The Project Gutenberg eBook of Noli Me Tangere, by Dr. José Rizal.

Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. Mg̃a wika sa Evangelio ni San Lúcas. Ang cahulugán sa wikang tagalog ay Huwag acong salang̃in nino man. Tinatawag din namáng Noli me Tangere ang masamang bukol na nacamamatay na Cancer cung pamagatán ng̃ mg̃a pantás na mangagamot.

Sa hang̃ad na ang mg̃a librong NOLI ME TANGERE at FILIBUSTERISMO, na kinatha ng̃ Dr. Jose Rizal ay maunáwa at málasapang magaling ng̃ catagalugan, ang mg̃a doo'y sinasabing nagpapakilala ng̃ tunay nating calayaan at ng̃ dapat nating gawiin, at nacapagpapaálab, namán ng̃ ning̃as ng̃ ating puso sa pag-ibig sa kinamulatang lupa, minatapat cong ipalimbag ang isinawikang tagalog na mg̃a librong yaon, sa dahilang sa bilang na sampòng millong (sampong libong libo) filipino, humiguit cumulang, ay walang dalawampong libo ang tunay na nacatatalos ng̃ wicang castila na guinamit sa mg̃a kinathang yaón.

Cung pakinabang̃an ng̃ aking mg̃a calahi itong wagás cong adhica, walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit babahagya'y nacapaglicod acó sa Inang-Bayan.

NOLI ME TANGERE

TALAAN NG NILALAMAN

MGA LARAWAN

SA AKING TINUBUANG LUPA[1]

Nátatalà sa "historia"[2] ng̃ mg̃a pagdaralità ng̃ sangcataohan ang isáng "cáncer"[3] na lubháng nápacasamâ, na bahagyâ na lámang másalang ay humáhapdi't napupucaw na roon ang lubháng makikirót na sakít. Gayón din naman, cailán mang inibig cong icáw ay tawáguin sa guitnâ ng̃ mg̃a bágong "civilización"[4], sa hang̃ad co cung minsang caulayawin co ang sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y ng̃ isumag co icáw sa mg̃a ibáng lupaín, sa towî na'y napakikita sa akin ang iyong larawang írog na may tagláy ng̃ gayón ding cáncer sa pamamayan.

Palibhasa'y nais co ang iyong cagaling̃ang siyáng cagaling̃an co rin namán, at sa aking paghanap ng̃ lalong mabuting paraang sa iyo'y paggamót, gágawin co sa iyo ang guinágawà ng̃ mg̃a tao sa úna sa canilang mg̃a may sakít: caniláng itinátanghal ang mg̃a may sakít na iyan sa mg̃a baitang ng̃ sambahan, at ng̃ bawa't manggaling sa pagtawag sa Dios ay sa canilá'y ihatol ang isáng cagamutan.

At sa ganitóng adhica'y pagsisicapan cong sipîing waláng anó mang pacundang̃an ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasín co ang isáng bahagui ng̃ cumot na nacatátakip sa sakít, na anó pa't sa pagsúyò sa catotohanan ay iháhandog co ang lahát, sampô ng̃ pagmamahál sa sariling dang̃ál, sa pagcá't palibhasa'y anác mo'y tagláy co rin namán ang iyong mg̃a caculang̃án at mg̃a carupucán ng̃ púsò.

NOLI ME TANGERE

ISANG PAGCACAPISAN.

ag-anyaya ng̃ pagpapacain nang isáng hapunan, ng̃ magtátapos ang Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ng̃ bayan sa pamagát na Capitang Tiago, anyayang bagá man niyón lamang hapong iyón canyang inihayág, laban sa dati niyang caugalìan, gayón ma'y siyang dahil na ng̃ lahát ng̃ mg̃a usap-usapan sa Binundóc, sa iba't ibang mg̃a nayon at hanggang sa loob ng̃ Maynílà. Ng̃ panahóng yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isáng lalaking siyang lalong maguilas, at talastas ng̃ ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay hindî nagsásara ng̃ pintô canino man, liban na lamang sa mg̃a calacal ó sa anó mang isip na bago ó pang̃ahás.

Cawang̃is ng̃ kisláp ng̃ lintíc ang cadalîan ng̃ pagcalaganap ng̃ balítà sa daigdigan ng̃ mg̃a dápò, mg̃a lang̃aw ó mg̃a "colado"[5], na kinapal ng̃ Dios sa canyang waláng hanggang cabaitan, at canyang pinararami ng̃ boong pag-irog sa Maynílà. Nang̃agsihanap ang ibá nang "betún" sa caniláng zapatos, mg̃a botón at corbata naman ang ibá, ng̃uni't siláng lahát ay nang̃ag iisip cung paano cayâ ang mabuting paraang bating lalong waláng cakimìang gagawin sa may bahay, upang papaniwalàin ang macacakitang sila'y malalaon ng̃ caibigan, ó cung magcatao'y huming̃í pang tawad na hindî nacadalóng maaga.

