hen in het duister school, hetzij omdat de kennis
van de wonderbare spijziging der Israëlieten in de woestijn ook tot
hen was doorgedrongen. Voor dit laatste pleit de overeenkomst met de
uitdrukkingen _hemelsch brood_ en _hemelsch koorn_, die Ps. CV: 40 en
LXXVIII: 24 worden aangetroffen. Bij de nauwe verwantschap tusschen de
Hebreeuwsche en Arabische talen, is er volstrekt geen reden om bezwaar
te maken, ook in het Hebreeuwsch de beteekenis van _gave_ aan het woord
manna toe te kennen. En wanneer wij dan Exod. XVI: 15 lezen, dat de
Israëlieten, het manna ziende, en niet wetende wat het was, tot elkander
zeiden: "man hoe," dan is er geen reden om dit anders dan met "dit is
een gave" te verklaren. Vers 31 wil dan ook zeker slechts te kennen
geven, dat _man_, d. i. gave, sedert de naam bleef van dit van den hemel
nedergedaald geschenk. Er bestaat wel eene andere verklaring van die
uitdrukking _man hoe_, aan de Grieksche vertaling der LXX ontleend,
volgens welke die woorden op vragenden toon moeten worden uitgesproken
en vertaald worden: _wat is dat?_ zoodat, tengevolge dier vraag, _Wat_
de naam der onbekende stof zou gebleven zijn. Maar _man_ als vragend
voornaamwoord komt wel voor in de latere Aramaïseerende taal van
Palestina, maar is in het echte Hebreeuwsch onbekend[24].

[24] Wie het hier gezegde vergelijken wil met mijn art. _Manna_ in 1855
     in het "Bijbelsch Woordenboek" opgenomen, zal bemerken dat ik
     thans, na 33 jaren, eene andere meening ben toegedaan.

De naam _manna_ is later ook aan andere soortgelijke in den handel
voorkomende stoffen gegeven, zooals aan het manna van _Fraxinus ornus_,
welks uitvloeiing mede door den steek van een insect, _Cicada orni_,
wordt bevorderd, of dat van _Hedysarum Alhagi_, eene struik op wier
takken en bladeren zich korrels als gekristalliseerde suiker vormen, die
men tegen het najaar op ieder uur van den dag kan inzamelen. Van deze
gewassen komt het eerstgenoemde vooral in Italië, het andere, behalve in
Perzië, ook in Arabië voor.




Farizeër.

In onderscheiding van andere soortgelijke aan den Bijbel ontleende
uitdrukkingen, welker verklaring ik aan de bijbelsche woordenboeken
overlaat, gun ik een plaatsje aan dit woord, omdat het in onze taal
niet enkel de naam is der Joodsche sekte die het aanduidt, maar nog
de algemeene beteekenis van _schijnheilige_ of _huichelaar_ heeft
gekregen, en ook het adjectief _farizeesch_ (of _farizeeuwsch_) heeft
voortgebracht. Men denke b.v. aan Vondels bekende regelen: (van Lennep's
"Vondel", V, blz 427):

    "O! Farizeeusche grijns, met schijngeloof vernist,
    Die 't groote lyck vervolgt tot in zijn tweede kist", enz.

In Vondels "Joannes de Boetgezant" leest men ook _farizeeusheyt_ voor
_huichelarij_ (ald. X, bl. 74) Het Hebr. _farîsch_, waarvan de naam
afkomstig is, beteekent _afgezonderde_, _afgescheidene_, iemand die
zich door bijzonder vertoon van vroomheid van de menigte onderscheidt.




Betelgeuze.

Bij de vroeger gegeven verklaring van den sterrennaam _Rigel_ had ik ook
gaarne die gevoegd van _Betelgeuze_, die in dezelfde daar aangehaalde
verzen van Nieuwland als een door rooden gloed gekenmerkte ster in den
schouder van Orion vermeld wordt. Maar ofschoon omtrent den Arabischen
oorsprong van Betelgeuze geen twijfel kan bestaan, werd de verklaring
gedrukt door eene zwarigheid, die ik niet kon oplossen. Ik wachtte
met de behandeling van het woord tot wellicht een gelukkig toeval mij
de oplossing zou aan de hand geven. Ware mij vroeger ingevallen den
"Dictionnaire étymologique des mots d'origine orientale" van Devic,
achter het Supplement van Littré te raadplegen, dan zou ik zijne zeer
aannemelijke verklaring niet zoolang aan mijne lezers onthouden hebben.

Betelgeuze is de door de Europeesche schrijfwijze meer of min onkenbaar
gemaakte samenstelling van twee Arabische woorden: _bait_ (of _bêt_),
d. i. huis, ook in de astronomische beteekenis van de _huizen der
zon_ of teekenen van den dierenriem, en van _djauzá_ (met het lidw.
_al-djauzá_), den bekenden naam van het teeken der Tweelingen. Dus
beteekent Betelgeuze "het huis der Tweelingen", wat op zichzelf niet de
geringste zwarigheid oplevert. Moeilijk is het echter te verklaren, hoe
diezelfde naam kan gegeven zijn aan de schitterende roode ster in den
schouder van Orion.

Uit de Arabische woordenboeken (b. v. Freytag, D. I, bl. 324b) blijkt,
dat niet alleen de Tweelingen, maar ook het sterrenbeeld Orion
_al-djauzá_ genoemd werd. Deze homonymie, zoowel als de eigenlijke,
oorspronkelijke beteekenis van _djauzá_, laat Devic onverklaard.
Misschien kunnen Ideler's "Untersuchungen über d. Sternnamen"
daaromtrent eenig licht geven; doch dit boek heb ik niet ter hand.
Verder leeren ons de woordenboeken (b. v. Freytag, D. IV, bl. 331a) dat
de ster Betelgeuze in 't Arabisch _mankiboe'l djauzá_, d. i. de schouder
van Orion, heet, wat ons niet veel verder brengt. Maar aan Devic behoort
de verdienste van in een Arabisch HS. te hebben opgespoord, dat
_mankiboe'l-djauzá_ ook door _jadoe'l-djauzá_, d. i. de arm van Orion,
vervangen wordt. In de niet zeldzame uitspraak _jèd-el-djauzá_ kon dit,
zooals hij nog verder terecht schijnt op te merken, lichtelijk door hen,
die de Arabische sterrenamen gebruikten zonder ze te verstaan, met
_bêt-el-djauzá_ verward en verwisseld worden.[25]

[25] Het woord _jad_ of _jèd_ beteekent gewoonlijk _hand_, niet _arm_.
     Deze tegenwerping beantwoordt Devic met de opmerking: "dans le
     language scientifique _yed_ se dit de l'ensemble du bras, depuis
     l'épaule jusqu'au bout des doigts."




Tijferen.

In werken over Ned.-Indië wordt niet zelden het woord _tijferen_
gebezigd in den zin van "palmwijn door insnijding uit een boom tappen."
Zie b. v. "Tijdschr. v. N.-Indië", 1870, II, bl. 240: "de plaats waar de
inlanders de saguweer _tijferen_." Het zou zeer zeker eene vergeefsche
poging zijn voor dit woord eene Germaansche afstamming te zoeken; maar
uit welke taal is het dan afkomstig?

In Rumphius' "Amboinsch Kruydboek", D. I, bl. 5, leest men daarover het
volgende: "De personen die op het tappen van drank uit boomen afgericht
zijn, noemt men hier te lande met een Portugeese naam _Tiffadoros_ en
het werk zelfs _tiffar_, bij onze Duytsche _tyfferen_." Op bl. 60
herhaalt hij dit in de volgende, in hoofdzaak alleen in de spelling
verschillende woorden: "Het werk en de wetenschap om diergelijke dranken
uit boomen te tappen, heet men hier met een Portugees woord _tifar_ en
de personen die zulks doen _Tifadores_, waartoe wel de bequaemste en
ervarenste zijn de Baleyers, die ook een bijzondere en van de Amboinsche
verschillende manier van _teifferen_ hebben," enz. Intusschen vind ik
ook in de beste en volledigste Portugeesche woordenboeken van deze
woorden _tifar_ of _tiffar_ en _tifador_ of _tiffador_ geene melding,
en ofschoon men zeker op gezag van Rumphius mag aannemen, dat de
Nederlanders in de Molukken het woord _tijferen_ van hunne voorgangers
hebben overgenomen, is daarmede de oorsprong nog geenszins verklaard.
Misschien is het door de Portugeezen ontleend aan een der dialecten van
Timor of de Molukken, waarin, gelijk men weet, de letter _f_ voorkomt,
die aan het Maleisch en Javaansch geheel en al vreemd is.

't Is zeker een curieuse bijdrage tot de kennis van 't gebruik van
't woord _tijferen_ in onze taal, dat in 1670, bij A. v. d. Burgh te
Amsterdam, een bundel gedichten in 't licht werd gegeven door zekeren
M. Cramer, onder den titel: "D'Indiaensche tijfferboom, uyt-tijfferende
verscheyden heylsame rijmen". Zoo men zulk een titel verstaan zou, moest
het publiek, waarvoor men schreef, toch wat meer van Indië weten, dan
het tegenwoordig geslacht. Thans zou dat niemand verstaan, en wanneer
iemand de bestaande woordenboeken ging raadplegen om over de beteekenis
van _tijferen_ te worden ingelicht, zouden ook de volledigste hem
teleurstellen.




Tee, teeboei.

De gewone schrijfwijze _thee_ wil mij niet uit de pen vloeien, omdat er
voor de _h_ noch in den oorsprong noch in de uitspraak van het woord
eenige grond is. De letterverbinding _th_ wordt bij ons gebezigd in
vele woorden van Griekschen oorsprong om de thêta aan te duiden, en
in enkele andere vreemde woorden, b. v. Thaler, Thallium, enz. In
echt Nederlandsche woorden komt ze slechts voor in _thuis_, _thans_,
_althans_, omdat deze uit _te huis_, _te hands_, _al te hands_ zijn
samengetrokken. De naam _tee_, zoowel als de plant (de _Thea Chinensis_
der botanici) is tot ons gekomen uit China. De echte Chineesche vorm is
_tsch[=a]_, waaronder de Chinees eigenlijk het tee-aftreksel verstaat.
Het blad noemt hij _tsch[=a]-y[)e]_, teeblad. Rechtstreeks van het
Chineesche woord stamt het Portugeesche _cha_, waarnevens echter thans
ook _teha_ gebruikt wordt. In sommige Chineesche dialekten nadert de
uitspraak wat meer tot den bij ons gebruikelijken vorm; maar vooral is
dit het geval met het Javaansche _té_ of _h[)e]té_ en het Maleische
_teh_, wat het vermoeden wekt dat wij wellicht ons _tee_ door
tusschenkomst dezer talen hebben ontvangen. Onze oudere schrijvers (b.
v. Baldaeus, "Beschrijvinge van Malabar ende Coromandel", bl. 183),
hebben dikwijls _tee_ zonder de _h_. Ook de Engelschen schrijven _tea_
zonder _h_, en spraken oudtijds, gelijk dit nog in Ierland geschiedt,
dat woord juist zoo uit als wij ons _tee_, zooals blijkt uit de volgende
regels van Pope's "Rape of the lock":

    "Here thou, great Anna, whom three realms obey,
    "Dost sometimes counsel take, and sometimes tea".

Daar nu de _h_ zuiver overtollig is, schijnt de latere schrijfwijze
_thee_, enkel door de voorkeur voor een ingewikkelde spelling, misschien
onder den invloed van het Fransche _thé_, te zijn voortgebracht. Onze
oude taal heeft echter meer recht om hier de toongeefster te zijn dan
het Fransch. Want ofschoon de tee aan vele oudere reizigers bekend
was, staat het genoegzaam vast, dat deze drank het eerst door onze
landgenooten over Europa verspreid is. Zie Schotel, "Letterkundige
bijdragen tot de geschiedenis van den tabak, de koffij en de thee", bl.
185 vv.

Onder de samenstellingen met _thee_ noemt Weiland o. a. _theeboe_,
maar zonder dit woord te verklaren. Het is natuurlijk hetzelfde als
het Fransche _thé bou_, waardoor in vroeger tijd de zwarte tee, in
onderscheiding van de groene, werd aangeduid. Men meende namelijk dat
de zwarte en groene tee van verschillende planten afkomstig waren,
die de botanici door de namen van _thea viridis_ en _thea bohea_
onderscheidden, en het is van dit _bohea_ dat het Fransche _bohé_
of _bou_ afkomstig is. Ook in het Engelsch is _bohea_ (de _ea_
uitgesproken als tegenwoordig in _tea_) als de naam eener soort van tee
bekend. Onze voorouders gebruikten dit woord evenzeer, maar spraken het
_boei_ uit, zoodat ik niet recht weet hoe Weiland aan zijn _theeboe_
komt. _Theeboei_ leest men nog bij Schotel, t. a. p., bl. 205.

De oorsprong van _bohea_ (eig. _boe-ie-tsch[=a]_) is te zoeken in den
geographischen naam van een gebergte in de Chineesche provincie Foekiën
of Hokkiën, vanwaar men de dusgenoemde soort verkreeg, Woe-ie of Boe-ie.
Voor het overige weet men thans, dat het onderscheid tusschen groene en
zwarte tee meer van de wijze van bereiding dan van het soortverschil
af hangt. Want, ofschoon in de teeplant talrijke verscheidenheden
voorkomen, zooals met alle op groote schaal in ver uiteenliggende
streken en onder verschillende omstandigheden gekweekte cultuurplanten
het geval is, kan men, in het algemeen gesproken, van dezelfde
verscheidenheid zoowel groene als zwarte tee bereiden, wat niet
buitensluit dat men wellicht sommige verscheidenheden bij voorkeur voor
het bereiden van groene tee verkiest.

Aan verschillende in den handel voorkomende teesoorten, waarvan het
onderscheid nu eens op werkelijk verschil in de planten, dan eens op
de sorteering in top-, fijn-, middel- en grofblad, dan weder op de
wijze van behandeling schijnt te berusten, worden verschillende namen
gegeven. De meest bekende zijn _Congo_ (eig. _koeng-foe_, d. i.
_werk_), _Souchong_ (_siao-tschoeng_, d. i. _kleine soort_), _Hyson_
(_hi-tschoen_, d. i. _glanzende lente_), _Uxim_ (_You-tsiën_, d. i.
_vóór de regens_), en _Pecco_ (_pih-koe_ of _p[)e]-hao_, d. i. _wit
haar_, ook _tee met witte puntjes_). In Engeland is, of was althans vóór
korten tijd, ook de bohea nog in den handel bekend, maar de naam heeft
zijne vroegere beteekenis van _zwarte_, in tegenstelling met _groene_
tee verloren en dient alleen nog om tee van de geringste hoedanigheid
aan te duiden. Over de beste tee, Joosjes-tee geheeten, zie men het art.
_Joosje_.




Joosje.

In Wilcock's Engelsche vertaling der Reizen van Stavorinus, D. I, bl.
173, vond ik de volgende curieuse aanteekening over dit woord, dat bij
ons een der volksnamen van den duivel is. "The images which the Chinese
worship, are called _joostje_ by the Dutch and _joss_ by the English
seamen. The latter is evidently a corruption of the former, which, being
a Dutch nickname for the devil, was probably given to these idols by the
Dutch who first saw them, either for their hideous appearance, or from
the principle that all idolatry is demonolatry. On no better ground
than this the authors of the "Universal History" accuse the Chinese of
worshipping the devil knowingly and de facto."

Het zwakke punt in de redeneering van Wilcock is, dat hij onverklaard
laat, _waarom_ Joostje in het Hollandsch een bijnaam van den duivel
is,--eene vraag die, als ze in ernst gedaan werd, zeer moeilijk te
beantwoorden zou zijn; want _Joostje_, zooals Wilcock het woord spelt,
is een deminutief van _Joost_, en Joost is een mansnaam, die afstamt van
het Latijnsch _Justus_, dat _rechtvaardig_ beteekent, en zeer ongeschikt
is voor een naam van den vorst der duisternis. In enkele gevallen wordt
_Joost_ ook gebruikt voor personen die _Jozua_ gedoopt zijn; maar Jozua
zou als naam van den duivel even onverklaarbaar wezen.

Dat, door de gelijkheid in vorm bedrogen, vele Nederlanders werkelijk
meenen dat Joosje als naam van den Duivel van den eigennaam Joost
afstamt, blijkt genoegzaam uit de spreekwijze "Joost haal' mij" en
andere dergelijke; maar onze oude schrijvers geven ons ook hier
het noodige licht, daar zij het ons duidelijk maken, dat Joosje
oorspronkelijk een Chineesch woord is, dat het gewone voorwerp van
de dagelijksche vereering der Chineezen aanduidt, hetwelk door de
Europeanen van ouds als de Duivel beschouwd werd. Zoo lezen wij bij
Wouter Schouten, "Reistogt naar en door Oost-Indiën" (uitgave van 1780),
D. I, bl. 23, dat de Chineezen te Batavia in hunne donkere woningen
waskaarsen ontsteken ter eere van den Vorst der hel, dien zij als
hunnen God aanbidden. "Den Schepper," zegt Schouten, "vreezen zij niet,
wijl van Hem alles goeds komt; maar de Duivel, dien zij gemeenlijk
_Joosje_ noemen, is, zeggen zij, een machtig en geweldig vorst der
wereld, die de menschen met duizenden van plagen kan bezoeken en
gantschelijk verderven." Deze voorstelling aangaande de vereering des
duivels door de Chineezen vindt men bij verschillende schrijvers en
zelfs nog in de "Mededeelingen over de Chineezen op Java" door Aquasi
Boachi[26], in "Bijdragen tot de taal-, land- en volkenkunde van
Ned.-Indië", Dl. IV, bl. 283. Het is wel ontwijfelbaar dat die
vereenzelviging van Joosje, als het voorwerp der vereering van de
Chineezen, met den Duivel, tot het gebruik van Joost of Joostje in onze
volkstaal als naam van den Duivel aanleiding heeft gegeven. Dat de
voorstelling aangaande eene vereering des Duivels door de Chineezen
geheel verkeerd is, zooals Prof. Hoffmann in zijne aanteekeningen op het
stuk van Aquasi Boachi, bl. 279, aantoont, doet hier niets ter zake;
het is ter verklaring van den bedoelden naam des Duivels genoeg te
weten, dat zij vroeger algemeen was.

[26] Aquasi Boachi is een Ashantijnsche prins, dien de Generaal
     Verveer van de kust van Guinea naar Nederland bracht, om daar
     eene beschaafde opvoeding te ontvangen, en die, aan de Delftsche
     Akademie opgeleid, een tijd lang als ingenieur bij het mijnwezen
     werkzaam was, doch zich later op Java aan landbouwondernemingen
     wijdde.

Den naam _Joosje_ voor het voorwerp van vereering der Chineezen
vindt men met eenige wijziging ook in het Engelsche _Joss_ en in de
samenstellingen _josshouse_, zooals de kleine Chineesche huistempels,
en _josssticks_, zooals de Chineesche offerstokjes genoemd worden. Bij
latere Nederlandsche schrijvers vindt men dit _Joosje_ vervangen door
_Djoesie_, dat waarschijnlijk de echte Chineesche uitspraak meer nabij
komt. Zie W. L. Ritter, "Java, tooneelen uit het leven, karakterschetsen
en kleederdrachten van Java's bewoners", bl. 134; de Hollander, "Land-
en Volkenk. van Ned.-Ind.", 3e uitg., D. I, bl. 470.

Volgens Prof. Hoffmann, t. a. p., bl. 282, zou Joosje of Joss eigenlijk
niet het door de Chineezen vereerde beeld zijn, maar hun tabernakel,
een kistje waarin een houten beeldje van Boeddha of een of anderen
boeddhistischen heilige geplaatst is. Deze kleine tabernakels of
Boeddha-huisjes heeten namelijk gewoonlijk _Tschoe tszé_, Japansch
_Dsoe-si_. Hiervan zal dan Djoe-si afkomstig zijn.

Minder waarschijnlijk dunkt mij de gissing, die Joosje of Joss voor eene
verbastering van het Port. _Deos_, Sp. _Dios_ (d. i. God) houdt. Men zou
daaruit desnoods nog het Eng. Joss, maar bezwaarlijk het Hollandsche
Joosje kunnen verklaren.

Naar alle waarschijnlijkheid staat ook nog met het behandelde _Joosje_
de naam in verband van joosjes-tee, dien de Nederlanders gewoon zijn
te geven aan eene zeer fijne soort van tee, tot zeer kleine balletjes
gekneed, waarom zij ook buskruid- of parel-tee wordt geheeten. Zie de
Sturler, "Handboek voor den Landbouw in Ned.-Indië", bl. 392; Jacobson,
"Handboek voor de cultuur en fabricatie van thee", I, bl. 101. De
samenhang is echter niet volkomen duidelijk. Ik waag het daaromtrent het
volgende te gissen.

De godsdienstoefening waarbij de Djoesi behoort, is geen openbare, maar
een huiselijke. Elke Chinees heeft in zijne woning een huisaltaar met
eene tafel, waarop het boven beschreven kistje staat. Op deze tafel
worden dagelijks vruchten, reukwerk en andere voorwerpen geofferd. Zou
het nu niet kunnen zijn, dat tot deze offergaven ook de bovenvermelde
balletjes van de fijnste tee behooren en deze daaraan den naam van
joosjes-tee te danken hebben? Dat tee werkelijk onder de gewone
Chineesche offergaven voorkomt, blijkt uit "Bijdragen voor de taal-,
land- en volkenk. van Ned.-Ind.", D. II, bl. 325.




Beiram.

_Beiram_ of _Bairam_ is een Turksch woord, dat _feest_ beteekent. Het
ontbreekt in de "Oosterlingen" van Dozy; maar onze oude schrijvers
gebruiken het doorgaans tot aanduiding der beide groote feesten van den
Islam, het feest bij het einde van de vasten, en het offerfeest, dat op
den 10den der laatste maand door de bedevaartgangers te Mekka, maar ook
elders in de Mohammedaansche wereld, ter herinnering, zegt men, van
Abrahams offerande[27], met offermalen gevierd wordt. Zoo lezen wij in
C. de Bruyn's "Reizen", I, bl. 118: "Eer wij dit hoofdstuk eindigen,
moeten wij ook yts van den Bairam of Paaschfeest zeggen", en ald. bl.
119: "Behalve dezen Bairam, die de groote of de Bairam des Ramadans
geheeten wordt, hebben de Turken noch den kleinen, of den Bairam der
Adgi's [Hadji's] of Pelgrims van Mecha".

[27] Zie hierover mijn "Java", I, bl. 397.

De bijv. naamwoorden _groot_ en _klein_ zijn hier door de Bruyn
verkeerd gebruikt; want inderdaad is volgens de leer van den Islam
het Mekkaansche offerfeest het groote, en het feest bij het einde van
de vasten het kleine; maar hij is daarbij in overeenstemming met de
zienswijze der Turken, die het offerfeest het kleine, en het feest
na de vasten het groote noemen, omdat het laatste met veel grooter
vreugdebedrijven gevierd wordt. Even verkeerd is het in den grond,
wanneer de Bruyn het feest na de vasten het Paaschfeest noemt, maar ook
hier is hij in overeenstemming met der Turken spraakgebruik. Inderdaad
staat het offerfeest in nauwer historischen samenhang en heeft meer
punten van aanraking met het Israëlietische Paschen, dan het feest dat
zoo dikwijls het "Turksche Paschen" genoemd wordt.

De verwarring in de benamingen van deze feesten is reeds aangewezen in
eene noot van onzen beroemden Reland op zijn werkje: "de Religione
Mohammedica", ed. alt., p. 109.




Efendi.

_Efendi_ of _Effendi_ is een Turksch woord, dat _heer_, _meester_
beteekent en als titel geplaatst wordt achter namen van personen en
van waardigheden, als in: Ja'koeb Efendi, de heer Jakob; Raïes Efendi,
titel van den Minister van Buitenlandsche Zaken. Men beweert dat Efendi
oorspronkelijk Grieksch is en verbasterd uit _authentis_, in
hedendaagsche uitspraak _afthendis_.

Dozy heeft het woord niet in de "Oosterlingen" opgenomen, ofschoon
hij er over spreekt bij _Aga_, dat nagenoeg hetzelfde beteekent. Het
onderscheid bestaat daarin, zegt hij, dat Aga wordt gebruikt wanneer men
van een militair opperhoofd, en Efendi, wanneer men van een burgerlijk
ambtenaar spreekt. Ook aan _Efendi_ had een afzonderlijk artikel moeten
gegeven worden, dat uit een eenvoudige verwijzing naar _Aga_ had kunnen
bestaan. Dat dit niet is geschied, zal wel een bloot toevallig verzuim
zijn.




Balkon.

Omtrent den oorsprong van dit woord bestaan twee gevoelens; volgens het
eene komt het uit het Perzisch, volgens het andere is het Germaansch,
maar gewijzigd door doorgang door het Italiaansch. Door het woord
niet op te nemen in de "Oosterlingen", heeft Prof. Dozy getoond aan
de afleiding uit het Perzisch geen waarde te hechten. Maar in zijne
aankondiging van dat werkje in den "Ned. Spectator", 1867, zegt Prof. de
Goeje: "Ik moet bekennen dat de afleiding van balkon van het Perzische
_bâlâkhâneh_ (opperkamer, 't bovenste van 't huis) mij althans even
waarschijnlijk voorkomt, als die van het oud-Hoogduitsche _balcho_
(balk)." Inderdaad verzet zich noch de woordvorm, noch de beteekenis
bepaaldelijk tegen die afleiding. _Bâlâkhâneh_ is samengesteld uit
_bâlâ_ boven, en _khâneh_, woning, en beteekent dus _bovenhuis_. De
overgang tot de beteekenis van balkon is niet zeer bezwaarlijk, zooals
blijkt uit de volgende verklaring van bâlâkhâneh in Stocqueler,
"Oriental Interpreter": "Persian, Balcony, an upper-room, open in front,
and generally overlooking another and lower apartment". Nochtans blijft
voor mij deze afleiding van balkon onwaarschijnlijk, zoolang niet is
aangetoond hoe en langs welken weg zulk een woord uit Perzië naar Europa
kon worden overgebracht; want het is veel te oud in de Europeesche talen
om over Britsch-Indië tot ons te zijn gekomen. Bovendien heeft de
beteekenis toch een veel moeilijker sprong gemaakt, dan bij de afleiding
van het Germaansche, ook in onze taal voorkomende _balk_, terwijl de
vorm geheel duidelijk wordt door de tusschenkomst van het Italiaansch,
waarin woorden van Germaanschen oorsprong zoo menigvuldig zijn, en
waaruit zoo menig woord van dien aard tot de Germaansche volken in
gewijzigden vorm is teruggekeerd. Mij dunkt de verklaring in Grimm's
"Deutsches Wörterbuch": "Balkenvorsprung, auf dem man eines Standes
im Freien zur Aussicht geniesst, nach dem Italienischen _balcone_, das
selbst aus unserem _Balke_ entlehnt wurde", laat weinig te wenschen
overig.




Veranda.

_Veranda_ is eene open galerij aan de buitenzijde eener woning, zooals
in de laatste jaren meer en meer aan villa's en op tuinen uitziende
vertrekken in zwang komen. De naam zoowel als de zaak is ons uit Indië
aangebracht. In Britsch-Indië zijn namelijk veranda's, uit een lichten
steenen buitenmuur en jalousiën bestaande, en bestemd om de warmte en
het licht in de vertrekken te temperen, van oudsher in algemeen gebruik
geweest. Zoowel de Portugeezen, die _varanda_, als de Engelschen die
meestal _verandah_ schrijven, hebben het gebruik dezer aanbouwsels
nagevolgd, en in hunne koloniën zoowel als in het moederland en verder
over Europa verspreid. Ook in Nederlandsch-Indië zijn zij in zwang
gekomen, en de naam veranda is in den vorm _b[)e]randa_ in het Maleisch
opgenomen. Bij ons schrijft men meestal in navolging der Engelschen
_verandah_; maar beter is het de _h_, voor welker gebruik geen reden
bestaat, weg te laten. Het woord is ontleend aan het Sanskriet of liever
Prakriet, waarin het _waranda_ luidt, dat ons tevens aan een ander van
ouds gebruikelijk Nederlandsch woord, _warande_, doet denken. Vondel
schreef reeds eene verzameling fabelen onder den naam van "Warande der
dieren", en nog in onze dagen gaf de heer J. Alberdingk Thijm een aan
kunst en letteren gewijd tijdschrift onder den titel van "de Dietsche
Warande" in het licht.

In den laatsten tijd vindt men in onze dagbladen van tijd tot tijd
_veranda_ door het oude _warande_ vervangen, waarbij de schrijvers
ongetwijfeld ten doel hebben den uit Engeland ingedrongen vorm weder
door een oud Nederlandschen te vervangen. Er is trouwens geen twijfel
aan of _veranda_ en _warande_ hangen etymologisch ten nauwste samen,
en gaan beide terug tot denzelfden wortel _war_ (vanwaar _waren_,
_bewaren_). Maar dat is nog geen voldoende reden om de beide woorden met
elkander te vereenzelvigen. Zij zijn langs geheel verschillende wegen
tot ons gekomen en drukken voor ons iets geheel anders uit. Kiliaan,
die _waerande_ schrijft, verklaart dit door: "Roborarium, vivarium,
cunicularium, leporarium, theriotrophium; locus septus ubi ferae
inclusae custodiuntur et asservantur", en vergelijkt het Fransche
_garenne_ en het Engelsche _warren_. Hieruit blijkt dus dat de
eigenlijke beteekenis van warande is "bewaarplaats voor levende dieren,
diergaarde, dierenpark". Daar echter zulke dierenparken doorgaans ook
fraai beplant waren, werd de warande ook een lustoord, een wandelpark.
Zoo zegt Vondel in de Inleiding tot de Warande der dieren:

    "Opdat wy onzen geest gins in die groen waerande,
    "Een vorstelycke plaats, ververschen in de schaeuw";

terwijl bij eenige regels verder, in het vers:

    "Wy naerdren meer en meer, de _lust-plaets_ loopt ons teghen",

het woord warande door _lustplaats_ vervangt. Men kan dus onze
tegenwoordige diergaarden of zoölogische tuinen in volmaakt goed
en teekenend[28] Nederlandsch _waranden_ noemen; maar juist daarom
klinkt het zeer vreemd, ja ongerijmd, wanneer men leest, "dat in de
Rotterdamsche diergaarde belangrijke uitgaven zijn gedaan voor het
aanbrengen van warande's". Ik acht het dus verkieslijk voor de open
galerij den vorm _veranda_ te behouden, maar geschreven zonder de
overtollige _h_.

[28] Ik vrees dat men dit woord on-Nederlandsch zal vinden; doch wanneer
     men van het water kan zeggen, dat het teekent, wanneer bij zijn val
     een vochtig merk aanduidt tot hoe hoog het gewassen was, of van een
     paard dat het niet meer teekent, wanneer zijn tanden niet langer
     zijn ouderdom aanwijzen, dan mag men zeker ook van een woord wel
     zeggen, dat het teekent, wanneer het juist en scherp aanwijst wat
     men uitdrukken wil.




Zonnehout.

Zoo noemt men soms in Indië het fraai gevlamde hout van _Pterorarpus
Indicus_, dat in de Molukken _Lingoa_ en in de Minahassa _Aga-aga_ heet.
Zie Miquel, "Flora van N.-I.", I, 1, bl. 135; Pijnappel, "Geographie van
Ned.-I.", bl. 29. Ik laat hier eene plaats volgen uit het "Amboinsch
Kruydboek" van Rumphius, D. II, bl. 206, die schijnbaar de verklaring
van dezen naam geeft. "Deze stukken [hout] zijn zomtijds zo schoon
geadert, dat men een grooten brand, met een draayenden rook, daarin
speculeeren kan, diergelyke de Maleyers en Macassaren zeer zoeken, om
krisscheeden van te maken. Zij laten zig redelyk wel polysten, maar
houden hare coraal-roode verwe niet lange, en besterven bruin-rood.
Zulke stukken vind men ook omtrent de schorsse, daar de stam gescheurt
is, en gestadig van de zon geraakt werd, dewelke de vettigheid na deze
plekken trekt, dezelve van buiten swart en verbrand maakt, waaronder
't bruine, en daar na 't ligt-roode hout leid, doch overal zo vet,
dat voornoemde oly aan 't vuur uitsweet. Ik heb diergelijke boomen op
steenige en steile stranden gevonden, wiens voorste wortelen van 't zout
water bespat, en met beurten door de heete zon gebrant wierden, maar
de achterste of landelijkste geenzints, als zijnde met eenige ruigte
bedekt, waaraan ik bemerkte, dat de eerste wortelen vet, schoon rood en
welriekende waren, en daaruit besloot, dat de zonnehitte de vettigheid
in dezen boom bij elkander vergaderde."

Wie deze plaats met den naam zonne-hout vergelijkt, zou allicht geneigd
zijn om dien naam te verklaren uit den invloed, dien de zon gezegd wordt
op dit hout uit te oefenen. In waarheid echter is de naam _zonnehout_
niets anders dan eene verbastering van den Javaanschen naam van
dit hout _kajoe sônô_. _Kajoe_ beteekent _hout_ en _sônô_ is het
Sanskrietsche _sana_, dat _licht_, _glans_ beteekent (vgl. het Soend.
_seuneuh_, vuur). Valentijn zegt III, 1, bl. 215, dat "sommige stukken
van dit hout den heerlijken gloed van een brandend vuur vertoonen."




Kajaten- of Kiatenhout.

Dit is van ouds de Nederlandsche, thans wel minder gebruikelijke, maar
toch nog niet geheel verouderde naam van het beroemde Djatihout, het
hout van _Tectona grandis_, een zwaren boom, die op Java in uitgestrekte
bosschen, die als domein van het Gouvernement beheerd worden, voorkomt.
De twee vormen, tusschen welke het moeilijk is te kiezen, laten zich
beide, zooals straks blijken zal, evengoed verklaren. Daar evenwel het
woord in de woordenboeken der Nederlandsche taal niet is opgenomen,
wil ik in de eerste plaats zijn burgerrecht door eenige voorbeelden
bewijzen. Rumphius, "Amboinsch Kruydboek", III, bl. 34. "Naam. In
't Latijn _Jatus_. Op 't Duitsch _Kiatenhout_. Maleyts en Javaans
_Jati_ en _Caju Jati_." Verhuell, "Herinneringen van eene reis naar
de Oost-Indiën", II, bl. 89: "Wij kwamen door een groot bosch van
Jati-boomen, bekend als timmerhout onder den naam van Cajaten." J. W.
H. Cordes, "de Djati-bosschen op Java", bl. 2: "Rheede van Drakenstein
beschreef hem met den naam van _Theca_ en de als Indische plantenkenner
zoo beroemde Rumphius als _Jatus_ en in het Nederduitsch als Kiati-boom,
het hout Cajujati of Kiatenhout." Lang voor ik deze plaatsen kende, vond
ik op den catalogus eener verkooping van meubelen "een cajatenhouten"
kantoor-bureau vermeld. Ik vroeg mijn timmerman wat dit beteekende en
vernam van hem dat onder dien naam bij timmerlieden en kastenmakers het
_teak-hout_ van Britsch-Indië bekend is. Maar wij zullen zoo aanstonds
zien dat _Teak_ de Britsch-Indische en Engelsche naam is van den boom
die op Java _Djati_ heet. Dat hout, dat een der grootste schatten
uitmaakt waarmede de Natuur ons Java heeft gezegend, is (hoe beschamend
voor ons!), omdat men den moed mist om het naar Nederland uit te voeren,
bij ons veel meer onder den Engelschen dan onder den Javaanschen naam
bekend, en de oude Nederlandsche naam is bijna geheel vergeten.

Rumphius, t. a. p., bl. 35, zegt dat de echte Javaansche naam _djati_
is, zooals ook thans algemeen wordt geschreven, doch onze voorvaderen
vervingen doorgaans de Javaansche _djô_ en Maleische _djîm_ door de _j_,
b. v. ook in den naam Java zelven, die eigenlijk Djawa moet zijn (zie
mijn "Java", II, bl. 6). Men las nog in de eerste helft dezer eeuw in
Hollandsche boeken doorgaans Jati.[29] Verder zegt Rumphius, dat _Djati_
eigenlijk _deugdzaam_, _durabel_ beteekent en ook van menschen gebruikt
wordt,--"een bewijs dat djati-hout voor 't beste en durabelste onder
alle timmerhouten in aanzien is". En inderdaad, ofschoon _Djati_ ook
op zichzelf het hout kan aanwijzen, plaatst men in het Javaansch en
Maleisch daar dikwijls _kajoe_, d. i. hout, vóór, zoodat djati een
adjectief schijnt te zijn en _kajoe djati_ de volledige uitdrukking,
die door het _rechte, echte hout_, het _hout bij uitnemendheid_, moet
vertaald worden. Uit _kajoe djati_ is ongetwijfeld door samentrekking
_kajate_ ontstaan; maar daar in de eerste lettergreep _kajoe_, d. i.
_hout_, reeds schuilt, is de gewone vorm _kajatenhout_ (een volkomen
parallel van porte-brisée-deur) inderdaad als een belachelijk pleonasmus
af te keuren. Ofschoon dit nu alleen hen hinderen kan, die met den
oorsprong van het woord bekend zijn, ware het wellicht beter _hout_
en tevens de verbindende _n_ weg te laten en eenvoudig _kajate_ te
schrijven.

[29] Dikwijls ook _Jatti_. Over zulke verdubbelingen van een consonant
     tusschen twee vokalen spreek ik nader in het artikel _rotting_. Het
     door Rumphius als Latijnsche naam gebruikte _jatus_ herinnert aan
     _djatos_, den hoog-Javaanschen of kråmåvorm van djati. Doch vgl.
     het art. _Klapper_.

In het Soendaasch, of de taal van West-Java, beantwoordt aan kajoe
_kaï_, of bij samentrekking in samenstellingen _ki_. Men zegt
dus _kidjati_, of naar de oude wijze van transscriptie _kijate_,
waarin ook de _j_, die als overgang tusschen de klinkers _i_ en
_a_ van zelf ontstaat, ongeschreven kan blijven. Hieruit is de vorm
_kiatenhout_ ontstaan, die ongeveer evenveel recht van bestaan heeft als
_kajatenhout_. Men zou echter een zekere voorkeur voor den Javaanschen
vorm kunnen wettigen door de opmerking, dat de djatiboom, die in het
eigenlijk Java uitgestrekte terreinen bedekt, in de Soendalanden slechts
weinig voorkomt.

In Britsch-Indië komt de djati-boom vooral voor op de kust van Malabar
en verder noordwaarts. Van de Javaansche soort, die ook zelve eenigszins
variëert, verschilt de Indische ten hoogste als variëteit. De inlandsche
naam is volgens Cordes Tayk of Doda-Thayka. Hiervan maakten de
Portugeezen _Teca_, dat reeds voorkomt bij de Couto, (dec. 7, liv. 6,
cap. 6), van Reede van Drakestein (in den "Hortus Malabaricus", lib. IV,
p. 57) _Theka_[30], de Engelschen _teak_, _teak-timber_, en waar de
_Javaansche_ djatiboom bedoeld wordt, _Java-teak_, de Franschen _Tek_
of _Teck_, _bois de Tek_, _Tek des Indes_, de Duitschers _Teakholz_,
_Tikholz_, _Thekholz_. Zelfs Nederlandsche schrijvers spreken van
_Teakhout_, zonder eenig bewijs te leveren dat hun de Jav. naam _djati_
of de oud-Nederlandsche _kajatenhout_ bekend is. In van Dale's "Nieuw
Ned. Wdbk." verm. uitgave door Manhave, vind ik een artikel Jatti-,
Djatti- of Deak-hout, en een afzonderlijk art. Teakhout, zonder dat
daarbij naar het andere wordt verwezen. Hoe de schrijver aan _Deakhout_
komt, kan ik niet nagaan; die vorm is mij nooit ergens anders
voorgekomen.

[30] Vandaar bij Loureiro ("Flora Cochinchinensis", I, p. 169) _Tectona
     theca_, bij Lamarck _Theca grandis_. De naam _Tectona grandis_ is
     van Linnaeus fil.

Sedert Bontius is de Djati-boom dikwijls de _Indische eik_ genoemd. Dit
is echter slechts te beschouwen als eene hulde aan de voortreffelijkheid
van zijn hout, dat voor Indië de plaats van het eikenhout in Europa
vervulde. Botanisch bestaat er tusschen den Djatiboom en den Eikeboom
geene verwantschap.




Kajaput.

Dit woord komt schier alleen voor in de samenstellingen kajaputboom en
kajaputolie, vooral in de laatste. Het is, behoudens de verminking door
de Europeanen van een niet begrepen term, samengesteld uit de Maleische
woorden _kajoe_, hout, en _poetih_, wit; kajaputboom is dus letterlijk
_withoutboom_. Door de inlanders worden zoo genoemd verschillende boomen
van de geslachten _Melaleuca_, _Leptospermum_, _Myrtus_, _Eucalyptus_,
allen behoorende tot de familie der _Myrtaceae_ en door hunne vluchtige
oliën gekenmerkt. Men zie Filet, "Plantkundig woordenboek", no. 120,
1737, 1938, 2885, 3423; v. d. Burg, "de Geneesheer in Indië," Dl. II,
bl. 106, 317, 453, 611. De beroemde kajaputolie van den handel, de
_minjak kajoe poetih_ der inlanders, wordt vooral gebruikt tot
inwrijving bij pijnen van allerlei aard, alsook tot wering van insekten.
De echte kajaputolie wordt verkregen door destillatie der takken en
bladeren van _Melaleuca cajaputi_ Rexb., en vooral op het eiland Boeroe
gestookt. De olie van _Melaleuca leucadendron_ wordt vaak onder
denzelfden naam begrepen.