Guinawâ ang anyaya sa paghapong itó sa isáng bahay sa daang Anloague, at yamang hindî namin natatandâan ang canyang bilang (número), aming sásayPáhiná 6sayin ang canyang anyô upang makilala ng̃ayón, sacali't hindî pa iguiniguibá ng̃ mg̃a lindól. Hindî camí naniniwalang ipinaguibâ ang bahay na iyon ng̃ may-arì, sa pagca't sa ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ó ang Naturaleza [6], na tumanggap din sa ating Gobierno ng̃ pakikipagcayarì upang gawín ang maraming bagay.—Ang bahay na iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mg̃a lupaíng itó; natatayô sa pampang ng̃ ilog na sang̃á ng̃ ilog Pasig, na cung tawaguin ng̃ iba'y "ría" (ilat) ng̃ Binundóc, at gumáganap, na gaya rin ng̃ lahát ng̃ ilog sa Maynílà, ng̃ maraming capacan-ang pagcapaliguan, agusán ng̃ dumí, labahan, pinang̃ing̃isdâan, daanan ng̃ bangcang nagdádala ng̃ sarisaring bagay, at cung magcabihirà pa'y cucunán ng̃ tubig na inumín, cung minamagalíng ng̃ tagaiguib na insíc [7]. Dapat halataíng sa lubháng kinakailang̃ang gamit na itó ng̃ nayong ang dami ng̃ calacal at táong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y bahagyâ na lamang nagcaroon ng̃ isang tuláy na cahoy, na sa anim na bowa'y sirâ ang cabiláng panig at ang cabilâ nama'y hindî maraanan sa nálalabi ng̃ taon, na ano pa't ang mg̃a cabayo, cung panahóng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hindî nagbabagong anyô, upang mulà roo'y lumucsó sa tubig, na ikinagugulat ng̃ nalilibang na táong may camatayang sa loob ng̃ coche ay nacacatulog ó nagdidilidili ng̃ mg̃a paglagô ng̃ panahón.

May cababâan ang bahay na sinasabi namin, at hindî totoong magaling ang pagcacàanyô; cung hindî napagmasdang mabuti ng̃ "arquitectong"[8] namatnugot sa paggawâ ó ang bagay na ito'y cagagawán ng̃ mg̃a lindól at mg̃a bagyó, sino ma'y walang macapagsasabi ng̃ tucoy. Isáng malapad na hagdanang ma'y cacapitáng culay verde, at nalalatagan ng̃ alfombra sa mumunting panig ang Páhiná 7siyang daanan mulâ sa silong ó macapasoc ng̃ pintuang nalalatagan ng̃ "azulejos"[9] hanggang sa cabahayán, na ang linalacara'y napapag-itanan ng̃ mg̃a maceta [10] at álagaan ng̃ mg̃a bulaclac na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gawâ sa China, na may sarisaring culay at may mg̃a dibujong hindî mapaglirip.

Yamang walang bantay-pintô ó alilang huming̃î ó magtanong ng̃ "billete" ó sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, ¡oh icaw na bumabasa sa akin, catoto ó caaway! sacali't naaakit icaw ng̃ tugtog ng̃ orquesta, ng̃ ilaw ó ng̃ macahulugáng "clin-clan" ng̃ mg̃a pingga't cubiertos [12] at ibig mong mapanood cung paano ang mg̃a piguíng doon sa Perla ng̃ Casilang̃anan. Cung sa aking caibigán lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hindî catá pápagalin sa pagsasaysay ng̃ calagayan ng̃ bahay; ng̃uni't lubháng mahalagá ito, palibhasa'y ang caraniwan sa mg̃a may camatayang gaya natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab ó tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang mg̃a anyô ng̃ asal, cawang̃is ng̃a ng̃ mg̃a pawican ang mg̃a may camatayan sa Filipinas.—Cung pumanhic tayo'y agad nating marárating ang isáng malowang na tahanang cung tawaguin doo'y "caida"[13], ayawán cung bakit, na ng̃ gabing ito'y guinagamit na "comedor"[14] at tuloy salón ng̃ orquesta. Sa guitna'y may isáng mahabang mesa, na nahihiyasan ng̃ marami at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay ang catamistamisang mg̃a pang̃acò, at nagbabalà sa matatacuting binibini, sa walang malay na dalaga, ng̃ dalawang nacaiinip na oras sa casamahán ng̃ mg̃a hindî cakilala, na ang pananalita't mg̃a pakikikiusap ay ang caraniwa'y totoong cacaiba. Namúmucod ng̃ di ano lamang sa mg̃a ganitong handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na mg̃a cuadrong tungcol sa religión, gaya bagá ng̃ "Ang Purgatorio," "Ang Infierno," "Ang hulíng Paghuhucom," "Ang pagcamatáy ng̃ banal," "Ang pagcamatáy ng̃ macasalanan," at sa duyo'y naliliguid nang Páhiná 8isáng maring̃al at magandañg "marco" na anyong "Renacimiento"[15] na gawâ ni Arévalo, ang isáng mabuting ayos at malapad na "lienzo" na doo'y napapanood ang dalawang matandang babae. Ganitó ang saysay ng̃ doo'y titic: "Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim ng̃ anyong babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakít ang banal at bantog na si Capitana Inés"[16]. Tunay mang ang pagcacapinta'y hindî nagpapakilala ng̃ "arte" at cabutihang lumikhâ, datapowa't nagsasaysay naman ng̃ caraniwang mamalas: ang babaeng may sakít ay tila na bangcay na nabûbuloc, dahil sa culay dilaw at azul ng̃ canyang mukhâ; ang mg̃a vaso't iba pang mg̃a casangcapan, iyang maraming mg̃a natitipong bagay bagay sa mahabang pagcacasakít ay doo'y lubhang mabuti ang pagcacasipì, na ano pa't napapanood patí ng̃ linálaman. Sa panonood ng̃ mg̃a calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagúudyoc ng̃ ucol sa paglasáp ng̃ masasaráp na bagay bagay, marahil acalain ng̃ iláng may masamáng isipan ang may-arì ng̃ bahay, na napagkikilalang magalíng ang calooban ng̃ halos lahát ng̃ mg̃a magsisiupô sa mesa, at ng̃ huwag namáng máhalatang totoo ang canyang panucalà, nagsabit sa quízame ng̃ maririkít na lámparang gawâ sa China, mg̃a jaulang waláng ibon, mg̃a bolang cristal na may azogueng may culay pulá, verde at azul, mg̃a halamang pangbíting lantá na, mg̃a tuyóng isdáng botete na hinipa't ng̃ bumintóg, at iba pa, at ang lahát ng̃ ito'y nacúculong sa may dacong ílog ng̃ maiinam na mg̃a arcong cahoy, na ang anyo'y alang̃ang huguis europeo't alang̃ang huguis insíc, at may nátatanaw namáng isáng "azoteang"[17] may mg̃a balag at mg̃a "glorietang"[18] bahagyâ na naliliwanagan ng̃ mg̃a maliliit na farol na papel na may sarisaring culay.