Cacao, Chocolade.

_Cacao_, ook wel _kakao_ geschreven, is de naam der zaden van den
cacaoboom, _Theobroma cacao_, die uit tropisch Amerika afkomstig is,
maar thans ook in andere tropische gewesten gekweekt wordt. De cacao is,
gelijk ieder weet, het hoofdbestanddeel voor de bereiding van chocolade.
De oorsprong van den naam is, evenals die van het gewas, Amerikaansch.
Piso, "Mantissa Aromatica", p. 198, zegt van deze zaden: "Hi sunt
decantati illi ab indigenis _cacahuatl_, ab Hispanis corrupte _cacao_
nuncupati, quorum causa arbor tantopere expetita est, utpote chocolatae
potionis caput". Van de Spanjaarden en Portugeezen is het verbasterde
cacao tot alle volken van Europa overgebracht.

Ook het woord _chocolade_ is van Amerikaanschen oorsprong en luidt in
de taal van Mexico en aangrenzende landen, volgens Piso, "Mantissa
aromatica", p. 196, _chocolatl_, waarvan de Spanjaarden en Portugeezen,
die den naam aan alle andere volken van Europa hebben medegedeeld,
_chocolate_ gemaakt hebben. Men zegt dat wat de Mexicanen zoo noemden,
een mengsel was van cacao en maïs, op eene ruwe wijze tusschen steenen
onder elkander tot poeder gemalen en in water gekookt. Maar de
Europeanen gaven den naam chocolade aan het mengsel van cacaoboonen en
verschillende geurige zelfstandigheden, zooals vanielje, kaneel, piment
enz., dat met suiker bereid en in melk of water gekookt, den bekenden
heerlijken drank oplevert, die zich uit een Mexicaansch nonnenklooster
over de geheele beschaafde wereld heeft verbreid. Zie de Sturler,
"Handboek voor den landbouw in Nederlandsch O.-Indië", bl. 266.




Kokos, Klapper.

De over alle tropische gewesten verspreide en in ontelbare behoeften
hunner bevolking voorziende _Cocos nucifera_ is aan ieder onder den
naam van _Kokospalm_ bekend, maar wordt in Nederlandsch-Indië onder
de Europeanen _Klapperboom_ genoemd. De eerste dezer namen is van de
Portugeezen tot ons gekomen, de andere is eene verbastering van een der
menigvuldige inlandsche namen. Over beide heb ik het een en ander te
zeggen.

_Kokos_ is eigenlijk de naam van de noot, zoodat de boom terecht
Kokosboom of Kokospalm geheeten wordt, terwijl kokosnoot strikt genomen
een pleonasmus in zich sluit. Van Linschoten, "Itinerario", bl. 78,
zegt: "De Portugesen noemen deze vruchten _coquo_, om die drie gaetkens
die daer in sijn, ghelijckheyt hebbende met een meerkattenkop." Indien
deze laatste woorden eene verklaring beoogen, zijn zij volkomen
onverstaanbaar voor hem die in de Portugeesche taal geheel vreemdeling
is; wie deze echter eenigszins kent, kan althans naar de beteekenis
gissen. _Coco_ (de vorm _coquo_ is thans geheel verouderd) beteekent
in het Spaansch en Portugeesch een momaangezicht of masker, waarmede
men den kinderen vrees aanjaagt. Nu heeft de kokosnoot door de gaatjes
of putjes die er in worden opgemerkt, eenige overeenkomst met een
aangezicht,[31] inzonderheid, zooals van Linschoten opmerkt, met dat
van een meerkat, en is dus niet ongeschikt om als middel te dienen om
kinderen bang te maken. Bepaaldelijk wordt de oorsprong van den naam
zoo voorgesteld door de Paiva: "Sermôes", I, p. 232, waar hij, na de
gedaante van de kokosnoot beschreven te hebben, dus voortgaat: "per
razâo da qual figura,... os nossos lhe chamarâo _coco_, nome imposto
pelas mulheres a qualquer cousa, com que querem fazer medo as crianças",
d. i. "om reden van welke gedaante de onzen haar _coco_ noemen, een naam
die door de vrouwen gegeven wordt aan ieder voorwerp waarmede zij kleine
kinderen willen bang maken."

[31] Vgl. Baldaeus, "Afgoderye der Heydenen", bl. 23, waar hij eene
     mythe verhaalt, waaruit verklaard wordt, "dat den Kokos een
     gedaante en aangezichte heeft als een mensch."

Misschien zullen sommigen deze verklaring van den naam _kokos_ wat
gezocht vinden, en liever aannemen dat het woord uit de eene of andere
taal van tropisch Azië, Afrika of Amerika afstamt. Het ontbreekt echter
zooveel ik weet geheel aan getuigenissen, die dat gevoelen zouden kunnen
schragen.[32]

[32] De overeenkomst van _kokos_ met _koeki_ en _koïx_, namen
     voorkomende in de "Historia plantarum" van Theophrastus, is o. a.
     opgemerkt in Kramers-Bonte "Kunstwoordentolk". _Koïx_ heeft zeker
     niets te maken met de _Coïx lacryma_ der hedendaagsche botanici,
     maar schijnt de _Hyphaene_ of Doempalm van Opper-Egypte aan te
     duiden. Zie Fraas, "Synopsis plantarum Florae classicae", p. 278.
     Dit is althans een palm, en wel een palm welks vruchten door de
     arme bevolking gegeten worden; maar de overeenkomst met den
     kokosboom, dien de Grieken niet kenden, is zeer gering. Men heeft
     ook nog gewezen op de overeenkomst met het Gr. _kokkos_, de pit of
     kern eener vrucht, soms ook de geheele bes.

De naam _klapper_ heeft aanleiding gegeven tot eene zonderlinge
verwarring, doordien hij ook aan de Nederlanders in Europa bekend
is als naam voor een inheemschen boom en eene inlandsche olie. De
Europeesche _klapperboom_ is volgens van Dale de _abeel_, volgens
Heremans, "Ned.-Fr. Woordb.", _le tremble_, welk woord hij in het
Fr.-Ned. deel vertaalt door _ratelaar_, _ratelpopulier_, _trilpopulier_,
_klaterabeel_. Deze namen, die allen klaarblijkelijk de _Populus
tremula_ L. aanduiden en ontleend zijn aan hare lange, saamgedrukte,
bij het minste zuchtje het blad in trillende beweging brengende
bladstelen,--kunnen dus nog met _klapperboom_ vermeerderd worden. Van
Dale's verklaring door _abeel_, indien men daardoor als gewoonlijk
de _Populus alba_ verstaat, is niet volkomen juist. De Europeesche
klapperolie is volgens van Dale en Heremans de papaverolie, de olie
getrokken uit de klapper- of klaproos. Het maakt op hen die deze
weinig gebruikelijke namen niet kennen, en daarentegen met de Indische
beteekenis van klapperboom en klapperolie gemeenzaam zijn, een
komischen indruk, wanneer zij bij Weiland onder de samenstellingen met
_klapper_, _klapperen_: "_klapperboom_, _klapperman_, _klapperolie_,
_klappertanden_", door elkander zien aangevoerd. Ik houd mij overtuigd,
dat Weiland, die klaarblijkelijk niets van Indië en Indische zaken wist,
bij _klapperboom_ en _klapperolie_ alleen aan de _Populus tremula_ en
aan de papaverolie gedacht heeft. Zijn hem die woorden al eens in de
Indische beteekenis voorgekomen, dan heeft hij ze hoogstwaarschijnlijk
niet verstaan of ter goeder trouw gemeend dat ook in Indië
ratelpopulieren groeiden en papaverolie in algemeen gebruik was.
Heeft hij zich werkelijk zoo vergist, dan is hij de eenige niet. In
de "Annales de l'extrême Orient" gaf de heer Meyners d'Estrée een
uittreksel van een artikel over het landschap Deli in het "Tijdschrift
v. h. Aardr. Gen.", waarin ik over de kultuur van klapperboomen sprak.
De Fransche schrijver vertaalde dit met "la culture du tremble".

De kokosnoot heet in laag Javaansch _kerambil_, in hoog Javaansch
_k[)e]lôpô_ of _klôpô_. Dit laatste komt in den vorm _k[)e]lapa_ of
_klapa_ ook voor in het Soendaasch, alsmede in het Maleisch, dat echter
ook een eigen naam voor deze vrucht heeft, _njioer_ of _nioer_. Onze
oude schrijvers maakten van kelapa of klapa, met een latiniseerenden
uitgang, _calappus_ of _clappus_, evenals van _Jati_ soms _Jatus_
(zie op _Kajaten_). Voorbeelden van dit clappus (een enkele maal tot
_clappes_ verbasterd) vindt men o. a. bij Baldaeus, "Malabar en
Choromandel", bl. 143, "Afgoderye der Heidenen", bl. 136; Wouter
Schouten (uitg. van 1875), I, bl. 190; Rumphius, "Amb. Kruydboek",
I, bl. 1; "Verh. v. h. Bat. Gen.", V, bl. 3. Later is _klapper_,
_klapperboom_, _klapperolie_ enz. in zwang gekomen, zonder twijfel als
een uitvloeisel dierzelfde zucht om aan Indische zaken, onafhankelijk
van de beteekenis, den Europeaan gemeenzame namen te geven, waarvan ik
een aantal voorbeelden in het artikel _kaalkop_ heb bijeengesteld.




Areek.

_Areek_ heet dikwijls bij onze oude schrijvers de noot van den
Pinangpalm (_Areca Catechu_) of zoogenaamde betelnoot, die door de
bewoners van den Indischen Archipel en andere Indische volken met het
betelblad gekauwd wordt. (Zie op _Betel_). Ik bepaal mij tot een paar
voorbeelden. Baldaeus, "Afgoderije der Heydenen", bl. 15: "daar is ook
een zoort van Bramines, haar onthoudende van betel te eten, zijnde een
groen blad met drooge areek ofte jonge genomen ende met kalk 'tzamen
gemaakt." Rijklof van Goens bij Valentijn, "Ceilon", bl. 243: "Men
bouwde op Coetsjin een schip, om met peper en areek na Porto Novo
verzonden te worden".

Dit woord schijnt van Malabaarschen oorsprong te zijn, maar is van de
Malabaren overgegaan tot de Portugeezen, en van de Portugeezen tot
ons, ofschoon men thans in Indië, ook onder Europeanen, de betelnoot
gewoonlijk met den Maleischen naam _pinang_ noemt. In de botanie is
_Areca_ de naam geworden van het geheele geslacht palmen waartoe de
pinangpalm behoort. Bij Rumphius, "Amboinsch Kruydboek", D. I, bl. 28,
lezen wij over dezen naam het volgende: "In Guseratten en Decan heet de
betelnoot _Suppari_, te Goa en overal daar de Portugeesche taal gebruikt
werd, heet ze, zoowel de groene als de drooge, _Arequa_ of _Areca_ en
den boom _Arequero_... Ik zelfs heb ze van de Mallabaren horen noemen,
de jonge en groene _Paynga_, de oude _Areec_ en _Pac_."

Dat de naam _Areek_ ook nu nog niet geheel verouderd is, zien wij uit de
vermelding van areek-noten in Ritter's "Indische herinneringen", bl.
262.




Betel.

Deze bij de Europeanen gewone naam voor de _sirih_ der Maleiers, d. i.
voor het geurige, roodsappige en bittere blad, dat zij gewoon zijn met
een stukje pinangnoot en een weinig fijne kalk, dikwijls ook met een
gambirkoekje, te kauwen, zou, volgens Bontius, in het aanhangsel op
Piso, "de Indiae utriusque re naturali et medica", p. 90, Javaansch
zijn. Maar hoe vreemd ons zulk eene dwaling in een te Batavia gevestigd
geneesheer ook schijnen moge, het is zeker dat hij zich vergist, daar
de betel in het Javaansch in de lage taal _soeroeh_, in de hooge taal
_s[)e]dah_ heet. Vandaar ook de naam der residentie _Pasoeroehhan_ of
_Pasoeroewan_, in de hooge taal _Pas[)e]dahhan_, die _beteltuin_
beteekent.

Toen ik in "de Gids" voor Maart 1876 mijne aankondiging van Prof. Dozy's
"Oosterlingen" schreef, was de oorsprong van het woord _betel_ mij niet
bekend; maar onze beroemde linguist Neubronner van der Tuuk schreef mij
daarover het volgende: "_Betel_ is door 't Portugeesch heen tot ons
gekomen uit het Tamiel, waar het wettilei is (zie Röttger's Wdbk., bl.
236, r. 1.). Het wordt in het Tamiel _werrilei_ gespeld, maar twee r's
worden als _t_ uitgesproken". Ik vind in de Portugeesche woordenboeken
de vormen _betele_, _betelle_, _betel_, _bethel_ en _betre_. Van
Linschoten "Itinerario", bl. 84, schrijft _bettele_ of _bethre_. Bontius
gebruikt den vorm _betele_, die ook het naast komt aan dien gebezigd in
_Chavica betle_, den botanischen naam der plant. De Portugeezen hebben
zeker het betel-kauwen het eerst leeren kennen op de kust van Malabar,
waar het Tamiel te huis behoort. Daarom zegt ook Moraes Silva in zijn
Portugeesch Woordenboek, art. _betele_: "Herva trepadeira aromatica, que
os Malabares mascâo ordinariamente," d. i. "eene geurige klimplant, die
de Malabaren gewoonlijk kauwen."

Onder de veelvuldige samenstellingen, zooals _betelblad_, _beteldoos_,
_betelpeper_, _betelpruim_ enz., verdient _betelnoot_ opmerking, omdat
daardoor niet de vrucht van de sirih- of betelplant, maar de met het
betelblad gekauwde pinangnoot of areek wordt aangeduid. Zie op _Areek_.




Zuurzak.

Met dezen naam noemt men thans in Nederlandsch-Indië algemeen de
_nangka_, de vrucht van _Artocarpus integrifolia_. Dat hij echter zeer
ongepast is, kan blijken uit iedere goede beschrijving der vrucht, b.v.
uit de volgende bij Valentijn, III, 1, bl. 160: "Deze vrugt is van
groote en dikte als een lange watermeloen, zijnde omtrent anderhalve
voet en ook wel langer, en wel zoo dik als een man boven aan zijn dije
is... Zij smaken zeer _zoet_, ten deele als zoete limoenen en ook wel
wat na honig." Heeft dus al de vorm van de vrucht eenige overeenkomst
met een zak, er is geen enkele reden om haar _zuur_zak te noemen.

Doch bij onze oude schrijvers leest men ook niet _Zuurzak_, maar
_Soorsak_, en wij schijnen hier wederom een voorbeeld te hebben van die
verbastering van vreemde woorden, om ze een meer Nederlandsch voorkomen
te geven, waaraan wij _klapper_ voor _kalapa_ en een aantal dergelijke
(zie op _kaalkop_) verschuldigd zijn. Valentijn, t. a. p., bl. 159,
noemt de _Artocarpus integrifolia_ den _Soorsakboom_, schrijft _soorsak_
cursief als een vreemd woord, noemt als soorten de _Biloelang-soorsak_
en de _Brij-soorsak_ (de laatste dus genoemd omdat zij papachtig is), en
geeft niet de minste aanleiding om te denken, dat hij _soorsak_ voor een
Ned. woord houdt. Anders echter Rumphius, "Amboinsch Kruydboek", Dl. I,
bl. 105, die van deze vrucht sprekende zegt: "Naam, in 't Latijn,
_Saccus arboreus major_, bij onze Duitsche _soorzak_ of _schorzakken_,
omdat ze wel een schorre of ruige zak gelijken." Doch in deze verklaring
schijnt Rumphius mij der taal in twee opzichten geweld aan te doen;
vooreerst door _soor_, zonder opheldering, met _schor_ te verwisselen;
ten andere door aan _schor_ in het algemeen de beteekenis van _ruw_,
_ruig_, toe te kennen, terwijl het, voor zoover ik weet, alleen in
de uitdrukking _schorre_ (d. i. ruwe, kale, steile) _kusten_, een
zeemansterm, in het dagelijksch leven onbekend, eene beteekenis heeft
die daarnaar zweemt. _Soorsak_ heeft een geheel on-Nederlandsch aanzien,
en daar alle pogingen om het woord in eenige taal of dialect van
Insulinde weêr te vinden, tot hiertoe vruchteloos zijn gebleven, ligt
het voor de hand te gissen, dat de naam uit Hindostan zal afkomstig
zijn. De Malabaarsche naam dezer vrucht is echter _Jaka_ of _Jakka_,
waarvan het Engelsche _Jack_, _jackfruit_. Ook deze naam _Jaka_ komt
bij onze oude schrijvers voor, b. v. bij v. Linschoten, "Itinerario",
bl. 73 (die _Iaqua_ of _Iaacca_ schrijft); Nieuhoff, "Gezandschap aan
den grooten Tatarischen Khan", D. II, bl. 146; "Batavia in derzelver
gelegenheid", D. IV, bl. 39.

Het verdient uit dien hoofde opmerking, dat de Engelschen de uit
West-Indië afkomstige Anona's, die sedert lang naar Oost-Indië zijn
overgebracht, onderscheiden in custard-apple (_Anona squamosa_),
sweet-sop (_Anona reticulata_), en sour-sop (_Anona muricata_). Zie
Drury, "Useful plants of India", p. 44. Als eenigszins overeenkomende
met de inlandsche Nangka, maar door de Hollanders ingevoerd, noemt men
de _Anona muricata_ in Indië _Nangka welanda_ of _hollanda_ (Hollandsche
nangka). De naam _soursop_, verbasterd tot _soorsak_, en vervolgens tot
_zuurzak_, schijnt door Rumphius, Valentijn en hunne opvolgers op de
ware inlandsche Nangka te zijn overgebracht. De vrucht van _Anona
muricata_ heeft werkelijk een zuursappig, verfrisschend vleesch. Zie
Bisschop Grevelink, "Planten van Ned.-Indië", bl. 28.




Ananas.

Deze om haar heerlijke vruchten bekende plant, de _Ananassa sativa_,
wordt in geheel Indië, zoo op het vasteland als op de eilanden, in
talrijke verscheidenheden gekweekt. Algemeen wordt thans erkend dat deze
plant uit Brazilië of Peru afkomstig is, ofschoon de ouderdom harer
cultuur en hare verwildering op de eilanden van den Archipel Rumphius
aan haren Amerikaanschen oorsprong deden twijfelen. Zoowel als de plant
is ook haar naam uit Amerika afkomstig. Ik lees in "The Treasury of
Botany" van Lindley en Moore, p. 60, dat deze plant het eerst aan de
Europeanen bekend werd in Peru, dat zij daar te lande _nanas_ heet, en
dat zij onder dezen naam in 1555 beschreven werd door den monnik André
Thevet. Paludanus, in de aanteekeningen op v. Linschoten's "Itinerario",
schrijft (bl. 72) "Ananas, van die Canarijns _ananasa_ geheeten, van
die Brasilianen _nana_ en van anderen in Hispaniola _iaiama_, van die
Spangiaerden in Brasyl _pinas_, om eenighe ghelijkenisse die deze vrucht
heeft met die pijnappel[33], is uyt die provincie van Sante Croce eerst
in Brasiliën, vandaer in Spaensch-Indiën ende volgens in Oost-Indiën
gebracht." Piso, "de Indiae utriusque re naturali et medica", zegt,
p. 194, dat de plant bij de Brazilianen _nana_ en bij de Portugeezen
_ananas_ heet, en het Portugeesch Woordenboek van da Costa e Sá zegt
op _Ananas_: "fruto e planta do Brasil". Ook S. de Vries, "Curieuse
aenmerkinghen", I, bl. 231, bevestigt dat _nana_ de Braziliaansche naam
is. Wij mogen dus niet twijfelen of plant en naam beide zijn door de
Portugeezen uit Amerika naar Oost-Indië overgebracht.

[33] Men herinnert zich dat _pineapple_ de gewone naam der ananas is in
     het Engelsch.

Het is duidelijk dat ook wij den naam dezer plant van de Portugeezen
hebben overgenomen, terwijl in het Javaansche en Maleische _nanas_,
op wat wijze dan ook, de oorspronkelijke Amerikaansche vorm van dien
naam is bewaard of hersteld. Aan de volken van den Archipel moest het
toeschijnen dat deze naam door reduplicatie, ontstaan was; vandaar dat
hij in sommige talen (Bataksch, Dajaksch, Soendasch) de vormen _honas_,
_k[)e]nas_, _kanas_, kon aannemen, waardoor hij meer bepaald tot nom.
subst. is gestempeld. Merkwaardig is de Menangkabausche naam _pisang
[)a]nas_, die zich kwalijk met den aard der vrucht laat rijmen.

Ofschoon ik in de gelegenheid was, alvorens dit stukje ter perse ging,
het (nog niet afgedrukte) art. _ananas_ in het Woordenboek van de Vries
en te Winkel te raadplegen, heb ik gemeend niets aan dit artikel te
moeten veranderen. Bij vergelijking zal bevonden worden dat beide
elkander bevestigen en aanvullen.




Vanielje.

Ofschoon dit product, dat tot de orchideeën behoort, uit Amerika
afkomstig is, moet de naam niet uit eenige Amerikaansche taal, maar uit
het Spaansch worden verklaard. Hij luidt in die taal _vaynilla_, een
verkleinvorm van _vayna_, het Latijnsche _vagina_. _Vayna_ beteekent in
het algemeen eene _scheede_, en inzonderheid de scheede die het zaad
van sommige planten bevat, de zaaddoos, peul of hauw. De vruchten der
vanielje (_vanilla aromatica_) bestaan werkelijk uit kleine, lange
hauwen, zoodat de reden van den naam geheel voor de hand ligt. De
Mexicaansche naam der vanielje is Tlilxochitl. Zie Piso, "Mantissa
aromatica", p. 200.




Agar-agar.

_Agar-agar_ is de gewone Maleische naam van de _Plocaria (Gracilaria)
candida_, thans _Sphaerococcus lichenoïdes_, eene soort van eetbare
zeewier, soms bij Nederlandsche schrijvers _zeedruiven_ genoemd,
ofschoon ook bij hen _agar-agar_ de gebruikelijke naam is. Deze wier
komt voor langs de stranden van meest alle eilanden van den Archipel
en van Ceilon, en vormt een belangrijk artikel van uitvoer naar China.
Om ze te eten kookt men ze tot eene gelei, die door de Chineezen ook
als lijm of vernis wordt gebruikt. Te Singapore ziet men overal op de
straten venters van water, groenten, vruchten, soep en agar-agar. Zie
Wallace, "Insulinde", I, bl. 39. Zie verder Filet, "Plantk. Wdbk.", no.
20 en 21; v. d. Burg, "de Geneesheer in Indië", D. III, bl. 79; Miquel,
"Sumatra", bl. 42.




Bamboes.

_Bamboes_ is in onze taal de naam van het botanisch geslacht _Bambusa_,
dat, vooral in de soort _Bambusa vulgaris_, in een groot aantal
verscheidenheden zoowel in Hindostan als in den Indischen Archipel
voorkomt. Andere soorten vindt men in West-Indië en Midden-Afrika, en
voor de bewoners der tropische gewesten is er geen andere plant, die het
bamboesriet in nuttigheid evenaart. Om een denkbeeld te erlangen van het
eindeloos verschillend gebruik dat van deze plant en al hare deelen
gemaakt wordt, raadplege men b. v. Wallace's "Insulinde", D. I, bl.
129-135.

Het woord _bamboes_, mv. _bamboezen_, dat ook in vele samenstellingen,
b. v. _bamboesriet_, _bamboesstok_, _bamboeskoker_ enz. voorkomt, wordt
in onze taal niet enkel van de geheele plant, maar soms ook van enkele
harer deelen gebruikt. Zoo vindt men b. v. bij Gevers Deynoot, "Reis
naar Oost-Indië", op bl. 79 _bamboezen_ in de beteekenis van de door een
knoop gescheiden leden der bamboesplant ("de inlander die eenige gelden
verzameld heeft begraaft deze in bamboezen onder den grond"), op bl. 105
in die van bamboesstokken ("puntige bamboezen werden in het werk gesteld
om den tijger en den karbouw met elkander te doen strijden"). Ook wordt
van _bamboes_ het stoffelijk bijv. nw. _bamboezen_ gevormd, b.v.
bamboezen huisjes, bamboezen kooi, bij denzelfden schrijver, bl. 78 en
105.

Ons woord _bamboes_ is door toevoeging eener _s_ gevormd van _bamboe_,
aan welken laatsten vorm thans sommige schrijvers uit een streven naar
nauwkeurigheid de voorkeur geven. In den Indischen Archipel is de naam
_bamboe_ niet onbekend, maar hij is er door de vreemde, Aziatische of
Europeesche, handelaars ingevoerd. De inlandsche naam van dit riet is
_boeloeh_ (Maleisch) of _woeloeh_[34] (Javaansch). De naam _bamboe_,
waarvoor men ook _mamboe_ zegt, stamt uit Hindostan. "Oock is", zegt v.
Linschoten "Itinerario" bl. 82, "op alle de custe van Malabar veel dick
riet, en principaelijk aan de custe van Choromandel, welck riet wordt
van de Indianen _mambu_ genaempt, en van de Portugesen _bambu_". In de
Portugeesche woordenboeken vind ik de vormen _bambu_, mv. _bambuz_, en
_bambuz_, mv. _bambuzes_. Het kan nauwelijks aan twijfel onderhevig
zijn of wij hebben ook dit woord van de Portugeezen overgenomen en ons
_bamboes_ is naar _bambuz_ gevormd.

[34] _Woeloeh_ is de Jav. uitspraak van _boeloeh_, maar wordt volgens
     de woordenboeken slechts van eene bijzondere soort, de _Bambusa
     excelsa_, gebezigd. De algemeene Javaansche naam van de bamboes is
     _pring_, in de hooge taal _d[)e]ling_.




Rotting.

_Rotting_ is, volgens Weiland, "eigenlijk een rietachtig plantgewas,
dat bij de kruidkenners den naam van _rottang_ voert en verschillende
soorten heeft, en in het gebruik een staf, van dat plantgewas genomen."
Deze verklaring is weder zeer gebrekkig; voor eene juiste zijn weinig
meer woorden, maar wat meer zaakkennis noodig. Ons _rotting_ en het
Engelsche _rattan_ zijn verbasteringen van het Maleische _rotan_,
hetwelk de algemeene naam is van de rietpalmen, behoorende tot de
botanische geslachten _Calamus_ en _Daemonorops_, en in een verbazend
aantal soorten in de bosschen van den Indischen Archipel voorkomende.
Over den oorsprong van het Maleische woord zelf uit te weiden ligt
buiten mijn bestek; men zie daarover v. d. Tuuk, "Bataksch leesboek",
D. IV, bl. 119; maar wel is het van belang op te merken, dat reeds in
onderscheidene dialecten van den Indischen Archipel zelven, in plaats
van de finale _n_, in dit woord de neusklank _ng_ gehoord wordt, zooals
in het Makassaarsche _raoekang_, het Bataksche _hotang_, het Daïrische
_k[)e]tang_.[35] In de talen van Insulinde gaat de finale _n_ zeer licht
in _ng_ over en meenen de Europeanen deze laatste letter dikwijls ook
daar te hooren, waar de inboorlingen de enkele _n_ schrijven. Zoo b. v.
in het gewone _kojang_ voor het Maleische _kojan_, in _orang oetang_ v.
_o. oetan_. (zie op het woord), in _Bintang_, zooals de Europeanen den
naam van het eiland _Bintan_ uitspreken enz. Vgl. ook op _Tang_. En zoo
hebben de Europeanen van _rotan_ veelal _rotang_ gemaakt, b. v. in den
botanischen soortnaam _Calamus rotang_.

[35] De Bataksche vormen doen echter de hier aangenomen afleiding van
     _raoet_, met _an_ als vormingslettergreep, in twijfel trekken
     en eer denken aan den grondklank _tang_, die het begrip van
     rekbaarheid en buigbaarheid schijnt uit te drukken. Mocht dit
     juist zijn, dan is de _ng_ oorspronkelijk.

Eene andere opmerking tot verklaring van het verbasterde _rotting_ is,
dat de Europeanen, daarvoor grond vindende in de inlandsche uitspraak,
geneigd zijn in Maleische en Javaansche woorden de tusschen twee
vokalen, waarvan de voorafgaande betoond is, geplaatste medeklinkers
te verdubbelen of tusschen de beide lettergrepen te verdeelen, zooals
in dammer, pagger, passer, slokkan, dessa en andere. _Rotan_ werd
dus _rottang_, en de toonlooze _a_ in de laatste lettergreep, door
de versterking der voorlaatste nog meer verkort, ging in dammar,
paggar, passar in [)e], in rottang in de nagenoeg evenzoo luidende [)i]
over.[36] Men schreef dus _rotting_, welke vorm reeds zeer oud is en o.
a. voorkomt bij Baldaeus, "Ceilon", bl. 88.

[36] Indien men _rotteng_ in plaats van _rotting_ schreef, zou de
     uitspraak niet wezenlijk verschillen.

Rotting is geheel een Nederlandsch woord geworden, zooals blijkt uit de
vele daarmede gevormde samenstellingen, b.v. rottingknop, rottingband,
rottingolie enz. In den handel onderscheidt men handrotting (zwaardere
stukken op bepaalde maat gesneden voor wandelstokken) en bindrotting
(lange, dunne stukken voor bindmiddel en vervaardiging van matten en
meubelen gebruikt.)




Bataten.

_Bataten_ of _pataten_ (patatten) is de met de plant zelve uit Amerika
afkomstige naam eener Convolvulacee, die door de botanici _Batatas
edulis_ genoemd wordt, en wier eetbare, vleezige en zoet smakende
knollen onder de voedingstoffen der tropische gewesten eene belangrijke
plaats innemen. Volgens Nieremberg, "Hist. Nat." l. XV, c. 90,
aangehaald bij Rumphius, "Amboinsch Kruydboek", D. V, bl. 369, zou het
woord _batatta_ uit Haïti afkomstig zijn, hetgeen het door Rumphius
eenigszins in twijfel getrokken gevoelen bevestigen zou, dat dit
knolgewas door Spanjaarden en Portugeezen uit Amerika naar Manilla en
vandaar naar de Molukken en andere gewesten van den Indischen Archipel
is overgebracht. Het voorkomen der bataten in het wild, zelfs op
eilanden waar nooit geregelde vestiging van Europeanen plaats had, is
hiertegen, blijkens vele soortgelijke gevallen, geen afdoend bewijs.
Ook Piso, "de Indiae utriusque re nat. et med.", p. 254, beschrijft de
_bataten_ als een Amerikaansch gewas, waarvan hij de Peruaansche en
Braziliaansche namen opgeeft.

De naam _bataten_, Port. en Sp. _batáta_, is ongetwijfeld weder door de
Spanjaarden en Portugeezen tegelijk met de plant zelve verspreid en door
de Nederlanders in Indië, gelijk ook door de Maleiers (zie Rumphius, t.
a. p., bl. 368) van hen overgenomen. Ook is hij in den vorm _Batatas_ de
botanische naam geworden van het geslacht, waartoe deze plant behoort.

Men noemt de bataten dikwijls ook "zoete aardappelen" en inderdaad
hebben zij met de gewone aardappelen, _Solanum tuberosum_, veel
overeenkomst. Vanhier dat, toen de aardappelen, die in de bergen van
Peru en Chili in het wild wassen, maar reeds in overoude tijden door
cultuur over Amerika verspreid zijn, het eerst in Engeland bekend
werden, zij daar, als uit Virginië ingevoerd, met den naam van _Batatas
Virginiana_ bestempeld werden. Hieruit laat zich ook verklaren dat
_potatoes_, eene verbastering van _batatas_, de gewone naam der
aardappelen in het Engelsch is gebleven. Evenzoo heeten in het Zweedsch
de aardappelen doorgaans _potates_ of _potäter_, en ook in andere talen
wordt dit knolgewas nog wel eens _bataten_ of _pataten_ genoemd.

Van Dale, "Nieuw Ned. Woordenb." verklaart _bataten_ door "groene
aardappelen". Ik denk dat dit eene verschrijving is voor "zoete
aardappelen", onder welken naam de bataten algemeen bekend zijn. Er
bestaan zooveel ik weet geene andere groene aardappelen dan die welke,
boven den grond groeiende en daardoor aan de lucht blootgesteld, eene
groene kleur hebben aangenomen. Doch het is ondenkbaar dat men aan deze,
die niets dan gewone aardappelen zijn, den naam zou gegeven hebben van
eene plant, die tot eene geheel andere plantenfamilie en tot de
voortbrengselen der tropische gewesten behoort.




Banaan.

Deze plant is aan Oost- en West-Indië, of, om juister te spreken, aan de
tropische gewesten van Azië, Afrika en Amerika gemeen. Men heeft zelfs
vroeger aangenomen dat zij, evenals de maïs en eenige andere planten, in
beide halfronden oorspronkelijk was; doch zulke voorstellingen worden
door de tegenwoordige wetenschap gewraakt. Wat de banaan betreft,
gelooft men thans algemeen dat zij in de oude wereld te huis behoort,
en vermoedt men dat zij in den allereersten tijd der ontdekkingsreizen
van Portugeezen en Spanjaarden door hen naar de nieuwe wereld is
overgebracht. En hiervoor pleit ook de getuigenis van Oviedus, "Hist.
Indic.", l. 8, c. 1, dat de _platano_ door de Spanjaarden en Portugeezen
uit Groot-Kanarië het eerst naar de Nieuwe Wereld gebracht is en zich
daar later vermenigvuldigd heeft.

Deze plant, die bij verschillende volken eene belangrijke plaats onder
de voedingstoffen inneemt, heeft ook een aantal zeer uiteenloopende
namen. In het Arabisch heet zij _mauz_, waarvan de botanische
geslachtsnaam _Musa_ afkomstig is. In den Indischen Archipel heeft zij
bijna zooveel namen als er talen gesproken worden; ik noem slechts
_pisang_ in het Maleisch en hoog-Javaansch, _g[)e]dang_ in het laag
Javaansch, _tjaoe_ in het Soendaasch, _oenti_ in het Makassaarsch, als
voorbeelden. Zonderling is de Spaansche naam _platano_ of _plantano_;
want het eerste is in het Spaansch ook de naam van den _plataanboom_,
die niet in het minst op de banaanplant gelijkt, en _plantano_ schijnt
eer eene verbastering van _platano_, door de in den volksmond zoo
vaak voorkomende inlassching der liquida (zie bij _amfioen_ en
pampoesjes)[37], dan omgekeerd. Intusschen is van _plantano_ de gewone
Engelsche naam _plantain_ gevormd. De meest verbreide naam dezer plant
is echter _banaan_, zoo het schijnt door de Portugeezen in den vorm
_banána_ tegelijk met de plant uit Afrika naar Brazilië overgebracht,
zoodat Dapper, "Beschrijving van het Keizerrijk Sina", bl. 221,
terecht kon schrijven, dat _bananas_ de naam dezer vrucht is bij de
Brazilianen. Evenwel worden door Piso, "de Indiae utriusque re nat. et
medica", p. 154, geheel andere namen als voor de pisangs in Brazilië
gebruikelijk opgegeven, namelijk _pacobuçu_ en _pacobeté_. _Pacobuçu_
is de naam van de soort die de botanici _Musa sapientum_ noemen, en
_pacobeté_ de naam van de _Musa paradisiaca_, die in Suriname _bakkove_
(elders _baccovo_, _pacoba_) wordt geheeten. Men beschouwt in die
gewesten de _M. sapientum_ soms als de echte typische banaan, en
stelt ze als zoodanig tegenover de _M. paradisiaca_, die kleiner en
overvloediger vruchten draagt. Echter worden, als men algemeen spreekt,
de bakkove's onder den naam van banaan begrepen. Zegt men dus, gelijk
men zoo dikwijls leest, dat in West-Indië de banaan nevens de bakkeljauw
het hoofdvoedsel van de negerslaven placht te wezen, dan is daarmede
niet beslist of men Musa sapientum of Musa paradisiaca bedoelt; het
was zelfs doorgaans de bakkove, die aan de negers verstrekt werd.

[37] Naar mijn inzien wordt de liquida eerder ingevoegd dan
     uitgestooten, waarom ik ook geneigd ben _laterna_ voor den
     oorspronkelijken, _lanterna_ (waarvan ons lantaarn) voor den
     verbasterden vorm te houden. Evenzoo is _taggerijn_ ouder dan
     _tangerijn_. Zie Dozy's "Oosterlingen" op dit woord, waar de
     vergelijking der uitspraak van de dubbele _g_ als _ng_ in het
     Grieksch mij minder gepast schijnt. Rumphius, "Amb. Kruydb.",
     D. V, bl. 128, houdt in de beteekenis van "banaan" _plantano_
     voor den waren vorm en wil dien afleiden van _planta_; maar hoe
     dan den uitgang _ano_ te verklaren?

Ik deed reeds opmerken, dat de naam banaan door de Portugeezen uit
Afrika naar Amerika werd overgebracht. Inderdaad schijnt _banaan_
oorspronkelijk Afrikaansch te zijn. Volgens Rumphius is banaan een naam
die in Guinee te huis behoort; Th. Tromp, in zijne "Herinneringen", bl.
50, zegt mede dat men in Afrika de pisangs _bananen_ noemt. Overigens
hebben de Franschen en Duitschers algemeen den naam banaan aangenomen,
en zelfs onder de Nederlanders, die in vroeger tijd met de minder
afgelegene en meer door Europeanen gekoloniseerde Westindische
bezittingen, veel meer dan met de door het monopolie der Compagnie voor
den ondernemingsgeest der particulieren gesloten gewesten van Insulinde
bekend waren, was de naam banaan veel meer dan die van pisang bekend. In
de laatste jaren, nu men Insulinde zooveel meer heeft leeren kennen en
waardeeren en zoovele familiën na veeljarig verblijf in Indië zich weder
metterwoon in het moederland vestigen, wordt in den dagelijkschen omgang
het woord _banaan_ meer en meer door pisang verdrongen, en is, zelfs
_de ware pisang_ eene spreekwoordelijke uitdrukking geworden. Sommigen
willen den _pisang_ van de _banaan_ onderscheiden. Daarin eene zoo wijd
verspreide cultuurplant natuurlijk een verbazend aantal verscheidenheden
ontstaan zijn, kan men met het verschil van namen ook lichtelijk
het denkbeeld van eenig soortverschil verbinden; maar bepaalde
verscheidenheden, waaraan men den naam van pisang in onderscheiding met
dien van banaan zou kunnen toekennen, zijn niet aan te wijzen. Alle
gekweekte variëteiten in Indië schijnen tot dezelfde beide soorten
als de Amerikaansche: _Musa sapientum_ en _Musa paradisiaca_ te
moeten gebracht worden. Zelfs in Afrika worden pisang en banaan hier
en daar door elkander gebezigd. Zoo leest men b. v. in Mansvelt's
"Kaapsch-Hollandsch Idioticon," op het woord _Pisang_: "algemeene
Kaapsche naam voor _de verschillende banaansoorten_", terwijl de
Marrée, in zijne "Beschrijving der Goudkust", II, bl. 199, zelfs van
_pisangboomen_ als een product dier kust gewaagt.

Naar aanleiding van dit woord _pisangboom_ merk ik hier ten slotte nog
op, dat het niet zeer juist is de pisangplant een boom te noemen. De
stam is geheel kruidachtig en wordt slechts door de vast om elkander
gerolde bladscheeden gevormd.




Anemoon.

_Anemoon_ is de naam van een bekend geslacht van planten, met fraaie
bloemen, behoorende tot de familie der Ranunculaceeën, en ook bij de
botanici _Anemone_ geheeten.

Omtrent den oorsprong van den naam dezer bloem bestaat eene Arabische
legende, die door Caussin de Perceval, "Essai sur l'histoire des
Arabes", II, p. 156, aldus verhaald wordt. "Une prairie voisine de Hira
produisait beaucoup d'anemones. Le roi Nòman affectionnait, dit-on, cet
endroit; il le prit sous sa protection, c'est à dire, qu'il en interdit
l'approche au public. Les fleurs qui y naissaient, furent appellées
pour cette raison chakaïk-an-Nòmân, fleurs de Nòmân." Men gevoelt
dat de bedoeling is anemoon van "an-Nòmân" af te leiden, en deze
afleiding heeft o. a. bijval gevonden bij Engelmann, "Glossaire des mots
Espagnols" enz. Zij is echter ongetwijfeld onjuist, gelijk Prof. Dozy in
de tweede zeer vermeerderde uitgave van dit glossaire, p. 373, heeft
aangetoond. _Anemoon_ is toch zonder eenigen twijfel het Grieksche
_anem[=o]né_, dat reeds bij Hippocrates voorkomt, terwijl Theophrastus
en Dioskorides reeds de soorten onderscheiden die nu nog _Anemone
coronaria_, _hortensis_, _Apennina_ genoemd worden. Zie Fraas, "Synopsis
plantarum Florae classicae", p. 130.

En toch is het volstrekt niet onmogelijk dat _anemoon_ in den grond van
Semietischen oorsprong is, gelijk er in het Grieksch zoovele andere
woorden zijn die van de Phoeniciërs en andere volken van het Oosten zijn
overgenomen. Movers, "Phönizier," I, p. 217, heeft reeds gegist dat
anem[=o]né het Hebr. of Phenicische _han-naäman_, d. i. de liefelijke,
zou wezen, en met Prof. de Goeje, die daarop in zijne aankondiging van
Dozy's "Oosterlingen" heeft opmerkzaam gemaakt, acht ik dit verre van
onwaarschijnlijk.




Guttegom.

Een bekende gele, harde en blinkende, als verfstof en als geneesmiddel
gebruikte soort van gom of hars, die men verkrijgt van verschillende
Indische boomen van de familie der Clusiaceeën. Ofschoon de guttegom
thans meest van Ceilon wordt aangevoerd, waar ze doorgaans van
_Stalagmites ovalifolius_ wordt verkregen, is echter de ware van oudsher
bekende guttegomboom de _Garcinia Cambogia_ (_Cambogia gutta_ L.), die
mede op Ceilon en, vandaar ingevoerd, op Java voorkomt. Doch de naam
_Cambogia_ wijst op het gewest, dat men (waarschijnlijk niet te onrecht)
voor het eigenlijk vaderland van dezen boom hield, namelijk Kambodja in
Achter-Indië. De Engelsche naam der guttegom, _gamboge_, laat zich
daaruit gereedelijk verklaren.

In het Spaansch en Portugeesch, uit welke talen wij de namen van zoovele
Indische handelswaren hebben overgenomen, komen voor de guttegom de
volgende namen voor:

1o. _Gomma rom_. Port. Hier is het tweede lid van den naam het Maleische
_rong_, waarmede in die taal de guttegom wordt aangeduid.

2o. _Gomma gambo_. Sp. Hier is het tweede lid naar allen schijn een
verbasterde of verminkte vorm van Kambodja of Gamboge.

3o. _Gomma gutta_. Sp. en Port. (ook in 't Fransch _gomme gutte_).
Hier is _gutta_ het gewone Maleische woord voor gom, _g[)e]tah_, dat
in denzelfden vorm ook in _gutta percha_ voorkomt. Zie het volg.
art. Misschien heeft het Latijnsche _gutta_, droppel (de gom vloeit
_droppels_gewijs uit de boomen), op de Europeesche schrijfwijze van
dezen Maleischen naam invloed gehad. Hoe het zij, _gomma gutta_
beteekent gom-gom. Beide leden van den naam beduiden hetzelfde in
verschillende talen. Toch is daaruit door eenvoudige omzetting ons
_guttegom_ ontstaan, dat in ieder geval verkieslijk is boven _gittegom_,
zooals soms wordt geschreven en uitgesproken.




Gutta-percha.

_Gutta-percha_ heet het in de lucht tot eene lederachtige stof verharde
melksap van zekeren boom, die op het Maleisch Schiereiland, Sumatra,
Borneo en andere eilanden van den Ind. Archipel veel voorkomt,--eene
stof die, daar ze lucht- en waterdicht is, eene groote plaats in de
hedendaagsche industrie inneemt en tot ontelbare doeleinden wordt
aangewend. Voor de uitspraak van het woord is het van belang op te
merken, dat wij het van de Engelschen hebben overgenomen, en dat dus de
_ch_ in _percha_ moet worden uitgesproken als in het Eng. in _church_
of _charity_. Inderdaad vertegenwoordigt ze de _tja_ van het Maleische
Alphabet. Beide bestanddeelen van _gutta-percha_ zijn Maleisch. _Gutta_
is, evenals in guttegom (zie op dat woord) het Maleische _g[)e]tah_,
gom. _Percha_, in het Maleisch met een _h_ op het einde en dus naar onze
gewone wijze van transscriptie _pertjah_ of _pertsjah_ te schrijven, is
de naam van den boom die deze gom oplevert, de _Isonandra gutta_ der
botanici, ofschoon deze wel de voornaamste, maar niet de eenige boom
is, waarvan de in den handel gebrachte gutta-percha wordt verkregen.

_Pertja_ (doch zonder de _h_ op het einde) is in de verbinding _Poelo
Pertja_ ook een Maleische naam van Sumatra of een deel van dat eiland.
Wat in dien naam _pertja_ eigenlijk beteekent is onzeker. Ik voer hem
hier alleen aan, omdat vele Europeanen _pertjah_ en _pertja_ verward
hebben, en daarom gutta-percha door _gom van Sumatra_ verklaren. Zoo
b. v. Kramers-Bonte in hun "Kunstwoordentolk", en van Dale in het "Nieuw
Ned. Wdbk.", welke laatste niet heeft opgemerkt, dat hij met zijne eigen
verklaring in strijd is, wanneer hij vervolgens van het verharde melksap
van den _percha-boom_ spreekt. _Percha_ moet in _gutta-percha_ òf het
eiland Sumatra, òf den pertjaboom, maar kan niet beide te gelijk
beteekenen.




Gonje, Goeni.

Het woord _gonje_ las ik op een uithangbord op de Oude Schans te
Amsterdam, en bij onderzoek vernam ik dat daaronder verstaan wordt een
soort van grove zakken tot verpakking van sommige handelswaren gebezigd.
Dit deed mij dadelijk aan goeni-zakken denken. Ik herkende toch in
_gonje_ gemakkelijk een vernederlandschten vorm van _goni_ of _goeni_,
op dezelfde wijze gevormd als _katje_ van _katti_, _pitjes_ van _pitis_.

De _goeni_ bestaat uit de vezelen der tot de Tiliaceeën behoorende
en in Bengalen veelvuldig gekweekte planten _Corchorus capsularis_ en
_Corchorus olitorius_. De uit deze vezelen geweven ruwe stof dient tot
vervaardiging van de zoogenaamde goeni-zakken tot verpakking van suiker
en koffie, welk laatste product vooral geacht wordt daarin beveiligd te
zijn tegen schadelijke invloeden, anders op de zeereis te duchten. Zie
de Sturler, "Handboek voor den landbouw in N. O.-I.", bl. 151. Daar de
Corchorus-planten, ofschoon op sommige eilanden van den Archipel in het
wild groeiende, daar niet gekweekt noch tot vervaardiging van _goeni_
aangewend worden, is het nauwlijks te denken dat het woord _goeni_
oorspronkelijk Maleisch zou zijn, en is zijne afkomst eer in Bengalen te
zoeken. De Engelschen noemen de zakken _gunny_ of _gunney_, de vezels
_jute_ (vandaar ook bij ons soms jute-vlas) en de plant _paat_, alles
vermoedelijk woorden van inlandschen oorsprong.

In Ned.-Indië wordt de naam _goeni_ ook tot andere gelijksoortige
vezelstoffen uitgebreid. "Weleer," zegt de heer de Sturler, t. a. p.,
bl. 152, "waren wij voor de verpakking der koffie cijnsbaar aan
Bengalen, totdat men op het denkbeeld kwam om de vezelen van de
uitgebreide familiën der _Malvaceae_ en _Tiliaceae_[38] daaraan
dienstbaar te maken." Hieruit laat zich verklaren, dat de heer de
Hollander, "Land- en Volkenk. van Ned. Indië", 3e uitg., D. I, bl. 104,
opgeeft, dat het goeni-touw en de goeni-zakken vervaardigd worden van de
vezelen van den Genitri-boom[39]; want deze is eene op Java en in de
Molukken veelvuldig voorkomende tiliacee, de _Elaeocarpus serratus_ en
de nauw aan deze verwante _Elaeocarpus angustifolius_ der botanici. Doch
de heer de Hollander vergist zich geheel als hij t. a. p. de _Genitri_
een palm noemt.

[38] De heer de Sturler drukt zich hier niet nauwkeurig uit, daar ook
     _Corchorus_ tot de tiliaceeën behoort.

[39] Of _Ganitri_. Zie Filet, "Plantk. Wdbk.", no. 2430. Op Amboina heet
     de boom _Ai-manoek_. Zie ald. no. 104.

Ook de _Crotalaria juncea_, eene Papilionacee, door de Engelschen _Sun_
of _Sunn_ genoemd, en zoowel in den Indischen Archipel als in Bengalen
gekweekt, levert eene stof op, de Indische hennip, die als surrogaat
voor de _goeni_ gebezigd en vaak onder dien naam begrepen wordt.

Het woord _gonje_ wordt in ons land ook veelvuldig gebruikt om eene van
grove, sterke vezels vervaardigde, zeer duurzame soort van tapijten aan
te duiden. Waarschijnlijk waren die gonje-tapijten oorspronkelijk
vervaardigd uit dezelfde stof als de goeni-zakken, d. i. uit de vezelen
van den Corchorus of een zijner surrogaten. Het woord _gonje_ moest in
de Nederlandsche woordenboeken niet ontbreken.




Krandjang.

Men zegt en schrijft ten onzent gewoonlijk _kranjang_, maar niets zou
nog beletten den waren vorm _krandjang_ (of _k[)e]randjang_) van het
Maleisch en Javaansch te herstellen. Van Dale, "Nieuw Ned. Wdbk."
verklaart _kranjang_: "matwerk of gevlochten riet, waarin suiker uit
Oost-Indië verzonden wordt, baal". In het Jav. Wdbk. van Prof. Roorda
wordt _krandjang_ verklaard: "een meer of min groote, grof gevlochtene,
lange, ronde mand, gewoonlijk van bamboe, tot verpakking en vervoer van
goederen." Uit de Sturler's "Handboek voor den landbouw in N. O.-I.",
bl. 496, blijkt dat de krandjang ook wel van klapperbladeren (d. z.
kokosbladeren) wordt gemaakt. Bij ons zijn de krandjangs het meest
bekend door het gebruik om stukken van oude suikerbalen in onze tuinen
tot beschutting van teederder gewassen te gebruiken.




Gladakker.

Op Java is _galadag_ of _gladag_, door de Europeanen _gladak_
uitgesproken, de gewone naam van den dienst der vervoermiddelen en
transporten. Zoo heeten b. v. de lastdragers _wong gladag_, de
lastpaarden _djaran gladag_, enz. De paarden voor de transportdiensten
gebruikt hebben veel te lijden en verliezen spoedig alle schoonheid en
goede hoedanigheden. Vandaar beteekent onder de Nederlanders op Java een
_gladakker_ een slecht, versleten paard, een knol. Maar die naam wordt
vervolgens ook overgedragen op alles wat leelijk en gemeen is. Zoo
worden b. v. de leelijke honden, die, zonder meester, in de dessa's
rondloopen, zoo bekend uit van Rees, "Herinneringen uit de loopbaan van
een Ind. officier", 3e druk, Dl. II, bl. 22, dikwijls _gladakshonden_
genoemd. Maar vooral ook wordt _gladakker_ (bij ten Brink, "O.I. Dames
en Heeren," altijd _gladak_ geschreven) gebezigd voor een gemeen en
liederlijk persoon, die door fatsoenlijke lieden geschuwd wordt.




K[)e], Keh.

De Chineezen die pas uit hun vaderland in den Indischen Archipel komen,
worden daar aangeduid door den naam _Sin-k[)e]_, d. i. _nieuw-gast_,
en in het algemeen worden de Chineezen van zuivere afkomst van de in
Indië uit de kolonisten geboren bastaard-Chineezen, die den naam van
_p[)e]ranakan_[40] dragen, door den naam _K[)e]_ (of _Keh_), d. i.
_gast_, onderscheiden. Die naam wordt echter door de Europeanen vaak als
een soort van schimpnaam gebezigd. Van Rees, "Herinneringen", II, bl.
16: "Het kostte ons altijd moeite den groet der Chineezen niet onheusch
te beantwoorden, en een "dag, leelijke kee!" was het minste dat zij
moesten hooren."

[40] De _p[)e]ranakans_ zijn inderdaad steeds bastaard-Chineezen of
     mestiezen, daar de emigratie uit China aan vrouwen verboden is.

De massa der Chineezen die in den Indischen Archipel komen, behoort tot
het ruwe, maar krachtige ras der bergvolken, die in het gebergte langs
de noordelijke grenzen van Koeang-tong (Canton) en Koeang-si wonen. Men
vindt er echter ook sommigen van een meer verfijnd ras, dat in Amoy
(Hiamen) en de naburige streken te huis behoort. Men geeft aan deze
laatsten een bijzonderen naam, die zeer verschillend wordt uitgesproken.
De heer van Lynden, "Nat. T. v. N.-I.", D. II, bl. 602, van de Chineezen
op Borneo sprekende, zegt: "De Chineezen te Pontianak, Mandor en in de
bovenlanden zijn meestal Keh's en slechts zeer weinigen Ollo's". De heer
Tobias in de "Ned. Hermes", Jg. III, no. 12, bl. 36, spreekt van twee
Chineesche kampongs te Pontianak, waarvan de kleinere alleen door
Chineezen uit de provinciën Emoi (Amoy) en Holy bewoond wordt, die,
zooals hij er bijvoegt, veel fijner en beschaafder van zeden zijn dan
de andere klasse van Chineezen en van dezen een afkeer hebben. Deze
onderscheiding wordt ook bevestigd door hetgeen de reizigers omtrent
Riouw berichten. Zoo b. v. de Bruyn Kops in "Nat. T. v. N.-I," D. IV,
bl. 69: "De Chineezen (te Riouw) worden naar hunne afkomst onderscheiden
in Canton- en Emoyer-Chineezen, welke afzonderlijke kampongs bewonen en
afzonderlijke hoofden hebben. Tusschen deze beide afdeelingen bestaat
een voortdurende naijver, die somwijlen in twist uitbreekt. De Chineezen
van Canton zijn zware, sterke menschen; de Emoyers zijn in het algemeen
veel minder gespierd en houden zich meer uitsluitend met den handel
bezig."

Zijn nu de Chineezen, die van Lynden Ollo's noemt, dezelfde als de
Chineezen van Amoy, die door de Bruyn Kops op dezelfde wijze tegen die
van Canton worden overgesteld? Dat die vraag bevestigend moet beantwoord
worden, kan dunkt mij niet twijfelachtig zijn, vooral wanneer men acht
geeft op de woorden van den heer Tobias, die de Chineezen van Amoy en
Holy bijeenstelt, om ze gezamenlijk aan de Canton-Chineezen over te
stellen. Er woont namelijk in de nabijheid van Amoy, op de grenzen
tusschen Fokiën en Canton, volgens eene mededeeling die ik van Prof.
G. Schlegel ontving, een kleine stam, welks naam deze geleerde Hok-lo
schrijft, en hij voegt er uitdrukkelijk bij dat vele Hok-lo Chineezen
te Riouw wonen. Ollo en Holy zijn dus andere transscriptiën, of
verbasteringen, voor Hok-lo, en Tobias drukt zich ongewoon nauwkeurig
uit, wanneer hij de Chineezen van Emoi (Amoy) en Holy (Hok-lo) nog
verder van elkander onderscheidt. Zij wonen dicht bij elkander, schijnen
in zeden en levenswijze overeen te komen, en worden gewoonlijk als ééne
klasse beschouwd, die nu eens Amoy-, dan eens Hok-lo of Ollo-Chineezen
genoemd worden.

Uit de boven aangehaalde plaats van den heer van Lynden, die de K[)e]h's
en Ollo's tegenover elkander stelt, zou men opmaken dat alleen de
Canton-Chineezen K[)e]h worden genoemd. Dit wordt echter door geene
andere mij bekende getuigenis bevestigd, en is zelfs eenigermate in
strijd met de volgende taalkundige opheldering omtrent het woord K[)e],
mij door wijlen Prof. Hoffman verstrekt: "De Chineezen op Java
beschouwen zich zelven als Thang-K[)e], d. i. gasten (K[)e]) uit Thang,
een vroegeren naam van China, dus als gasten uit China, en noemen de
nieuwe aankomelingen "nieuwe gasten", _sin k[)e]_. In China zelf gaan
ook reizende kooplieden, marskramers enz. voor gasten (k[)e]) door,
en men noemt b. v. de reizigers die de tee-districten bezoeken en
tee opkoopen "tee-gasten", _tscha-k[)e]_, terwijl ook de winkelier
zijne klanten als _k[)e]'s_ beschouwt. Het woord _k[)e]_ sluit het
begrip van _vreemdeling_ in. In het Canton-dialect luidt het _hak_."

Hieruit volgt: 1o. dat _k[)e]_ soms te onrecht als een verkorting van
_sin-k[)e]_ wordt beschouwd. _K[)e]_ is een vreemde, d. i. een _echte_
Chinees in het algemeen, en _Sin-k[)e]_ een pas aangekomene, een
nieuweling, een baar. Dit blijkt ook reeds uit hetgeen over deze
benamingen werd opgemerkt door Prof. Hoffmann in "Bijdragen tot de
Taal-, Land- en Volkenk. van N.-I.", D. IV, bl. 280, waar hij ten slotte
nog opmerkt: "Het Chineesche _K[)e]_ heeft al de schakeeringen van
beteekenis, die wij aan ons woord _gast_ hechten, en daar het ook een
_vreemdeling_ beteekent, die ter plaatse waar hij zich bevindt niet te
huis behoort, is het in den mond van niet-Chineezen geen aangename groet
voor een Chinees op Java."

2o. Dat in het woord _k[)e]_ op zichzelf niets ligt, waarom het niet
even goed op Amoy- als op Canton-Chineezen zou toepasselijk zijn.




Smous.

Evenmin als K[)e] schijnt ook dit woord naar zijne eigenlijke beteekenis
iets beleedigends te bevatten. In de taal der boeren van Zuid-Afrika is
nog alle bijgedachte van schimp of smaad aan het woord vreemd. Volgens
Mansvelt's "Kaapsch-Hollandsch Idiotikon", is een _smous_ een te voet,
te paard of per kar voorttrekkende Jood, die zijne waren rondvent. Zie
ook Schüssler, "Zuid-Afrika", bl. 9: "Zij verkoopen hun voorraad aan
reizende kooplieden of smousen. Dit woord getuigt volstrekt niet van
minachting... Reizend koopman en smous zijn woorden van één beteekenis".
H. P. N. Muller in "de Gids" voor Mei 1888, bl. 225: "Marskramers worden
door de Boeren steeds met den liefelijken naam _smous_ betiteld, ook
al zijn zij Christenen. Het is geen scheldwoord, maar slechts eene
beroepsaanduiding". Uit deze laatste plaats blijkt, dat _smous_ in
Zuid-Afrika eene uitbreiding van beteekenis ondergaan heeft, zoodat
het niet enkel bepaaldelijk een _Joodschen marskramer_, maar een
_marskramer_ in het algemeen aanduidt.

De oorsprong van het woord _smous_ is niet zoo duister als gewoonlijk
geloofd wordt. In het Hoogduitsch beantwoordt daaraan _Mauschel_. Heyne,
in Grimm's "Deutsches Wörterbuch" in v., zegt over dit woord: "Spottname
für einen Juden, weitergebildet aus dem jüdischen Namen Moses, in
jüdisch-deutscher Aussprache _Mausche_ oder _Môsche_, wie denn diese
und verwandte Formen als allgemeiner Rufnahme für Juden begegnen".
Hij brengt daarna voorbeelden bij waarin Mausche, Moschi, Moschgen
als zoodanig voorkomen. Eerst de vorm _Mauschel_ of _Mauschl_ (een
deminutiefvorm) "bezeichnet in verächtlicher Weise den Juden,
namentlich den Schacherjuden". In het Hollandsch is Mausche of Môsche
overgegaan in _mous_ of _moos_, maar met voorklamping van den sis-klank,
zoo gewoon vóór de _liquidae_, als in _smoel_ voor _moel_ of _muil_,
_smerlijn_ voor _merlijn_ (den steenvalk), _sneb_ voor _neb_, _snugger_
voor _nugger_, _snikken_ (_snokken_) voor _nokken_ (_nikken_),
_slinker_, _slinksch_ voor _linker_, _linksch_, _slank_ (voor _lang_ of
_lank_), enz., geheel in den geest der volkstaal[41]. Terecht dus heeft
reeds Weiland ons _smous_ afgeleid "van den eigennaam Mozes, waarvoor
de Joden in de gemeenzame verkeering _mous_, _mousje_, bezigen, dat
met voorzetting van eene s, _smous_, _smousje_ geworden is". Daar nu
een gebruikelijke eigennaam op zich zelf geen scheldnaam kan zijn, is
_smous_ meer door den minachtenden toon waarop het wordt uitgesproken,
dan door zijne beteekenis tot scheldwoord gestempeld. Bij ons volk
bestaan niet die bittere vooroordeelen tegen de Joden die hun in andere
landen bloedige vervolgingen op den hals halen, maar het is hun geest
van schacheren en woekeren, die hen bij de menigte in minachting
brengt, zonder dat men bedenkt hoezeer die geest een uitvloeisel is
van de verdrukking, waaraan zij zoovele eeuwen waren blootgesteld. De
beteekenissen van het woord _smous_ laten zich dunkt mij het best zoo
ordenen: 1o. een duitsche Jood, 2o. een joodsche marskramer, 3o. een
marskramer in het algemeen (Zuid-Afrika), 4o. een schacheraar, een
woekeraar.

[41] Zulk eene _s_ komt enkele malen ook vóór andere letters voor, b.v.
     _stronk_ voor _tronk_ (Lat. _truncus_), _strubbel_ voor _trubbel_
     (Fr. en Eng. _trouble_).

Prof. Dozy heeft het woord _smous_ in zijne "Oosterlingen" niet
opgenomen. Dit gaf aanleiding dat bij de verschijning van dat werkje
twee nieuwe afleidingen beproefd zijn. Prof. de Goeje wilde het in
verband brengen met _Schammôsj_, een kerkedienaar, Prof. Land met
_Isj-mówet_ (uitgesproken Schmów[)e]s), een man des doods, dat dan
zooveel zou beteekenen als _galgebrok_, _pendard_. Beide verklaringen
zijn veel te gezocht en te geleerd, en geen van beide komen met het
gebruik van _smous_ overeen.

Ik wensch hier ook nog iets over eenige Joodsche woorden bij te voegen,
die van te weinig gewicht zijn om een afzonderlijk artikel te verdienen.
Prof. Dozy zegt in de voorrede zijner "Oosterlingen": "Van Joodsche
woorden zijn er misschien in enkele steden, waar veel Joden wonen,
vooral te Amsterdam, meer in de volkstaal overgegaan, dan ik heb
opgeteekend". Juister ware het te zeggen, dat daar de Joden, die onder
elkander hun eigen, met Hebreeuwsch en Chaldeeuwsch doorspekt Duitsch
spreken, ook in het verkeer met Christenen vaak Joodsche woorden in hun
taal mengen, die door hen met wie ze spreken dikwijls niet of slechts
ten halve verstaan worden. Wanneer nu zulke woorden kunnen gezegd worden
in de volkstaal te zijn overgegaan, is moeilijk te bepalen. Waar van
Maurik, die Amsterdam kent zooals Dickens Londen kende, in zijne
schetsen en novellen Joden ten tooneele voert, legt hij hun niet zelden
woorden in den mond die stellig niet algemeen verstaan worden, en toch
in den mond van een Jood zeer gepast zijn, b. v. waar in "Uit één
pen", bl. 181, David de loterijman _tôf_ (het Hebr. _tôb_, volgens de
uitspraak der Duitsche Joden) voor _goed_[42] en _gammor_ (verbastering
van het Hebr. _ch[)a]moor_) voor _ezel_ bezigt. Maar deze woorden kunnen
geen aanspraak maken om zelfs als vreemde gasten in de Nederlandsche
taal beschouwd te worden. Meer aanspraak daarop heeft _sikker_, dat, zoo
ik geloof, vrij algemeen, althans in Amsterdam, verstaan wordt, en dan
ook door van Maurik, "Uit één pen", bl. 142, 148, aan een Amsterdamschen
nachtwacht in den mond wordt gelegd. Het is het Hebr. _sjikkôr_, dat
_dronken_ beteekent.

[42] Men heeft ook voorgeslagen uit dit _tôb_ het Ned. _top_ te
     verklaren, het tusschenwerpsel waarmede een koop wordt aanvaard
     of toegeslagen. Hier schijnt echter iets meer, iets levendigers
     en krachtigers gevorderd te worden, dan een woord dat eenvoudig
     uitdrukt dat het _goed_ is. Het schijnt mij een geluidnabootsend
     woord te zijn, dat den klank der met kracht ineengeslagen handen
     nabootst en versterkt. Zie Littré in voce _toper_. Vgl. ook Weiland
     op _top_ en _toppen_.




Saraceen.

Dat dit woord niet voorkomt in de "Oosterlingen" van Prof. Dozy, en,
ofschoon het ook aan de Spanjaarden en Portugeezen bekend is, evenmin in
zijn "Glossaire des mots Espagnols et Portugais dérives de l'Arabe", kan
nauwlijks daaraan worden toegeschreven, dat het vergeten is. Ik vermoed
dat hij het als een eigennaam van onzekere afkomst beschouwde, waarvan
alleen bekend is dat hij van de Grieken en Romeinen tot ons is gekomen.
Onder de verschillende afleidingen van het woord, die men heeft
voorgesteld en kan nalezen bij Pococke, "Specimen Hist.-Arab.", ed.
White, p. 33, en in Gibbon's "Decline and Fall of the Roman Empire", in
eene noot op Ch. I, is er ééne, die bij den eersten oogopslag groote
waarschijnlijkheid heeft: deze namelijk, dat Saracenen, het Grieksche
_Sarakénoi_, afstamt van het Arab. _Sjarq_, het Oosten, dus overeenkomt
met _Sjarqioena_, Oosterlingen, en overstaat tegen _Maghrebioena_,
Westerlingen (Magrebynen), zooals de latere Arabieren de Mauretaniërs
noemden. Men denke daarbij dan ook aan den naam _Bené Qèdem_, zonen van
het Oosten, in het Oude Testament aan de Arabische stammen ten O. van
Syrië en Palestina gegeven. De vorm biedt hoegenaamd geen zwarigheid;
want de _sjîn_ gaat in het Grieksch vanzelf in _sigma_ (onze _s_) over,
en aan de lange _i_ beantwoordt in het Grieksch de _èta_.

Er bestaan echter tegen deze afleiding twee zwarigheden. De Arabieren
konden zich zelven niet wel _Oosterlingen_ noemen, en hoe kan men zich
voorstellen, dat de Grieken, die hen zeer natuurlijk zoo noemden, dit
deden met een aan de Arabieren zelven ontleenden naam. Het is vooral
deze zwarigheid die mij doet twijfelen.

De andere is van minder gewicht. Zij bestaat daarin, dat bij Ptolemaeus,
"Geographia", V, 17, § 6, _Sarakéné_ als een landschap van Arabia
Petraea, en VI, 7, § 21, _Sarakénoi_ als een stam in Arabia Felix
voorkomen. Hieruit maakt men op dat Saracenen oorspronkelijk de
eigennaam was van een klein deel des Arabischen volks, die later, waarom
blijkt niet, bij de Grieken de algemeene naam des ganschen volks is
geworden. Aan analoge voorbeelden ontbreekt het niet. De naam van den
stam Tai is bij de Syriërs de naam van alle Arabieren geworden (Tajôjé);
bij de Franschen werd de naam der Alamanen de algemeene naam van alle
Duitschers (Allemands); wij Nederlanders zelven worden in den vreemde
naar een deel van ons volk algemeen Hollanders genoemd. Maar daaruit
volgt volstrekt niet met eenige zekerheid, dat de naam Saracenen, zoo al
Ptolemaeus terecht van een kleine bevolking dus geheeten in Arabië
gewaagt, oorspronkelijk alleen aan dien kleinen stam toekomt, en daar
men, wat de landen van het Oosten betreft, bij de oude geographen
op velerlei verwarring en misverstand kan rekenen, mis ik zelfs de
overtuiging dat werkelijk Saracenen ooit de naam van een bijzonderen
stam geweest is. Indien dus slechts een aannemelijke reden kon worden
opgegeven, waarom de Grieken een oostersch volk noemden met een woord
dat in zijne eigen taal _Oosterlingen_ beteekent, zou ik aan de
afleiding van _sjarq_ de voorkeur blijven geven.




Dajak.

Met dezen naam, waarvan de oorsprong zeer onzeker en betwist is, wordt
de inheemsche bevolking van Borneo, in tegenstelling met de Maleische
kolonisten aan de kusten, niet slechts door de Europeanen, maar ook door
de Maleiers aangeduid. Crawfurd, "Dict. of the Indian islands", in v.
_Dyak_ zegt: "It is a word used by the Malays as a generic term for all
the wild races of Sumatra and Celebes, but more especially of Borneo,
and seems to be equivalent with them to the European word _savage_."
Doch dat het woord zich ook tot bevolkingen buiten Borneo zou
uitstrekken wordt, voor zoover ik weet, door geen andere getuigenissen
bevestigd, en is zelfs moeilijk vereenigbaar met hetgeen Crawfurd zelf
laat volgen, dat hem door Maleische kooplieden _Dajak_ als de naam van
een stam van N. W. Borneo is opgegeven. Iets dergelijks komt voor in een
nog onuitgegeven journaal van den heer von de Wall, die door zijne vele
tochten en onderzoekingen op Borneo bekend is. De heer Robidé van der Aa
deelt in zijne uitgave van Carl Bock's "Reis in Oost- en Zuid-Borneo",
(bl. 177) mede, dat, volgens von de Wall, "de Bonoa's, een Dajaksche
stam aan den Boengan, zijtak van den Mohakkam, die van de zuidgrens van
Pasir naar het meer Sembajan loopt, de bewoners van het grensgebergte
_Dajaks_ noemen, hetgeen _bovenlander_, _bergbewoner_ beteekent, dus
hetzelfde als _Beadjoe_ of _Ngadjoe_, van _adjoe_, Poelopetaksch _boven,
hooger op de rivier_." Het zou zeker niet vreemd zijn (vergelijk de
gelijksoortige gevallen, vermeld in het artikel _Saraceen_), dat zulk
een naam allengs een uitgebreidere beteekenis had erlangd, wat dan ook
ten slotte het gevoelen van Crawfurd ten opzichte van _Dajak_ schijnt te
wezen.

Nadat de etymologen lange jaren omtrent den naam Dajak in het onzekere
hadden verkeerd, zonder het verder te kunnen brengen dan de hier
vermelde gissing, komt eensklaps de heer Perelaer in een soort van
ethnographischen roman, dien hij onder den naam: "Borneo van Noord
naar Zuid" (Rotterdam, 1881) heeft uitgegeven, D. I, bl. 149, het
Nederlandsch publiek met eene nieuwe verklaring van den naam Dajak
verrassen, die zoo eenvoudig en natuurlijk schijnt, dat men er nauwlijks
eenige andere tegenwerping tegen maken kan, dan de onwaarschijnlijkheid
dat iets zoo eenvoudigs en natuurlijks zoo lang is onbekend gebleven.
Vooral is het bevreemdend, dat zij den heer Perelaer zelven gedurende
zijn lang verblijf op Borneo ontgaan was, zooals blijkt uit een
vroeger werk van zijne hand: "Ethnographische beschrijving der Dajaks"
(Zalt-Bommel, 1870), bl. 2, waar hij zegt: "Hoe wij Europeanen aan het
woord Dajak komen, is mij niet mogelijk geweest op te sporen. Nergens
op Borneo, althans in dat gedeelte van het eiland hetwelk tot onze
bezittingen behoort, is dat woord te huis; het is alleen bekend in
die streken, welke met ons Europeanen in aanraking gekomen zijn". Maar
hoe is dan den heer Perelaer in 1881 het licht opgegaan, dat hem in
1870 nog ontbrak? Zeker niet, zoover ik kan nagaan, door een nieuw
bezoek aan Borneo, maar waarschijnlijk, zooals ook de heer v. d. Aa
t. a. p. aanneemt, door een artikel in Hardeland's "Dajacks-deutsches
Wörterbuch", dat aldus luidt: "_Dadajak_, _dajadajak_, _hadajak_,
wackelnd gehen.--_Kadajadajak_, immer, noch immer wackelnd
gehen.--_Baradajak_, alle wackelnd gehen". Het verdient opmerking, dat
het den heer Hardeland niet in de gedachten schijnt gekomen te zijn, den
naam Dajak hieruit te verklaren.

De heer Perelaer, dit artikel uit Hardelands woordenboek, dat hij
blijkbaar tot vermeerdering der ethnologische kennis, die hij gedurende
zijn vierjarig verblijf op Borneo (1859-1863) verkregen had, ijverig
doorzocht en bestudeerd heeft, met zijne eigen herinneringen in verband
brengend, heeft op de aangehaalde plaats van zijn "Borneo van Zuid naar
Noord", misschien met wat al te veel verzekerdheid, de bij hem opgekomen
gissing omtrent den oorsprong van den naam Dajak in deze woorden
uitgesproken: "Dajak is een verkorting van het woord "dadajak", dat in
de taal des lands beteekent: "wankelend loopen". De benaming _Dajak_ is
dus een scheldnaam, die ook zoo opgenomen en alleen door de Europeanen
gebezigd wordt. De bewoners van de benedenlanden hebben allen, op zeer
weinig uitzonderingen na, kromme onderdanen en als gevolg daarvan een
waggelenden gang. De oorzaak van dit gebrek is daarin gelegen, dat zij
het grootste gedeelte van hun leven, met gekruiste beenen zittende, in
hunne prauwen doorbrengen. Daarentegen is door het vele en aanhoudende
roeien hun bovenlijf zoodanig ontwikkeld, dat het van de meesten wel tot
model voor een beeldhouwer kon dienen".

De heer van der Aa, die eenigszins spottenderwijze over deze verklaring
spreekt, en, niet zonder eenige ironie, zegt: "Prof. Veth vond deze
afleiding zoo waarschijnlijk, dat hij de schoone vondst onmiddellijk aan
het wetenschappelijk publiek mededeelde (Tijdschr. v. h. Aardr. Gen.,
D. V, Meded., bl. 182), daar dit niet licht zoo iets in een roman zou
zoeken", kon toch niet ontkennen dat ook in zijne oogen deze afleiding
veel voor zich heeft. Doch er blijven eenige zwarigheden. Is zij juist,
waar blijven dan de beweringen, dat ook de Maleiers den naam Dajak
kennen en gebruiken; dat zij dien zelfs tot wilde bevolkingen buiten
Borneo uitstrekken; dat de naam _bovenlander_ of _wilde_ beteekent; dat
hij oorspronkelijk aan bijzondere stammen, nu eens in N. W. Borneo, dan
eens in het grensgebergte van Pasir geplaatst, eigen was? Hoe is het
ontstaan van al die beweringen te verklaren, indien Perelaer's meening
de ware is? En is het niet wat vreemd dat de Europeanen den spotnaam
waarmede zij de Dajaks aanduiden, ontleend hebben aan de, zeer zelden
door hen beoefende taal van het volk zelf, dat er mede genoemd wordt?




Alfoer.

Dit woord, dat, toen het eenmaal niet meer verstaan werd, allerlei
zeer uiteenloopende vormen heeft gekregen (b. v. Alifoeren, Arafoeren,
Halfoeren, Harafoeren, Alforen, Alfores, Alforias), duidt in het Oosten
van den Indischen Archipel de oorspronkelijke heidensche bevolking
aan, in tegenstelling van de Mohammedaansche of Christelijke. Wie
tegenwoordig in de Minahassa tot het Christendom overgaan, worden niet
langer tot de Alfoeren gerekend. Hieruit blijkt reeds, dat de naam geene
ethnologische beteekenis heeft, en dit wordt ook daardoor bevestigd, dat
de Alfoeren van de Molukken en van Celebes klaarblijkelijk tot geheel
verschillende stammen behooren.

Het gebruik van het woord schijnt op te klimmen tot het tijdperk der
Portugeesche heerschappij in deze streken, en Crawfurd gist daarom dat
het gevormd is uit het Arabische lidwoord _al_ en het Portugeesche
_fora_, buiten, zoodat het beteekende: "zij die buiten het Portugeesche
gezag leefden". Deze verklaring voldoet vrijwel wat de uitkomst (ik meen
de beteekenis aan het woord Alfoer toegekend) betreft, maar verkrijgt
die langs een onmogelijken weg. Tegen de verbinding van een zuiver
Portugeesch, uit het Latijn stammend woord, met het Arabische lidwoord,
bestaat een onoverkomelijke zwarigheid, en om aan de uitdrukking _een
man die buiten is_, een _buitenman_, de speciale beteekenis te geven van
_een man die buiten het Portugeesch gezag leeft_, is een vervaarlijke
sprong noodig. Ik zal dus beproeven tot dezelfde uitkomst langs een
veiliger weg te geraken.

Het is geenszins onwaarschijnlijk dat de Portugeezen den naam Alfoer
reeds hebben overgenomen van de aan de kusten gevestigde Mohammedanen,
en dat dezen, door Arabische zendelingen bekeerd, een Arabischen naam
hebben gegeven aan de bevolkingen die aan het Heidendom trouw bleven, en
zich juist daarom ook niet aan hun gezag wilden onderwerpen. Het woord
_Alfoer_ heeft reeds bij oppervlakkige beschouwing een eenigszins
Arabisch voorkomen, wegens de lettergreep _al_, waarmede het aanvangt,
en die hier, gelijk in zoovele andere in de Europeesche talen
overgenomen Arabische woorden (b. v. _almanak_, _alchymie_, _aldebaran_,
_alkoran_, _alizari_, _alkanna_ enz.), het Arabische lidwoord schijnt
te wezen. Maar is deze opvatting van de eerste lettergreep juist, dan
zal men ook voor de tweede een Arabischen oorsprong moeten zoeken. Nu
herinnere men zich dat in het Spaansch en Portugeesch de letters _f_ en
_h_ in de spelling gedurig met elkander verwisseld worden, zonder dat de
uitspraak verandert (zie art. _Hidalgo_ en Dozy's "Oosterlingen", art.
_Feloek_). Zoo is dus ook het Portugeesche woord _alforria_ hetzelfde
als het Arabische _alhorria_, waarmede het ook geheel in beteekenis
overeenkomt. Beide beteekenen de _vrijheid_, de _staat van den vrije_,
het _bevrijd zijn_ van de slavernij. Het Arabische _alhorro_, d. i. _de
vrije_, de _aan geen meester onderworpene_, zal op gelijke wijze in het
Portugeesch _alforro_ worden. Nu is _forro_ inderdaad nog een gewoon
woord in het hedendaagsche Portugeesch, om een _vrijgemaakte_, b. v. van
de slavernij of van schulden of hypotheken aan te duiden, en dat dit
woord niets anders is dan het Arabische _horro_ zal wel algemeen erkend
worden. Duidelijk is het ook, dat in dit woord, evenals in zoovele
andere, het Arabische lidwoord als een soort van voorslag kon behouden
worden, met verlies zijner eigenlijke beteekenis. De oorspronkelijke
vorm van _Alfoer_ zal dus _Alforro_ geweest zijn, en de oorspronkelijke
beteekenis, _de vrije_, _de niet onderworpene_.

Met deze, zoo het schijnt, afdoende verklaring, die ik aan de wenken van
wijlen den heer van Musschenbroek verschuldigd ben (zie mijne biographie
van van Musschenbroek in het "Tijdschr. v. h. Aardr. Gen.", Jg. 1887,
afd. meer uitg. artt., bl. 200), worden de gissingen overbodig, die
ik, op bl. 404 mijner vertaling van Wallace, "Insulinde", D. II, heb
medegedeeld. Echter verdient nog vermelding eene zeer scherpzinnige
gissing van dr. G. A. Wilken, die ik ook reeds op de aangehaalde plaats
van v. Musschenbroek's biographie vermeld heb. Daar _Alfoeren_ vaak ook
_Halfoeren_ wordt uitgesproken, is door hem de vraag geopperd, of het
woord niet zou kunnen ontstaan zijn uit eene uit misverstand geboren
verminking van de uitdrukking "dalam _hâl foeroe_", d. i. _in den wilden
staat verkeerende_. _Foeroe_ is, hetzij al of niet uit het Portugeesch
afkomstig, in het Maleisch van Ternate en Menado een gewoon woord voor
_wild_, _ontembaar_.




Kondé.

Van de in Indië uit Europeesche ouders geboren vrouwen (Creoolsche
dames) te Batavia sprekende, zegt Stavorinus: "Reize van Zeeland naar
Batavia", D. I, bl. 265: "zij gaan alle blootshoofds; het hair, dat
gitzwart is, dragen zij in een wrong, met gouden en juweelen spelden
vastgemaakt; dit noemen zij een condé.... Diegeene van haare slavinnen,
die het best haar condé opmaakt, is haare voornaamste gunsteling".

Dat nog heden dit kapsel de gewone haardracht der Creoolsche dames in
Indië is, blijkt uit de "Herinneringen" van van Rees, waar hij spreekt
van "open rijtuigen met schoone dames in een licht wit morgen-toilet;
het zware haar eenvoudig tot een _kondeh_ gedraaid[43]". Doch niet de
Europeesche vrouwen alleen dragen de kondé; zij is evenzeer in gebruik
bij de Chineesche, zooals men zien kan uit de volgende aanteekening van
Aquasi Boachi, bij zijne "Mededeelingen over de Chineezen op Java", in
"Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenkunde van N.-I.", Dl. IV, bl.
281: "_Kondeh_ noemen de Chineezen eigenlijk dat vrouwelijke kapsel,
hetwelk ook in Europa onder den naam _coiffure à la chinoise_ bekend
is, en hetwelk daarin bestaat, dat men de haren van alle kanten
opstrijkt, in het midden te zamen bindt en met 2, 3, 4 of 5 haarspelden
bevestigt. Met deze haarnaalden, die òf van zilver òf ook wel van goud
en met diamanten en brillanten bezet zijn, wordt groote luxe gedreven".
Uit dezelfde aanteekening zien wij nog, dat kondé ook wordt toegepast
op den wrong gevormd van den langen haarstaart die de onderscheidende
dracht is der Chineesche mannen. Men noemde oudtijds het van de
Chineezen geheven hoofdgeld _staartgeld_. Tijdens de Compagnie moest,
volgens "Batavia in hare gelegenheid", D. III, bl. 23, "ieder Chinees
die een _Conde_ draagt--dus noemt men 't haar in tuiten rondom het hoofd
gelegd--38 stuivers hoofdgeld geeven." Het schriftelijk bewijs dat deze
belasting, die eerst voor weinige jaren met de bedrijfsbelasting werd
samengesmolten, betaald was, werd, volgens Aquasi Boachi, t. a. p.,
_Soerat Kondeh_ genoemd.