Nasasalas ang mang̃agsisicain, sa guitnâ ng̃ lubháng malalakíng mg̃a salamín at na ng̃agníningning na mg̃a araña [19]: at doon sa ibabaw ng̃ isáng tarimang [20] pino [21] Páhiná 9ay may isáng mainam na "piano de cola"[22], na ang halaga'y camalácmalác, at lalò ng̃ mahalagá ng̃ gabíng itó, sa pagca't sino ma'y walang tumútugtog. Doo'y may isáng larawang "al óleo"[23] ng̃ isáng lalaking makisig, nacafrac, unát, matuwíd, timbáng na tulad sa bastóng may borlas na tagláy sa mg̃a matitigás na daliring puspós ng̃ mg̃a sinsíng: wari'y sinasabi ng̃ larawan:

—¡Ehem! ¡masdán ninyó cung gaano carami ang suot co at aco'y hindî tumatawa!

Magagandá ang mg̃a casangcapan, baga man marahil ay hindî maguinhawahang gamitin at nacasasamâ pa sa catawan: hindî ng̃â ang icaiilag sa sakít ng̃ canyáng mg̃a inaanyayahan ang naiisip ng̃ may-arì, cung dî ang sariling pagmamarikít.—¡Tunay at cakilakilabot na bagay ang pag-iilaguín, datapowa't cayó namá'y umuúpô sa mg̃a sillóng gawáng Europa, at hindî palaguing macacátagpò cayó ng̃ ganyán!—itó marahil ang sinasabi niya sa canilá.

Halos punô ng̃ tao ang salas: hiwaláy ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae, tulad sa mg̃a sambahang católico at sa mg̃a sinagoga [24]. Ang mg̃a babae ay iláng mg̃a dalagang ang iba'y filipina at ang iba'y española: binúbucsan nila ang bibíg upang piguilin ang isáng hicáb; ng̃uni't pagdaca'y tinátacpan nilá ng̃ caniláng mg̃a abanico; bahagyâ na nang̃agbubulung̃an ng̃ iláng mg̃a pananalitâ; anó mang pag-uusap na ipinagsúsumalang pasimulán, pagdaca'y naluluoy sa iláng putól-putól na sábi; catulad niyáng mg̃a ing̃ay na náriring̃ig cung gabí sa isáng bahay, mg̃a ing̃ay na gawâ ng̃ mg̃a dagâ at ng̃ mg̃a butikî. ¿Bacâ cayâ naman ang mg̃a larawan ng̃ mg̃a iba't ibang mg̃a "Nuestra Señora"[25] na nagsabit sa mg̃a pader ang siyang ninilit sa mg̃a dalagang iyong huwag umimíc at magpacahinhíng lubós, ó dito'y talagang natatang̃ì ang mg̃a babae?

Ang tang̃ing sumasalubong sa pagdatíng ng̃ mg̃a guinoong babae ay isáng babaeng matandang pinsan ni capitán Tiago, mukhang mabait at hindî magaPáhiná 10ling magwicang castilà. Ang pinacaubod ng̃ canyáng pagpapakitang loob at pakikipagcapuwa tao'y walâ cung ang dî mag-alay sa mg̃a española ng̃ tabaco at hitsô, at magpahalíc ng̃ canyang camáy sa mg̃a filipina, na ano pa't walang pinag-ibhán sa mg̃a fraile. Sa cawacasa'y nayamot ang abáng matandang babae, caya't sinamantala niya ang paglagapác ng̃ isang pinggang nabasag upang lumabás na dalidalì at nagbububulong:

Tungcol sa mg̃a lalaki'y nang̃agcacaing̃a'y ng̃ cauntî. Umaaticabong nang̃agsasalitaan ang iláng mg̃a cadete [27]; ng̃uni't mahihinà ang voces, sa isa sa mg̃a súloc at manacanacang tinitingnan nila at itinuturo ng̃ dalirî ang iláng mg̃a taong na sa salas, at silasila'y nang̃agtatawanang ga inililihim ng̃ hindi naman; ang bilang capalit nama'y ang dalawang extrangero [28] na capowâ nacaputî ng̃ pananamit, nang̃acatalicod camáy at dî umíimic ay nang̃agpaparoo't paritong malalakí ang hacbang sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, tulad sa guinágawâ ng̃ mg̃a naglalacbay-dagat sa "cubierta"[29] ng̃ isáng sasacyán. Ang masaya't mahalagáng salitàa'y na sa isang pulutóng na ang bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano [30] at isáng militar na canilang naliliguid ang isáng maliit na mesang kinalalagyan ng̃ mg̃a botella ng̃ alac at mg̃a biscocho inglés [31].

Ang militar ay isang matandang teniente, matangcád, mabalasic ang pagmumukhâ, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba [32] na napag-iwan sa escalaPáhiná 11fón [33] ng̃ Guardia Civil [34]. Bahagyâ na siya nagsásalita, datapuwa't matigás at maiclî ang pananalitâ.—Ang isá sa mg̃a fraile'y isang dominicong bata pa, magandá, malinis at maningning, na tulad sa canyang salamín sa matang nacacabit sa tangcáy na guintô, maaga ang pagca ugaling matandâ: siya ang cura sa Binundóc at ng̃ mg̃a nacaraang tao'y naguing catedrático [35] sa San Juan de Letran [36]. Siya'y balitang "dialéctico"[37], caya ng̃a't ng̃ mg̃a panahong iyóng nang̃ang̃ahas pa ang mg̃a anac ni Guzmang [38] makipagsumag sa paligsahan ng̃ catalasan ng̃ ísip sa mg̃a "seglar"[39], hindî macuhang malitó siya ó mahuli cailan man ng̃ magalíng na "argumentador"[40] na si B. de Luna [41]; itinutulad siya ng̃ mg̃a "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa máng̃ing̃isdang ibig humuli ng̃ igat sa pamamag-itan ng̃ sílò. Hindî nagsasálitâ ang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang mg̃a pananalità.

Baligtád ang isá namáng fraile, na franciscano, totoong masalitâ at lalò ng̃ maínam magcucumpás. Bagá man sumusung̃aw na ang mg̃a uban sa canyang balbás, wari'y nananatili ang lácas ng̃ canyang malusóg na pang̃ang̃atawán. Ang mukhâ niyang magandá ang tabas, ang canyang mg̃a pagting̃ing nacalálaguim, Páhiná 12ang canyáng malalapad na mg̃a pang̃á at batìbot na pang̃ang̃atawan ay nagbibigay anyô sa canyáng isáng patricio romanong [43] nagbalát cayô, at cahi't hindî sinasadya'y inyóng mágugunitâ yaong tatlong monjeng [44] sinasabi ni Heine [45] sa canyáng "Dioses en el destierro"[46], na nagdaraang namamangcâ pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] ng̃ Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inilálagay ng̃ abang mámamangca ang isáng salapíng pílac, malamíg na cawang̃is ng̃ "hielo," na siyang sa canya'y pumupuspos ng̃ panglulumó. Datapuwa't si Fray Dámaso'y hindî mahiwagang gaya nilá; siya'y masayá, at cung pabug-al bug-al ang canyáng voces sa pananalità, tulad sa isang taong cailan ma'y hindi naaalang-alang, palibhasa'y ipinalálagay na banal at walâ ng̃ gágaling pa sa canyáng sinasabi, kinacatcat ang sacláp ng̃ gayóng ugalî ng̃ canyáng táwang masayá at bucás, at hangang sa napipilitan cang sa canya'y ipatawad ang pagpapakita ng̃ mg̃a paang waláng calcetín at mg̃a bintíng mabalahíbo, na icakikita ng̃ maraming pagcabuhay ng̃ isáng Mendicta sa mg̃a feria sa Kiapò.

Ang isa sa mg̃a paisano'y isang taong malingguit, maitím ang balbás at waláng íkinatatáng̃ì cung dî ang ilóng, na sa calakhá'y masasabing hindî canyá; ang isá, nama'y isang binatang culay guintô ang buhóc, na tila bagong datíng dito sa Filipinas: itó ang masilacbóng pinakikipagmatuwiranan ng̃ franciscano.

—Makikita rin ninyó—ang sabi ng̃ franciscano—pagca pô cayó'y nátirang iláng bowan dito, cayó'y maniniwálà sa aking sinasabi: ¡ibá ang mamahala ng̃ bayan ng̃ Madrid at ibá, ang mátira sa Filipinas!