[43] Ik heb de woorden aangeteekend met vermelding der bladzijde, maar
     mij in de laatste vergist, zoodat ik de plaats niet kan weêrvinden.

Maar ook door de inlandsche vrouwen, Javaansche en Maleische, werd de
kondé als haardracht aangenomen. Het woord, ofschoon het van vreemden
oorsprong schijnt, is in de taal van beide volken opgenomen. Niet alle
Maleische vrouwen dragen het haar in eene knoop; maar dragen zij dien
wèl, dan schijnt _kondé_ het eenige, althans het gewone, woord daarvoor
te zijn (zie "Midden-Sumatra", Volkenkunde, bl. 11). Het Javaansch
(zoowel de hooge als lage taal) en het Soendaasch hebben daarnevens
het woord _g[)e]loeng_. Het zou echter niet juist zijn _kondé_ geheel
als een synoniem van _g[)e]loeng_ op te vatten. Onder den naam
_g[)e]loeng_ zijn verschillende vormen van haarwrongen samengevat, die
door de toevoeging van verschillende soortnamen worden onderscheiden.
Zie daarover Poensen in de "Mededeelingen van wege het Ned.
Zendelinggenootschap", D. XX, bl. 418, D. XXI, bl. 18. Een dier soorten,
en wel eene soort van waarschijnlijk vreemden oorsprong, is nu de
_kondé_. 't Is waar dat Poensen de _g[)e]loeng kondé_ niet vermeldt, die
misschien in de streken waar hij als zendeling werkzaam is, onbekend
bleef; maar zij wordt als bijzondere vorm van _g[)e]loeng_ uitdrukkelijk
genoemd in het Soendasch Woordenb. van den heer Oosting, bl. 762, kol.
1.[44]

[44] _Sanggoel_, Jav. en Soend., schijnt mij evenmin synoniem met
     _geloeng_, en evenzoo eene bijzondere soort daarvan te zijn.

Crawfurd houdt in zijn "Malay Dictionary", op _Kundai_, dit woord voor
Telingasch (= Teloegoe). Daar mij die taal volstrekt onbekend is, durf
ik dit niet tegenspreken: maar daar in het hierboven over _kondé_
bijeengebrachte, wel het een en ander voorkomt dat op een _Chineeschen_
oorsprong schijnt te wijzen, wilde ik mij althans omtrent de
mogelijkheid daarvan zekerheid verschaffen. Ik raadpleegde daarom onze
Sinologen, de heeren J. Hoffmann en G. Schlegel. Aan beide was echter
_kondé_ als Chineesch woord onbekend; maar laatstgemelde meende dat het
woord van Europeesche afkomst was, en wel van de "Coiffure à la Condé",
die, zegt hij, in de vorige eeuw in Frankrijk in den smaak was.[45] Het
woord zou dus niet alleen door de inlanders, maar ook door de Chineezen
van de Europeanen zijn overgenomen, ofschoon het thans, in Europa
vergeten, in Indië als een woord aan de inlandsche talen ontleend wordt
aangemerkt.

Is de meening van Prof. Schlegel de ware, dan zou _condé_ de beste
schrijfwijze zijn. Zoolang dit niet vaststaat doet men beter _kondé_ te
schrijven, als beantwoordende aan de gewone transscriptie in onze taal
van Jav. en Mal. woorden. Schrijft men met sommigen _kondeh_, dan is de
_h_ op het einde slechts als het teeken der lange _e_ te beschouwen,
maar deze schrijfwijze is bepaald onnederlandsch.

[45] Ofschoon ik zelfs bij Paul Lacroix, "XVIIIe Siècle: Institutions,
     Usages et Costumes", tot mijn spijt te vergeefs naar eenige melding
     van de _coiffure à la Condé_ gezocht heb, wil ik gaarne aannemen
     dat zij werkelijk heeft bestaan. De vormen der kapsels, door de
     Parijsche mode voortgebracht, zijn inderdaad ontelbaar.




Kraak, Korakora.

Een _kraak_ of _karaak_ is volgens Weiland "zeker oud Spaansch of
Portugeesch schip, zoowel tot den oorlog als tot den koophandel
geschikt." Het woord komt, ofschoon niet dikwijls, toch van tijd tot
tijd voor, zoowel bij nieuwe als bij oude schrijvers. Zoo bij Baldaeus,
"Beschrijvinge van Ceylon", bl. 98: "Korts na het overlijden van den
Onderkoningh, hadden die van Goa.... een _carake_ langzaam met
koopmanschappen beginnen te laaden", en bij Meijer, "Heemskerk", bl. 33:

    "Dat vrij uw oog van fierheid blaak,
    "Bij d'aanblik van die reuzenkraak,
    "Die uit den vloed rijst als een eiland".

Den vorm _karaak_ vindt men bij de Brune:

    "Geen hulcken, of karaken groot ghenoegh".

Het woord _karaak_ of _kraak_ is rechtstreeks ontleend aan het Spaansche
en Portugeesche _carraca_, maar behoort met dit tot eene talrijke
familie van woorden, in verschillende talen van Europa, die allen tot
het Arabische _qorqôr_ of _qorqôra_ en zijn meervoud _qarâqir_ zijn
terug te brengen. Zie Dozy, "Glossaire des mots Espagnols" enz., p. 248,
die terecht opmerkt, dat _carraca_, zooals vele andere Spaansche en
Portugeesche woorden aan 't Arabisch ontleend, van den meervoudigen vorm
afstamt, wat hier te eerder kon gebeuren, daar vaak meerdere _qorqôrs_
tot een vloot waren vereenigd, en men dan, het woord _qarâqîr_ hoorende,
dit licht ook op de enkele schepen kon toepassen. Hetzelfde gebruik van
Arabische meervouden (nam. van de zoogenaamde _pluralia fracta_) met de
beteekenis van enkelvoud komt ook dikmaals voor in de talen van den
Archipel, b. v. in _ngoelåmå_ (meerv. van _ngalîm_ of liever _'alîm_;
zie op _Ulema_), en laat zich te eerder begrijpen, daar de Maleiers en
Javanen, evenals de Spanjaarden en Portugeezen, van de eigenaardige
vorming der zoo talrijke pluralia fracta geen denkbeeld hebben. In het
Maleisch heeft zich van het Spaansch-Portugeesche _carraca_ het woord
_k[)e]rakah_ gevormd, dat o. a. gelezen wordt in de "Sjadjara Melajoe"
(zie Klinkert's "Supplement"), en onmogelijk is het niet, dat karaak of
kraak eigenlijk door tusschenkomst van het Maleisch tot ons is gekomen.
Voor 't overige behooren tot dezelfde familie als _carraca_ niet alleen
nog het It. _caracca_, het Fr. _caraque_ (vgl. Defrémery in "Journal
Asiatique", Aug. 1867, bl. 185) en het middeleeuwsch Latijnsche
_caraca_, maar ook nog eenige andere woorden die eene wat sterkere
verandering ondergaan hebben, en waarop ik zoo aanstonds terugkom.

Het woord _karaak_ of _kraak_ had aanspraak mogen maken op eene plaats
in Dozy's "Oosterlingen", te meer dewijl daarvan vermoedelijk afstamt
het bekende _kraakporselein_, reeds door Weiland verklaard als: "fijn
porselein, dat met Spaansche karaken of kraken [uit China en Japan] werd
overgevoerd."

De hierboven bedoelde wat meer verwijderde afstammelingen van _carraca_
zijn het Spaansche _caracoa_ of _carcoa_ (d'Argeosola, "Conquista de los
Islas Molluccas", p. 279: "doze carcoas"), het Fransche _caracore_, het
middeleeuwsch-Latijnsche _caracora_ en het Portugeesche _caracora_ of
_corocora_. (Vgl. bij de Jonge, "Opkomst van het Ned. gezag in Indië",
D. III, de uittreksels uit het dagboek van Craen, waar, bl. 186, de
vormen _karacore_ en _karacolen_--dit laatste denkelijk een schrijf- of
drukfout--voorkomen.) Het Portugeesche _coracora_ heeft weder een ander
woord voortgebracht, dat dikwijls bij Nederlandsche schrijvers over de
Molukken voorkomt, t. w. _Korakora_ of _Korrakorra_. De schijnbaar
geredupliceerde vorm, die aan _Korakora_ het aanzien geeft van een
inlandsch woord, heeft niet alleen tot een verkeerde schrijfwijze
(_kora-kora_ of _korra-korra_) maar ook tot een verkeerde verklaring
geleid. _Korakora_ is de naam van zekere groote, overdekte en met
bamboezen vlerken voor de roeiers toegeruste staatsie-prauwen der
Moluksche vorsten. Valentijn, II, 1, bl. 183, misleid door den
schijnbaar Polynesischen vorm, behandelt dit woord geheel als een
inlandsch, wanneer hij, denkende aan het Maleische _kakoera_ of
_koera-koera_, het verklaart door "een waterschildpad", en er bijvoegt:
"met reden zoo genaamt, alzo zij gemeenlijk zeer traag van voortgang
is." _Korakora_ is klaarblijkelijk niets dan het reeds genoemde
Portugeesche _coracora_, welks afstamming van het Arab. _qorqora_ en
verwantschap met _carraca_ en ons _kraak_ reeds in het licht werd
gesteld. Woorden van Portugeeschen oorsprong zijn in de Molukken en den
geheelen Indischen Archipel niet zeldzaam, maar slechts weinige worden,
zooals _korakora_, ook telkens door Nederlandsche schrijvers gebruikt.

Nevens _korakora_ vindt men ook wel _karakor_, welke vorm eene plaats
heeft gevonden in van Dale's "Nieuw Ned. Wdbk." Deze vorm is bijna
geheel die van het middeleeuwsche _caracor_ en van het Arab. mv.
_qâraqîr_. _Caracora_ komt voor in "Begin en Voortgang, 2de schipvaerd
der Hollanders", bl. 17, waar wij lezen, dat die van Amboina den
admiraal tegemoet kwamen "met drie seer kostelijcke ende cierlijk
toeghemaeckte galeijen, die sij caracora's noemen."




Ulema.

Dit woord, dikwijls gebruikt waar van het Turksche Rijk sprake is, zou
schijnen uit Duitsche schrijvers te zijn overgenomen, daar aan de _u_
hier de klank moet worden toegekend dien wij uitdrukken door _oe_. 't
Is echter waarschijnlijker dat het uit Frankrijk tot ons kwam, want
de Franschen schrijven het evenzoo (schoon het naar hun klankstelsel
_Oulema_ moest geschreven worden), en wij volgen hen dikwijls na in de
fout van het als een enkelvoud te beschouwen en in het meervoud Ulemas
of Ulema's te schrijven. Het woord is inderdaad een Arabisch meervoud
en hetzelfde dat wij in het art. _Kraak_ hebben leeren kennen in den
Javaanschen vorm _ngoelåmå_, die ook als enkelvoud gebruikt wordt. Het
enkelvoud is in het Arabisch _'alîm_, en beteekent letterlijk een
_wetende_, en vandaar, evenals het Fransche _savant_, een _geleerde_.
In het Turksche Rijk beteekent _Oelema_ den stand der wetgeleerden,
samengesteld uit de _imams_ of voorgangers bij de godsdienstoefeningen,
de _mufti's_ of verklaarders der wet, de rechtsgeleerden, en de _kadi's_
of rechters. Dozy nam het woord niet op in zijne "Oosterlingen", maar
het komt voor in van Dale's "Nieuw Ned. Wdbk."




Bodega.

Eerst sinds weinige jaren is dit woord bij ons algemeen bekend geworden;
men vindt thans bodega's in al onze grootere steden en leest dagelijks
in de dagbladen de aankondiging van wat zij te koop bieden. Het woord is
Spaansch en Portugeesch en beteekent in het algemeen een magazijn van
koopwaren, een winkel. Het heeft in beide talen ook nog den bijvorm
_botica_, die meer in het bijzonder gebruikt wordt voor een _winkel van
geneesmiddelen_, een _apotheek_. Een derde vorm, _botiga_, schijnt
alleen in het Spaansch voor te komen, en behoudt doorgaans de beteekenis
van winkel, het Fransche _boutique_, het Italiaansche _bottega_.
Daarentegen wordt aan _bodega_ meestal de speciale beteekenis gegeven
van een magazijn en verkoopplaats van wijn, een wijnkelder, een
wijnhuis; en het is alleen in dien zin dat het woord bij ons in gebruik
is, met dien verstande dat in de _bodega_ alleen of hoofdzakelijk
_Spaansche wijnen_ verkocht worden.

De woorden _bodega_, _botiga_, _botica_, _bottega_, _boutique_ hebben
allen een gemeenschappelijken oorsprong. Zij stammen allen af van
het Latijnsche _apotheca_, dat weder afkomstig is van het Grieksche
_apothéké_, plaats voor terzijdestelling en bewaring, voorraadschuur,
en zijn gevormd door weglating der _a_ en verzachting der _p_ tot
_b_. De _p_ is nog over in sommige dialectische vormen zooals het
Napolitaansche _potega_ en het Sicilische _putiga_. Men ziet dus dat
_bodega_ in den grond hetzelfde woord is als ons _apotheek_.




Attar goel.

De echte of voorgewende Turksche kooplieden die zich op kermissen
en badplaatsen met hunne kramen van Oostersche snuisterijen en
toiletartikelen vertoonen, hebben doorgaans ook eene fijne Oostersche
reukstof te koop, die zij in zeer kleine fleschjes voor hoogen prijs
aanbieden, onder den naam van _Attar goel_, een naam die ook niet zelden
op de aanplakbiljetten en in de advertentiën van kappers en parfumeurs
gelezen wordt. Deze naam beteekent _reukstof van rozen_ en bestaat uit
twee Perzische woorden, waarvan het tweede volstrekt geene zwarigheid
oplevert. Het is het woord _gol_ of _goel_, de Perzische naam der roos,
en vandaar ook het eerste lid van "_Goelistan_", d. i. Rozengaard, de
titel van een beroemd zedekundig werk, uit proza en verzen gemengd, van
den Perzischen dichter Saadi. Het andere woord, _attar_, is in den grond
niet onderscheiden van het Arabische _'itr_ onzer woordenboeken, dat in
onveranderde schrijfwijze ook in het Perzisch is overgegaan. Daarnevens
kent Dozy, "Supplément aux Dictionnaires Arabes", V. II, p. 137, ook den
vorm _'otr_, waarvan hij den Engelschen naam van de bedoelde reukstof
_Otto of roses_ afleidt. Hij had daarnevens ook _Ottar_ als in dezelfde
taal gebruikelijk kunnen noemen ("Treasury of Botany," p. 829: "_Otto_
or _Ottar_ of roses; a fragrant oil obtained from _Rosa centifolia_ and
_Rosa damascena_.") Maar dat ook de evenzeer bestaanbare vorm _'atr_
in het Oosten gebruikt wordt, blijkt genoeg uit het hier behandelde
_attar_. Dat die vormen als _att[)a]r_, _itt[)a]r_, _ott[)a]r_ worden
uitgesproken, is uit den natuurlijken drang tot verzachting van _atr_,
_itr_, _otr_ te verklaren. De verdubbeling der _t_ in onze spelling
dient om te verhoeden, dat de eerste vokaal als open en lang wordt
uitgesproken. Had zij in _attar_ de grammatische waarde die haar in het
Arabisch toekomt, dan zou tevens de tweede _a_ moeten verlengd worden,
en het dus ontstane _'attâr_ zou niet een reukstof, maar een fabrikant
van reukwaren of een handelaar in reukwaren beteekenen.

Perzië, inzonderheid de provincie Sjiraz, is van oudsher door de
schoonheid en den heerlijken geur zijner rozen vermaard geweest. In
de tuinen van Java worden de Perzische rozen nog veelvuldig nevens
de Europeesche gekweekt. Men zou echter kunnen vragen, of zij thans
nog haar roem kunnen staande houden tegenover de prachtige hybriden,
die door de hedendaagsche bloemkweekers van jaar tot jaar in telkens
grootere volkomenheid gewonnen worden. Maar de _attar goel_ zou
misschien door haren geur den roem der rozen van Azië nog kunnen
handhaven, indien zij werkelijk was wat zij voorgeeft te zijn. Het is
echter bekend dat de Oostersche rozenolie, thans vooral in Turkije
vervaardigd, doorgaans schromelijk vervalscht in den handel komt, en
dat in onze dagen de fijnste en geurigste te Leipzig in de fabriek van
Schimmel en Co. wordt vervaardigd.




Soesah.

In een oppervlakkig maar niet onaardig stukje over de Maleische taal
in het tijdschrift "Vreemd en Eigen", 2e Jg., aflev. 8, bl. 107, wordt
de volgende opmerking gemaakt: "De woorden _soesah_ en _senang_, die
een tegenstelling vormen, spelen een groote rol in het Maleisch. Met
_soesah_ bestempelt de Maleier alles wat hem onaangenaam aandoet,
wat hem zorg of vrees inboezemt, hem benadeelt of in zijn plannen
dwarsboomt. Slecht weer, veel muskieten, honger, geldverlies enz. is
_soesah_; een onwelkome gast maakt _soesah_, en de laatste en grootste
_soesah_ is de dood. Als de Maleier geen _soesah_ heeft, dan voelt hij
zich _senang_. _Senang_ is bijgevolg alles wat aangenaam aandoet: een
flink en mak paard vindt hij _senang_, gemakkelijke schoenen en goed
passende kleederen zijn _senang_, ook een mensch kan in den omgang
_senang_ zijn."

Aan het begrip door _senang_ uitgedrukt beantwoordt in de taal der
Indo-Europeanen in de meeste gevallen het woord _lekker_: maar het woord
_soesah_, ook in het Javaansch en Soendaasch gebruikelijk, is bij hen
even algemeen als bij de inlanders zelven, en is door hen ook naar
Europa overgebracht, waar het zelfs niet meer tot de Indische familiën
beperkt bleef, maar een gewoon woord van het dagelijksch leven is
geworden, inzonderheid om de kleine zorgen en beslommeringen in de
huishouding aan te duiden. Met ons _soezen_ en _soes_ heeft het woord
natuurlijk niets te maken.




Barissan.

Van het Javaansch-Maleische _baris_, dat _streep_, _lijn_, _regel_,
_rij_, _gelid_ beteekent, komt _barisan_, of, naar de gewone uitspraak,
_barissan_, dat veelvuldig, ook door de Europeanen, van een troep
inlandsch krijgsvolk gebruikt wordt, zooals wij ook in onze taal _de
gelederen_ voor _het krijgsvolk_ gebruiken. Zie het "Woordenboek der
Ned. Taal" van de Vries en te Winkel, 3e reeks, kol. 1149 v. _Barissan_
vinden wij van inlandsche korpsen gebruikt in de volgende gevallen: 1o.
Van de ongeregelde korpsen die in den oorlog op Java met Dipô Negôrô in
verschillende deelen des eilands werden opgericht. Voorbeelden: "In de
verschillende districten van Kadoe werden onder inlandsche hoofden, op
wie men vertrouwen stelde, ongeregelde troepen of barissans opgericht."
Weitzel, "de Oorlog op Java", I, bl. 97. "In die bijeenkomst werd onder
anderen bepaald, dat eenige barissans zouden te velde gebracht worden."
Ibid. bl. 296.--2o. Eene soort van inlandsche schutterij, uit de
familieleden en afhangelingen der Regenten samengesteld, onder hunne
bevelen geplaatst, maar door het Gouvernement bezoldigd, die v. d.
Bosch instelde met het oog op het cultuurstelsel, ten einde de macht
en den invloed van de inlandsche aristocratie te vermeerderen. Zie van
Deventer, "Landelijk stelsel", II, bl. 202, 214. Vgl. mijn "Java", II,
685.--3o. De inlandsche troepen onderhouden door de Vorsten van Madoera,
om steeds ter beschikking te blijven van het Gouvernement. De Louter,
"Handleiding tot de kennis van het Staats- en Administratief Recht van
N.-I.", bl. 335. Vgl. mijn "Java", III, bl. 896.

Overdrachtelijk wordt de naam barissan ook gebruikt van bergen die een
gesloten keten vormen en als het ware in het gelid staan. Vooral het
gebergte dat zich in schier onafgebroken lijn langs de Westkust van
Sumatra uitstrekt, wordt het Barissan-gebergte genoemd.




Prauw.

_Prauw_, vernederlandscht uit het Jav. en Mal. _prahoe_, _p[)e]rahoe_ of
_praoe_, is zeker een der meest bekende en gebruikte onder de inlandsche
woorden, die eerst in Indië, later ook, waar over Indië gehandeld wordt,
in Nederland, in onze taal zijn opgenomen; maar dat het woord niet
altijd juist wordt opgevat, blijkt uit de omschrijving in het "Nieuw
Nederl. Wdbk." van van Dale: "plat vaartuig der Indianen, waarmede de
lading wordt gelost of aan boord gebracht." Vooreerst is hier _Indiaan_,
geheel in strijd met het spraakgebruik, toegepast op Javanen en
Maleiers, terwijl het, tegenwoordig althans, bij ons uitsluitend pleegt
gebruikt te worden van de wilde stammen van Noord- en Zuid-Amerika,
zooals van Dale zelf op het woord _Indiaan_ te kennen geeft. Men zou
hierdoor in den waan kunnen gebracht worden dat de prauw in Amerika, in
stede van Insulinde, te huis behoort. Ten andere is _praoe_ inderdaad
een woord van veel algemeener beteekenis. Terecht zegt Marsden in zijn
"Maleisch Woordenboek" (Ned. vert. van Elout): "algemeene benaming
voor alle vaartuigen, van de _sampan_ of boot af tot de _kapal_ of
het schip met een vierkant zeil toe." Verschillende soorten worden
door toevoegsels onderscheiden, zooals _praoe majang_, de gewone
visscherspink der Javanen; _praoe tôp_, een soort van handelsprauw,
in hoofdzaak op Europeesche wijze getuigd; _praoe kroewis_,[46] de
kruisprauw voor de handhaving der zeepolitie; _praoe koenting_, een
groot vaartuig met een schuinsch zeil (_lajer tandjak_ of _tandja'_),
dikwijls alleen _koenting_ en door de Europeanen bij uitnemendheid
_prauw_ genoemd, enz. Bij de namen der kleinste bootjes of kano's,
zooals de _sampan_ (van Chineeschen oorsprong zoo het schijnt) en de
_djoekoeng_ of _djoengkoeng_ (een Javaansche kano, vooral voor de
vischvangst gebezigd), wordt het woord _praoe_ zelden gevoegd.[47]

[46] Men zal licht begrijpen, dat _kroewis_ een verbastering is van het
     Ned. _kruis_.

[47] _Djoekong_ (= Djoekoeng) en _sampan_ zijn door van Dale opgenomen.
     Deze woorden komen zeker enkele malen in geschriften over Indië
     voor; maar als men alle inlandsche woorden, waarmede dit wel eens
     het geval is, in de Ned. Woordenboeken wilde opnemen, zou het
     aantal schrikbarend groot worden. Ik heb mij bepaald tot degene die
     in algemeen gebruik zijn; maar de grenzen zijn zeker moeilijk vast
     te stellen.

Van Dale schijnt alleen gedacht te hebben aan de _Praoe tambangan_, de
veer- en laadprauwen, die in de verschillende havens voor het vervoer
van personen en goederen, het laden en lossen van schepen werkzaam zijn.
Daarvoor bestaan verschillende Vereenigingen of Vennootschappen, zooals
het Bataviaasch Prauwenveer, het Nieuw Prauwenveer te Batavia, het
Tagalsch Prauwenveer, het Semarangsch en Nieuw Semarangsch Prauwenveer,
het Particulier Prauwenveer en Nieuw Prauwenveer te Soerabaja, de
Oost-Java Prauwmaatschappij en het Padangsch Prauwenveer. Deze
vereenigingen, waarin de belangen van vele in Nederland vertoevende
oud-kolonisten betrokken zijn, en waarvan verslagen en mededeelingen
omtrent de geldelijke resultaten van tijd tot tijd in de dagbladen zijn
te lezen, zijn in Nederland beter bekend, dan de prauwvaart voor handel
en militaire doeleinden, die geheel Insulinde omvat.




Jonk.

_Jonk_ beteekent volgens van Dale, "Nieuw Ned. Wdb.": "een Chineesch
koopvaardij- en oorlogschip van eenigszins plomp maaksel, gemeenlijk met
drie masten en zeilen van biezen matten of vrij dik katoen." Men vindt
dit woord terug in de meeste hedendaagsche talen van Europa, b. v. Sp.
en Port. _junco_, Ital. _ionco_, _zonco_, Fr. _jonque_, Eng. _junk_ enz.
Algemeen wordt aangenomen dat het van Chineeschen oorsprong is. Zoo
zegt b. v. Littré: "du Chinois _Tschouen_, bateau, vaisseau, prononcé
à Canton _chune_, suivant l'orthographie Anglaise, c'est à dire en
Français _tchoun_." Het bedoelde Chineesche woord is, naar Prof.
Hoffman mij zeide, _tschuen_.

Ofschoon ik den Chineeschen oorsprong van dit woord niet betwisten
wil, houd ik mij echter overtuigd dat het niet rechtstreeks uit het
Chineesch, maar uit het Arabisch of Perzisch in de talen van Europa is
gekomen, en daarom niet misplaatst ware geweest in Dozy's "Oosterlingen"
en "Glossaire". De vormen in die talen komen veel meer dan de Chineesche
met onze Europeesche overeen. De Arabische is _djonk_, door Freytag,
"Lex. Arab.", I, p. 315 verklaard: "navis maximae molis in China"[48]:
de Perzische is _djong_ of _tjong_, door Vullers, "Lex. Pers.", I, p.
533, verklaard door _navis magna_. Dat hiervan ook het Javaansche
_djong_, het Maleische _djoeng_ of _[)e]djoeng_ afstammen, springt in
het oog. Dat het woord tot in de Aroe-eilanden is doorgedrongen, leert
ons Wallace, "Insulinde", I, bl. 269.

[48] Daar het woord zeldzaam schijnt, heeft Freytag een paar voorbeelden
     aangehaald, waarbij men nog voegen kan Ibn Bathoetha, IV, p. 247.

Het woord _jonk_ heeft voor het overige in Ned.-Indië nog eene tweede,
geheel verschillende beteekenis. Het is namelijk ook de naam eener
Javaansche landmaat, die gelijk is aan vier bouws. In dezen zin is
_jonk_ het Javaansche _djoeng_, dat anders ook been beteekent, evenals
_bahoe_, waaruit ons _bouw_ is ontstaan, _schouder_.




Wangkang.

Waar van de scheepvaart der Chineezen sprake is, worden de benamingen
_jonk_ en _wangkang_ meestal door elkander gebruikt, zooals ik ook zelf
gedaan heb in mijn Borneo's "Wester-Afdeeling", I, bl. 313. Strikt
genomen behoort men echter de _jonken_, als de grootere vaartuigen, van
de _wangkangs_, als de kleinere, te onderscheiden. Zoo b. v. "Batavia in
derzelver gelegenheid", III, bl. 24: "Wegens de groote vaart van zwaare
Chineesche vaartuigen op Batavia, werdt in 't jaar 1654 een besluit
genomen, om voor een groote jonk, wegens uit- en inkomende rechten, te
doen betalen 1500 rijksdaalders, en voor een wangkan, zijnde een kleiner
soort van vaartuig, 1000". Op de hier aangehaalde plaats vindt men
_wangkan_, elders _wankang_ geschreven; doch Prof. G. Schlegel verzekert
mij, dat de rechte uitspraak _wangkang_ is. Omtrent den oorsprong
verkeert hij echter geheel in het duister. "De Chineezen op Java", dus
schrijft hij mij, "zeggen zelven dat het niet Chineesch is".

In het "Jav. Wdbk." van Prof. Roorda wordt het woord mede _wangkang_
geschreven en als gemeen aan de hooge en lage taal opgegeven. Hij
verklaart het: "naam van een soort van Chineesche jonk." Men zou hieruit
opmaken, dat Prof. Roorda aan het woord een Polynesischen oorsprong
toekent, en hiertegen pleit eigenlijk ook niets dan dat het zoo bepaald
van _Chineesche_ vaartuigen gebruikt wordt. Neemt men aan dat dit louter
toevallig is, en dat het oorspronkelijke woord in het algemeen eene
_boot_, een _klein vaartuig_ beteekent, dan wordt de Polynesische
oorsprong aanbevolen door de vergelijking van _waa_ (_vaa_), _waka_
(_vaka_), _wangka_, waardoor een kano in de talen der Taïtih-
en Sandwichs-eilanden, van Nieuw-Zeeland, de Marquesas- en de
Tonga-eilanden en van de Fidji-eilanden wordt aangeduid. De sluiting
der open lettergrepen door den neusklank _ng_ is, gelijk ieder weet,
een zeer gewoon verschijnsel in den Polynesischen taalstam.




Talie.

Dit woord is in de meeste beteekenissen waarin het in onze taal eertijds
gebruikelijk was of nog is (zie Kiliaan), niets anders dan het Fransche
_taille_; maar in de beteekenis van _touw_ is het stellig uit den
Indischen Archipel afkomstig. _Talie_ in den zin van _touw_ heb ik
reeds gevonden bij Baldaeus, maar de plaats is mij ontgaan. Gewoonlijk
echter is het een zeewoord voor _scheepstouwen_, _takel_, _takelage_,
en vooral gebruikt in samenstellingen, als _taliehaak_, _taliereep_,
_talielooper_, _noodtalie_, _inhaaltalie_, _reeftalie_, _Spaansche
talie_ enz. In 't Maleisch en laag Javaansch is _tali_ het gewone
woord voor _touw_, het meest bekend door de _tali-api_ of lont (lett.
_vuurtouw_), om sigaren aan te steken; maar het woord is ook zeer bekend
bij de Maleische zeevaarders om de scheepstouwen aan te duiden, die
dikwijls collectief _tali-toemali_ of _tali-mali_ genoemd worden. Er kan
dus weinig twijfel bestaan of wij hebben ook dit woord aan matrozen te
danken, die het uit Oost-Indië medebrachten.




Pagaai.

_Pagaai_, Fr. _Pagaie_ of _Pagaye_, is de korte, breede, niet op
het vaartuig rustende, maar aan een kruk met de handen vastgehouden
roeiriem, schepriem, of roeischop, waarmede de eilanders der Stille
Zuidzee hunne kano's voortstuwen, maar die ook zeer veel gebruikt wordt
bij de volken van den Indischen Archipel, en ook bij onze zeelieden,
vooral op de oorlogschepen, niet onbekend is. Men heeft ook pagaaien met
twee roeischoppen, die door snelle omdraaiing beurtelings met het water
in aanraking gebracht worden. In het Engelsch heet de pagaai _paddle_ en
het roeien met dit werktuig, dat wij _pagaaien_ noemen, wordt in het
Engelsch _to paddle_ genoemd.

Het woord _pagaai_ is zoo al niet rechtstreeks van Maleischen oorsprong,
stellig met den in het Maleisch daarvoor gebezigden naam verwant. De
lange riem heet in het Maleisch _dajoeng_, de schepriem _pengajoeh_.
Dit laatste komt af van _kajoeh_, waarvan de verbaalvorm _m[)e]ngajoeh_
het voortstuwen van een boot met schepriemen aanduidt. Denkbaar is het
dat _pagaai_ door verminking en afkorting van _p[)e]ngajoeh_ gevormd is;
maar ik mag niet onopgemerkt laten dat _kajoeh_ in het Javaansch ook
door _gajoeh_ wordt vervangen, waarvan _p[)e]gajoeh_ of _pagajoeh_, met
de beteekenis van de zaak die dient tot datgeen wat door het grondwoord
aangeduid wordt, (zie Roorda's "Beknopte Jav. Spraakk.", bl. 108) met
volkomen regelmatigheid zou worden afgeleid. Ware deze vorm werkelijk in
gebruik (en wie verzekert ons dat hij dit nergens is of nooit geweest
is?), dan zou men zeker geen bezwaar maken _pagaai_ als rechtstreeks
daarvan gevormd te beschouwen.




Toko.

_Toko_ is in Nederlandsch-Indië, zoowel onder de Europeanen als onder
de inlanders, een _winkel_, een _magazijn van allerlei koopwaren_, een
_bazaar_ waar van alles te verkrijgen is. Men houdt het woord gewoonlijk
voor Chineesch, ofschoon Prof. Roorda in zijn "Jav. Wdbk.", in het
art. _toko_, achter Chineesch een vraagteeken heeft geplaatst. Prof.
Hoffmann, dien ik over dit woord raadpleegde, schreef mij daarover
het volgende: "Wanneer het zeker is dat het woord _toko_ niet tot de
Indische talen behoort, maar Chineesch is, dan kan het, hoewel ik een
samengesteld woord _toko_, dat zooveel als bazaar zou moeten beteekenen,
nog niet gevonden heb, niets anders zijn dan eene samenstelling van
_Toe_, Canton-dialect _To_, plaats, lokaal, en _Koe_, magazijn. Toe-koe
of To-ko beteekent dan "het _plaatselijk_ magazijn, het magazijn voor
een bepaalde _plaats_", in denzelfden zin als wij van _plaatselijk_
bestuur, van _lokale_ tongvallen spreken."

Deze verklaring, hoewel niet onaannemelijk, toont echter dat _toko_,
voor zoover bekend is, geene gewone Chineesche uitdrukking is. En wat
de reserve betreft, door Prof. Hoffmann gemaakt: "wanneer het zeker is
dat het woord _toko_ niet tot de Indische talen behoort", moet worden
opgemerkt, dat het zeer gewaagd zou zijn die verzekering te geven. In
het Jav. is _toekoe_, in sommige streken bijna als _toko_ uitgesproken,
het gewone woord voor _koopen_. Het beteekent wel-is-waar nooit een
winkel of magazijn, maar hoe lichtelijk kan door de onkunde van
Chineezen of Europeanen het woord in de beteekenis van winkel zijn
overgegaan. Men kan zich b. v. zeer goed voorstellen dat men een winkel
aanvankelijk een _tokohuis_, d. i. een _koophuis_, heeft genoemd, en uit
_tokohuis_ allengs tot enkel _toko_ heeft afgekort.

Hoezeer het woord _toko_ het burgerrecht in de Nederlandsche taal heeft
erlangd, blijkt uit de zeer gewone samenstelling _tokohouder_. Ook
begint men reeds aan eenige magazijnen of verkoophuizen in onze groote
steden den naam van _toko_ te geven.




Koelie.

Het woord is afkomstig uit het Tamiel of de taal van Malabar en
beteekent een _gehuurde arbeider_, een _daglooner_, bij uitbreiding
ook een _sjouwer_. Het is algemeen in gebruik in Britsch-Indië, en is
ook in het Maleisch en Javaansch overgegaan in dezelfde beteekenis. De
woordenboeken zijn in de opgave dier beteekenis doorgaans niet zeer
nauwkeurig. De "Kunstwoordentolk" van Kramers-Bonte geeft wel-is-waar
de algemeene beteekenis van _daglooner_, _lastdrager_ op; maar laat dan
volgen: "Hindoes uit eene der laagste kasten, die thans bij menigten
naar de Britsche koloniën in West-Indië als veld- en plantage-bebouwers
vertrekken." Daarentegen zegt van Dale alleen: "Chineesche arbeider of
arbeidster in dienst bij de Oostindische planters." Lucas, die in zijn
"Englisch-Deutsches Wörterbuch" slechts den meervoudvorm _Coolies_
opgeeft, vermeldt ook wel de algemeene beteekenis van _Handarbeiter_,
_Lastträger_, maar voegt er aan toe: "Leute welche zu niederen Arbeiten,
besonders auf Mauritius zur Theecultur gebraucht werden." Littré,
"Dictionnaire de la langue Française", had eerst den vorm _coolis_
(uitgesproken _couli_) als enkelvoud opgegeven, met de verklaring:
"Nom donné à des Indiens qui contractent des engagements pour aller
travailler dans les diverses colonies européennes moyennant salaire,"
met de etymologie: "Angl. _coolee_, de l'indoustani _culi_, laboureur
qu'on loue à la journée, du turc _culi_, esclave, serviteur." Dit
artikel is reeds vrij verward; het wordt deels verbeterd, deels nog
erger gemaakt door de bijvoegselen in het Supplement. Wat de spelling
betreft merkt Littré daar terecht op: "l'orthographie _coolis_ au
singulier est mauvaise; il faut écrire _cooli_. Quant au pluriel on le
formera regulièrement _coolis_. Cependant quelques-uns le forment à
l'anglaise _coolies_." Maar waarom wordt hier in het geheel de Engelsche
schrijfwijze met _oo_ behouden, waarvoor toch het Fransche aequivalent
steeds _ou_ is? Ik keur niet af dat men ook in het Fransch _groom_ en
niet _groum_ schrijft, maar dit is een zuiver Engelsch woord, dat
onveranderd behouden wordt; _cooli_, _cooly_ of _coolee_ is ook in het
Engelsch een vreemd woord, dat er geen aanspraak op kan maken, in andere
Europeesche talen overgenomen, een Engelsch karakter te behouden. Wat de
beteekenis betreft, wil Littré in het Supplément, bijgevoegd zien: "2o.
il se dit aussi des Chinois engagés comme travailleurs", alsof een woord
dat _daglooner_ beteekent, van beteekenis verandert wanneer het van een
Chineeschen, in plaats van een Hindoeschen, daglooner gezegd wordt.

Het minst nog schijnt Littré goedkeuring te verdienen op zijne
bijvoeging of verbetering omtrent de afkomst: "La dérivation de
l'anglais _coolee_, par l'indoustani _culi_, laboureur qu'on loue à la
journée, du turc _coli_, esclave, serviteur, parait fausse. En effet M.
L. Rousselet, "Rev. Anthrop.". T. II, p. 267, dit que _coolee_ est le
nom d'une peuplade dite aussi _Kôle_ ou _Khôle_, qui fournit des hommes
robustes et d'une force remarquable, employés dans les villes de la côte
aux rudes travaux".

De schrijvers die ik heb geciteerd, hebben allen de ware en eenige
beteekenis van _Koeli_ op den achtergrond geschoven, en gedrukt op
eenige bijzondere gevallen, waarin van koeli-diensten wordt gebruikt
gemaakt. Het aantal van die bijzondere gevallen zou men nog zeer kunnen
vermenigvuldigen en spreken, b. v., van Chineezen in dienst gesteld door
de Europeesche tabaksplanters in Deli, Langkat en Serdang op Sumatra's
Oostkust, of van Hindoes en Chineezen naar Suriname overgevoerd, om daar
op de plantages het werk te verrichten, vroeger aan de negerslaven
opgedragen. Maar ook op deze en meer andere dergelijke gevallen past
altijd de algemeene beteekenis van het woord: een voor loon gehuurde
arbeider. Strikt genomen heeft ook de nationaliteit daar niets mede
te maken. Er zijn niet enkel Hindoesche en Chineesche, er zijn b. v.
ook Javaansche koelies, en er zouden ook Makassaarsche koelies zijn,
indien men eenmaal te rade werd te Makassaar gehuurd werkvolk naar de
tabaksplantages van Oost-Borneo over te voeren. Kwam het woord niet
uit het Oosten tot ons, en bleef het niet daardoor in het gebruik tot
Oosterlingen beperkt, men zou ook onze daglooners koelies kunnen noemen.

De eenige min of meer van de oorspronkelijke afwijkende, maar toch nauw
met haar verwante, beteekenis waarin het woord _koeli_ voorkomt, is die
van _sjouwer_ of _lastdrager_. Ook de sjouwer verhuurt zijne diensten,
maar niet voor lange termijnen of met vaste verbintenissen, maar slechts
voor een enkele karwei, die meestal in weinige uren afloopt. Koelies
van die soort worden zeker ook elders gevonden; maar zij zijn vooral in
Nederlandsch-Indië te huis. Wie, die maar eenigszins in de literatuur
der reisverhalen en novellen te huis is, waarvan Nederlandsch-Indië het
tooneel vormt, is niet met de Bataviasche koelies bekend? Dat onze
lexicographen wel van Hindoesche en Chineesche arbeiders, die zich als
koelies verhuren, maar nooit van de Bataviasche koeli's gehoord hebben,
is wel weder een van die treurige bewijzen, hoe weinig de Nederlanders
hunne koloniën kennen in alles wat niet rechtstreeks de belangen der
schatkist raakt! Men vraagt zich af door wie toch al die boeken over
Indië gelezen, voor wie toch zij geschreven worden.