—Acó, sa halimbáwà—ang patuloy na pananalitâ ni Fr. Dámaso, na lalong itinaas ang voces at ng̃ dî na macaimíc ang canyang causap—aco'y mayroon na riPáhiná 13tong dalawampo at tatlong taóng saguing at "morisqueta"[49], macapagsasabi aco ng̃ mapapaniwalâan tungcól sa bagay na iyan. Howág cayóng tumutol sa akin ng̃ alinsunod sa mg̃a carunung̃an at sa mabubuting pananalitâ, nakikilala co ang "indio"[50]. Acalain ninyong mulá ng̃ aco'y dumatíng sa lupaíng ito'y aco'y iniucol na sa isang bayang maliit ng̃a, ng̃uni't totoong dúmog sa pagsasaca. Hindî co pa nauunawang magalíng ang wicang tagalog, gayon ma'y kinúcumpisal co na ang mg̃a babae [51] at nagcacawatasan camí, at lubháng pinacaíbig nila aco, na ano pa't ng̃ macaraan ang tatlóng taón, ng̃ aco'y ilipat sa ibáng báyang lalong malakí, na waláng namamahálà dahil sa pagcamatáy ng̃ curang "indio" roon, nang̃agsipanang̃is ang lahat ng̃ babae, pinuspos acó ng̃ mg̃a handóg, inihatid nila acong may casamang música....

—¡Hintáy cayó! ¡hintay cayó! ¡howag naman sana cayóng napacaning̃as! Ang humalili sa akin ay hindí totoong nagtagal na gaya co, at ng̃ siya'y umalís ay lalò ng̃ marami ang naghatíd, lalo ng̃ marami ang umiyác at lalo ng̃ mainam ang música, gayóng siya'y lalò ng̃ mainam mamálò at pinataas pa ang mg̃a "derechos ng̃ parroquia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lakí.

—Hindî lamang iyan, nátira aco sa bayang San Diegong dalawampong taón, may iláng bowán lamang ng̃ayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masaPáhiná 14mâ ang loob). Hindî maicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahiguít cay sa catatagán upang makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami ng̃ taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang siya'y aking ipinang̃anac at pinasuso: nalalaman co cung alín ang mg̃a lisyang caasalan nito, cung anó ang pinang̃ang̃ailang̃an niyon, cung sino ang nang̃ing̃ibig sa bawa't dalaga, cung ano anong mg̃a pagcadupilas ang nangyari sa babaeng itó, cung sino ang tunay na amá ng̃ batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nang̃ag-iing̃at ng̃ mainam sila sa canicaniláng catungculan. Magsabi cung nagsisinung̃aling aco si Santiagong siyang may arì nitong bahay; doo'y marami siyang mg̃a lupà at doon camí naguíng magcaibigan. Ng̃ayo'y makikita ninyó cung anó ang "indio"; ng̃ aco'y umalís, bahagya na acó inihatid ng̃ ilang mg̃a matatandáng babae at iláng "hermano" tercero [53], ¡gayóng nátira aco roong dalawampong taón!

Ng̃uni't hindî co mapagcúrò cung anó ang cabagayán ng̃ inyong mg̃a sinabi sa pagcacaális ng̃ "estanco ng̃ tabaco"[54]—ang sagot ng̃ may mapuláng buhóc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom ng̃ franciscano ng̃ isang copita ng̃ Jerez [55].

Sa pangguiguilalas ng̃ dî anó lamang ni Fr. Dámaso ay cauntî nang mabitiwan nito ang copa. Sandalíng tinitigan ang binata at:

—¿Paano? ¿paano?—ang sinabi pagcatapos ng̃ boong pagtatacá.—Datapowa't ¿mangyayari bagang hindî ninyo mapagwarì iyang casíng liwanag ng̃ ílaw? ¿Hindî ba ninyó nakikita, anác ng̃ Dios, na ang lahat ng̃ ito'y nagpapatibay na totoo, na Páhiná 15pawang cahaling̃án ang mg̃a pagbabagong utos na guinágawà ng̃ mg̃a minìstro?

Ng̃ayo'y ang may puláng buhóc naman ang natigagal, lalong ikinunot ng̃ teniente ang canyang mg̃a kilay, iguinagalaw ang ulo ng̃ taong bulilit na parang ipinahahalatâ niyang biníbigyan niyang catuwiran ó hindi si Fray Dámaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicód sa canilang lahat halos.

—¿Inaacalà bagá ninyó ...?—ang sa cawacasa'y nagawang tanóng ng̃ boong catimpian ng̃ binátà, na tinítitigan ng̃ boong pagtatacá ang fraile.

—¿Na cung inaacalà co? ¡Sinasampalatayanan cong gaya ng̃ pagsampalataya sa Evangelio [56]! ¡Napaca "indolente"[57] ang "indio"!

—¡Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalitâ—anang binatà, na idinahan ang voces at inilapít ng̃ cauntî ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salitâ na totoong nacaakit sa aking magdilidili. ¡Tunay ng̃a cayang catutubò ng̃ mg̃a dalisay na tagarito ang pagca "indolente," ó nangyayari ang sinasabi ng̃ isang maglalacbáy na taga ibang lupain, na tinátacpan natin ng̃ pagca indolenteng ito ang ating sariling pagca indolente, ang pagcáhuli natin sa pagsulong sa mg̃a carunung̃an at ang ating paraan ng̃ pamamahala sa lupaíng nasasacupan? Ang sinabi niya'y ucol sa mg̃a ibang lupaíng sacóp, na ang mg̃a nananahan doo'y pawang sa lahì ring iyan!...

—¡Ohó! ¡Mg̃a cainguitan! ¡Itanong pô ninyo cay guinoong Laruja na nacakikílala rin sa lupaíng itó; itanong ninyo sa canya cung may mg̃a catulad ang camangmang̃an at ang pagca "indolente" ng̃ indio!

—Tunay ng̃a—ang sagót namán ng̃ bulilít na lalaking siyang binangguit—¡hindî po cayó macacakita sa alin mang panig ng̃ daigdíg ng̃ híhiguit pa sa pagca indolente ng̃ indio, sa alin mang panig ng̃ daigdíg!

—¡Ni iba pang lalong napacasama ng̃ asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong hindî marunong cumilala ng̃ utang na loob!

Nagpasimulâ ang binatang mapulá ang buhóc ng̃ pagpapaling̃apling̃ap sa magcabicabilà ng̃ boong pag-aalap-ap.

—Mg̃a guinoo—ang sinabing marahan—tila mandin tayo'y na sa bahay ng̃ Páhiná 16isang "indio". Ang mg̃a guinoong dalagang iyan....

—¡Bah! huwag cayóng napaca magugunigunihin! Hindî ipinalalagay ni Santiagong siya'y "indio," bucód sa roo'y hindî siya naháharap, at.... ¡cahi't náhaharap man siya! Iya'y mg̃a cahaling̃án ng̃ mg̃a bágong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayóng isipán pagca cayo'y nacapagmalimít sa maraming mg̃a fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa mg̃a catre at nacacain ng̃ maraming "tinola".

—Tinatawag po ba ninyong tinola ang bung̃ang cahoy na cahawig ng̃ "loto"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mg̃a tao?

—¡Ano bang loto ni loteria!—ang sagot ni párì Dámasong nagtátawa;—nagsasalitâ cayó ng̃ mg̃a cahaling̃án. Ang tinola ay ang pinaghalong inahíng manoc at sacá úpo. ¿Buhat pa cailán dumating cayó?

—Hindi pô; naparito acó sa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang lupaíng itó.

—¡Aba, napacatang̃ì namang ibon!—ang saysay ni Fr. Dámaso, na siya'y minamasdan ng̃ boong pagtatacá—¡Pumarito sa sariling gugol at sa mg̃a cahaling̃án lamang! ¡Cacaibá namáng totoo! ¡Ganyang caraming mg̃a libro ... sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang dáling noo [60].... Sa ganya'y maraming sumulat ng̃ mg̃a dakílang libro! ¡Sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang daling noo....

—Sinasabi ng̃ "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), párì Dámaso—ang biglang isinalabat ng̃ dominico na pinutol ang salitaan—na cayo'y nanaháng dalawampong taón sa bayang San Diego at cayo umalis doon.... ¿hindî pô ba kinalúlugdan ng̃ inyong cagalang̃an ang bayang iyon?

Biglang nawalâ ang catowaan ni Fr. Dámaso at tumiguil ng̃ pagtatawá sa tanóng na itong ang anyo'y totoong parang walang anó man at hindî sinásadyâ.

Páhiná 17Nagpatuloy ng̃ pananalitâ ang dominico ng̃ anaki'y lalong nagwáwalang bahálà:

—Marahil ng̃a'y nacapagpipighati ang iwan ang isáng bayang kinátahanang dalawampong taón at napagkikilalang tulad sa hábitong suot. Sa ganáng akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang Camilíng, gayóng iilang buwan acóng nátira roon ... ng̃uni't yaó'y guinawâ ng̃ mg̃a púnò sa icagagaling ng̃ Capisanan ... at sa icágagaling co namán.

Noon lamang ng̃ gabíng iyón, tila totoong natilihan si Fr. Dámaso. Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan ng̃ suntóc ang palung̃án ng̃ camáy ng̃ canyáng sillón, huming̃a ng̃ malacás at nagsalitâ:

—¡O may Religión ó wala! sa macatuid baga'y ¡ó ang mg̃a cura'y may calayâan ó walâ! ¡Napapahamac ang lupang itó, na sa capahamacán!

—¡Hindi!—ang sagót na paang̃il at galit, at saca biglang nagpatinghigâ ng̃ boong lacás sa hiligán ng̃ sillón.

Sa pagcámanghâ ng̃ nang̃asasalas ay nang̃agting̃inan sa pulutóng na iyón: itinungháy ng̃ dominico ang canyáng ulo upang tingnán niya si pári Dámaso sa ilalim ng̃ canyáng salamín sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawáng extranjerong nang̃agpapasial, nang̃agting̃inan, ipinakitang saglít ang caniláng mg̃a pang̃il; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang caniláng pagpaparoo't parito.

—¡Masamâ ang loob dahiláng hindî ninyó binigyán ng̃ Reverencia (Cagalang-galang)!—ang ibinulóng sa taing̃a ng̃ binatang mapulá ang buhóc ni guinoong Laruja.