Het is hier de plaats niet om lang bij den Bataviaschen koelie stil te
staan, die waarschijnlijk ook al in de laatste jaren, bij het opkomen
van stoom- en tramwegen, en het verleggen der haven van Batavia naar
Tandjong Priok, groote veranderingen in zijn bedrijf zal hebben
ondervonden; ik zal alleen verwijzen naar de uitstekende schets die de
heer W. L. Ritter, in zijn "Java, tooneelen uit het leven van Java's
bewoners", bij de afbeelding der Bataviasche koelies door den heer E.
Hardouin, van deze klasse van menschen heeft gegeven (bl. 137-143). Al
het eigenaardige van hun bedrijf en hunne levenswijze, en de onkreukbare
eerlijkheid waardoor zij zich onderscheiden, worden daar met levendige
kleuren geteekend. Ook de Padangsche koelies en de diensten die zij,
veelal met grooten onwil, aan de expeditiën tijdens den Padri-oorlog
bewijzen moesten, worden daarbij niet vergeten.

Het misverstand, dat Rousselet, en in navolging van hem Littré, _koeli_
als eigenlijk de naam van een volksstam deed opvatten, is gemakkelijk te
verklaren. Er leeft inderdaad in Britsch-Indië, met name in de provincie
Guzeratte, een wilde roofstam, Koolees geheeten, verdeeld in talrijke
clans, die ieder haar eigen opperhoofd hebben, en van oudsher befaamd
als even gehard en dapper, als onrustig en bloeddorstig. Deze stam, die
door de Britsche troepen met veel moeite bedwongen is, wordt kortelijk
beschreven in Stocqueler's "Oriental interpreter", p. 128. "The
Portuguese", zegt die schrijver, "used the name _coolee_ as a term of
reproach, and from them it has passed in the same sense in the English
language. This must not be confounded with the word _cooly_, commonly
used in Southern India, which is derived from the Tamil language, and
merely means a labourer for hire".




Kongsi.

_Kongsi_ is in Ned.-Indië de gewone naam van de mijnvereenigingen der
Chineezen, hetzij deze voor eigen rekening werken, als in Borneo's
Westerafdeeling, hetzij ze in dienst staan van het Gouvernement, als
op Bangka, hetzij ze voor een particuliere Maatschappij van Europeanen
arbeiden, als op Blitong. Zoo b. v. Lange, "Het eiland Banka", bl. 104:
"De Chineezen welke een associatie door hen _kongsie_ genaamd, uitmaken,
worden bij den administrateur van het district gesignaleerd." Dezelfde
naam werd vroeger op Borneo ook toegepast op de vereenigingen van eenige
dier mijnassociatiën tot grootere politieke lichamen. Zie mijn "Borneo's
Westerafdeeling", I, bl. 319.

Dit woord _kongsi_ is inderdaad Chineesch, maar wordt door de
Europeanen niet volkomen nauwkeurig gebruikt, daar het eigenlijk niet de
geheele mijnvereeniging, maar hare bestuurders aanduidt, die intusschen
de geheele vereeniging in alle publieke aangelegenheden in hare rechten
en belangen vertegenwoordigen. Daar de Europeesche ambtenaren alleen met
de eigenlijke _Kongsies_ of de besturen te doen hebben, wordt het woord
natuurlijk genoeg niet alleen van de besturen zelve gebruikt, maar ook
van de maatschappijen, die slechts door tusschenkomst dier besturen met
de Europeesche ambtenaren in betrekking komen. Het woord _Kongsi_ is
samengesteld uit de Chineesche woorden _kong_, publiek, en _ssi_ of
_sse_, bestuur. De huizen waarin de leden van het bestuur vergaderen en
alles bewaard wordt wat aan de vereeniging gemeenschappelijk behoort,
worden _kongsihuizen_ genoemd, een naam dien wij door _gemeentehuizen_
zouden kunnen verklaren.

Het woord _kongsi_ heeft in Indië in het dagelijksch leven een ruimer
beteekenis gekregen en wordt toegepast op iedere associatie van
Chineezen voor handelszaken, industriëele ondernemingen, verpachtingen
of wat ook (zie b. v. Kielstra in "de Gids" voor 1888, D. IV, bl. 62,
64), en wordt er, althans in het dagelijksch gesprek, ook wel tot de
maatschappijen of associatiën van niet-Chineezen, b. v. tot eene
spoorwegmaatschappij, uitgebreid.




Toptafel, Topbaan.

De Chineesche speelhuizen, die alleen in de hoofdsteden van Java mogen
gehouden worden, en wel door hen die het uitsluitend recht daartoe
hebben gepacht, worden in de administratieve taal _toptafels_ of
_topbanen_ genoemd. Het eerste lid dezer namen is Chineesch, namelijk
een samentrekking van _toe-p[)o]_, _to-pok_ of _to-pho_, hazard-spellen
spelen, inzonderheid, zoo het schijnt, met kaarten.

Gewoonlijk onderscheidt men in Indië van het _to-pho_ of Chineesche
kaartspel, het _pho_ of dobbelspel en het _tafui_, een spel dat met
tinnen duiten of boonen gespeeld wordt, die men in kopjes telt op de
wijze van het _tjongkak_- of _dakon_-spel der Maleiers en Javanen.[49]
Ik moet de nadere verklaring dezer namen aan de Sinologen overlaten.

[49] Een dergelijk spel is ook bekend aan sommige stammen van Afrika.
     Zie v. d. Kellen in "T. v. h. Aardr. Gen." Verslagen en Meded.,
     1887, bl. 506.

_Toptafel_ komt o. a. voor in "Batavia in derzelver gelegenheid", III,
bl. 17: "Aan de luitenants der Chineezen zijn tot een bestaan gegeven
de toptafels dier natie"; doch het is vreemd dat daar van de toptafels
wordt onderscheiden het Chineesche spel _pho_ en _to-pho_, dat gezegd
wordt aan de kapiteins dier natie te zijn afgestaan. Het onderscheid
schijnt hier niet juist te zijn gemaakt; ten minste zou uit de hierboven
voorgestelde, ook door den heer G. Schlegel goedgekeurde afleiding
volgen, dat de _toptafel_ juist voor het _to-pho_-spel diende.

Zeer vreemd klinkt in onze ooren de uitdrukking _topbaan_. Wij verstaan
door _baan_ een geëffende vlakte, zooals inderdaad gevorderd wordt voor
sommige spelen. De namen _kolfbaan_ (of zooals men oudtijds ook zeide
_klosbaan_), _kegelbaan_, _kaatsbaan_, zijn ons niet vreemd, maar dat
plaatsen waar men zich met kaart- en dobbelspel bezighoudt, ook _banen_
genoemd worden, is in strijd met ons hedendaagsch spraakgebruik.
Intusschen schijnt _baan_, bij uitbreiding, ook de algemeene beteekenis
te hebben gehad van _speelplaats_. Volgens Kiliaan beteekent _bane_:
_via_, _platea_, _planities_, _callis_; maar hij scheidt daarvan af
een tweede _bane_, met de beteekenis van _area, locus ubi luditur_,
waarbij hij klosbaan (kolfbaan) en tuischbaan (elders door hem _area
aleatoria_ verklaard) als voorbeelden noemt. Mijns inziens is baan
voor _speelplaats_ hetzelfde woord als in den zin van gebaanden weg
of vlakte, maar, nadat het in gebruik was gekomen in den zin van
speelplaats voor spellen die eene geëffende baan vereischen, door minder
eigenaardige uitbreiding voor iedere plaats gebruikt, die bepaaldelijk
voor eenig spel bestemd was.




Mogol.

_Mogol_ (vgl. het Eng. _Moghul_) is de echte Aziatische naam van den
Tartaarschen volksstam, dien wij gewoonlijk, met invoeging eener
_n_,[50] Mongolen noemen. De vorsten van dezen stam worden doorgaans
"de groote Mogol" genoemd. De grondlegger van de dynastie der Mogols,
die sedert het jaar 1526 haren zetel had in Delhi in Hindostan, was de
beroemde Tamerlan, die dan ook veelal als de eerste Groote Mogol wordt
aangemerkt. Zie b. v. Valentijn, IV, 2, bl. 165. Echter wordt ook de
zevende Groote Mogol, Sjah Baber, wel eens als de eerste voorgesteld,
omdat met hem de regeering dezer dynastie te Delhi aanvangt. De
Nederlanders kwamen in den tijd hunner vestiging en veroveringen in
Hindostan met de Groote Mogols dikwijls in aanraking; de Engelschen,
die in hunne voetstappen traden en hen eindelijk geheel uit dit gebied
verdrongen, hebben het gezag der Groote Mogols eerst allengs ondermijnd,
en eindelijk, toen het niets meer dan een schaduw geworden was, in 1828
opgehouden te erkennen. Desniettemin komt de naam Groote Mogol, of enkel
Mogol, niet enkel veelvuldig bij onze geschiedschrijvers voor, maar is
hij ook overgebleven in de volkstaal, om een potentaat, een despoot,
iemand die zich op zijn gezag, zelfs in geringe zaken, veel laat
voorstaan, aan te duiden. Zoo wordt zelfs bij Cremer, "Anna Rooze", II,
bl. 348, een keukenmeid schertsenderwijze "een keuken-mogol" genoemd,
in denzelfden zin waarin wel eens in het dagelijksch leven van de
"keukenprinsessen" gesproken wordt.

[50] Zie op _Moeson_, _Amfioen_, _Pampoesjes_, en vooral ook de noot op
     het art. _Banaan_.




Pikol, Pikkel.

_Pikol_, door velen, zonder eenige reden, als ware het een woord van
Latijnschen of Franschen oorsprong, _picol_ geschreven, is het Mal. en
Jav. _pikol_ of _pikoel_, dat eigenlijk _dragen_, inzonderheid _over
de schouders dragen_ (waartoe veelal een over den schouder liggende en
aan beide in evenwicht gebrachte zijden beladen draagstok, _pikolan_,
gebezigd wordt) beduidt, beteekent als zelfst. naamw. _den last dien een
man op deze wijze dragen kan_, een _schoudervracht_. Daar zulk een last
gemiddeld op honderd kati's, gelijkstaande met 125 Amst. ponden, begroot
wordt, heeft _pikol_, volgens de bepalingen van de Nederlandsche
Regeering, de bepaalde beteekenis van een gewicht van 125 Amst. ponden
of 61.7613 kilogr. erlangd, en is men thans gewoon, zoowel in Indië,
als ook in Nederland, de hoeveelheden van koloniale waren, b. v.
koffie, suiker, tin enz., bij zulke pikols te berekenen. Hierdoor
heeft dit woord, in deze bepaalde beteekenis dagelijks in de dagbladen
voorkomende, het Nederlandsch burgerrecht verkregen. Zoo zegt men,
b. v.: "Banka levert jaarlijks gemiddeld 80,000 pikols tin"; "de
residentie Pasoeroean bracht in 1870 aan het Gouvernement 274,000 pikols
koffie op." De oude Preanger pikols van 225 Amst. ponden behooren thans
nog slechts tot de geschiedenis.

Wanneer aan het woord _pikol_ het Nederlandsch burgerrecht wordt
toegekend, kan de vraag rijzen of het niet verkieslijk zou zijn, daaraan
den reeds nu niet geheel ongebruikelijken verhollandschten vorm _pikel_
te geven, die geheel met de gewone uitspraak overeenstemt, en waarvoor
ook pleit het in Indië van pikol als werkwoord gevormde, en in den zin
van _over den schouder dragen en vervoeren van lasten_ gebruikte,
vernederlandschte werkwoord _pikelen_.

Gelijk damar, pasar, klapa, rotan, pikir en vele andere Mal. of Jav.
woorden in het Nederlandsch met verkorte vokaal en verdubbelde consonant
worden uitgesproken (zie op _dammer_, _passer_, _klapper_, _rotting_,
_pikkeren_), zoo kan ook uit _pikol_ de nieuwe vorm _pikkel_ ontstaan
zijn.

Het woord _pikkel_ is in het Ned. bekend: 1o. als bijvorm van _bikkel_
(zie Franck, Etym. Wdbk. op _bikkel_); 2o. in de aan de Vlaamsche
gewesten eigene beteekenis van voet of onderstel (b. v. van een tafel,
een stoel, een pot)[51]; 3o. in de beteekenis van zeker weegwerktuig,
dat alleen plaatselijk schijnt bekend te zijn, waardoor deze beteekenis
in onze woordenboeken niet vermeld wordt. Te Rotterdam en Dordrecht nam.
is _pikkel_ de naam van een werktuig uit drie palen bestaande, die van
boven onderling met scharnieren verbonden en van onderen van ijzeren
punten, waarmede zij tusschen de straatsteenen kunnen worden vastgezet,
voorzien zijn. Tusschen die palen hangt een haak, waaraan een balans met
schalen bevestigd wordt. Men bezigt dit weegwerktuig op de kaden bij het
lossen van schepen. De arbeiders die met het wegen met de pikkel belast
zijn, vormen in de genoemde plaatsen een soort van veem, en hieruit is
de spreekwijze te verklaren: "die man is aan de pikkel", d. i. hij
behoort tot dat veem. Te Rotterdam (wellicht ook op andere plaatsen)
zijn de pikkelloonen bij stedelijke verordening vastgesteld.

[51] Kiliaan op _Pickel_: "pes mensae, sedis", op _Pickelpot_,
     "chytropus, olla pedes habens". Heremans, "Ned.-Fr. Wdbk.":
     "_Pikkel_, voet eener tafel, eens stoels".

Dit weegwerktuig kan zijn naam ontleend hebben aan zijn vorm of aan zijn
bestemming. In het eerste geval is misschien _pikkel_ een verkorting van
het Vlaamsche _pikkelstoel_, dat volgens Heremans _un trépied_, volgens
van Dale _een drievoet_, _elk meubelstuk dat op drie voeten rust_,
beteekent. Dit _pikkelstoel_ zal wel met het bovengenoemde _pikkel_,
voet van een stoel of tafel, samenhangen, maar hoe het aan de speciale
beteekenis van een _drie_-voet komt, blijft zeer onduidelijk. Intusschen
zijn het alleen _de drie voeten_, die niet oorspronkelijk tot het begrip
van pikkel schijnen te behooren, die bij de pikkel als weegwerktuig aan
den pikkelstoel doen denken.

Eenvoudiger is het wellicht aan te nemen dat pikkel als weegwerktuig
het vernederlandschte _pikol_ is, dat allengs zijne beteekenis van
schoudervracht met die van een handelsgewicht heeft verwisseld.
Misschien werd in den tijd der Compagnie ook in Nederland bij pikols
gewogen. Men zal dus de weegloonen _pikkel-loonen_ genoemd hebben, en
vandaar het werktuig, waarmede gewogen werd, de _pikkel_.

Men zie in alles wat hier over het woord pikkel gezegd is, niet meer dan
een poging om op een verwaarloosd woord opmerkzaam te maken, en om het
raadsel van zijn oorsprong op te lossen. Groote waarschijnlijkheid durf
ik zelf aan mijne oplossing niet toekennen.




Dikir.

De _dikir_ is een gewone vorm van godsvereering in den Indischen
Archipel, daarin bestaande, dat mannen en vrouwen zich vereenigen en
onder het aanhoudend slaan op een gong of trom en het aanhoudend geroep
van "lá iláha illa'lláhoe" (er is geen God dan Allah), het lichaam
gedurig heen- en weerschudden, waarbij sommigen in een staat van
vervoering geraken en na allerlei sprongen en kronkelingen onder hevige
stuiptrekkingen bewusteloos neerzijgen. Deze soort van godsvereering
gaat echter niet altijd met zulke heftige verschijnselen gepaard. Men
moet een onderscheid maken tusschen die eenvoudige dikirs, die reeds
tot de eerste tijden van den Islam opklimmen en door Mohammed zelven
in praktijk werden gebracht, en die meer omslachtige en kunstmatige,
waardoor zich later de Çoefi's onderscheidden (zie Niemann's "Inleiding
tot de kennis van den Islam", bl. 352), en die wij bij de Derwisjen in
Turkije en Egypte (zie Dozy, "het Islamisme", bl. 330; Lane, "Modern
Egyptians", 5th ed., p. 243), en bij sommige dweepzieke sekten op
Java, b. v. bij de zoogenaamde _tiang doel_ (zie T. v. N.-I., Jg. 1855,
D. II, bl. 14; Meded. v. wege het Ned. Zendelinggen., Jg. IV, bl.
241; mijn "Java", D. I, bl. 339), ook op Borneo in den tijd van den
Bandjermasinschen krijg bij de broederschap der _beratip beamal_ (zie
van Rees, "de Bandjermasinsche krijg", D. II, bl. 186, Tijdschr. v.
N.-I. Jg. 1869, D. II, bl. 197; Gramberg, "Madjapahit", D. II, bl. 195)
aantreffen. Wanneer wij b. v. bij Wallace, "Insulinde", D. II, bl. 178
lezen: "Nadat wij van wal waren gestoken, begon de oude djoeragan
eenige gebeden op te zeggen, waarop allen in het rond, onder begeleiding
van eenige slagen op de gong, "_lá iláha illa'llahoe_" antwoordden,"
dan wordt daar ongetwijfeld een _dikir_ beschreven, maar een dikir die
geheel vrij is van de buitensporigheden der geestdrijverij. Ook de
plechtige dikirs die op Java op den Moeloed-dag, den geboortedag van den
Profeet, door de priesters gehouden worden (zie mijn "Java", D. I, bl.
393, D. III, bl. 624), schijnen van die heftige vertooningen vrij te
zijn. Men kan in Sprenger's "Leben und Lehre Mohammeds", D. I, bl. 317
vv., of in de vertaling van dat stuk in "T. v. N.-I." Jg. 1870, D. I,
bl. 405, nalezen, hoe deze bijzondere vorm van godsvereering, die met de
vijf voor elken dag voorgeschreven gebeden niets gemeens heeft, ontstaan
is en zich ontwikkeld heeft.

_Dikir_ is de Javaansche en, wat de uitspraak betreft, ook de Maleische
vorm van het Arabische woord _dzikr_, dat _vermelding_, _lofvermelding_,
_verheerlijking_, nam. van God, beteekent. De Arabische letter _dzâl_
kan de Javaan niet uitspreken; zij wordt vanzelve _d_. Tusschen de
sluitconsonanten _k_ en _r_ wordt, omdat de in de literaire taal
gebruikelijke uitgang die de naamvallen aanwijst, verloren is gegaan,
als vanzelve de vokaal der eerste letter vluchtig herhaald. (Vgl. het
aangeteekende op _Attar goel_). Zoo ontstaat dus het woord _dikir_,
dat door den heer Verkerk Pistorius, "Studiën over de inlandsche
huishouding in de Padangsche Bovenlanden", bl. 211, minder goed _sikir_
geschreven en daardoor moeilijk herkenbaar wordt. In den laatsten tijd
las men in de Indische dagbladen ook dikwijls _dzikir_ (en als werkwoord
_dzikirren_); maar deze poging om den oorspronkelijken Arabischen vorm
beter uit te drukken, is niet aan te bevelen in een woord dat niet in
zijn Arabischen, maar in zijn Javaanschen vorm tot ons is gekomen.




Brani.

_Brani_ is een Maleisch woord, waarvan _wani_ het Javaansche aequivalent
is, ofschoon de Javanen ook somtijds het Maleische woord gebruiken. Naar
den aard dier talen, die wel bijzondere verbale vormen hebben, maar niet
noodwendig substantief, adjectief en verbum onderscheiden, beteekenen
deze woorden zoowel _stoutmoedig zijn_, _durven_, _wagen_, als
_stoutmoedig_, _dapper_, _driest_, en _een stoutmoedige_, _een dappere_,
_een held_. Het woord _brani_ wordt niet slechts in Indië veel door de
Europeanen gebruikt, maar is ook in Nederland in de volkstaal
ingedrongen. Zoo lezen wij, b. v., bij van Maurik, "Van allerlei slag",
bl. 32: "Kijk ereis aan, die wil den _brani_ uithangen".




Pikeren, Pikkeren.

Deze woorden zijn ontleend aan het Maleische en Javaansche _pikir_,
overdenking, overleg, gedachte, dat zelf weder niets anders is dan
de inlandsche uitspraak van het Arabische _fikr_. Daar de Maleische
taalstam geen _f_ kent, gelijk de Arabische taal geen _p_, moest de _f_
door haar naaste verwante de _p_ vervangen worden; voor het overige werd
_pikir_ van _fikr_, gelijk _dikir_ van _dzikr_ gevormd. De verdubbeling
der _k_ in _pikkeren_, dat dikwijls in plaats van _pikeren_ gebruikt
wordt, is ook een gewoon, reeds meermalen door mij ter sprake gebracht
verschijnsel; zie art. _Rotting_. In het Maleisch en Jav. wordt, naar
den aard dier talen, _pikir_ ook als werkwoord gebruikt, in den zin
van _overleggen_, _overdenken_; bij den Indo-Europeaan wordt hetzelfde
uitgedrukt door aan het inlandsche woord den Nederlandschen verbaalvorm
te geven. Zie op _Soebatten_. _Over iets pikkeren_ is eene gewone
Ned.-Indische spreekwijze, zooals o. a. opgemerkt is door Gevers
Deynoot, "Herinneringen eener reis naar Ned.-Indië", bl. 41, en in van
der Hoog's roman "Wonosari", D. II, bl. 43, waar men leest: "wat loopt
gij dan ook zoo te piekeren, zooals men zegt."




Tang.

Dit woord zullen de meeste mijner lezers wel niet verwacht hebben hier
aan te treffen. Het is dan ook slechts in de zeer bijzondere beteekenis
die het als scheldwoord heeft, dat er hier sprake van kan zijn. De
uitdrukkingen: _een tang van een wijf_, _een oude tang_, zouden, volgens
eene gissing van Prof. de Vries in "de Taalbode", II, 292, afkomstig
zijn van _seetang_ of _zeetang_, eene Europeesche verbastering van het
Maleische _seitan_ of _sétan_. Prof. Moltzer zegt daarvan in zijne
aankondiging in "de Gids" voor 1872, II, 161: "Lepidius quam verius", en
drukt zijne overtuiging uit dat te eeniger tijd de ware eerste _tang van
een wijf_ uit het een of ander oud kluchtspel zal te voorschijn treden.
Maar dit is geene verklaring. Zou _de tang_ ook kunnen staan voor de
persoon die er zich van bedient? Het is een werktuig dat men gebruiken
kan om te slaan en te knijpen en vast te houden, en dat eene vrouw uit
de volksklasse allicht ter hand vindt als zij haren toorn koelen wil.
Onmogelijk schijnt mij die opvatting niet.

De gissing van Prof. de Vries is echter lang zoo onwaarschijnlijk
niet als zij zich op het eerste gezicht voordoet, en kan ook nog wel
voorgesteld worden op eene wijze, die haar meer aannemelijk maakt. Het
woord _seetan_ is oorspronkelijk niet Maleisch, maar het Arabische
_sjeitan_ (dat echter van het Hebr. _Satan_ schijnt af te stammen),
door de Maleiers en Javanen, wier spraakorganen de _sj_ (of _sch_)
van het Arabisch alphabet niet kunnen voortbrengen, als _seitan_ of
_sétan_ uitgesproken. Daaruit schijnt in het zoogenaamd laag-Maleisch,
dat is het door de Europeanen gesproken brabbel-Maleisch, _s[)e]tang_
ontstaan, want ofschoon die vorm in onze Maleische woordenboeken en
woordenlijsten, ook die van het laag-Maleisch, zooveel ik weet, nooit
wordt opgegeven, vind ik hem reeds bij den ouden Bontius, "Hist. Nat.
et Med. Ind. Orient.", p. 79, waar hij van een kleinen gehoornden visch
sprekende zegt: "Piscatores Indi vocabulo Arabico ipsum _ican setáng_
vocant, i. e. piscem diabolum, vel quod cornua gerat, seu, quod ictus
ejus admodum virulentus sit." De betoning van de _a_ in de laatste
lettergreep, die Bontius door een accent aanwijst, vordert bepaaldelijk
dat de _e_ in de eerste als [)e] wordt uitgesproken. Echter is die
verkorting van den klinker _é_ bevreemdend, en alleen te verklaren uit
eene verplaatsing van den klemtoon, zooals ook in andere talen soms
plaats heeft. Men zegt wel te Amsterdam steeds _vierkánt_ in plaats
van _víerkant_, en te Groningen _óverleg_ in plaats van _overlég_,
ofschoon beide geheel met ons taaleigen strijden. Minder bezwaar heeft
de verandering op het einde van de zuivere _n_ in de nasale _ng_, die
bijzonder aan het laag-Maleisch eigen is, zooals ik op _Orang oetan_
en _Rotting_ opmerkte. Stel nu (wat ik niet durf verzekeren, maar dat
gemakkelijk kan worden uitgemaakt door ieder die eenigen tijd te
Batavia heeft vertoefd) dat die vorm _s[)e]tang_ nog heden in het
straat-Maleisch in gebruik is, dan kan het woord licht door onze
matrozen zijn opgevangen, en, met verwaarloozing der eerste toonlooze
lettergreep, waardoor het tevens den vorm kreeg van een gewoon
Nederlandsch woord (zie op art. _Kaalkop_) in de Nederlandsche volkstaal
overgebracht. Ik vind _orang sétan_ als een gebruikelijke laag-Maleische
uitdrukking voor een _duivelsch_, een _boosaardig mensch_ vermeld.
Dezelfde beteekenis heeft dan _s[)e]tang_ of _tang_.




Akal.

Dit uit Java medegebracht, maar eigenlijk ook al weder Arabisch woord,
verneemt men uit den mond onzer Indo-Europeanen tot zelfs in de
vergadering onzer volksvertegenwoordigers. In de zitting der Tweede
Kamer van 16 November 1885 waarschuwde de heer van Gennep tegen de
_akals_, die zouden kunnen worden aangewend om aan gelden voor een
bepaald doel beschikbaar gesteld, ten nadeele der inlandsche bevolking,
eene andere bestemming te geven, en de _Nieuwe Rott. Courant_ van 16
Oct. 1888, beschuldigt, in navolging daarvan, in een artikel over de
Indische begrooting den Minister van Koloniën van zulk een _akal_ om de
Begrooting ten koste van den Javaan te ontlasten. Ook de Indische pers
maakt dikwijls van het woord gebruik, b.v.: "Er moest dus een _akal_
gezocht worden, om met een zoet lijntje tot hen door te dringen."
(Kruseman, "Eenige dagen onder de Badoewies", in "Java-bode" van 31 Oct.
1888.) Het zal dus noodig worden ook dit woord onder de aanwinsten onzer
taal uit Indië op te teekenen. Het Arabische _'aql_ door de Javanen
en Maleiers _akal_ uitgesproken, beteekent eigenlijk _verstand_,
_doorzicht_, _scherpzinnigheid_, _schranderheid_; bij de Inlanders
bepaaldelijk ook inzicht in de waarde der geheimzinnige teekenen, die
de goede of kwade eigenschappen van paarden, buffels, vechthanen, en
vele andere zaken bepalen. Maar bij de Indo-Europeanen wordt het, ook
in navolging der Inlanders, veelvuldig gebruikt van _behendigheden_,
_sluwheden_, _listen_, en bij dit gebruik laat het natuurlijk ook het
meervoud toe.




Hegira.

Dit woord, waarvan de hierboven geplaatste, vroeger bij ons algemeene
schrijfwijze eene navolging schijnt te zijn van het Fransche
_Hégire_[52], is reeds behandeld in de "Oosterlingen" van Prof. Dozy,
en zou dus hier achterwege zijn gebleven, zoo ik niet gewenscht had
opmerkzaam te maken op een opstel van Dr. Snouck Hurgronje in de
"Bijdragen van het Instituut voor Taal-, Land- en Volkenkunde van
Ned.-Ind." 5e Volgr., D. I, bl. 356, waarin hij aantoont, dat het
Arabische woord _Hidjra_ (want zoo luidt de juistere, thans ook door
velen gevolgde, transscriptie) ten onrechte doorgaans door _vlucht_
wordt vertaald. De wortel beteekent: _afsnijden_, _verlaten_, _zich
afwenden_ van personen of zaken, _zich afscheiden_. Dozy heeft de
ware beteekenis niet over het hoofd gezien, zooals blijkt uit zijne
verklaring: "_het verlaten der geboorteplaats_, _het vertrek_,"
maar wordt toch ook weder minder juist, als hij er ook _de vlucht_
aan toevoegt. Wie zijne geboorteplaats verlaat en zich van zijne
stadgenooten afwendt, kan zeker daartoe gedwongen zijn en dus
_vluchten_; maar Mohammed's vertrek van Mekka was geene vlucht, maar
eene vrijwillige, lang overlegde en voorbereide daad, zooals dr. Snouck
Hurgronje in bijzonderheden aantoont. Wij zouden der historische
waarheid meer recht laten wedervaren door niet van _de vlucht_, maar
van de _uitwijking_ van Mohammed te spreken.

[52] De _g_ in dit woord stelt de _djîm_ of _djô_ der Oostersche
     alfabets voor, die wij thans gewoonlijk door _dj_ uitdrukken. Zij
     stemt wel het best overeen met de Engelsche in _joy_, _journey_
     etc.




Adonis.

_Adonis_ is in de Grieksche mythologie de naam van een schoonen
jongeling, hartstochtelijk door Venus bemind, en, toen hij op de jacht
door een ever gedood was, niet minder hartstochtelijk beweend. In den
zin dezer mythe willen wij ons hier niet verdiepen. Ik herinner slechts
dat in Syrië en Phoenicië, en later ook in Griekenland, ter eere van
Adonis een jaarlijksch feest werd gevierd, vooral gekenmerkt door de
luide jammerklachten der vrouwen. De hoofdzetel van dezen cultus was
vroeger Byblus in Phoenicië, later Amathus op het eiland Cyprus. De naam
_Adonis_ is Phoenicisch en Hebreeuwsch, en samengesteld uit _Adoon_, dat
_heer_ beteekent, en het aangehecht voornaamwoord _i_, met de beteekenis
van _mijn_. _Adonis_ was dus oorspronkelijk niet de naam eener
bijzondere Godheid; elke Godheid had Adoon kunnen genoemd worden, en in
het Hebreeuwsch werd het woord in den meervoudvorm _Adonai_, vooral ook
van den Eenigen God gebezigd. Voor de Grieken echter had dit woord, dat
zij tegelijk met de Adonisfeesten uit het Oosten ontvangen hadden, eene
zeer bepaalde beteekenis. Zonder zich om den oorspronkelijken zin te
bekreunen, of dien zelfs te kennen, dachten velen daarbij alleen aan den
schoonen, door Venus beminden jongeling.

In de moderne talen, ook in de onze, heeft het woord Adonis het
karakter van een eigennaam weder verloren en beteekent het in het
algemeen een jongeling van buitengewone schoonheid, en vooral, in
scherts, een man, die zich inbeeldt schoon te zijn en zich beijvert om
zich als zoodanig voor te doen, een pronker. De Vries en te Winkel in
het "Nederlandsch Woordenboek" geven daarvan een voorbeeld uit "Willem
Leevend", dat gemakkelijk met andere te vermeerderen ware geweest.
Maar zeer eigenaardig is het gebruik van het woord, als _Adoons_
uitgesproken, in de taal der Kaapsche Boeren. Volgens Mansvelt's
"Idioticon" noemen zij zoo den _baviaan_, zeker om met zijne afzichtige
leelijkheid den spot te drijven.




Sjalot.

Ook deze naam eener algemeen bekende moesgroente stamt in zekeren zin
uit het Oosten; want hij is ontleend aan de stad Askalon, eene der in
het Oude Testament vermelde steden der Philistijnen. Het voorkomen
van uitgestrekte uienvelden bij Askalon wordt vermeld bij Strabo en
Stephanus Byzantinus. Die uien werden echter onderscheiden als eene
bijzondere soort, reeds bij Theophrastus _ascalonion krommyon_, bij
Plinius en Columella _caepa ascalonia_ genoemd. Vandaar ook de
tegenwoordige botanische naam der sjalot _Allium ascalonicum_.

De verbastering van dit ascalonia of ascalonium tot _sjalot_ (Duitsch
_Schalotte_, Eng. _Shallot_) schijnt aan de Franschen te moeten geweten
worden, uit wier taal het tot de andere moderne talen schijnt te zijn
overgebracht. Bij oud-Fransche schrijvers door Littré, art. _échalote_,
aangehaald, vindt men de vormen _escalone_, _eschaloingne_ en
_eschalote_. Het onverstane woord schijnt in de uitspraak allengs meer
verbasterd te zijn.




Maïs, Miloe, Djagoeng.

Deze drie en nog vele andere namen behooren aan de voortreffelijke
graansoort, de _Zea Mays_ der botanici, die, als men in aanmerking neemt
hoe wijd hare cultuur over alle warme gewesten verspreid is, nevens de
rijst als het eerste der voedselgewassen mag beschouwd worden. Dat de
maïs uit Amerika afkomstig is, wordt thans nauwelijks meer betwijfeld,
ofschoon vroeger, onder andere door Bonafous, "Hist. nat. du maïs",
(Paris, 1836), de meening is voorgestaan, dat de maïs lang vóór de
ontdekking van Amerika in de oude wereld bekend was, en dat zij door de
Arabieren en de kruisvaarders uit het Oosten naar Europa is gebracht.
Zeker is het, dat de maïs, tijdens de ontdekking van Amerika, daar
overal door de Indianen verbouwd werd, en dat men reeds maïsklossen (zoo
noemt men gewoonlijk de dikke rolronde aren) in de graven der Inka's
heeft gevonden. Vanhier, dat in de Vereenigde Staten, waar de cultuur
van maïs een groot gewicht heeft erlangd, dit gewas nog met den naam
van _Indian corn_ wordt aangeduid. Ook is de _naam_ _maïs_ stellig uit
Amerika tot ons overgekomen; men meent dat het de naam is, dien deze
plant op Haïti droeg. (Zie Hernandez, "Hist. plantarum", VI, 44). Van
maïs (maïze) is afgeleid _maïzena_, zooals een fijn meel genoemd wordt,
dat van de maïs wordt bereid, en in de laatste jaren ook bij ons een
veelvuldig gebruik heeft erlangd in de samenstelling van poddingen.

_Miloe_, de naam dien de maïs bij inlanders en Europeanen in de
Minahassa draagt, is eene verbastering van het Portugeesche _milho_,
dat zelf niets anders is dan het Latijnsche _milium_. Onder den naam
van _milho_ worden in het Portugeesch verschillende soorten van
gierstgrassen (Paniceae), zooals _milho painço_, _milho miudo_, enz.,
samengevat, maar hij is ook uitgebreid tot de maïs, die dan tot
onderscheiding ook wel _milho grosso_, _milho zaburro_ of _milho da
India_ wordt genoemd. Waarschijnlijk noemden de Portugeezen reeds in
Amerika de maïs _milho_; ik vind ze althans _millio_ genoemd bij
Hartsinck, "Beschrijving van Guiana", bl. 901. Met het graan zelf
brachten zij dan ook dezen naam over naar Afrika en Oost-Indië, en in
beide gewesten werd hij, meer of min verbasterd, door de Nederlanders
van hen overgenomen. Bij de Marrée, "Beschrijving van de Goudkust", D.
I, bl. 82 en 93, vind ik _milhio_ geschreven, maar in de Kaapkolonie
is daaruit _miellies_ of _mielies_ ontstaan. Zie Tromp, "Herinneringen
uit Zuid-Afrika", bl. 28, 39, 164, en Mansvelt's "Kaapsch-Hollandsch
Idioticon". Met het Eng. adjectief _mealy_, meelachtig, dat
laatstgenoemde vergelijkt, heeft mielies ongetwijfeld niets uitstaande.

Het voorkomen van den Portugeeschen naam der maïs tot in de Minahassa
maakt het ongetwijfeld zeer waarschijnlijk, dat de verbreiding van dit
gewas vooral aan Portugal moet worden toegeschreven. Maar ook Spanje
heeft daartoe bijgedragen, en men beweert zelfs, dat reeds Columbus de
maïs naar Spanje heeft gebracht, dat zij reeds in 1520 in dat land werd
verbouwd, en dat zij vandaar naar Italië, Turkije en de Levant kwam.

Ook in Insulinde ontbreken de sporen van Spaansche herkomst niet.
Rumphius, "Ambonsch Kruydboek", D. V, bl. 203, zegt: "de Turkze
Tarwe.... wast nu ook op vele plaatsen van deze Eilanden, wordt
echter voor een uitlandsch gewas gehouden, door de Spanjaarden eerst
ingevoerd. Men heet het op Maleyts _Jagum_, Baleys _Jagum Castila_.
In Ternaten _Bira Castela_". In deze namen is _Jagum_ kennelijk het
Maleisch-Javaansche _Djagoeng_, waarop ik zoo aanstonds terugkom,
en Castela (Kastîla) beteekent _Spaansch_ (van Kastilië). _Bira_
doet denken aan den Makassaarschen naam der maïs _Birâlle_, in het
Boegineesch _Barälle_ of _Warälle_. _Bärrä_ of _Wärrä_, beteekent in die
taal het ontbolsterde graan, hetzij rijst, gierst of maïs (het Mal.-Jav.
_b[)e]ras_, Makass. _berasá_). Is _bîra_ daarvan soms slechts een andere
vorm en _birâlle_ eene samentrekking voor _bira castelle_?[53] Zoo zou
de anders vreemde _l_ in _birálle_ en _bärälls_ eene natuurlijke
verklaring gevonden hebben.

[53] Die samentrekking ziet er oppervlakkig niet zeer waarschijnlijk
     uit, maar men wordt er als met noodwendigheid toe gebracht door die
     anders onverklaarbare _l_.

Op Java, waar de cultuur van de maïs van betrekkelijk jongen oorsprong
schijnt te zijn, is zij thans een algemeen en hoogst gewichtig
voedingsgewas, dat niet alleen door de inlanders, maar ook door de
Europeanen, zelfs als zij Nederlandsch spreken, altijd met den naam
_djagoeng_ of _djagong_ genoemd wordt. Houdt men dit _Djagoeng_ voor
een oorspronkelijk inlandsch woord, dan kan men het aanwenden om de
meening omtrent de Oostersche herkomst van de plant te steunen; maar
waarom zouden dan alle andere namen dezer graansoort in den Archipel
gebruikelijk naar Spanje en Portugal als het land van herkomst wijzen?
Het reeds vermelde _djagoeng kastila_, d. i. _Spaansche djagoeng_,
door Rumphius vermeld als op Bali gebruikelijk, wijst ook daarheen, en
toont tevens dat _djagoeng_ op zichzelf eene ruimere beteekenis had;
want waartoe zou anders het bepalende _kastila_ dienen? Vergelijkt
men _djagoeng kastila_ met het Ternataansche _bira kastila_, dan zal
men zich genoopt voelen aan _djagoeng_ eene analoge beteekenis met
_bira_ toe te kennen. Ik waag omtrent dit woord de volgende gissing.
_Djawa_ beteekent _gierst_ (zie mijn "Java", D. II, bl. 3 en 5), of
oorspronkelijk misschien in het algemeen _graankorrel_, dat dan in een
land, waar oudtijds geen ander graan groeide dan gierst, natuurlijk
toch de naam van dit graan werd. Later noemde men op Java de gierst
_djawawoet_, samengetrokken uit _djawa awoet_, d. i. _fijne korrel_. De
maïs zal men daarentegen _djawa agoeng_ of _djawa goeng_, d. i. _groote
korrel_, genoemd hebben, volkomen beantwoordende aan het Port. _milho
grosso_. Later werd dan _djawa goeng_ tot _djagoeng_ samengetrokken.

Eer ik dit artikel besluit, wil ik nog even opmerken, dat de naam van
Turksch koren of Turksche tarwe, waarmede wij in Nederland veelal de
maïs noemen, eene navolging is van het Fransche _blé de Turquie_, ook
_Turquet_. Het schijnt dat in dit land de maïs eerst uit de Levant is
ingevoerd, toen zij haren tocht door het Zuiden van Europa volbracht
had. De naam _blé de Turquie_ wordt door Littré volstrekt afgekeurd.




Tamarinde.

Reeds in Dozy's "Oosterlingen" verklaard als _tamr_ (of _tamar_)
_hindi_, d. i. in het Arabisch _Indische dadel_. Zie ook "Glossaire des
mots Espagnols et Port. dérivés de l'Arabe", op _Tamarindos_. In het
Fransch zegt men _tamarin_ en voor den boom _tamarinier_, ofschoon
men tegenwoordig in de dagbladen dagelijks _tamar indien_ leest. De
verklaring van het woord heeft grammatisch niet het minste bezwaar; maar
waarin het punt van vergelijking tusschen de tamarinde en de dadels
gelegen is, blijft raadselachtig, ook na raadpleging der plaats van Van
Linschoten, "Itinerario", bl. 99, die ik hier laat volgen. "De Malabaren
heetent _pulii_, de Gusaratten en de ander Indianen _ambilii_, de
Arabyers _tamarindi_, overmidts dat _tamaras_ in Arabyen zijn, die men
bij ons daalen heet[54], ende omdat se de _Tamarinio_ anders geen beter
gelijckenis weten te geven als naer de datylen ofte daalen, soo noemen
se die _Tamarindi_ (d. i. tamaren ofte daalen van Indië), waerom van de
Portugesen ook _tamarinio_ genoemd wordt." Het moeten dus de vruchten
zijn, die tot den naam Indische dadels hebben aanleiding gegeven; maar
wanneer men bedenkt, dat de tamarindeboom (_Tamarindus indica_) tot de
leguminosen behoort en eene lange peul draagt, die van zes tot twaalf
kleine zaden bevat, en de dadel (_Phoenix dactylifera_) een palm is, met
vleezige, slechts één zaad bevattende vruchten, dan gevoelt men, dat ook
de overeenkomst tusschen de vruchten niet groot kan zijn. Zij schijnt
hoofdzakelijk te bestaan in de trossen waarin beide groeien.

[54] Thans zegt men _dadels_, maar te Amsterdam hoort men nog steeds de
     Joden _geconfijte dalen_ venten.

Dat de tamarindeboom een overvloed van fijn gevederd loof draagt en de
prachtigste lanen vormt, en dat de vrucht een heerlijk zuur voor de
spijsbereiding oplevert, waarom de boom in het Javaansch _wit-as[)e]m_,
in het Maleisch _pohon-asam_, dat beide de _zuurboom_ beteekent, genoemd
wordt, zijn bijzonderheden, die geen plaats laten voor de meening, dat
hij soms in andere opzichten iets met den dadelpalm kan gemeen hebben.




Kerrie.

_Kerrie_ (Eng. _curry_) is de algemeen bekende naam eener soort van
specerij, uit de gepulveriseerde bladeren van verschillende aromatische
planten vervaardigd, die ons uit Oost-Indië wordt aangebracht en
doorgaans in flesschen in den handel komt. Onder de planten uit wier
bladeren kerrie bereid wordt, noemt men _Bergera Königi_, _Canthium
parviflorum_ en andere. Het woord stamt uit het Tamielsch, luidt in die
taal juist gezegd _Kari_ (zooals het ook te Batavia door de inlanders
wordt uitgesproken), en beteekent eigenlijk een _gerecht_, een
_schotel_. Daar nu de inlandsche gerechten der Malabaren doorgaans met
geurige kruiden worden toebereid, hebben de Europeanen dien naam niet
van het gansche gerecht, maar alleen van die toespijs opgevat.

Bij van Linschoten, "Itinerario", bl. 99, vindt men den vorm _carryl_
gebezigd: "koken nimmermeer rijs ofte daer moet _tamarinio_ bijwesen,
waaruit hunnen compost, die zij _carryl_ noemen, toemaken." De
tegenwoordige vorm _kerrie_ schijnt rechtstreeks van het Engelsche
_curry_ af te stammen, evenals wij, naar het mij toeschijnt, herrie,
dat een gewoon volkswoord geworden is,[55] ofschoon het nog in geen
Nederlandsch woordenboek gevonden wordt, hebben gemaakt van het
Engelsche _hurry_, dat _spoed_, _overhaasting_, _verwarring_, _rumoer_
beteekent.

[55] Ziehier eenige voorbeelden. Van Lennep, "Poëtische werken", XIII,
     bl. 189:

         "Al te lang reeds heeft die herrie,
         Heeft die warboel mij gestuit".

     Van Maurik, "Uit één pen", bl. 146: "om schandaligheid of _herrie_
     voor meheertje (den commissaris van politie) te vermijden"; Cremer,
     "Anna Rooze", D. III, bl. 334: "naar de _herrie_ gaan kijken".
     Laatstgenoemde schrijver gebruikt ook _geherrie_, b. v. "Anna
     Rooze", III, 150: "een Sultan met zoo'n massa vrouwen aan 't been,
     moet toch altijd in een afgesukkeld _geherrie_ zitten". Ibid. bl.
     236: "och kind! _geherrie_".




Benzoë.

Deze, voor zoover mij bekend is, alleen in het Hoog- en Nederduitsch
gebruikelijke vorm tot aanduiding der welriekende hars of gom van
_Styrax Benzoïn_ (een zeer geacht voortbrengsel van den Ind. Archipel,
inzonderheid van Sumatra) is de algemeene bij onze hedendaagsche
schrijvers (b. v. Miquel, "Sumatra", bl. 72; de Sturler, "Handboek v. d.
Landb. in N. O. I.", bl. 997; van Dale, "Nieuw Ned. Wdbk."). Vroeger
schreef men _benjuin_ (Baldaeus, "Beschrijv. van Malabar en Chorom.",
bl. 13) en gewoonlijk _benzoïn_ (Valentijn, "Sumatra", bl. 2;
Eschelskroon, "Beschrijving van Sumatra", bl. 64; ook nog Ritter,
"Indische herinneringen" (1843), bl. 265). Radermacher, "Verhh. v. h.
Bat. Gen.", D. III, bl. 44, schrijft _benzuin_. In de "Hist. Beschr. d.
Reizen" D. XXI, bl. 37, leest men _benjoïn_, den gewonen Franschen vorm,
die uit den oorspronkelijken tekst in de vertaling zal zijn overgegaan.
In het Engelsch zegt men _benzoin_ of _benjamin_, het laatste vooral in
Indië gebruikelijk en ontstaan uit de zucht, om vreemde woorden naar
bekende klanken te verknoeien. De Italiaansche vormen zijn _belzuino_
en _belguino_, de Spaansche _benjui_ en _menjui_. De Portugeesche
schrijvers eindelijk, die het woord misschien wel het eerst gebezigd
hebben, gaven het de vormen _benjoïm_, _beijoim_ of _beijuim_.

Onder deze menigvuldige vormen is het moeilijk te bepalen welke de
zuiverste is, waardoor ook de nasporing van den oorsprong wordt
bezwaard. De vormen in de inlandsche talen van den Archipel zijn niet
minder menigvuldig, maar wijzen toch ook op een gemeenschappelijken
oorsprong. Daar de echte benzoë vooral in de Bataklanden op Sumatra te
huis is, mag de Bataksche vorm _kemèndjen_ (Daïrisch _hamindjon_) wel
het meest als de oorspronkelijke in aanmerking komen. "Dit _kemèndjen_,"
schreef mij de heer Neubronner van der Tuuk, "is in 't Menangkabausch in
't noordelijk dialect _koemòjon_, in 't zuidelijk _koemajan_, voorts in
't gewoon Maleisch _kemènjan_ en in 't Javaansch en Bataviaasch-Maleisch
_menjan_ geworden."

Ofschoon _beijoin_ (in 't Portugeesch de meest gebruikte vorm) en
_kemèndjen_ zeer ver van elkander schijnen te staan, vertoont zich een
sterke toenadering tusschen _benjoïn_, dat mij de oudste Portugeesche
vorm schijnt te zijn, en _menjan_. Het eerste kan door gewone
letterverwisselingen tot het tweede herleid worden, en men vindt dan
ook in het Spaansche _menjui_ de _m_ terug. De mogelijkheid schijnt mij
hiermede gegeven, om in _mendjen_ den grondvorm van al de verschillende
vormen te vinden.

Intusschen heeft men ook eene afleiding van het woord uit het Arabisch
voorgesteld, die niet van waarschijnlijkheid ontbloot is. Wij danken
haar aan Valentijn, "Groot-Java", bl. 67. De Arabische naam van de
benzoë is _loebân djâwi_, d. i. Javaansche, of liever, wegens de ruimere
beteekenis die _Djawa_ oudtijds bij de Arabieren had (zie mijn "Java",
D. II, bl. 11-13) Indonesische wierook. Hieruit zou, door weglating
der eerste lettergreep en samenvatting in één woord, _bândjawi_, naar
Afrikaansche uitspraak _beendjâwi_, en door verdere verbastering
_beenzâwi_, _benzoïn_, _benzoë_ ontstaan zijn. Werkelijk komt de
volledige naam loebân djâwi voor bij Ibn Bathoetha, IV, bl. 228,
ofschoon de Arabieren gewoonlijk òf alleen _loebân_ òf alleen _djâwi_
gebruiken, zooals Dozy, "Glossaire des mots Espagnols," enz. p. 239, met
voorbeelden doet. Ook zegge men niet, dat de vorm _benzoïn_ of _benzoë_
in het Portugeesch onbekend is. Ofschoon hij in de woordenboeken
ontbreekt, leest men bij Moraes Silva het daarvan afgeleide bijv. nw.
_benzoïco_.

Deze afleiding uit het Arabisch krijgt, zooals terecht door v. d. Tuuk
is opgemerkt, daardoor waarschijnlijkheid, dat de Portugeezen de namen
van Oostersche producten doorgaans onmiddellijk van de Arabieren hebben
ontvangen. Ik durf echter niet zoover gaan als Prof. Dozy, die in zijn
aangehaald "Glossaire" deze verklaring zonder voorbehoud "la véritable
étymologie de ce mot" noemt. Indien werkelijk benzoë met de Indonesische
namen dezer stof niets te maken heeft, is de klankovereenkomst, die toch
ongetwijfeld tusschen de Europeesche en Indonesische namen bestaat, een
zonderling toeval.




Guerilla.

Dit woord behoorde eigenlijk _guerrilla_ geschreven te worden, want
het is een Spaansch deminutief van _guerra_, oorlog. De letterlijke
beteekenis is dus _kleine oorlog_, d. i. een oorlog die, althans van
ééne zijde, gevoerd wordt door ongeregelde, aan geen militaire tucht
onderworpen troepen, die zich in het gebergte of in de bosschen schuil
houden, en in kleine partijen hunne tegenstanders overvallen en zooveel
mogelijk afbreuk doen, om zich dan weder ten spoedigste voor hen te
verbergen. In zulk een oorlog vallen dus geene veldslagen voor en vinden
geene geregelde belegeringen plaats. Men heeft echter in Spanje den naam
_guerrilla_ ook overgedragen op de ongeregelde benden zelven, die op
deze wijze krijg voeren, met dien verstande, dat alsdan doorgaans in het
meervoud _guerrillas_ wordt gebezigd.

De Franschen, dit woord overnemende, hebben daarin eene der r's laten
vallen, en schrijven dus _guerilla_, wat bij het gebruik in onze taal
wordt nagevolgd. Men spreekt bij ons ook wel van een _guerilla-oorlog_,
eene uitdrukking die natuurlijk onbestaanbaar is, als men _guerilla_ in
de oorspronkelijke beteekenis opvat, maar zich zeer goed laat verdedigen
als men denkt aan een oorlog, door _guerillas_ of ongeregelde troepen
gevoerd.




Tinka.

Zoo wordt dit woord geschreven door den heer J. ten Brink, die er
telkens gebruik van maakt in zijne "Oost-Indische dames en heeren", en
wel altijd in de beteekenis van _grillen_, _kuren_, _nukken_; b.v. D. I,
bl. 35: "_Tinkaas_! als ze niet dadelijk stil is, moet Moenah met haar
naar binnen"; bl. 72: "We moeten ze wat ontzien, al hadden ze ook de
lastigste _tinkaas_"; bl. 214: "Altemaal _tinkaas_!"; D. II, bl. 165:
"Lucy is een zottin met een massa kuren en _tinkaas_." Bij van Rees,
"Herinneringen", vinden wij hetzelfde woord, in dezelfde beteekenis
_tingka_ geschreven; b. v. D. I, bl. 124 (3e druk): "Het is geen wonder
dat die paarden _tingka's_ hebben." Inderdaad is _tinka_ voldoende, daar
de _n_ vóór de _k_ van zelve als _ng_ wordt uitgesproken.

Het woord, zeer gebruikelijk in de samenleving der Indo-Europeanen te
Batavia, is uit de inlandsche talen overgenomen. Het is gemeen aan het
Javaansch, Soendaasch en Maleisch, en heeft in die talen niet alleen
de _ng_, maar ook nog een _h_ op het einde (dus _tingkah_), die echter
in de uitspraak niet of nauwelijks gehoord wordt. Het heeft echter
oorspronkelijk eene meer algemeene beteekenis, namelijk die van _wijze
van zijn_ of _van doen_, _manier_. De overgang tot de meer beperkte
beteekenis van _bijzondere, in het oog loopende manieren_, _grillen_
of _kuren_ is nagenoeg dezelfde als die in onze taal, wanneer wij van
_manier_ en _gemanierdheid_ in de kunst spreken.




Bendi.

_Bendi_, soms ook _bindi_ (en in het Tamielsch, waaruit het misschien
afkomstig is, _wendi_) geschreven, is op Java de gewone, ook onder de
Europeanen zeer gebruikelijke naam van een licht, tweewielig rijtuig of
sjees. Ziehier eenige voorbeelden: Van Hoëvell, "Reis over Java", I, bl.
128: "De Regent bood mij eene _bindi_ aan om mij verder te brengen". Van
Rees, "Herinneringen", 3e druk, D. I, bl. 123: "Onder een afdak op het
smalle plaatsje, tegenover den stal, prijkte een keurige _bendy_". Ten
Brink, "Oost-Ind. dames en heeren", I, bl. 250: "soms was een _bendi_
hen voorbijgesneld". (Zie ook bl. 67, 90, 109, 148, enz. enz.) Van
Rees, t. a. p., gebruikt ook het samengestelde _bendyjongen_. Voor het
gebruik der _y_ in dit woord is geen reden.




Baboe.

_Baboe_ beteekent in het Javaansch en Maleisch de voedster of minne van
een kind, hetzij de moeder zelve of eene andere vrouw die taak vervult,
en bij uitbreiding ook de oppasster van een kind of kindermeid. Het
gebruik van het woord komt zeer overeen met dat van het Engelsche
_nurse_; de baboe is zoowel _dry nurse_ als _wet nurse_. Ook in
Nederland is dit woord zeer bekend en gebruikelijk. De Javaansche
meiden, die vaak de uit Indië terugkeerende familiën tot verzorging
der nog jonge kinderen naar Europa vergezellen, zijn algemeen bij den
naam van _baboe_ bekend, en in onze dagbladen zijn advertentiën niet
zeldzaam, waarbij eene naar Europa overgekomen _baboe_ hare diensten
aan naar Indië vertrekkende familiën aanbiedt, of gelegenheid zoekt op
andere wijze naar haar vaderland terug te keeren.




Ampas.

_Ampas_ is een Javaansch en Maleisch woord, dat volgens het "Jav.
Woordenboek" van Prof. Roorda beteekent: "het vaste overblijfsel van
iets, waarvan de waterdeelen uitgeperst zijn, of dat uitgetrokken
of uitgekookt is, zooals van uitgeperst suikerriet, koffiedik of
teebladeren". Volgens Klinkert's "Supplement op het Mal. Woordenb.
van Pijnappel" beteekent het te Riouw ook uitvaagsel, afschrapsel.

Bij de Europeanen in Indië is dit woord zeer in gebruik voor den afval
in de fabrieken van suiker en indigo, bv. de Sturler "Handboek v. d.
Landbouw in Ned. O.-I", bl. 823: "De dessahoofden wier indigo-product
verwerkt wordt, moeten zorgen dat er steeds brandstof voorhanden is,
wanneer de _ampas_ (in dit geval de takjes der bladeren) ontbreken
mocht".




Bibit.

_Bibit_ is Javaansch en Maleisch en is een zeer gebruikelijk woord bij
den landbouw in Ned.-Indië, om de jonge plantjes van rijst, suikerriet,
tabak, enz. aan te duiden, die op kweekbeddingen worden geteeld, om
later op den akker te worden overgeplant. De Sturler, "Handboek voor
den landbouw in Ned.-Indië", bl. 1108: "Voor _bibit_ neemt men jonge
stekken van het boveneinde". Van Rees, "Herinneringen", 3e druk, D. II,
bl. 17: "Met kinderlijke onnadenkendheid verkoopt de Javaan den oogst
van de pas geplante rijst-_bibit_, de vruchten die nog aan zijne boomen
moeten wassen".

Bij de cochenielje-teelt worden ook de jonge insecten die op nieuwe
nopalplanten worden overgebracht, _bibit_ genoemd. De Sturler, t. a. p.
bl. 1014: "Gedurende de eerste vijf dagen dat de cochenille aan het
baren is, is zij het best geschikt om voor _bibit_ te dienen, teneinde
op andere nopals overgebracht te worden."




Kris.

De _kris_ is het gewone wapen der Javanen, dat zij zelfs in den diepsten
vrede altijd bij zich dragen. "Men kan de _kris_ een ponjaard noemen,
omdat het lemmer (behoudens de golving) steeds recht en slechts drie à
vier palmen lang is; maar het is daarentegen altijd plat, als dat van
een zwaard, ofschoon scherp aan beide zijden. De snede, hoewel nooit
_ver_ van de rechte lijn afwijkend, volgt in vele der meest voorkomende
verscheidenheden eene golflijn met meer of minder, en grooter of kleiner
bochten." In deze korte beschrijving, die ik hier overneem uit mijn
"Java", D. I, bl. 611, heb ik getracht de onnauwkeurigheden te
vermijden, die gewoonlijk in de omschrijvingen van het woord worden
aangetroffen. De kris heeft _niet_ den vorm eener slang en kan zelfs
geheel recht van snede zijn; een kris is dikwijls vergiftigd, maar dit
behoort niet tot zijn wezen.

Het is zonderling dat in een zoo eenvoudig woord, dat met de letters
onzer taal nauwkeurig kan worden uitgedrukt, zoovele verschillende en
verkeerde schrijfwijzen voorkomen, vooral daar men den juisten vorm
_cris_ (= _kris_) reeds vindt in "Begin en Voortgang", tweede schipvaerd
der Hollanders, bl. 12. Van Linschoten, "Itinerario", bl. 25, schrijft:
"de pongiaerden, die men in Indië heet _cryses_." Bij Wouter Schouten
vind ik nog in de uitgave van 1780 _kritzen_ gespeld. Vooral vindt men
dikwijls _krist_ geschreven.

Van _kris_ heeft men in Indië het werkwoord _krissen_ gevormd, voor _met
de kris afmaken_. Zoo zal men er bijv. zeggen: "de ter dood veroordeelde
misdadigers werden vroeger in de Vorstenlanden op Java _gekrist_."




Martavaan.

_Martavaan_, soms _martevaan_ geschreven, is onder de Europeanen in
Indië de naam van een soort van groote aarden vaten of potten van oude
herkomst en bij de inlandsche bevolking in groot aanzien. Beroemd was
van ouds de Martavaan van Soya op Amboina, door Valentijn, III, 1, bl.
9, beschreven als: "een verglaasde, groote _Siamsche_ pot", die omtrent
een half uur van het dorp op eene hoogte stond, waarbij eene godheid
haren zetel had, die, als na het offer van een witten haan, met een
bamboestokje uit het naburig bosch in den pot geroerd werd, onmiddellijk
regen gaf. Wanneer de inlanders boven de hoogte regenwolken zagen,
plachten zij te zeggen: "Radja Soya roert zijn pot". Vgl. nog ald. bl.
30 en Brumund, "Indiana", II, 73. In het "Tijdschr. v. N.-I." 1871,
D. II, bl. 238 v. wordt gewaagd van merkwaardige overblijfselen der
oudheid, voornamelijk bestaande uit een oud stuk geschut, een verminkt
beeld en een groote _martavaan_, gevonden bij den oorsprong der
Tjitaroem in de Preanger Regentschappen.

Men leest somtijds van "_Japansche_ Martavanen", b.v. bij Perelaer,
"Ethnologie der Dajaks", bl. 112, die niet of nauwelijks verschillen
van de oude tampajans of koelpotten, door de Dajaks zoo hoog in eere
gehouden (zie mijn "Borneo's Westerafdeeling", D. II, bl. 262). De
herkomst dier oude, vaak zoo verbazend duur betaalde potten wordt als
onzeker beschouwd. (Zie Sal. Muller's "Reizen en onderzoekingen in den
Ind. Archipel", D. I, bl. 264). Mij schijnt het toe dat zij echte
Martavanen zijn, maar dat thans onder dien naam ook Japansche en
Chineesche namaaksels in den handel komen, die echter de Dajaks (vgl.
Perelaer, bl. 117) zeer wel van de echte weten te onderscheiden.

Doch, daargelaten welke betrekking er tusschen de echte Martavanen
en de tampajans der Dajaks bestaat, zeker is het dat de herkomst van
eerstgenoemde aan onze oude schrijvers niet onbekend was. Valentijn,
zooals ons reeds bleek, noemt ze Siamsche potten, en dit is in zooverre
juist, dat hun eigenlijk vaderland Martaban, een landschap van
Achter-Indië, dat thans deel uitmaakt van de Britsche provincie
Tenasserim, aan Siam grenst en er oudtijds toe behoorde (zie Valentijn,
III, 2c, Tonkin enz., bl. 58). Dit Martaban, welks gelijknamige, aan
de Golf van Martaban gelegen hoofdstad, in vroeger eeuwen een zeer
belangrijke handelsplaats was, maar thans als zoodanig geheel door
het naburige Maulmain is in de schaduw gesteld, wordt door Valentijn
bestendig _Martavan_ genoemd, eene spelling die wegens de zoo gewone
verwisseling van _b_ en _v_ niets bevreemdends heeft. Een nog oudere
schrijver, P. v. d. B(roeck), in zijne "Curieuse beschrijving van
verscheyde Oost-Indische gewesten" (Rott. 1677), schrijft zelfs
herhaaldelijk _Martavaan_ (bl. 112, 117, 121), geheel zooals de naam
der potten gewoonlijk geschreven wordt. Maar v. d. Broeck noemt ook
uitdrukkelijk, waar hij, bl. 121, de handelswaren dezer landen opsomt:
"Potten, groot en kleyn, die men naar het land _Martavanen_ noemt", en
verzekert ons een paar regels verder, dat deze potten _alleen_ van
Martavaan en Taway komen. Ook Valentijn, V, 1, bl. 118, spreekt van:
"Verglaasde potten, _Martavanen_, na 't land daar zij eigenlijk vallen,
genoemt", en voegt er ook bij dat zij alleen in 't rijk van Martavan en
Taway worden gekocht. Er kan dus omtrent de herkomst der Martavanen en
den oorsprong van hun naam geen twijfel bestaan. Die naam is een der
vele voorbeelden van waren, die eenvoudig naar de plaats van herkomst
genoemd worden.[56]

[56] Ik noemde eenige voorbeelden van manufacturen in art. _Gingang_.
     Vele soorten van wijnen, b. v. Bordeaux, Bourgogne, Champagne,
     Madera, Malaga, worden op dezelfde wijze benoemd.

Diezelfde naam voor dezelfde potten was ook, doch in den vorm Martaban,
aan de Arabieren bekend, en kan wellicht door onze voorouders van hen
zijn overgenomen, een vermoeden dat voor de hand ligt, daar _martaban_
of _martavaan_ in de talen van den Ind. Archipel niet schijnt bekend te
zijn. De Arabieren gebruikten deze potten tot bewaring van confituren,
specerijen, geneesmiddelen enz. De Arabische reiziger Ibn Bathoetha
verhaalt, dat hij van eene Indische vorstin vier Martabanen ten
geschenke kreeg, gevuld met gember, peper, limoenen en andere provisiën.
Zie de noot op een fragment van Ibn Bathoetha door Dulaurier, "Journal
Asiatique", 1847, I, bl. 252.

De heer Logan spreekt over de Martavanen in den Jaarg. 1850 van het
"Journal of the Indian Archipelago", p. 336. Hij gewaagt daar van "the
fame which Pegu, and especially Martaban, at one time enjoyed for their
beautifully glazed and gilded vases, sometimes of enormous size." Deze
woorden zeggen nog iets meer dan de plaatsen van v. d. Broeck, Valentijn
en Ibn Bathoetha, van welke Logan de laatste aanhaalt, maar de beide
andere waarschijnlijk niet eens kende; hieruit is af te leiden dat de
Martavanen en hunne vervaardiging te Martaban hem ook uit andere bronnen
bekend waren. Hij voegt er bij dat de vraag naar deze vazen (hij noemt
ze "dragon vases" omdat zij met draken versierd zijn) eenmaal zeer groot
moet geweest zijn bij de Hindoe-kolonisten op Java, daar op dat eiland
dikwijls martavanen met andere overblijfselen van den Hindoe-tijd worden
opgegraven. Voor hem is het ook niet twijfelachtig of de tampajans
der Dajaks zijn werkelijk als Martavanen te beschouwen. Volgens deze
aanduidingen moet er eenmaal tusschen de volken langs de Irawaddi en
de bevolking van westelijk Insulinde een druk verkeer hebben plaats
gegrepen,--een feit dat de bijzondere aandacht verdient van hen, die
zich aan de studie der ethnologie en oude geschiedenis van den Indischen
Archipel wijden.




Benting.

_Benting_, ook _benteng_ en _binting_ uitgesproken, is een Javaansch
en Maleisch, misschien van het Sanskritsche _bhitti_, wal, gevormd
woord, dat een _schans_ of _bolwerk_ beteekent. Het woord is iederen
Nederlander gemeenzaam, die niet geheel vreemdeling is in de
krijgsgeschiedenis van Ned.-Indië, en de werken van Weitzel, de Stuers,
Lange, van Rees, Perelaer over onze oorlogen op Java, Sumatra, Borneo en
Celebes heeft gelezen. Voorbeelden komen in die werken bij honderden
voor en het is bevreemdend, dat _benting_ noch in het "Nieuw Ned. Wdbk."
van van Dale, noch in den "Kunstwoordentolk" van Kramers en Bonte is
opgenomen. Vooral in den Javaanschen oorlog met Dipå Negårå spelen de
bentings een groote rol. Er werden toen door het Nederlandsche leger een
verbazend aantal van die kleine schansen op de wijze der inlandsche
versterkingen opgericht. De vijand was er langen tijd in geslaagd,
door de taktiek om ernstige gevechten te vermijden, maar zich in
kleine afdeelingen over een groot terrein verspreidende, onze troepen
aanhoudend te verontrusten, van tijd tot tijd belangrijke voordeelen te
bevechten. De Generaal de Kock besloot nu elken voet gronds, op den
vijand veroverd, door de oprichting eener kleine benting met blijvende
bezetting tegen zijn terugkeer te waarborgen. Die bentings werden door
wegen met elkander verbonden, waarop aanhoudend kleine mobiele kolonnes
heen en weder trokken, om de gemeenschap tusschen de versterkingen
te onderhouden en het doordringen van den vijand tusschen de posten
te beletten. In onze Indische krijgsgeschiedenis is deze wijze van
oorlogen, die later door den Maarschalk Bugeaud in Algerië tegen
Abd-el-Kader werd nagevolgd,[57] bij den naam van _bentingstelsel_
bekend. Dit stelsel wordt door den Generaal Weitzel, "de oorlog op
Java", D. II, bl. 34-42, uitvoerig beschreven en door de afbeelding
eener benting toegelicht.

[57] Dat hier terecht het woord _navolgen_ gebruikt is, wordt door den
     heer Weitzel, bl. 37, aangetoond.




Sago.

_Sago_, eigenlijk _Sagoe_, ofschoon de eerstgemelde uitspraak in onze
taal alleen gebruikt wordt, is de Maleisch-Javaansche naam van een soort
van zetmeel of meelachtig merg, dat in de stammen der Cycadeeën en van
vele soorten van palmen, zooals de Arengpalm, de Gebangpalm, eenige
soorten van het geslacht _Caryota_, maar bovenal in de palmen van het
geslacht _Metroxylon_, bij uitnemendheid _sagoboomen_ genoemd, wordt
aangetroffen. De sagoboomen zijn over den geheelen Archipel verspreid,
ook op Java, waar zij in het Javaansch _boeloe_, in het Soendaasch
_kirai_ heeten en in de administratieve taal bij den naam van
_zoetwater-nipah_ bekend zijn. Zij worden daar in sommige streken veel
aangeplant, omdat de bladeren een goede dakbedekking (atap) opleveren
en uit de bladstelen sterke matten gevlochten worden; maar het meel
is er in geen tel, en wordt slechts door zeer arme lieden of bij
groote schaarschte van rijst als voedsel gebruikt. Van de sago en hare
aanwending op de overige groote Soenda-eilanden schijnt weinig bekend
te zijn, behalve dat met Maleische vaartuigen groote hoeveelheden ruwe
sago van Borneo's Noordwestkust en Sumatra's Oostkust te Singapore
worden aangebracht, om daar in fabrieken, die bijna allen aan Chineezen
behooren, tot korrel- of parel-sago, den vorm waarin de sago in Europa
in den handel komt, te worden verwerkt. Maar het eigenlijke gebied der
sago, waar met geringe moeite uitgestrekte sagotuinen worden aangeplant
en onderhouden, waar het merg uit de gevelde en doorgezaagde stammen
losgeklopt en uitgelicht en vervolgens gewasschen en van houtvezels
gereinigd wordt, en waar het dus verkregen meel, op verschillende wijzen
bereid, nam. als pap (_papéda_), broodjes (_lempeng_) en als koekjes en
gebakjes van velerlei soort, het hoofdvoedsel der bevolking uitmaakt,
zijn de Moluksche en Papoesche eilanden in het algemeen en Amboina met
de omliggende eilanden bovenal.




Alang-alang.

_Alang-alang_ is de, bij de Europeanen in Indië algemeen gebruikelijke,
laag-Javaansche naam van eene soort van lang rietgras, (_Imperata
arundinacea_ of _Imperata Königii_), die in hoog-Javaansch _kamb[)e]ng_,
in het Soendaneesch _eurih_, in het Maleisch _lalang_ heet. Dit gras,
tot eene hoogte van drie à vier voet opschietende en dicht bijeen
groeiende, vormt op Sumatra, Java en elders uitgestrekte, door vele
tijgers bewoonde wildernissen, daar het mijlen ver de vlakten en
zachtglooiende berghellingen met een eentonig, vaalgroen kleed bedekt.
Het vertoont zich spoedig overal, waar vroeger voor den landbouw
ontgonnen velden weder verlaten en der woeste natuur prijsgegeven
worden. Men bedient zich van het _alang-alang_ veelvuldig tot dekriet
voor inlandsche woningen. Vgl. op _Atap_.




Atap.

_Atap_ Mal., _at[)e]p_ Jav. en Soend., schijnt oorspronkelijk in het
algemeen _dak_ of _dakbedekking_ te beteekenen; men spreekt daarom ook
van de atap, of het dak, eener Javaansche kar (pedati). Wanneer men dus,
gelijk dikwijls gebeurt, het alang-alang-gras of de nipah-bladeren
_atap_ noemt, heeft dit geen betrekking op de planten; maar op het
materiaal voor dakbedekking dat zij opleveren. Atap is nooit een
plantennaam. De uitdrukking "een dak van atap" of "een atappen dak",
dikwijls door Europeanen gebezigd, is daarom ook eigenlijk niet juist;
want wie zal van "een dak van dakbedekking" spreken. Zij is echter
eenigszins verschoonbaar en brengt althans geen misverstand teweeg,
omdat het gebruik gewild heeft dat atap, ook door de inlanders, gebruikt
werd van het gewone dakmateriaal, dat in sommige streken het nipah-blad,
in andere het alang-alang-gras is, en zulks in tegenstelling met de
daken vervaardigd van _sirap_, kleine houten plankjes of platte stukjes
bamboes, op de wijze onzer dakleien geplaatst, en van _talahab_ of
gekloofde bamboeleden, waarvan eerst eene laag met de holle en dan eene
met de bolle zijde naar boven op het dakgeraamte gelegd wordt.




Bandjer.

_Bandjer_ of _Banjer_, een zeer gewoon woord bij de Europeanen in
Indië en in geschriften die over Indië handelen, is het Mal. en Jav.
_bandjir_, d. i. overstrooming, watervloed, zooals die op Java, ten
gevolge van het plotseling zwellen der rivieren, in den regentijd
voorkomt. Men kan in dien tijd nauwelijks berichten over Java opslaan,
zonder van bandjirs gewag te vinden. Van de vreeselijke uitwerkingen
van zulk een bandjir gaf eenmaal Douwes Dekker, ik meen in zijn
boekje: "Wijs mij de plaats waar ik gezaaid heb", eene aangrijpende
beschrijving.

Het zeer algemeene woord is terecht opgenomen in het "Nieuw Ned. Wdbk."
van van Dale; maar zijne verklaring: _stortvloed_, _zware regenbui_, is
niet geheel nauwkeurig; want _bandjir_ duidt nooit den zwaren regen
zelven aan, maar steeds zijn gevolg: den _stortvloed_.




Djaksa.

_Djaksa_, Mal. en Soend. (de Javaansche vorm is _dj[)e]ksô_), heet ook
bij Europeanen, en zelfs in officieele stukken, de openbare aanklager,
fiskaal, of, zooals men thans meestal zegt, officier van justitie
bij de inlandsche rechtbanken. Zie b. v. van der Lith en Spanjaard,
"Staatsinstellingen van Ned.-Indië", bl. 144: De titel van de inlandsche
officieren van justitie is die van _hoofd-djaksa_ op de hoofdplaatsen
der gewesten, elders die van _djaksa_. Adjunct-djaksa's staan hun
gewoonlijk ter zijde.




Balé-balé.

In het Javaansch beteekent _balé_ in de eerste plaats ongeveer hetzelfde
als _ambèn_, d. i. eene bank, zit- of ligplaats, doorgaans van bamboe
vervaardigd, en die het voornaamste stuk huisraad in eene Javaansche
woning uitmaakt. Op zulk eene bank strekt de Javaan gaarne op het
warmste van den dag de van den arbeid vermoeide leden uit, om zich over
te geven aan eene droomerige rust. Gelijk vele andere woorden wordt ook
_balé_, althans in de hier vermelde beteekenis, dikwijls verdubbeld, en
bij de Indo-Europeanen op Java is het bepaaldelijk de gewoonte geworden,
altijd dien geredupliceerden vorm te bezigen. Zoo lezen wij b. v. bij
van Hoëvell, "Reis over Java", D. I, bl. 127: "Menigmaal kon ik de
verzoeking niet weerstaan, mij op een oogenblik op een _balé-balé_ voor
een der woningen neder te zetten."

Door eene uitbreiding van het gebruik beteekent het Jav. _balé_ ten
tweede ook een _pandôpô_ of paviljoen, dat bij bijzondere gelegenheden
tot zitplaats dient, en hieraan sluit zich de beteekenis van het
Maleische _balei_, dat ongetwijfeld hetzelfde woord is, dus omschreven
in het "Mal. Woordenboek" van Pijnappel: "een aan de vier kanten open
gebouw, dat voor vergaderingen, het huisvesten van vreemdelingen enz.
dient, het raadhuis." Zulk een gebouw is inderdaad te vergelijken met
eene groote overdekte rustbank. Vgl. Klinkert's "Supplement". Ook in
dezen zin komt _balei_ wel eens in Nederlandsche geschriften voor,
b. v. van Hasselt, "Volksbeschrijving van Midden-Sumatra", bl. 142;
Verkerk Pistorius, "Studiën over de inlandsche huishouding in de
Padangsche bovenlanden", bl. 9. Laatstgenoemde schrijft ook dit woord
_balei-balei_, waarschijnlijk omdat hem die vaak, schoon in andere
beteekenis, op Java gehoorde klank voor den geest zweefde.

Er ligt iets verleidelijks in om ons _balie_, in den zin van
_rechtbank_, van dit Maleische _balei_ af te leiden; want in beide heeft
het woord bank eene gelijksoortige uitbreiding erlangd. Het denkbeeld
is dan ook werkelijk geopperd; maar het woord behoort volstrekt niet
tot die klasse van woorden, die ons Nederlandsch aan het Maleisch
verschuldigd is. Maar bovendien is het niet twijfelachtig of de ware
beteekenis van _balie_ is afpaling, afschutting, hek, slagboom, het
Latijnsche _cancelli_ (waarom het ook voor het afschutsel eener stoep,
de leuning eener trap enz. gebezigd wordt), en dus ook de afschutting
tusschen de rechters en advokaten. De advokaat spreekt dus vóór de
balie. Misverstand dier uitdrukking zal aanleiding gegeven hebben dat
het woord op de rechtbank zelve werd overgebracht.




Moksa.

Ik verkies deze schrijfwijze boven de gewone _moxa_, niet alleen omdat
het Nederlandsch het gebruik der letter _x_ verwerpt, maar ook omdat,
zooals zoo aanstonds blijken zal, in het Japansch, waaraan dit woord
ontleend is, de _k_ en _s_ afzonderlijke letters zijn, zelfs door een
korte vokaal gescheiden. Van Dale, "Nieuw Ned. Wdbk.", art. _Moxa_,
omschrijft de beteekenis dus: "bijvoetwol, uitwendig als brandmiddel
gebruikt ter genezing van jicht en podagra." Inderdaad is het niet de
bewerking, maar de stof, die _moxa_ genoemd wordt, zoodat die naam ten
onrechte door de Europeanen gebezigd wordt, wanneer men eene andere stof
dan de _bijvoet_ voor de brandwonde bezigt. Wijlen Prof. Hoffmann gaf
mij omtrent dit woord op mijn verzoek de volgende opheldering: "_Moksa_
is de vulgaire Japansche naam van _Artemisia vulgaris_ L. (bij ons
_bijvoet_). Het woord wordt ook _Mo-kusa_ (_Mo-ksa_) en _Mo-gusa_
geschreven, en beteekent naar mijne opvatting _brandkruid_, van _Mo_,
_Moye_ = branden (intransit.) en _Kusa_, kruid. De wetenschappelijke
Japansche naam is _Yo-mogi_, de Chineesche _Gai_ of _Ngai_. Men bezigt
de stelen tot pitten van waskaarsen en de gedroogde bladeren tot het
zoogenaamde moksa-branden, waarvoor de Europeesche kliniek thans
schietkatoen bezigt. De Japaneezen hebben het moksa-branden van de
Chineezen geleerd, en de Europeanen (Kaempfer, Thunberg enz.) zijn
het eerst door de Japaneezen hiermede bekend geworden." Uitvoerige
mededeelingen over het moksa-branden, de bereiding der stof, de wijze en
het doel der aanwending vindt men in Kaempfer's "Japan" (Ned. tekst),
bl. 463-472. In de hedendaagsche geneeskunde is het moksa-branden
nauwlijks meer bekend.




Soja.

Gewoonlijk schrijft men _Soya_; doch ik zie geene reden waarom wij eene
lettergreep volkomen gelijkluidend met _ja_ in _jagen_ en _Java_, in
andere woorden _ya_ zouden schrijven. In het Engelsch heeft de _y_ de
waarde onzer _j_, en de _j_ de waarde die wij in vreemde woorden door
_dj_ (of _dsj_) uitdrukken, omdat geene letter in onze taal aan dien
klank beantwoordt. Iedere taal houde zich in de spelling aan haar
eigen klankstelsel; anders geraakt men in onoplosbare verwarring en
bevordert verkeerde uitspraak. Dus ook geen _u_ (als in het Duitsch
en Italiaansch) of _ou_ (als in het Fransch) voor den klank dien
wij met _oe_ uitdrukken. Alleen in vreemde eigennamen, waarvan geen
Nederlandsche vormen bestaan en die in het oorspronkelijk met dezelfde
letterteekens (ofschoon niet altijd met dezelfde waarde) als in de onze
geschreven worden, behoude men de vreemde spelling. Het spreekt echter
van zelf dat deze regelen niet toepasselijk zijn op wetenschappelijke
werken, waarin een vast stelsel van transscriptie gevolgd wordt, zooveel
mogelijk alle talen omvattend. De lezer behoort dan echter gewaarschuwd
te worden, dat hij met eene _algemeene_, _niet_ met eene _Nederlandsche_
spelling te doen heeft.

_Soja_ is de naam eener Japansche saus, die ook bij ons door velen als
een aangenaam toevoegsel bij vele spijzen beschouwd wordt. In het
Japansch luidt het woord _soo-joe_ of _sjoo-joe_ en beteekent
_uitstekende saus_.

Het hoofdbestanddeel dezer saus is een soort van boon, die door Linnaeus
_Dolichos soya_, door Mönch _Soya hespida_ genoemd werd. De plant is,
zoo het schijnt, oorspronkelijk in Japan te huis, waar men zomer- en
herfstboonen onderscheidt. De late soort komt in Europa, zooals uit
proeven in den Leidschen hortus gebleken is, zelfs na een gunstigen
zomer niet tot rijpheid. Daarentegen is de plant met goeden uitslag naar
de tropische deelen van Azië overgebracht. Op Java noemt men ze soms
_katjang dj[)e]poen_, d. i. Japansche boon, maar gewoonlijk _kad[)e]lé_
of _k[)e]d[)e]lé_. De Javanen bereiden daaruit, behalve de _soja_, ook
de _témpé_, die, tot platte koekjes gevormd en gebakken of gebraden, een
zeer geliefde toespijs is bij de rijst.

In de Soja onderscheiden de Japanners twee soorten, naarmate ze met
gerst of met tarwe is vermengd. De met tarwe bereide wordt smakelijker
geacht.

In een stukje over de "bereiding van de Japansche Soja", medegedeeld
door Prof. Hoffmann, in de "Bijdragen tot de Taal-, Land- en Volkenk.
van N.-I"., 3e Volgreeks, D. V, bl. 192, wordt de bereiding der Soja
nauwkeurig beschreven volgens de Japansche Encyclopaedie _Wa-kan san-sai
dzu-e_, en ter vergelijking ook de beschrijving opgegeven die in
Kaempfer's _Amoenitates exoticae_ wordt aangetroffen.




Saki.

_Sake_, meestal als _saki_ uitgesproken, is de algemeen bekende naam
van een bierachtigen drank dien de Japanneezen uit rijst bereiden.
Prof. Hoffmann schreef in de "Bijdragen voor Taal-, Land- en Volkenk.
van N.-I.", 3e Volgr., D. V, bl. 179, een uitvoerig opstel over de
"rijstbier- of sakibrouwerij in Japan" naar Japansche bronnen, waarin
de volgende verklaring van het woord voorkomt. "De uit rijst of andere
granen bereide gistende drank, die in het Chineesch Tsieu[58] genoemd
wordt, heet in het oud-Japansch _Ki_, hetgeen de Japanneezen zelven
voor identisch honden met het Chineesche _Ki_, geest, essence. Vandaar
de Japansche woorden _Sira-ki_ en _Kuro-ki_, d. i. wit of klaar en
donker of troebel rijstebier, en _Mi-ki_, de eerewijn, die aan de goden
en vorstelijke personen wordt voorgezet. De naam _sàke_ (_saki_) later
aan deze aftreksels gegeven, wordt verschillend uitgelegd; de meeste
waarschijnlijkheid heeft die uitlegging voor zich, welke in _Ke_ eene
variant van het oude _Ki_, essence, ziet, en het woord _Sake_
terugbrengt op _Masa-ke_, echte geest."