—¿Anó pô bâ, ang ibig sabihin ng̃ "cagalanggalang" ninyó (Vuestra Reverencia)? ¿anó ang sa inyo'y nangyayari?—ang mg̃a tanóng ng̃ dominico at ng̃ teniente, na iba't ibá ang taas ng̃ voces.

—¡Cayâ dumaráting dito ang lubháng maraming mg̃a sacunâ! ¡Tinatangkílik ng̃ mg̃a pinúnò ang mg̃a "hereje"[62] laban sa mg̃a "ministro" ng̃ Dios [63]! ang ipinagpatuloy ng̃ franciscano na ipinagtutumâas ang canyáng malulusog ó na mg̃a panuntóc.

—¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?—ang mulíng itinanóng ng̃ abot ng̃ kilay na teniente na anyóng titindig.

—¿Na cung anó ang íbig cong sabíhin?—ang inulit ni Fr. Dámaso, na laPáhiná 18long inilacás ang voces at humaráp sa teniente.—¡Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Acó, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon ng̃ cura sa canyáng libing̃an ang bangcáy ng̃ isáng "hereje," sino man, cahi ma't ang hárì ay waláng catuwirang makialám, at lalò ng̃ waláng catuwirang macapagparusa. ¡At ng̃ayo'y ang isáng "generalito"[64], ang isáng generalito Calamidad [65] ...!

—¡Párì, ang canyáng Carilagán [66] (ang marilág bagáng Gobernador General) ay Vice-Real Patrono [67],—ang sigaw ng̃ teniente na nagtindíg.

—¡Anó bang Carilagán ó Vice-Real Patrono [68] man!—ang sagót ng̃ franciscanong nagtindíg din.—Cung nangyari itó sa ibáng panaho'y kinaladcád sana siyá ng̃ pababâ sa hagdanan, tulad ng̃ minsa'y guinawâ ng̃ mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile sa pusóng na Gobernador Bustamante [69]. ¡Ang mg̃a panahóng iyón ang tunay na panahón ng̃ pananampalataya!

Páhiná 19—Ipinauunawà co sa inyó na di co maitutulot ... Ang "Canyang Carilagán," (ó ang marilág na Gobernador General) ang pinacacatawán ng̃ Canyáng Macapangyarihan, ang Hárì [70].

—¡Anó bang hárì ó cung Roque [71] man! Sa ganáng amin ay waláng ibáng hárì cung dî ang tunay [72]....

Páhiná 20—¡Tiguil!—ang sigáw ng̃ tenienteng nagbabalà at wari'y mandin ay nag-uutos sa canyáng mg̃a sundalo;—¡ó inyóng pagsisisihan ang lahát ninyóng sinabi ó búcas din ay magbíbigay sabi acó sa Canyang Carilagán!...

—¡Lacad na cayó ng̃ayón din, lacad na cayó!—ang sagót ng̃ boong paglibác ni Fr. Dámaso, na lumapít sa tenienteng nacasuntóc ang camáy.—¿Acalà ba ninyo't may suot acóng hábito'y walâ acóng ...? ¡Lacad na cayo't ipahihíram co pa sa inyó ang aking coche!

Naoowî ang salitaan sa catawatawang anyô. Ang cagaling̃ang palad ay nakialam ang dominico.—¡Mg̃a guinoo!—ang sabi niyáng taglay ang anyóng may capangyarihan at iyáng voces na nagdaraan sa ilóng na totoong nababagay sa mg̃a fraile;—huwag sana ninyóng papagligáwligawín ang mg̃a bagay, at howag namán cayóng humánap ng̃ mg̃a paglapastang̃an sa waláng makikita cayó. Dapat nating ibucód sa mg̃a pananalitâ ni Fr. Dámaso ang mg̃a pananalitâ ng̃ tao sa mg̃a pananalitâ ng̃ sacerdote. Ang mg̃a pananalitâ ng̃ sacerdote, sa canyáng pagcasacerdote, "per se"[73], ay hindî macasasakít ng̃ loob canino man, sa pagca't mulâ sa lubós ng̃ catotohanan. Sa mg̃a pananalitâ ng̃ tao, ay dapat gawín ang isá pa manding pagbabahagui: ang mg̃a sinasabing "ab irato"[74], ang mg̃a sinabing "exore"[75], datapuwa't hindî "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang mg̃a sinasabing "in corde" lamang ang macasasakít ng̃ loob: sacali't Páhiná 21dating tinatagláy ng̃ "in meate"[77] sa isáng cadahilanan, ó cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacáinitan ng̃ salitàan, cung mayroong....