[58] Vgl. het art. _Tjoe_.




Tjoe.

_Tjoe_ is in Nederlandsch-Indië een ook bij de Europeanen algemeen
bekende Chineesche naam voor een soort van sterken drank, dien de heer
Lange, "het eiland Banka", bl. 105, _Chineesche arak_ noemt. Het is
het Chineesche _tsioe_, dat in het Cantonsch dialekt als _tsau_,
maar in andere dialekten ook als _tsieu_, _tsjoe_ of _tjoe_ wordt
uitgesproken. Volgens de woordenboeken beteekent het een drank uit rijst
gedistilleerd, en is dus het Chineesche aequivalent voor het Japansche
_saki_; maar het wordt ook op andere sterke dranken en zelfs op wijn
toegepast. Het behoeft ons dus niet te verwonderen, indien wij bij den
heer de Sturler, "Handboek v. d. Landbouw in N. O.-I." op bl. 162
lezen, dat de Chineezen op Java ook aan de saguweer den naam van _tjoe_
geven.

_Saguweer_, om dit hier even in het voorbijgaan op te merken, is een
der meest gebruikelijke namen voor den palmwijn of het gegiste sap dat
van den arèn- of suikerpalm verkregen wordt. Men schrijft ook wel
_sagoweer_. De oorsprong van den naam is onbekend, doch het schijnt dat
wij dien hebben overgenomen van de Portugeezen, die zoowel het sap als
den boom _sagueiro_ noemen. Misschien is die naam afkomstig uit dezelfde
Moluksche taal, waaruit ook _tifar_, ons _tijferen_ (zie op dat woord)
afkomstig is. Zie Rumphius, "Amboinsch Kruydboek", D. I, bl. 59, en de
Sturler, t. a. p. bl. 157, 161 v.




Boha.

Een volkswoord waarvan de ware vorm en de juiste beteekenis even onzeker
zijn als de oorsprong. Ik zou het hier niet vermelden, indien niet van
Lennep in zijn "Zeemans Woordenboek" het stellig als een woord van
Maleischen oorsprong had opgegeven. "Wanneer", zegt hij, "men met de
sloep over de modderbank voor Batavia varende, vastraakt, moeten de
roeiers er uit om te sleepen, 't welk uit hoofde der menigvuldige
kaaimannen, die zich aldaar bevinden, niet weinig gevaarlijk is. Wanneer
nu de Javanen, die op de modderbank visschen, eene sloep zien vast
zitten, roepen zij aan de Equipage toe _bohaya_, 't welk in 't Maleisch
_kaaiman_ beteekent, ten einde men hen de sloep doe sleepen en zij er
wat aan verdienen. Uit dit herhaald en luid geschreeuw der Javanen
is ontstaan, dat de matrozen een schreeuwer, een rumoermaker, een
_bohamaker_ noemen." Deze verklaring schijnt mij niets meer dan een
vernuftige inval, waarvan men zeggen kan: se non é vero, é ben trovato.

De gissing van van Lennep is in strijd met de zekerheid die wij
bezitten, dat de phrase "de bohay maken" reeds vóór 1573 in het
Nederlandsch bekend was. Zij komt namelijk voor in den in genoemd jaar
uitgegeven "Schat der Nederduytscher spraken" van Plantin. Zie daarover
van Dale's "Nw. Ned. Wdbk." in voce.

Ik noemde den vorm van het woord onzeker. Plantin schreef, zooals
wij zagen, _bohay_, van Lennep schrijft _bohei_ of _boha_, Franck,
"Etym. Wdbk. der Ned. taal" _boeha_ of _boha_, waarnevens hij ook de
Nederduitsche en nieuw-Hoogduitsche vormen _buhé_, _buhai_, _bruhé_,
_bruhai_ vermeldt. Van Dale zegt, dat men in de volkstaal ook
_boeha_, _boehaai_, enz. hoort. In gedrukte stukken, de woordenboeken
uitgezonderd, heb ik het woord slechts eenmaal aangetroffen, nam. in
een schrijven van den Gouv.-Gen. Camphuys, dd. 27 Oct. 1688, bij de Jonge
"Opkomst v. h. Ned. gezag in O.-I", VIII, bl. 53. "Met het bohay van 't
groot Javaansch leger... is het gansch in rook verdwenen". Daarentegen
hoorde ik het dikwijls uit den mond des volks, vooral in mijn
geboorteplaats Dordrecht, maar dan gemeenlijk _poeha_ uitgesproken. Voor
het geslacht wordt gewoonlijk mannelijk opgegeven; door Camphuys wordt
het woord als onzijdig gebruikt.

De eigenlijke beteekenis van het woord is ook bezwaarlijk vast te
stellen. Plantin verklaart _de bohay maken_ door "faire beau semblant,
dissimuler ou feindre"; Waesberge, "Grand Dictionnaire Français-Flamen"
(eveneens door v. Dale aangehaald) _den boha maken_ door "faindre
et faire semblant d'avoir beaucoup a faire". Volgens van Lennep is
_boha_ geschreeuw, geweld, rumoer. In de plaats van Camphuys zou men er
_ophef_, _bluf_ voor in de plaats kunnen stellen.

De waarschijnlijkste verklaring van het woord is, dunkt mij, dat het
slechts een natuurkreet is, een nabootsing van de natuurgeluiden, die
bij een alarm, een getier, een uitkraaien van de beteekenis eener zaak
worden vernomen. Daaruit laat zich dan ook het best verklaren, waarom er
zooveel verscheidenheid in den vorm wordt waargenomen, en geene stellige
beteekenis kan worden opgegeven.




Padrie.

Dit woord, sedert lang in de Maleische taal opgenomen om een priester
aan te duiden, is het Portugeesche _padre_, vader. Marsden voert het aan
in zijn "Maleisch Woordenboek" en verklaart het: "een priester, een
Europeesch geestelijke". Men moet zich daardoor niet laten misleiden om
te gelooven, dat padre _alleen_ van Europeesche geestelijken gebruikt
wordt. Het beste bewijs van het tegendeel is het door Marsden zelven uit
een Maleisch geschrift aangehaald voorbeeld: "Wij hebben eenen padri,
Hadji Kasim genaamd." Want Hadji Kasim is een Arabische naam.

Aan de hadji's en priesters, die zich in de Menangkabausche landen op
Sumatra in 1803 aan het hoofd stelden der beweging, om den godsdienst
te zuiveren en te hervormen, is door de Maleiers zelven den naam van
_Padries_ gegeven (zie de Stuers, "De vestiging en uitbreiding der
Nederlanders ter Westkust van Sumatra," D. I, bl. 33), en deze naam is
later, ik denk vooral door ons Europeanen, tot al de aanhangers der
hervorming uitgebreid. In de Nederlandsche geschriften over Indië,
beteekent dus Padries de ons vijandige partij op Sumatra, waarmede wij
van 1821 tot 1838 in oorlog waren, en die, vooral door de heldhaftige
verdediging van Bondjol in de geschiedenis van Ned.-Indië beroemd is.




Cipay, Sipoy.

De inlandsche soldaten in dienst der Engelsche regeering in Hindostan,
worden door de Engelschen gewoonlijk _Seapoy_ of _Sepoy_ genoemd; de
Fransche vorm daarvan is _cipaye_. In navolging van dit laatste en
tengevolge, zoo het schijnt, van de zonderlinge neiging bij ons volk om
alle woorden, die het niet kent voor Fransch te houden en op Fransche
wijze te spellen, schrijven sommige Nederlandsche schrijvers _Cipay_,
b. v. de Boer, "Krijgs- en geschiedkundig overzicht van den Punjab",
bl. 260, 261. Anderen houden zich meer aan den Engelschen vorm, maar
toch dikwijls met eenige afwijking. Zoo nemen b. v. van Dale, "Nw. Ned.
Wdbk." en de "Kunstwoordentolk" van Kramers-Bonte den vorm Sipoys
(meervoud) op, en de heer Steyn Parvé, "de Bijbel, de Koran en de
Veda's", D. I, bl. 12, 14 schrijft Sepay op. De beste schrijfwijze is
sipahi, zooals geschreven wordt door Prof. Pijnappel in de "Bijdragen
voor Ind. Taal-, Land- en Volkenkunde", D. II, bl. 130, in de vertaling
van een Maleisch stuk, welks schrijver in den vorm _Soepei_ eene andere
verbastering van het woord te aanschouwen gaf. De schrijfwijze _sipahi_
heb ik ook nagevolgd o. a. in mijn "Java", D. II, bl. 589. Zij houdt
zich nauwkeurig aan den oorspronkelijken Perzischen vorm. In die taal is
_sipahi_ een adjectief gevormd van _sipah_ leger, evenals _lasjkari_
van _lasjkar_ (zie op _Laskar_). Uit dit _sipahi_ is bij samentrekking
ook _spahi_ ontstaan, een naam der Turksche ruiters, waarover men Dozy's
"Oosterlingen" in v. raadplege.




Gam[)e]lan.

Velen schrijven _gam[)e]lang_ (vgl. het gezegde op _orang oetan_ en
_tang_), welke schrijfwijze in de volgende woorden gegispt wordt door
Dr. Groneman "In den Kedaton", bl. 4: "Waarom schrijven velen, die
't beter kunnen weten, nog altijd gam[)e]lang? 't Is 't werkwoord
_gam[)e]l_ (_muziek maken_, _begeleiden_ met _muziek_) met het
achtervoegsel _an_, en de _g_ is dus geheel overtollig". Men zou ook
evenzoo kunnen vragen: "Waarom doen sommige schrijvers, die 't beter
kunnen weten, het ten onrechte voorkomen als ware de _gam[)e]lan_
een enkel instrument, terwijl het inderdaad een Javaansch orkest,
een stel van Javaansche muziekinstrumenten vordert." 't Is waar dat
een _gam[)e]lan_ voor verschillende gelegenheden verschillend is
samengesteld, maar dat is ook met onze orkesten het geval. Alleen is bij
de Javaan de samenstelling zoowel wat het aantal spelers, en de keus der
instrumenten betreft, voor verschillende gelegenheden aan vaste regelen
onderworpen, en voeren de verschillende samenstellingen verschillende
namen, waaraan de kenner ze dadelijk herkent. Verkeerd is het dus,
wanneer de heer Gevers Deynoot, in zijne "Reis naar Oost-Indië", bl. 79,
van den Javaan zegt "de gam[)e]lang, die het best met een zeer zacht
klokkenspel kan vergeleken worden, is zijn meest geliefd _instrument_".

Tegenwoordig zijn zulke verkeerde voorstellingen niet meer te
vreezen: de gam[)e]lan is te dikwijls beschreven, de instrumenten
waaruit zij bestaat zijn te zeer in onze ethnologische verzamelingen
vertegenwoordigd, en te vaak op tentoonstellingen vertoond en bespeeld.
Men zie b. v. den Catalogus der Nederlandsche koloniale afdeeling van
de Tentoonstelling te Amsterdam van 1883, 2e groep, bl. 296. Eene
uitvoerige, maar niet geheel van misstellingen vrije beschrijving der
gam[)e]lans en daartoe behoorende instrumenten, gaf ik in mijn "Java",
D. I, bl. 468-480.




Passer.

Zeer gebruikelijke vernederlandschte vorm (zie op _Rotting_, bl. 239)
van het Mal.-Javaansche _pasar_, markt of bazaar. Dit laatste woord, dat
eigenlijk Perzisch is, maar ook door de Arabieren wordt gebruikt (zie
Dozy's "Supplément aux Dictionnaires Arabes" in v.), heeft met _pasar_
eene overeenkomst die waarschijnlijk bloot toevallig is. Marsden in
zijn "Mal. Woordenbk." en Roorda in zijn "Jav. Handwoordenboek" schijnen
_pasar_ en _bazár_ voor identisch te honden; doch hier is veel tegen
te zeggen. Vooreerst schijnt de beteekenis niet geheel dezelfde te
zijn, daar _bazaar_ eigenlijk het _overdekte marktgebouw_ (zie Dozy,
"Oosterlingen" in v.), _pasar_, evenals ons markt, in het algemeen
_tijd en plaats voor de samenkomst ten handel_ schijnt te beduiden. Ten
andere doet het gebruik van _pasar_ in het Javaansch, in verband met de
overoude instelling der _pasarweek_ (zie mijn "Java", D. I, bl. 502),
een ouderdom van dit woord vooronderstellen, die veel hooger opklimt
dan de Perzisch-Arabische invloed. Ten derde is de overgang van den
vorm geheel onaannemelijk. _Bazaar_ zou in het Jav. en Mal. eenvoudig
_badjar_ zijn geworden (zie van der Tuuk, "Bataksch leesboek" D. IV,
bl. 211); want voor de verwisseling van _b_ met _p_ bestond hier geen
reden, en de _z[=a]_ van het Arab.-Perz. alfabet gaat in het Maleisch en
Javaansch steeds in _dj_ over, zooals in _tradjoe_ (het Perz. _trazoe_),
_djakat_ (het Arab. _zakáh_), _djimat_ (het Arab. _'azîmah_) enz.

Er bestaat in het Maleisch voor _markt_ nog een tweede woord _pekan_,
dat in het Javaansch _p[)e]k[)e]n_ wordt uitgesproken en in de hooge
taal _pasar_ vervangt.




Pagger.

_Pagger_ is gevormd van het Maleische _pagar_ (Jav. _pager_), zooals
_passer_ van _pasar_, _dammer_ van _damar_ enz. Het woord beteekent
heining, heg, haag, wand, schutting, scheidsmuur, omtuining. Hoezeer
het woord in Indië is vernederlandscht, blijkt uit het samengestelde
paggerkoffie zooals, in tegenstelling met de tuin- en boschkoffie, die
koffie genoemd wordt, die, meestal onder de schaduw van pisangboomen,
binnen de omheining der inlandsche kampongs groeit. Een in Indië
zeer gebruikelijk en zuiver Nederlandsch maar toch nauwlijks in het
moederland bekend woord, _omwanding_, omgeving door een _wand_[59],
heeft waarschijnlijk het voorbeeld gegeven voor _ompaggering_, omgeving
door een _pagger_, dat evenzeer in algemeen gebruik is.

[59] _Omwanding_ is in Indië, waar men van inlandsche gebouwen
     spreekt, een zeer gepast woord, daar eerst het geraamte van
     het huis wordt nedergezet, en dit, eerst nadat het dak daarop
     geplaatst is, met een wand van planken, bamboes of boomschors wordt
     omgeven. Zie van Hasselt, "Volksbeschrijving van Midden-Sumatra",
     bl. 159. De Vries en Verwijs hebben in de tweede reeks van het
     "Nederlandsch Woordenboek" (beginnende met de letter O), kol.
     737, het woord _omwanding_ opgenomen, en vermelden kol. 754 het
     deelwoord _omwand_; maar beschouwen het werkwoord _omwanden_ als
     ongebruikelijk. Al kan ik er niet dadelijk voorbeelden van geven,
     meen ik het toch ook wel eens gelezen te hebben.




Fettor.

De langdurige en tot heden over het oostelijk deel des eilands
gehandhaafde heerschappij van Portugal op Timor heeft natuurlijk
aanleiding gegeven, dat op dat eiland onderscheidene Portugeesche
woorden in zwang en zelfs in de taal der inlanders overgegaan zijn, die
elders niet worden gebruikt. Zoo wordt het opperhoofd der zoogenaamde
zwarte Portugeezen _Tenente-_ (verkorting van _Locotenente_ of
_Lugartenente_) _general_, d. i. _Luitenant-generaal_, genaamd, en
de leden der ongeregelde troepen-korpsen, die te Delli, Batoe gedeh
en Manatoetoe dienst doen, _Moradores_, dat letterlijk _inwoners_,
_ingezetenen_ beduidt. Ook voeren vele hoofden en regenten in het
Portugeesch gedeelte van Timor, zelfs in officieele stukken, den titel
_Dom_ (= het Spaansche _Don_, en ook in het Port. in het meervoud
_Dons_), waarvan het vrouwelijk _Dona_ misschien de grondvorm is,
waaruit door verbastering de Maleische woorden _nona_ of _nonna_ (zie
op Liplap) en _nonja_ ontstaan zijn.[60] De vorsten op Timor hebben
veelal als districtshoofden rijksgrooten onder zich, die in het
Timoreesch _Siko_ heeten, maar meer algemeen onder den Portugeeschen
naam van _fettor_ bekend zijn. Ook in Nederlandsche stukken over Timor
komt dit woord telkens voor. Maar het heeft ook een meer algemeen
gebruik; want op sommige eilanden worden ook de _Europeesche_ ambtenaren
bij het gewestelijk bestuur aldus genoemd. Dit laatste is een
overblijfsel uit den tijd der Compagnie, toen _fettor_ (in plaats van
het in Europa gebruikelijke _factoor_) dikwijls gebezigd werd van een
_opziener van den handel_, het _hoofd eener factorie_. Het woord is toen
ook in het Maleisch overgegaan in den vorm _pétor_, daar de Maleier de
_f_ niet kan uitspreken.

[60] _Nona_ wordt gebruikt voor een jong meisje en _nonja_ van een
     getrouwde vrouw. De inlanders gebruiken deze woorden niet enkel van
     mestiesche vrouwen, maar ook wel van dames van zuiver Europeesche
     afkomst. Zoo hoort men ze b. v. wel eens spreken van de _nonja
     residen_. _Signo_ (_sienjo_) is verbastering van het Port.
     _senhor_.

In het Portugeesch luidt dit woord eigenlijk _feitor_, eene verweeking
van het Lat. _factor_, waarvan ook ons _factoor_. Het beteekent in het
algemeen _dader_, _bedrijver_, maar heeft de bijzondere beteekenis
erlangd van _zaakwaarnemer_ of _administrateur_ van een handelszaak,
een fabriek of een landgoed (o administrador e negociador de fazenda
alheya).




Dammer.

_Dammer_ is in de omgangstaal der Europeanen in Indië en in de werken
over de Indische eilanden, de gewone, op de wijze van _passer_, _pagger_
en vele andere dergelijke (zie op _Rotting_) vernederlandschte vorm van
het Maleische en Javaansche _damar_, waardoor de tot fakkels gebruikte
en ook voor het batikken (zie dat art.) onmisbare hars van de damar-den
(_Dammara alba_) en andere boomen wordt aangeduid. Men schrijft ook wel
_dammar_, b. v. Perelaer, "Ethnologische beschrijving der Dajaks", bl.
189, waar de inzameling van de dammer (_njating_ bij de Dajaks) op
Borneo wordt beschreven.




Tjambok, Sambok.

Dit woord behoort tot het Hollandsch dialect van Zuid-Afrika, of de
zoogenaamde Afrikaander taal, en is waarschijnlijk daarin overgenomen
uit het Maleisch, waaraan ook de woorden _amper_, _baar_, _bakklei_ voor
_bakkeleien_, _banjak_, veelal afgekort tot _banje_ of _baing_[61],
_oorlam_, _sambal_ en andere ontleend zijn. Ik heb die woorden niet
behandeld, tenzij ze ook in Nederland in gebruik zijn, maar wensch
een paar opmerkingen te maken over _tjambok_, omdat het, ofschoon in
het moederland niet gebruikelijk, dikwijls, zij het ook in zeer
verschillende vormen in Nederlandsche geschriften over Zuid-Afrika
voorkomt. Ziehier eerst enkele voorbeelden. Schüssler, "Zuid-Afrika",
bl. 128: "Wij voorzagen ons van den noodigen voorraad zweepen en
_tjambokken_". Ald. bl. 129: "Bij het uittrekken van zware vrachten uit
rivieren of tegen hoogten, bezigt men, buiten de zweep, ook stokken met
ijzeren punten of tanden voorzien, om door prikken of steken de ossen
tot meerdere krachtsinspanning aan te sporen. Ook gebruikt men tot
dit doel lange of korte karwatsen--_tjambokken_--van rhinoceros-huid
vervaardigd, welke bijna onverslijtbaar is". H. P. N. Mulder
"Herinneringen uit Afrika", bl. 69 v.: "De koetsier pakt zijne zweep,
die verscheidene meters lang is,.... en weet dan behendig de voorste
dieren te treffen, terwijl de tweede reiziger met een kort karwatsje van
nijlpaardenvel vervaardigd, een zoogenaamde _sjambok_, de achterste
ezels aandrijft". Daniël Veth's "Reizen in Angola", bl. 306: "De huid
van den hippopotamus verschaft hun de grondstof voor een soort van
zweepen, die zij _achterossimbok_ noemen, en die bij het drijven der
ossenwagens worden gebezigd". Nog andere vormen van het woord leeren wij
kennen uit Mansvelt's "Kaapsch Hollandsch Idioticon", die het behandelt
op _sambok_, bij verkorting _smok_, en omschrijft als "een soort van
karwats, bestaande uit een lange, dunne reep van de huid van een zeekoe
(rivierpaard)[62], ook _aapstert_[63] genoemd. Om de achterossen van een
span aan te sporen, bezigt men den _achteros-_ of _handsambok_". Dat op
al deze plaatsen hetzelfde werktuig bedoeld wordt, al is nu eens de huid
van een rhinoceros, dan eens die van een hippopotamus genoemd als de
stof waaruit het vervaardigd is, kan, dunkt mij, aan geen twijfel
onderhevig zijn. Het materiaal wordt waarschijnlijk nu eens van den
een, dan eens van den ander dezer pachydermen verkregen.

[61] Zie Tromp, "Herinneringen uit Zuid-Afrika", bl. 174, 180. Mansvelt
     in zijn "Idioticon" schijnt alleen de verminkte vormen _banje_ en
     _baing_ of _bajang_ te kennen, maar dat ook banjak gebruikt wordt,
     blijkt uit Schüssler, "Zuid-Afrika", bl. 8 en 79.

[62] Van der Kellen in "T. v. h. A. G.", 2e serie, D. IV, "Verslagen
     en Meded.", bl. 490: "Van de Merwe wilde zich hier eenigen tijd
     ophouden om "zeekoeien te jachten", wat, in gewoon Hollandsch
     overgebracht, zooveel zegt als: "rivierpaarden te jagen"."

[63] D. i. apestaart.

In de Maleische woordenboeken vinden wij het woord in de volgende vormen
en met de daarachter gevoegde beteekenissen vermeld: bij Marsden (vert.
van Elout) _tjaboek_, een zweep; bij Roorda v. Eysinga _tjabokh_, zweep,
geesel; bij Crawfurd: _chabuk_, a whip; bij Pijnappel _tjaboek_,
_tjamboek_, zweep, en _tj[)e]moek_, geeselroede (met een vraagteeken).
Het "Javaansch Wdbk." van Prof. Roorda, vermeldt de vormen _tjaboek_,
_tjamboek_ en _samboek_, met de beteekenis _zweep_, en het "Soendaasch
Wdbk." van den heer Oosting _tjamboek_ en _tjamoek_, met de beteekenis
_karwats_, soms ook _rijtuigzweep_.

Pijnappel, Roorda, Oosting, Crawfurd en ook v. d. Tuuk, en Homan's
"Handleiding voor 't Batav. Maleisch", bl. 88, zijn allen van meening,
dat het woord uit het Perzisch stamt, maar verschillen ook ten opzichte
van den Perzischen vorm, dien de drie eerstgenoemden _tjamboek_, de
beide laatsten _tjaboek_ (_chabuk_) schreven. Mansvelt vergelijkt ook
een paar vermeende Perzische vormen, t. w. _tsjoembah_ of _tsjambah_.
In het _Lexicon Persicum_ van Vullers vind ik alleen den vorm _tjaboek_
(_scutica_, _flagellum_) en wel als een zeldzaam, slechts bij enkele
schrijvers voorkomend en waarschijnlijk uit Hindostan stammend woord
voor het gewone _tâzijânah_ of _tâzânah_. Het schijnt mij derhalve nog
lang zoo zeker niet dat de talen van Maleischen stam werkelijk dit
woord uit Perzië hebben ontvangen.

De verschillende vormen, wanneer wij het waarschijnlijk foutieve of
enkel lokale _sjimbok_ ter zijde stellen, laten zich gemakkelijk
verklaren en worden dadelijk erkend als door gewone letterverwisselingen
benevens de insertie der liquida _m_ (zie de artt. _Amfioen_,
_Pampoesjes_ en _Banaan_), wanneer men ze in de volgende orde plaatst:
_tjabok_, _tjambok_, _sjambok_, _sambok_, _tjámok_, _tj[)e]mok_, _smok_.
Het verschil tusschen _tjabok_ en _tjaboek_ enz. is onwezenlijk.

De beteekenis is kennelijk noch bepaaldelijk een _zweep_, noch
bepaaldelijk een _karwats_, maar in het algemeen een werktuig om
trekdieren aan te drijven en omvat dus beide. De Afrikaansche boeren
hebben een lange zweep met een verbazend langen riem, waarmede zij zeer
behendig elken os, van het uit veertien tot twintig bestaande span,
die eene vermaning behoeft, weten te treffen, en bovendien een kort
karwatsje dat alleen voor het aanzetten der achterste ossen bestemd is.
Dit laatste noemen zij _achterssambok_ of _achterossambok_, soms ook
_handsambok_, en daar voor de lange zweep het woord _sambok_ eenigszins
in onbruik schijnt geraakt te zijn, ook dikwijls enkel _sambok_.




Sambal.

Het Maleische _sambal_, in het Jav. _samb[)e]l_ uitgesproken, heeft
sedert lang een soort van burgerrecht in onze taal gekregen, en is toch
door van Dale niet opgenomen. Ik hoorde het als kind in de ouderlijke
woning gebruiken van een toespijs bij vleesch, hoofdzakelijk bestaande
uit komkommers die door middel van een daartoe ingericht mesje in
zeer fijne reepjes worden gesneden of geschaafd. Volgens een oud
recept werden zij daarna 24 uren in de pekel gelegd en vervolgens met
bijvoeging van peperwortel en laurierbladen in een flesch gedaan, die
verder met besten azijn werd gevuld.

In het Kaapsch-Hollandsch beteekent _sambal_, volgens Mansvelt's
"Idioticon": "een bij vleesch gebruikte toespijs, uit fijn gesneden
uien, kweeperen, komkommers enz. bestaande en met azijn toebereid."
In het Maleisch en Javaansch heeft echter _sambal_ geene zoo tot
eene enkele toespijs beperkte beteekenis. Het is een algemeene naam
voor allerlei als toespijs bij de rijst gebruikte bereidselen, die
onder een groote verscheidenheid van namen voorkomen. Gemalen Spaansche
peper is meestal een hoofdbestanddeel. De sambals, die gebakken of
gefruit worden, heeten _sambal goring_. Bij de familiën uit Indië in
Europa weergekeerd wordt vaak nog de rijsttafel aangerecht en de
benoodigdheden voor de toespijzen, die echter niet altijd in gelijke
volledigheid worden aangeboden, zijn in de voornaamste magazijnen van
comestibles in onze groote koopsteden geregeld voorhanden. Wanneer men
in deze familiën het woord _sambal_ zonder specificatie hoort gebruiken,
denkt men daarbij aan de Maleische beteekenis, die al de eindelooze
verscheidenheden der toespijs bij de rijst omvat.




Padi.

_Padi_ (soms _paddi_ geschreven) is de Maleische naam voor rijst in de
aard, zooals zij halm voor halm met de padi-sikkel (ani-ani) gesneden,
opgeschaard en ter markt gebracht wordt. De Javaansche vorm is _pari_.
De samengestelde woorden _padi-sikkel_, _padi-oogst_, _padi-schuur_,
_zaai-padi_ en vele andere bewijzen, hoezeer dit woord in de taal der
Nederlanders in Indië het burgerrecht heeft erlangd. De rijst komt
echter ook gepeld en gereinigd in den handel en wordt dan in het
Maleisch _bras_ genoemd. Dit woord is echter minder in gebruik bij
de Europeanen, en vandaar het voor een met Indische eigenaardigheden
minder vertrouwden Europeaan eenigszins vreemd verschijnsel, dat in
handels-staten dikwijls naast eene zekere hoeveelheid _padi_, ook
eene zekere hoeveelheid _rijst_ genoemd wordt. De rijst heeft in de
inlandsche talen, naar gelang der omstandigheden, verschillende namen.
Zij heet _padi_ zooals ze gesneden wordt, _gabah_, als ze van het stroo
ontdaan, maar nog in den bolster is, gelijk zij gezaaid wordt, _bras_,
wanneer ze ontbolsterd is, zooals zij gekookt wordt, en _nasi_
(_nassi_), als zij gekookt is, zooals zij gegeten wordt.

Men onderscheidt van de rijst vier hoofdsoorten en tallooze
verscheidenheden. Van de hoofdsoorten worden _oryza sativa_ en _oryza
praecox_ gekweekt op velden die een groot deel van het jaar onder water
worden gehouden, de algemeen bekende _sawah's_. Dit woord is Maleisch,
Javaansch en Soendaasch en ook bij de Nederlanders in Indië algemeen in
gebruik. De namen voor de droge en hooggelegen gronden, waarop de derde
soort, _oryza montana_ of bergrijst gekweekt wordt, Jav. _t[)e]gal_,
Soend. _tipar_, Mal. _ladang_, worden niet zoo dikwijls van Europeanen
gehoord. De vierde soort, _oryza glutinosa_ of kleefrijst, Jav.
_k[)e]tan_, heeft vele verscheidenheden, deels voor natte, deels voor
droge kultuur geschikt, en wordt voornamelijk gebruikt tot bereiding van
kwee-kwee (van het Soend. _koewèh_), zooals de Europeanen doorgaans het
inlandsche _gebak_ noemen.




Ritsje.

_Ritsje_, veelal, in het meervoud, _ritsjes_, was eertijds in Ned.-Indië
onder de Nederlanders de gewone naam der Spaansche peper of _capsicum_,
die in het Jav. en Soend. _lombok_ en _tjabé_, in het Mal. ook _tjili_
heet[64]. Over den oorsprong van ritsje zegt Rumphius, "Amb. Kruydb.",
D. V, bl. 249: "De Portugeesche naam is in Indiën _Recche_, of gelijk
wij lezen _Retsje_, waarvan komt _rechear_ en _rechead_, d. i.
allerhande vruchten in azijn en peekel ingeleid, 't welk nooit geschied
zonder deze houwen. In 't Duits noemen wij ze _Ritsje_, en de Ternatanen
en Amboinezen _Ritsja_". Volgens de Clercq, "het Maleisch der Molukken",
zou _Ritjà_ in gebruik zijn in Menado en Banda, en zou men op Ternate
_Koeroes_, op Ambon _tjili_ gebruiken. Ten onrechte zeker beschouwt
hij op het art. _Ritjà_ dit woord als een soortnaam voor _Capsicum
pyramidale_, terwijl hij toch het art. _Koeroes_, als een synoniem
aanmerkt van dit laatste, ofschoon hij daaraan de beteekenis van
_capsicum_ in het algemeen geeft.

[64] Ik geloof, dat de hier opgegeven namen algemeene voor alle
     capsicum-soorten zijn. In de soortnamen heerscht nog groote
     verwarring. Het ware wenschelijk, dat de geheele nomenclatuur der
     Ned.-Ind. plantennamen zorgvuldig herzien werd naar het beginsel
     der strenge onderscheiding van geslachts- en soortnamen. Ik
     veroorloof mij daaromtrent te verwijzen naar mijne Inleiding op
     de "Bijdragen tot de kennis der Flora van Midden-Sumatra" (in het
     groote werk "Midden-Sumatra", D. IV, 2e ged.), bl. 9.

Ik vind het woord _recche_ niet in de Portugeesche Woordenboeken,
die ik op dit oogenblik kan raadplegen[65]. Misschien is het een
woord van Amerikaansche afkomst, door de Portugeezen naar de _Molukken
overgebracht_. Miquel, "Flora van Ned.-Indië", D. II, bl. 661, zegt, dat
waarschijnlijk alle capsicum-soorten van Amerikaanschen oorsprong zijn.
Maar, zoo laat hij volgen: "in Oost-Indië en den Sunda-Archipel zijn
deze gewassen reeds sedert aloude tijden ingevoerd, zoodat Rumphius tot
de meening overhelt, dat zij aldaar inlandsch zijn." Als men de plaats
bij Rumphius inziet, bemerkt men, dat hij niet slechts tot die meening
overhelt, maar ze geheel omhelst. "Ik houd het," zegt hij, "voor een
inlands gewas, al van oude tijden door geheel Oost-Indiën bekend, en
daar is niet een huisje of erfje zoo klein en niet een huisvader zoo
arm, die maar een klein hoekje land bij zijn hutje heeft, of hij gund
den _Tchili_-boom een plaats, omdat het een zoo algemeene specerij
is, en in de dagelijkse kost noodig." Dit neemt echter niet weg, dat
Rumphius een _Capsicum occidentale_ kent, dat bij de Portugeezen
_pimenta_ of _pimentâo_ heet en de eigenlijke _Spaansche_ peper van
ons Nederlanders is, "omdat het uit de nieuwe Spaansche landen is
aangebracht." Al nemen wij nu aan, dat slechts deze ééne soort door de
Portugeezen naar de Molukken is overgebracht, dan zou daarmede toch de
verbreiding van haren Amerikaanschen naam verbonden kunnen geweest zijn.

[65] En waartoe niet behoort dat van Moraes Silva, dat ik langen tijd in
     gebruik had van de bibliotheek der Maatschappij van Nederlandsche
     Letterkunde te Leiden en toen bijzonder leerde waardeeren.

Dat _recche_ in eenig verband zou staan met de Portugeesche woorden
_rechear_ en _recheado_, zooals Rumphius' meening was, komt mij in ieder
geval zeer onwaarschijnlijk voor. _Rechear_ beteekent niet _inleggen_,
maar opvallen, _volstoppen_, het fransche _farcir_, of zooals het Port.
woordenboek van Da Costa e Sá het verklaart: "Encher de carne picado, de
peine picada". Voor _rechead_, dat geen woord is, moet men bij Rumphius
waarschijnlijk _recheâo_ lezen, dat vermoedelijk de beteekenis _vulsel_
had. Echter heeft de tegenwoordige taal daarvoor _rechêo_ of _recheio_,
door Da Costa e Sá verklaard: "Carne, peixe ou outro monjar picado com
hervas, ovos e especes, com que se enchem aves, alcachofras etc.", d. i.
vleesch, visch of andere spijs bereid met kruiden, eieren en specerijen,
waarmede vogels, artisjokken, enz. gevuld worden.

_Ritsjes_ is thans niet alleen in Nederland onbekend, en ook in
Ned.-Indië, zoo het schijnt, in onbruik geraakt, maar het heeft zijn weg
gevonden naar de Kaapkolonie, waar nog, volgens Mansvelt's "Idioticon"
_Rissies_, verbasterd uit _ritjes_, voor Spaansche peper in gebruik is.




Massa.

_Massa_ komt bij van Linschoten voor als naam van de foelie, die in het
Fransch, Spaansch, Duitsch en nieuw-Latijn _macis_, in het Engelsch
_mace_, in het Italiaansch gewoonlijk _mace_, doch in d'Ulloa's
vertaling van de Barros, Decel. II, lib. 6, c. 7, _mazza_, en in het
Portugeesch _maça_. Van dit laatste is _massa_ bij van Linschoten
ongetwijfeld afkomstig. De plaats, "Itinerario", bl. 90, luidt als
volgt: "De notemuscaet heeft omheen een harde schulp gelijc hout, so
dat die noot daer los in leyt, ende deze houte schille ofte schulpe
is bedect ende becleet met muscaten bloemen, die men _massa_ heet....
Somtijds soo berst die foelie ofte massa; welcke is de oorsake dat
altemet die noten sonder massa komen, ende wanneer men die note muscaten
drooght, so gaeter die massa af, ende die coleur van root verandert
in orangien coleur, gelijc men mach sien aan de massa die herwaerts
overgebracht wort." Dat ook de andere genoemde natiën dit woord aan de
Portugeezen verschuldigd zijn, acht ik zeer waarschijnlijk, ofschoon de
overgang tot den vorm _macis_ moeilijk te verklaren is.

Maar nog moeilijker is het van den oorsprong van _maça_ zelf rekenschap
te geven. Eertijds hield men het voor identisch met het Grieksche
_maker_, bij Plinius, H. N. XII: 16 _macir_ ("Et macir ex India
advehitur, cortex rubens radicis magnae, nomine arboris suae; qualis sit
ea, incompertum habeo"). Uit die plaats volgt echter dat _macir_ iets
geheel anders moet zijn dan de foelie, zooals ook door Piso in "Mantissa
aromatica" en Rumphius, "Amb. Kruydboek", II, bl. 16, zeer wordt op den
voorgrond gesteld. Echter moet men erkennen, dat eene verwarring van
beide, in voorkomen, zoo het schijnt, wel eenigszins overeenkomende
zaken niet zoo geheel ondenkbaar is.

Het is echter ook niet ondenkbaar, dat het woord _massa_ afstamt uit
de taal der Bandaneezen, op wier eilanden de muskaatnoten het meest
voorkomen. Van deze taal is ons zeer weinig bekend en de bevolking werd
reeds door Koen verdreven en verstrooid. In de "Curieuse Aenmerckingen"
van S. de Vries, I, bl. 125, leest men, dat de muskaatnooten op Banda
door de inwoners _pala di massa_ genoemd werden, en de bloemen, d. i. de
foelie, _buna pala_. Volgens Rumphius t. a. p. heet de muskaatnoot op
Banda en bij alle Maleiers _pela_. "Het roode netjen", dus gaat hij
voort, "dat op de houten schaalen ligt, werd in 't nieuw-Latijn genaamd
_macis_" [over welks verschil van _macer_ hij dan verder uitweidt],
"maar 't woord macis schijnt afkomstig te wezen van 't Javaanse woord
_massa_, gelijk ze noch op het Portugeesch heet. Hedendaags noemt
men ze in 't Maleyts _Bonga-pala_... op 't Nederduits _foely_ en
muschaaten-bloemen... De regte Maleiers verstaan door _Bonga-pala_ de
kleine bloempjes, ofte eigentlyke bloeizel van de Noteboom, dewelke zij
gedroogt tot eenige medicyne bewaaren, en men kan ze genoegzaam bekoomen
aan de zoorte, die men Pola-Boy noemt en voor 't manneken van de tamme
nooteboom gehouden wert; daarentegen de foely noemen ze _sarony_ of
_boncus-pala_, d. i. scheede of zak van de Noot, en zeker dat met beter
reden, want wat gelykenis heeft de foely met een bloem?"

In de aangehaalde plaatsen, zoo van de Vries als van Rumphius, zijn
de namen uit de inlandsche talen aangehaald eenigszins misspeld of
verbasterd[66], maar zij zijn gemakkelijk te verbeteren.

[66] Burman, de uitgever van het Amboinsch Kruydboek, heeft
     waarschijnlijk niet veel van de inlandsche talen van den Archipel
     geweten, en dienvolgens in het H. S. verkeerd gelezen. Men kan
     niet aannemen, dat Rumphius zelf nu eens pela, dan eens pala zal
     geschreven hebben.

De muskaatnoot heet in het Maleisch niet _pela_, maar _pala_; in plaats
van _buna pala_ en _bonga pala_, moet men _boenga pala_ lezen, van
_boenga_, bloem en _pala_, muskaatnoot; in plaats van _sarony_, het
bekende _sarong_ of _saroeng_, d. i. scheede of koker; in plaats van
_boncus_ schrijve men _boengkoes_, omhulsel. Dat _boenga-pala_ en het
nog in het Duitsch gebruikelijke Muskatblüthe geheel verwerpelijke namen
voor de _foelie_ zijn en niets anders dan den bloesem der muskaatboomen
kan aanduiden is ook, zooals wij zagen, reeds door Rumphius aangeduid.
De foelie heeft niets met den bloesem te maken, maar is wat men thans
gewoonlijk een _zaadmantel_ of _zaaddek_ (_arillus_) noemt.

Wat nu de meening van Rumphius betreft, dat de naam _massa_ Javaansch
zou zijn, deze wordt geenszins door onze woordenboeken bevestigd. Deze
zijn intusschen nog verre van volledig. Maar daar de muskaatboom op
Java niet groeit, kunnen zijne producten ook niet wel oorspronkelijke
Javaansche namen hebben; maar zullen ze wel door de Javanen genoemd
zijn met de namen, die er in het land van herkomst aan gegeven worden.
Behoort het woord _massa_ werkelijk in de inheemsche talen van den
Archipel te huis, dan zullen wij het wel in de eerste plaats op Banda
moeten zoeken. Ik acht het daarom zeer opmerkelijk dat bij de Vries
_pala di massa_ als de Bandaneesche naam van den muskaatboom wordt
opgegeven. Sommige lexicografen (b. v. Crawfurd) geven aan _pala_ in de
eerste plaats de algemeene beteekenis van vrucht. Mocht dus massa de
naam van de foelie zijn, dan zou men misschien _pala di massa_, door de
_vrucht_ of _noot in de foelie_ kunnen vertalen.

Ik wensch hier nog een woord bij te voegen over het Nederlandsche
foelie, waarvan de oorsprong ook niet zoo dadelijk klaar is. Hetzelfde
woord komt ook voor in de beteekenis van een dun blaadje of laagje
metaal achter edelgesteenten en spiegels. (Hoogd. _Folie_). Ook de
foelie van de muskaatnoot is een blaadje, zij het ook in geheel anderen
vorm. Het woord stamt ongetwijfeld af van het Latijnsche _Folium_, niet
rechtstreeks echter, maar door tusschenkomst van het midden-Latijnsche
_folia_, Ital. _foglia_, en vooral van het Fransche _feuille_, waarmede
foelie in vorm overeenkomt. Volgens Franck, "Etym. woordenboek",
moeten eenmaal _foglia di noci moscate_ en _feuille de macis_ in het
Italiaansch en Fransch gebruikelijke uitdrukkingen zijn geweest.




Dessa.

Gewone uitspraak der Europeanen van het Javaansche _désô_, dorp, dat
afkomstig schijnt van het Sanskrietsche _désja_, oord, streek. In het
hoog-Javaansch gebruikt men voor _désô_ den vorm _doesoen_, die
overigens eigen is aan het Maleisch. De naam _dessa_ kan niet op de
dorpen van andere eilanden van den Archipel worden overgedragen, daar de
Javaansche dessa een bijzonder karakter heeft, samenhangend met haren
Hindoeschen oorsprong. Zij is steeds de hoofdplaats en het middelpunt
van eene _padésan_ of mark, deels uit bebouwde en duurzaam of tijdelijk
tusschen de bewoners verdeelde, deels uit gemeenschappelijke, voor
gemeene weide en inzameling van boschproducten bestemde gronden
bestaande, en bestuurd door een dorpshoofd, dat met zijne assessoren,
door de bevolking wordt gekozen. Strikt genomen mag men zelfs de
dorpen der Soenda-landen geen dessa's noemen. Zij heeten _lemboers_
en zijn in verschillende opzichten anders ingericht. Echter zijn de
dorpsinstellingen in vele gedeelten van Java door den tijd en den
invloed van het Europeesch gezag verbasterd, zoodat ook het genoemde
verschil niet meer streng is vast te houden, en ook in West-Java van
dessa's gesproken wordt.

Het woord dessa is zoozeer Nederlandsch geworden, dat het met tal
van Nederlandsche woorden is samengesteld. Men vindt dit b. v. in
dessabestuur, dessahoofd, dessapriester, dessagrond, dessagebied en vele
andere.




Kampong.

_Kampong_ of _Kampoeng_ is Javaansch, Soendaasch en Maleisch en
beteekent een _omheind erf_, een kleine verzameling van inlandsche
woningen door paalwerk of heggen omgeven, een gehucht, buurt of wijk. In
de groote steden, die de middelpunten der Europeesche kolonisten zijn,
zooals Batavia, Samarang, Soerabaja, Pasoeroean vindt men tusschen of
naast de Europeesche gedeelten een groot aantal inlandsche kampongs
verspreid; ook de voornamere inlandsche plaatsen, zetels van regenten,
districtshoofden en andere groote dessa's zijn in verschillende kampongs
gesplitst; maar als het geheele dorp uit eene enkele kampong bestaat,
verdwijnt het onderscheid tusschen kampong en dorp en worden die
uitdrukkingen synoniem. Inzonderheid is dit vaak het geval in de
Soendalanden, waar de lemboers gewoonlijk zeer klein zijn, en meestal
een aantal lemboers onder het bestuur van een enkelen loerah vereenigd
zijn tot de grootere eenheid van een _kaloerahan_, die veel overeenkomst
heeft met die vereeniging van een aantal dorpen, welke men in de
provincie Friesland _grietenij_ placht te noemen, en die werkelijk niet
is opgeheven, schoon men thans den grietman burgemeester noemt.

Volgens oude, reeds lang voor de komst der Europeanen ingevoerde
bepalingen, moesten de Chineezen en andere vreemde Oosterlingen steeds
in afzonderlijke wijken en onder hoofden hunner eigen natie bijeenwonen.
Deze bepalingen zijn nu eens met meer, dan met minder gestrengheid tot
heden gehandhaafd, en de Indische Regeeringsalmanak bevat in de laatste
jaren eene lange lijst der plaatsen waar wijken voor Chineezen en andere
vreemde Oosterlingen zijn aangewezen. Men vindt die wijken doorgaans
aangeduid door de namen: het Chineesche kamp, het Arabische kamp en
zou daardoor, als men niet beter wist, den indruk krijgen alsof die
vreemde Oosterlingen daar geene vaste woningen houden, maar in tenten
als gekampeerd waren. Die voorstelling zou echter zeer verkeerd zijn,
en _kamp_ zal hier wel eenvoudig een Europeesche afkorting van
kampong wezen. Men zou dus, naar het schijnt, beter doen, althans _de_
Chineesche kamp, in plaats van het Chineesche kamp te schrijven; doch
de kwade gewoonte is zoo diep ingeworteld, dat zij moeielijk zal zijn
uit te roeien.




Kraton.

Het getal der Javaansche, Maleische en andere inlandsche woorden,
dat door de Europeanen in Indië in het dagelijksch gesprek wordt
ingevlochten, is uit den aard der zaak onbegrensd en het zou een ijdel
pogen zijn eene lijst te willen geven, waarin men nooit te vergeefs zou
zoeken, terwijl zij met den dag vermeerderen. Zulk eene volledigheid
is dan ook in deze lijst noch ten opzichte van deze, noch ten aanzien
van eenige andere klasse van vreemde woorden beoogd. Eene scherpe
grenslijn te trekken tusschen hetgeen al en hetgeen niet moest worden
opgenomen, was ook in strijd met den aard dezer verzameling, die met
geen bepaald plan is aangelegd, maar uit ware adversaria bestaat, zaken
die mij ongezocht en als van zelf tegemoettraden. Ik maak dus geene
verontschuldiging over iets, dat ik mocht verzuimd hebben; maar eindig
deze lange lijst met een woord, dat in de laatste jaren zoo algemeen
onder ons gebruikt en toch door de meesten zoo weinig verstaan wordt,
dat eene korte opheldering er wel aan besteed schijnt te zijn.

_Kraton_, samengetrokken uit _Karaton_, is een Javaansch woord,
volkomen regelmatig gevormd van _Ratoe_, d. i. Vorst, en beteekent
vorstenverblijf. Het woord wordt behalve van verschillende andere
vorstenverblijven op Java, waarvan de plaats veelal nog aan eenige
ruïnes kenbaar is, gebruikt van de verblijven van den Soesoehoenan van
Soerakarta, van den Sultan van Jogjakarta, van de onafhankelijke prinsen
Mangkoe Negara en Pakoe alam. Ook de vorstenverblijven te Bangkalan en
Soemenep op Madoera worden kratons genoemd. In het Maleisch is het woord
uit den vreemde ingedrongen, en wellicht is het alleen aan de Europeanen
toe te schrijven, dat het voormalig verblijf der vorsten van Atjeh
gewoonlijk de _Kraton_ genoemd wordt. Nevens Kraton of Karaton bestaat
er in het Javaansch nog een tweede woord van denzelfden grammaticalen
vorm en ongeveer gelijke beteekenis, t. w. _Kedaton_ of _Kadaton_,
afgeleid van _Datoe_, dat in beteekenis niet kennelijk van _Ratoe_
verschilt. Het spraakgebruik heeft echter gewild, dat Kadaton gewoonlijk
gebruikt wordt van dat deel van den Kraton, waarin de vorst zelf met
zijne vrouwen en kinderen verblijf houdt. Men vertaalt het gevoegelijk
door _binnenhof_. De Kraton in zijn geheel is eene aanzienlijke ruimte
omringd door muren, voorzien van poorten, en bedekt door een groot
aantal gebouwen en pleinen, straten en wegen, kanalen en vijvers,
kampongs en lusthoven; want schier allen wonen in den Kraton die, al is
het ook slechts als werklieden, tot het hof in eenige betrekking staan.
De Kraton van den Sultan van Jogjakarta heeft meer dan een uur in
omtrek en zijne bevolking wordt op wel 15000 zielen geschat. De Kraton
van Soerakarta, ons minder nauwkeurig bekend, zal voor dien van het
kleinere rijk wel niet onderdoen.

Voor den hoofdingang van den kraton ligt altijd een uitgestrekt plein,
bestemd voor openbare plechtigheden en feesten, _aloen-aloen_ genoemd.
Een tweede, maar veel kleinere aloen-aloen vindt men ook aan de
achterzijde der kratons van de Javaansche hoofdsteden. Het woord
_aloen-aloen_ is echter niet tot de voorhoven der kratons beperkt. Het
wordt ook gebruikt van de dorpspleinen, die in eigenlijk Java worden
aangetroffen op alle plaatsen waar regenten hun zetel hebben, en nog
algemeener zijn in de Soendalanden, waar ze in iedere hoofdplaats eener
kaloerahan (zie op _Kampong_) worden aangetroffen. De aloen-aloen
bevindt zich altijd vóór de woning des vertegenwoordigers van het gezag,
en het teeken van het gezag is de daarop geplante _waringin_-boom,
waarvoor op de aloen van een Vorst, vaak ook op die van een Regent, een
tweetal dezer boomen, ieder afzonderlijk door een sierlijk hek omsloten,
in de plaats komt.

Oudere schrijvers verwarden de aloen-aloen wel eens met de daarop
voorkomende open gehoorzaal, _paseiban_ genoemd, waar de Javaansche
ambtenaren ambtshalve met hunne hoofden samenkomen en waar de
terechtzittingen gehouden worden. Dat woord stamt van _séwa_ of _séba_,
waarvan de beteekenis is zijn opwachting maken aan een vorst of hooger
ambtenaar tot behandeling van dienstzaken. De verbastering van dit
woord tot _Passeerbaan_, waarvan reeds in het art. _Kaalkop_ gewag
werd gemaakt, hangt waarschijnlijk met die verwarring samen; want de
aloen-aloen was dikwijls het tooneel van tornooien of steekspelen en
werd daarom als eene _renbaan_ beschouwd. In "Batavia en derzelver
gelegenheid", D. I, bl. 22, wordt de aloen-aloen van 't Keizerlijk Hof
te Kartasoera beschreven als: eene zeer groote _Renbaan_, in welke alle
Maandagen door de rijksgrooten en den Keizer zelven, met de lancie,
vermaakshalve wordt gestreden, om elkander uit den zadel te ligten, of
voorbij te rennen.

De waringin- of tjaringin-boom is de baniaanboom, de beroemde heilige
boom der Hindoes, welks naam, tot _benjamin_ verbasterd (zie wederom
art. _Kaalkop_) het _Ficus Benjamina_ van Linnaeus, het _Urostigma
Benjaminum_ der hedendaagsche botanici heeft voortgebracht. Intusschen
worden ook andere nauw verwante Urostigma-soorten (_Microcarpum_,
_nitidum_ enz.) vaak onder den naam van _waringin_ begrepen. De waringin
is de schoonste en reusachtigste boom van Java en krijgt door het
uitschieten van luchtwortels, die weder in den grond dringen, bijstammen
welke hem in staat stellen een loofkroon te dragen van verbazenden
omvang, zoodat hij zich als een berg van groen vertoont. Het is deze
boom van wien Milton zingt:

    "Branching so broad and long that in the ground,
    "The bending twigs take root, and daughters grow,
    "About the mother-tree, a pillared shade--
    "High overarched with echoing walks between"

welke verzen ik elders[67] gewaagd heb dus te vertalen:

    "Zoo lang en breed strekt hij zijn takken uit
    "Tot 't nederhangend twijgje wortel schiet,
    "En rond den moederboom de dochters groeien,
    "Tot de echo van des wandlaars stap weerklinkt
    "In de gewelfde schaûw, die pijlers dragen."

[67] In mijne schets "Een waringin", in "Insulinde, twaalf tafereelen
     uit Nederlandsch-Indië, volgens teekeningen en studiën naar de
     natuur, door A. de Grijs, geëtst door C. L. van Kesteren, met tekst
     van P. J. Veth."




REGISTER.


NB. De _cursief_ gedrukte woorden zijn niet in afzonderlijke artikelen,
maar slechts in het voorbijgaan behandeld.

                            Bladz.

A.

Adat                            15

Adonis                         320

_Aga_                          208

Agar-agar                      234

Akal                           317

Alang-alang                    347

Alfoer                         269

Alizari                        187

_Alizarine_                    189

Alkanna                        190

Alkatief                        49

_Alligator_                    155

_Aloen-aloen_                  389

Amfioen                         72

Amok                            82

_Amokken_                       82

Ampas                          337

Amper                           31

Ananas                         242

Anemoon                        246

_Apotheek_                     282

Areek                          226

Assegaai                       129

Atap                           347

Attar goel                     283

Azagai                         129


B.

Baadje                         170

Baar                           138

_Baarsch_                      138

_Baarschap_                    138

Baboe                          336

_Babouche_                     174

_Badjo's_                      118

_Bairam_                       206

Bakkeleien                      35

_Bakkove_                      244

Bakkeljauw                      65

Balé-balé                      350

_Balie_                        351

Baljaren, baljaarden            58

Balkon                         209

Bamboes                        235

Banaan                         242

Bandjer                        348

_Banjak_, _banje_               33

Barissan                       286

_Basta_                         63

Bataten                        239

Batikken                       183

_Bayadère_                      59

Beiram                         206

Bendi                          335

Benteng                        344

Benzoë                         330

_Berber_                       125

Betel                          227

Betelgeuze                     195

Bibit                          337

_Bindi_                        335

Bodega                         282

Boernoes                        51

_Boetjongen_                   115

Boha, bohei                    357

_Bohea_, _boei_                201

Bokje                116. Vgl. 115

Bokkenees                      116

Bonze                           87

Bouw                            88

Brani                          313

_Bras_                         374


C.

_Caboceër_                     137

_Caboeger_                     122

Cacao                          220

Camarilla                       54

_Chits_                         43

Chocolade                      220

Cigaar                          60

_Cigarette_                     60

Cipay                          361

_Coraal_                        86

Creool                          89


D.

Dajak                          265

Dammer                         368

_Dervis_                        53

Dessa                          384

Dikir                          310

Djagoeng                       322

Djaksa                         349

_Djarik_, _djarit_             167

_Djati_                        216

_Djoekong_                     289

_Doesoen_                      384


E.

Efendi                         208

Eldorado                        63

Elixir                          46


F.

Fakir                           52

Farizeër                       194

_Farizeesch_, _Farizeeuwsch_   194

Fellah                          50

Fettor                         366

Fezikken                        36

_Fiche_                          2

_Foelie_                       383

Fust                            81


G.

_Gabah_                        375

Gam[)e]lan                     362

_Gammor_                       262

_Gefezik_                       36

_Geherrie_                     329

Ginggang                       176

_Gingham_                 178, 182

Gladakker                      254

Goeni                          250

Gonje                          250

Gorgelet                        77

_Guardasol_                     80

Guerilla                       333

Gutta-percha                   249

Guttegom                       247


H.

_Hadat_                         17

Hadji                           19

_Hangmat_                      152

_Haverij_                       17

Hegira                         318

Henna                          190

_Herrie_                       329

_Heulsap_                      189

Hidalgo                         71

_Hijodalgo_                     71

_Hok-lo_, _Holy_          256, 257


I.

_Ikker_                        123


J.

_Jakob Evertsen_               154

Japon                          165

_Jati_, _Jatti_                217

Jonk                           290

Joosje                         202

_Joosje's tee_                 206


K.

Kaaiman                        155

Kaalkop              151. Vgl. 115

_Kadaton_                      388

Kaffer                         124

Kafir                          124

_Kain lepas_                   167

_Kain pandjang_                167

Kajaput                        219

Kajaten-hout                   215

Kakatoe                        147

_Kakketoe_                     147

_Kamfer_                        73

_Kamp_                         386

Kampong                        385

_Karaak_                       277

Karboeger            104. Vgl. 122

Kaste                           80

Kasties                        101

_Kati_, _Katje_           152, 307

Kazuaris                       145

_Kazuaris-boom_                145

K[)e], keh                     254

Kerrie                         328

_K[)e]tan_                     375

Kiaten-hout                    215

Kipersol                        79

_Kitasol_                       79

Klapper                        221

_Klapperboom_                  224

_Klapperolie_                  224

_Kodielje_                      63

Koelie                         297

Kokos                          221

Kondé                          273

Kongsi                         302

_Kongsihuis_                   303

Korakora                       277

Kraak                          277

_Kraakporselein_               279

Kraal                           85

Krandjang                      253

Kras                            29

Kraton                         387

Kris, krissen                  338

Krom                           137

_Kromsgrooten_                 137

_Kwee-kwee_                    375

Kwispedoor                      11


L.

_Lantaarn_                     243

Laskar, laskarijn              118

Leguaan                        157

_Lekker_                       286

_Liblab_                       106

Liplap                         105

_Lomberen_                      62

_Lommer_                        62

_Loerik_                  168, 178

_Lori_                         149

Lorre                          148


M.

Maïs                           322

_Maïzena_                      323

Mandoor                         75

Mandarijn                       75

_Manielje_                      63

Manna                          191

Mardijker                      110

Martavaan                      339

Massa                          379

_Matador_                       62

Mesties                         97

_Mielies_                      324

Miloe                          322

_Modin_                         95

Moeson                          20

Mogol                          306

Moksa                          352

Moor, mooriaan                 125

Moskiet                        164

Mulat                 93. Vgl. 121

Muskiet                        164


N.

_Nassi_                        375

Neger                          120

Negerij, negorij                 5

_Nikker_                       123

_Nona_, _nonna_                106

_Nonja_                        367


O.

Olla podrida                    56

_Ollo_                         255

Omberen                         61

_Ompaggering_                  366

_Omwanding_                    365

Oorkrab                        186

Oorlam                           8

_Opium_                     72, 74

Orang oetan                    140

_Orang lama_                8, 139


P.

Paan                           134

_Paantje_                      134

_Pabouche_                     174

Padi                           374

Padrie                         360

Pagaai, pagaaien               294

Pagger                         365

_Paggerkoffie_                 365

Palabber                       132

Palankijn                       44

_Palaver_                      132

Pampoesjes                     173

_Panen-goed_                   136

_Papangers_                    113

Papegaai                       146

_Parelmoer_                      3

Parlesanten                     55

_Passeerbaan_             115, 152

Passer                         363

_Patjollen_                     27

_P[)e]ranakan_                 255

Pidjetten                       39

_Pidjetster_                    40

_Pikel_, _pikelen_             308

Pikkel                         307

Pikeren, pikkeren              314

_Pikkelloon_                   309

_Pikkelstoel_                  309

Pikol                          307

_Pinang_                       227

_Pisang_                  242, 245

Pitsjaren                       37

_Pitsjaring_                    38

_Poesties_                101, 102

_Polèng_                       168

Pons                            40

_Ponto_                         63

_Potpourri_                     58

Prauw                          288

Punch                           40


Q.

_Quadroon_                     103

_Quarteroon_                   103

_Quitasol_                      79


R.

Razzia                         127

Rigel                           45

Ritsje                         376

Rotting                        237


S.

Sago                           345

_Sagoweer_, _saguweer_         357

Saki                           355

Salangane                      150

Sambal                         373

Sambok                         368

_Sampan_                  288, 289

Saraceen                       263

_Sarat_                         16

Sarong                         167

_Sawah_                        375

Schorseneer                     68

_Schuiven (amfioen)_            72

_Selendang_                    176

_Sepoys_                       361

_Sigaar_                        60

_Signo_                        106

_Sikker_                       262

_Sin-k[)e]_                    254

_Sipahi_                       361

_Sirih_                        227

Sits                            43

Sjalot                         321

Slendang                       175

Smous                          258

_Sobat_                         27

Soebatten                       26

Soesah                         285

Soja                           353

_Spadielje_                     63


T.

_Taggerijn_                    243

_Tali-api_                     294

Talie                          293

Tamarinde                      327

_Tandakken_                     27

Tang                           315

Tank                            42

_Tapoeier_                121, 122

Tarra                           47

Tee                            198

Teeboei                        198

_Terceroon_                    103

_Testies_                      103

_Thee_                         199

Tijferen                       197

Tinka                          334

_Tipar_                        375

Tjambok                        368

_Tjélé_                   178, 179

Tjoe                           356

Toepas                         114

_Tôf_                          262

Toko                           295

_Tokohouder_                   297

_Tombokken_                     27

_Top_                          262

Topbaan                        304

Toptafel                       304

Tor                            159

_Torbok_                       160

_Trojeender_                   118


U.

Ulema                          281


V.

Vanielje                       234

Veranda                        210


W.

Wangkang                       292

_Warande_                      211

_Waringin_, _weringin_         389

Wetanger                       108

Wouwouw                        142


Z.

Zonnehout                      213

Zuurzak              229. Vgl. 152




VERBETERINGEN.


Voorrede eerste bladz. reg. 5 v. o. staat: _Malabaansch_, lees:
_Malabaarsch_.

Bl. 62 r. 14 v. b. staat: _laatstgenoemde_, lees: _het Spaansch_.

Bl. 64 r. 3 v. b. staat _antwoord_, lees: _deelwoord_.

Bl. 76 r. 4 v. b. Voeg in, achter _lastgever_, de volgende woorden:
»Bij Heydt: »_Geographisch- und Topographischer Schauplatz von Afrika
und Ost-indiën (1744)_," leest men meermalen _mandator_, b. v. bl. 95."

Bl. 147 r. 4 v. o. Toen ik de woorden nederschreef: »de verbinding van
_kaka_ met _toewa_ geeft geen zin", dacht ik er niet aan dat men, de
woorden afzonderlijk houdende, _kaka toewa_ in het Maleisch gebruikt
in de beteekenis van een _oude vrouw_, een _oud moedertje_, eigenlijk
_oude zus_. _Toewa_ beteekent _oud_ en _kaka_ eigenlijk zoowel _oudere
broeder_ als _oudere zuster_, maar vooral het laatste. Het is echter
overbodig _toewa_ aan _kaka_ toe te voegen, wijl het er reeds in ligt
opgesloten. Dit alles heeft intusschen met _kakatoe_ als vogelnaam niets
te maken.

Bl. 180, noot 2. Toevallig vind ik een bewijs voor den hoogen ouderdom
van het woord _ginggang_ in (P. van den Broeck): »Curieuse beschrijving
van onderscheyde Oost-indische gewesten" (Rotterdam, 1677). Ik vind
aldaar, bl. 121, onder de in Pegu verkochte lijnwaden _Bore Gingans_
genoemd. Wat _Bore_ beteekent weet ik niet, maar _gingans_ is toch
zeker wel eene andere spelling voor _ginggangs_.

Bl. 182 r. 1 v. b. staat: _Kinkert_, lees: _Klinkert_.

Bl. 353 staat in het opschrift boven de bladzijde: _Moska_, lees:
_Moksa_.

Bl. 361 staat in het opschrift boven het artikel: _Cepay_, lees:
_Cipay_.

Bl. 368 r. 3 v. b. staat: _administrodor_, lees: _administrador_, en r.
4 v. b.: _defazenda_, lees: _de fazenda_.

Ald. staat in het opschrift _Sangbok_, lees: _Sambok_.

Bl. 370 r. 7 v. b. staat: _achterssimbok_, lees: _achterossimbok_.

Bl. 371 r. 6, 8, 9, 11, 12, 14, 21, 22 en 26, te zamen 12 maal, staat in
de woorden _tjaboek_, _tjamboek_, _tj[)e]moek_, _samboek_ en _tjamoek_,
_ock_ in plaats van _oek_. Dit is een bij de correctie niet opgemerkte
fout van den zetter. Meermalen heb ik opgemerkt, dat als een woord een
onnederlandsch aanzien heeft, de zetters aan de letterverbinding _oe_
niet gelooven, maar ze door _oc_ vervangen. Op bl. 372 vindt men nog
eens (r. 11 v. b.) _tjabock_ voor _tjaboek_.

Bl. 378 r. 6 v. o. staat: _peide_, lees: _peixe_.

Ald. r. 4 v. o. staat: _senchem ares_, lees: _se enchem aves_.

Bl. 381, noot 1, r. 2 v. o., staat: _hij zelf_, lees: _Rumphius zelf_.

Bl. 390 r. 14 v. o. staat: _boneanboom_, lees: _baniaanboom_, r. 12 v.
o. _bsnjamin_, lees: _benjamin_, r. 4 v. o. _ontschieten_, lees:
_uitschieten_.

In het Register bij _Apotheek_ staat: 252, lees: 282, en bij _Fezikken_
staat: 16, lees: 36.




  +--------------------------------------------------------+
  |                                                        |
  |             OPMERKINGEN VAN DE BEWERKER:               |
  |                                                        |
  |  De volgende correcties zijn in de tekst aangebracht:  |
  |                                                        |
  |  Bron (B:) -- Correctie (C:)                           |
  |                                                        |
  |  B: Het is "_oorlam_."                                 |
  |  C: Het is "_oorlam_.""                                |
  |  B: Ned.Indië in een staat van onzekerheid,            |
  |  C: Ned.-Indië in een staat van onzekerheid,           |
  |  B: Ned. Indische toestanden gebruikt,                 |
  |  C: Ned.-Indische toestanden gebruikt,                 |
  |  B: dat in Ned. Indië zij, die haar                    |
  |  C: dat in Ned.-Indië zij, die haar                    |
  |  B: Haard_ voor 1887[3]. De wegen                      |
  |  C: Haard_ voor 1887[3].) De wegen                     |
  |  B: v. h. Aardr. Gen., D. V., bl.                      |
  |  C: v. h. Aardr. Gen., D. V, bl.                       |
  |  B: of _grinniken_. Dat zijne afleiding                |
  |  C: of _grinniken_). Dat zijne afleiding               |
  |  B: la langue française, in v. "Punch".                |
  |  C: la langue française", in v. "Punch".               |
  |  B: Dale, "Nieuw Ned. Wdbk": "een                      |
  |  C: Dale, "Nieuw Ned. wdbk.": "een                     |
  |  B: Canter Visser, Mallabaarse brieven,                |
  |  C: Canter Visscher, Mallabaarse brieven,              |
  |  B: samengesteld uit _hijo_ zoon, de                   |
  |  C: samengesteld uit _hijo_, zoon, de                  |
  |  B: voornamelijk in Ned-Indië gebruikelijke            |
  |  C: voornamelijk in Ned.-Indië gebruikelijke           |
  |  B: aan het art _Amfioen_ in het Woordenboek           |
  |  C: aan het art. _Amfioen_ in het Woordenboek          |
  |  B: Valentijn, IV, I, bl. 54: "de                      |
  |  C: Valentijn, IV, 1, bl. 54: "de                      |
  |  B: is eene Nederlandsch-Indisch verbastering          |
  |  C: is eene Nederlandsch-Indische verbastering         |
  |  B: vormen, b. v. bij Valentijn II                     |
  |  C: vormen, b. v. bij Valentijn, II                    |
  |  B: 1 Oct. 1869, p. 675. op den schranderen            |
  |  C: 1 Oct. 1869, p. 675, op den schranderen            |
  |  B: Ned. Wdbk", "een dorp of gehucht                   |
  |  C: Ned. Wdbk.", "een dorp of gehucht                  |
  |  B: beteekent.                                         |
  |  C: beteekent."                                        |
  |  B: Valentijn, II, I, bl. 256: "kinderen               |
  |  C: Valentijn, II, 1, bl. 256: "kinderen               |
  |  B: onderscheidt Nik. de Graaf in zijne                |
  |  C: onderscheidt Nic. de Graaf in zijne                |
  |  B: hare gelegenheid" enz.", D. III,                   |
  |  C: hare gelegenheid" enz., D. III,                    |
  |  B: Marrée, de "Goudkust", II,                         |
  |  C: Marrée, "de Goudkust", II,                         |
  |  B: "de Goudkust", I, bl, 20. De                       |
  |  C: "de Goudkust", I, bl. 20. De                       |
  |  B: Sal. Muller in "Verhh.                             |
  |  C: Sal. Müller in "Verhh.                             |
  |  B: geschreven) behoort volgens Muller                 |
  |  C: geschreven) behoort volgens Müller                 |
  |  B: appartient á quelque dialecte                      |
  |  C: appartient à quelque dialecte                      |
  |  B: "Diccionaria de la real Academia                   |
  |  C: "Diccionario de la real Academia                   |
  |  B: _lacerta_, d, i. hagedis, schuilt.                 |
  |  C: _lacerta_, d. i. hagedis, schuilt.                 |
  |  B: Muller in de "Verhandelingen over                  |
  |  C: Müller in de "Verhandelingen over                  |
  |  B: bij Kiliaen voorkomende namen                      |
  |  C: bij Kiliaan voorkomende namen                      |
  |  B: _djarit_) en en de hooge taal                      |
  |  C: _djarit_) en in de hooge taal                      |
  |  B: Dozy. "Dict. détaillé des noms                     |
  |  C: Dozy, "Dict. détaillé des noms                     |
  |  B: de wijze die reeds art.                            |
  |  C: de wijze die reeds in art.                         |
  |  B: haar eigen maan hebben. Zij verschillen            |
  |  C: haar eigen naam hebben. Zij verschillen            |
  |  B: in den "Nederl. Spectator, 1867, voor,             |
  |  C: in den "Nederl. Spectator", 1867, voor,            |
  |  B: en hier en en daar in Midden- en                   |
  |  C: en hier en daar in Midden- en                      |
  |  B: teekenen van den erenriem, en van                  |
  |  C: teekenen van den dierenriem, en van                |
  |  B: en volkenk. van Ned-Ind.", D.                      |
  |  C: en volkenk. van Ned.-Ind.", D.                     |
  |  B: "Deutsches Wörterbuch: "Balkenvorsprung,           |
  |  C: "Deutsches Wörterbuch": "Balkenvorsprung,          |
  |  B: de j, die als overgang tusschen                    |
  |  C: de _j_, die als overgang tusschen                  |
  |  B: werd, heetze, zoowel de groene                     |
  |  C: werd, heet ze, zoowel de groene                    |
  |  B: zijn. De Malabarsche naam dezer                    |
  |  C: zijn. De Malabaarsche naam dezer                   |
  |  B: Tatarischen Khan", D II, bl. 146;                  |
  |  C: Tatarischen Khan", D. II, bl. 146;                 |
  |  B: Soendasch) de vormen _honas_                       |
  |  C: Soendasch) de vormen _honas_,                      |
  |  B: innemen. Volgens Nierenberg, "Hist.                |
  |  C: innemen. Volgens Nieremberg, "Hist.                |
  |  B: pampoesjes[37], dan omgekeerd. Intusschen          |
  |  C: pampoesjes)[37], dan omgekeerd. Intusschen         |
  |  B: leest, dat in Westindië de banaan                  |
  |  C: leest, dat in West-Indië de banaan                 |
  |  B: D. V., bl. 128, houdt in de beteekenis             |
  |  C: D. V, bl. 128, houdt in de beteekenis              |
  |  B: is anemoon van an-Nòmân" af te leiden,             |
  |  C: is anemoon van "an-Nòmân" af te leiden,            |
  |  B: D. II, bl 602, van de Chineezen                    |
  |  C: D. II, bl. 602, van de Chineezen                   |
  |  B: die nu eens Amoy-. dan eens Hok-lo                 |
  |  C: die nu eens Amoy-, dan eens Hok-lo                 |
  |  B: kooplieden, marskramers enz voor gasten            |
  |  C: kooplieden, marskramers enz. voor gasten           |
  |  B: voor een Chinees op Java.                          |
  |  C: voor een Chinees op Java."                         |
  |  B: (Fr. en Eng. _trouble_)                            |
  |  C: (Fr. en Eng. _trouble_).                           |
  |  B: eenige ironie, zegt: "Prof Veth vond deze          |
  |  C: eenige ironie, zegt: "Prof. Veth vond deze         |
  |  B: (Tijdschr. v. h. Aardr. Gen.                       |
  |  C: (Tijdschr. v. h. Aardr. Gen.,                      |
  |  B: man die buiten_ is, een _buitenman_                |
  |  C: man die buiten is_, een _buitenman_                |
  |  B: zie Klinkert's "Supplement"), en                   |
  |  C: (zie Klinkert's "Supplement"), en                  |
  |  B: _caraque_ (vgl. Defremery in "Journal              |
  |  C: _caraque_ (vgl. Defrémery in "Journal              |
  |  B: waterschildpad", en er er bijvoegt:                |
  |  C: waterschildpad", en er bijvoegt:                   |
  |  B: kent Dozy, "Supplement aux Dictionnaires           |
  |  C: kent Dozy, "Supplément aux Dictionnaires           |
  |  B: Ned, Taal" van de Vries en                         |
  |  C: Ned. Taal" van de Vries en                         |
  |  B: boord gebracht" Vooreerst is hier                  |
  |  C: boord gebracht." Vooreerst is hier                 |
  |  B: zal ligt begrijpen, dat                            |
  |  C: zal licht begrijpen, dat                           |
  |  B: door de _tali api_ of lont (lett.                  |
  |  C: door de _tali-api_ of lont (lett.                  |
  |  B: in zijn "Jav. Wdbk", in het                        |
  |  C: in zijn "Jav. Wdbk.", in het                       |
  |  B: de laatste aren, bij het opkomen                   |
  |  C: de laatste jaren, bij het opkomen                  |
  |  B: iláha illa'llahoe_" antwoordden,                   |
  |  C: iláha illa'llahoe_" antwoordden,"                  |
  |  B: _stoutmoedig zijn_, _durven_ _wagen_,              |
  |  C: _stoutmoedig zijn_, _durven_, _wagen_,             |
  |  B: 5e Volgr., D. I., bl. 356,                         |
  |  C: 5e Volgr., D. I, bl. 356,                          |
  |  B: der maïs tot in de Minahasa                        |
  |  C: der maïs tot in de Minahassa                       |
  |  B: Van Lennep, "Poëtische werken,                     |
  |  C: Van Lennep, "Poëtische werken",                    |
  |  B: afgesukkeld _geherrie_ zitten". Ibid, bl.          |
  |  C: afgesukkeld _geherrie_ zitten". Ibid. bl.          |
  |  B: dat die paarden _tingka_'s hebben."                |
  |  C: dat die paarden _tingka's_ hebben."                |
  |  B: uitbreiding ook de oppaster van een                |
  |  C: uitbreiding ook de oppasster van een               |
  |  B: teebladeren". Volgens Klinkert's "Supplement       |
  |  C: teebladeren". Volgens Klinkert's "Supplement       |
  |  B: den landbouw in Ned-Indië", bl.                    |
  |  C: den landbouw in Ned.-Indië", bl.                   |
  |  B: van manufacturen art. _Gingang_.                   |
  |  C: van manufacturen in art. _Gingang_.                |
  |  B: opgenomen in het "Nieuw Ned. Wdbk"                 |
  |  C: opgenomen in het "Nieuw Ned. Wdbk."                |
  |  B: soya_, door Mônch _Soya hespida_                   |
  |  C: soya_, door Mönch _Soya hespida_                   |
  |  B: terugbrengt op _Masa-ke_, echte geest.             |
  |  C: terugbrengt op _Masa-ke_, echte geest."            |
  |  B: Rumphius, "Amboinsch Kruydboek, D. I,              |
  |  C: Rumphius, "Amboinsch Kruydboek", D. I,             |
  |  B: maken_ door faire beau semblant,                   |
  |  C: maken_ door "faire beau semblant,                  |
  |  B: "Grand Dictionaire Français-Flamen"                |
  |  C: "Grand Dictionnaire Français-Flamen"               |
  |  B: _den boha maken_ door faindre                      |
  |  C: _den boha maken_ door "faindre                     |
  |  B: muziekinstrumenten vordert. 't Is waar             |
  |  C: muziekinstrumenten vordert." 't Is waar            |
  |  B: handel_ schijnt te beduiden, Ten                   |
  |  C: handel_ schijnt te beduiden. Ten                   |
  |  B: algemeen onder den Porugeeschen                    |
  |  C: algemeen onder den Portugeeschen                   |
  |  B: alge-gemeen _dader_, _bedrijver_,                  |
  |  C: algemeen _dader_, _bedrijver_,                     |
  |  B: zegt als: "rivierpaarden te jagen".                |
  |  C: zegt als: "rivierpaarden te jagen"."               |
  |  B: Het "Javaansch Wdbk" van Prof. Roorda,             |
  |  C: Het "Javaansch Wdbk." van Prof. Roorda,            |
  |  B: Wdbk" van den heer Oosting _tjamboek_              |
  |  C: Wdbk." van den heer Oosting _tjamboek_             |
  |  B: toen bijzonder leerde waardeeren                   |
  |  C: toen bijzonder leerde waardeeren.                  |
  |  B: Ned. Indië, zoo het schijnt, in                    |
  |  C: Ned.-Indië, zoo het schijnt, in                    |
  |  B: _massa_, gelijkze noch op het Portugeesch          |
  |  C: _massa_, gelijk ze noch op het Portugeesch         |
  |  B: uit roeien.                                        |
  |  C: uit te roeien.                                     |
  |  B: waringin", in "Insulinde", twaalf tafereelen       |
  |  C: waringin", in "Insulinde, twaalf tafereelen        |
  |  B: Azagay                         129                 |
  |  C: Azagai                         129                 |
  |  B: Banjak, banje                   33                 |
  |  C: _Banjak_, _banje_               33                 |
  |  B: Benzoë                         331                 |
  |  C: Benzoë                         330                 |
  |  B: Boha, bohai.                                       |
  |  C: Boha, bohei                    357                 |
  |  B: _Bohee_, _boei_                201                 |
  |  C: _Bohea_, _boei_                201                 |
  |  B: Bras                           374                 |
  |  C: _Bras_                         374                 |
  |  B: _Cigarette_                     61                 |
  |  C: _Cigarette_                     60                 |
  |  B: _Farizeesch_, _Farizeeusch_    194                 |
  |  C: _Farizeesch_, _Farizeeuwsch_   194                 |
  |  B: Fettor                         336                 |
  |  C: Fettor                         366                 |
  |  B: Gamelan                        362                 |
  |  C: Gam[)e]lan                     362                 |
  |  B: _Haverij_                      117                 |
  |  C: _Haverij_                       17                 |
  |  B: _Hoklo_, _Holy_           256, 257                 |
  |  C: _Hok-lo_, _Holy_          256, 257                 |
  |  B: _Kaïn lepas_                   167                 |
  |  C: _Kain lepas_                   167                 |
  |  B: _Kaïn pandjang_                167                 |
  |  C: _Kain pandjang_                167                 |
  |  B: _Kazuarisboom_                 145                 |
  |  C: _Kazuaris-boom_                145                 |
  |  B: K[)e]. Keh                     254                 |
  |  C: K[)e], keh                     254                 |
  |  B: _Ketan_                        375                 |
  |  C: _K[)e]tan_                     375                 |
  |  B: _Kraakporcelein_               279                 |
  |  C: _Kraakporselein_               279                 |
  |  B: _Kraal_                         85                 |
  |  C: Kraal                           85                 |
  |  B: Laskar, laskaryn               118                 |
  |  C: Laskar, laskarijn              118                 |
  |  B: Liplap                         106                 |
  |  C: Liplap                         105                 |
  |  B: Mandaryn                        75                 |
  |  C: Mandarijn                       75                 |
  |  B: _Manielje_                      62                 |
  |  C: _Manielje_                      63                 |
  |  B: Mardyker                       110                 |
  |  C: Mardijker                      110                 |
  |  B: _Mulat_               93. Vgl. 121                 |
  |  C: Mulat                 93. Vgl. 121                 |
  |  B: Orangoetan                     140                 |
  |  C: Orang oetan                    140                 |
  |  B: _Oranglama                  8, 139                 |
  |  C: _Orang lama                 8, 139                 |
  |  B: _Panengoed_                    136                 |
  |  C: _Panen-goed_                   136                 |
  |  B: _Pikkel_                       307                 |
  |  C: Pikkel                         307                 |
  |  B: _Poleng_                       168                 |
  |  C: _Polèng_                       168                 |
  |  B: _Quitasol_                     109                 |
  |  C: _Quitasol_                      79                 |
  |  B: _Sagoweer_, _sagueer_          357                 |
  |  C: _Sagoweer_, _saguweer_         357                 |
  |  B: _Taggeryn_,                    243                 |
  |  C: _Taggerijn_                    243                 |
  |  B: _Thee_                         198                 |
  |  C: _Thee_                         199                 |
  |  B: Warande                        211                 |
  |  C: _Warande_                      211                 |
  |  B: Bl. 361 staat: in het opschrift                    |
  |  C: Bl. 361 staat in het opschrift                     |
  |  B: 12, 14, 20, 21 en 26, te zamen                     |
  |  C: 12, 14, 21, 22 en 26, te zamen                     |
  |                                                        |
  +--------------------------------------------------------+





End of Project Gutenberg's Uit Oost en West, by Pieter Johannes Veth



*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK UIT OOST EN WEST: VERKLARING VAN EENIGE UITHEEMSCHE WOORDEN ***


    

Updated editions will replace the previous one—the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the United
States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away—you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.


START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE

PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg™
electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the person
or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

    This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and most
    other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
    whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
    of the Project Gutenberg License included with this eBook or online
    at www.gutenberg.org. If you
    are not located in the United States, you will have to check the laws
    of the country where you are located before using this eBook.
  
1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

    • You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
        the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
        you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
        to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
        agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
        within 60 days following each date on which you prepare (or are
        legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
        payments should be clearly marked as such and sent to the Project
        Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
        Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
        Literary Archive Foundation.”
    
    • You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
        you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
        does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
        License. You must require such a user to return or destroy all
        copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
        all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
        works.
    
    • You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
        any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
        electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
        receipt of the work.
    
    • You comply with all other terms of this agreement for free
        distribution of Project Gutenberg™ works.
    

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you ‘AS-IS’, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at www.gutenberg.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation’s business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation’s website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without widespread
public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular state
visit www.gutenberg.org/donate.

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate.

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org.

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.