—¡Ng̃uni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang mg̃a cadahilanan, pári Sibyla!—ang isinalabat ng̃ militar, na nakikita niyáng siya'y nabibilot ng̃ gayóng caraming mg̃a pag tatang̃itang̃i, at nang̃ang̃anib siyáng cung mapapatuloy ay siyá pa ang lalábas na may casalanan.—Nalalaman co ang mg̃a cadahilanan at papagtatang̃iin ng̃ "cagalang̃an pô ninyo" (papagtatang̃itang̃iin pô ninyo). Sa panahóng wala si pári Dámaso sa San Diego ay inilibíng ng̃ coadjutor [80] ang bangcáy ng̃ isáng táong totoong carapatdapat ...; opò, totoong carapatdapat; siya'y macáilan cong nácapanayam, at tumúloy acó sa canyáng bahay. Na siya'y hindi nang̃umpisál cailan man, at iyán bagá'y ¿anó? Acó ma'y hindi rin nang̃ung̃umpisál, ng̃uni't sabihing nagpacamatáy, iya'y isáng casinung̃aling̃an, isáng paratang. Isáng táong gaya niyáng may isáng anác na lalaking kinabubuhusan ng̃ boong pag-irog at mg̃a pag-asa, isáng táong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalám ng̃ canyang mg̃a catungculang dapat ganapín sa pamamayan, isáng táong mapagmahál sa capurihán at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyáng tao'y hindî nagpápacamatay. Ito'y sinasabi co, at hindî co sinasabi ang mg̃a ibáng aking iniisip, at kilanlíng utang na loob sa akin ng̃ "cagalang̃an" pô ninyó.

—Ng̃ magcágayo'y ng̃ magbalic ang curang itó sa bayan, pagcatapos na maalipustá ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcáy na iyón, ipinadala sa labás ng̃ libing̃an, upang ibaón hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay ng̃a't iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasirà, at na sa Europa ang canyang bugtóng Páhiná 22na anác; ng̃uni't nabalitaan ng̃ Gobernador General, at palibhasa'y táong may dalisay na púsò, ay hining̃i ang caparusahán ... at inilipat si pári Dámaso sa lalong magaling na bayan. Itó ng̃â lamang ang nangyari. Ng̃ayo'y gawín ng̃ "inyó pong cagalang̃án" ang pagtatang̃itang̃i.

—Dináramdam cong hindî co sinásadya'y nábanguit co ang isáng bagay na totoong mapang̃anib ani párì Sibylang may pighatî.—Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang naman cayó sa pagpapalít-bayan....

—¡Anó bang pakikinabang̃in! ¿At ang nawáwalâ sa mg̃a paglipat ... at ang mg̃a papel ... at ang mg̃a ... at ang lahát ng̃ mg̃a náliligwín?—ang isinalabat na halos nauutál ni Fr. Dámaso na hindi macapagpiguil ng̃ galit.

Nang̃agsidatíng ang ibá pang mg̃a tao, caacbáy ang isáng matandáng castilàng piláy, matamís at mabaít ang pagmumukhâ, nacaacay sa bísig ng̃ isáng matandáng babaeng filipinang punô ng̃ culót ang buhóc, may mg̃a pintá ang mukhâ at nacasuot europea.

Sila'y sinalubong ng̃ bating catoto ng̃ naroroong pulutóng, at nang̃agsiupô sa tabí ng̃ ating mg̃a cakilala ang Doctor De Espadaña at ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doña Victorina. Doo'y napapanood ang iláng mg̃a "periodista"[81] at mg̃a "almacenero"[82] na nang̃agpaparoo't parito at waláng maalamang gawín.

—Ng̃uni't ¿masasabi pô ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anóng tao cayâ ang may arì ng̃ bahay?—ang tanóng ng̃ binatang mapulá ang buhóc.—Aco'y hindî pa naipapakilala sa canyá [83].

—¡Dito'y hindî cailang̃anang mg̃a pagpapakilala!—ang isinabád ni Fr. Dámaso,—Si Santiago'y isáng táong mabaít.

—¡Cayó pô namán, guinoong Laruja!—ang sinabi sa malambing na pagsisi ni Doña Victorinang nag-aabanico.—¿Paano pô bang matutuclasan pa ng̃ abang Páhiná 23iyón ang pólvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito ng̃ mg̃a insíc na malaong panahón na?

—¿Nang mg̃a insíc? ¿Nasisirà bâ ang isip ninyo?—ang sabi ni Fr. Dámaso,—¡Tumahán ng̃â cayó! ¡Ang nacátuclas ng̃ paggawâ ng̃ pólvora'y isang franciscano, isá sa aming samahan, Fr. Hindî co maalaman Savalls, ng̃ siglong ... ¡icapitó!

—¡Isang franciscano! Marahil naguíng misionero sa China, ang párì Savalls na iyan—ang itinutol ng̃ guinoong babae na hindî ipinatatalo ng̃ gayongayon lamang ang canyang mg̃a isipan.

—Marahil Schwartz [84] ang ibig pô ninyong sabihin, guinoong babae—ang itinugón namán ni Fr. Sibyla, na hindî man lamang siya tinítingnan.

—Hindî co maalaman; sinabi ni Fr. Dámasong Savalls: walâ acóng guinawâ cung dî inulit co lamang ang canyang sinalitâ.

—¡Magalíng! Savalls ó Chevás, ¿eh anó ng̃ayon? ¡Hindî dahil sa isáng letra ay siya'y maguiguing insíc!—ang mulíng sinaysay na nayáyamot ang franciscano.

—At ng̃ icalabing-apat na siglo at hindî ng̃ icapitó—ang idinugtóng ng̃ dominico, na ang anyo'y parang sinásala ang camalìan at ng̃ pasakitan ang capalaluan niyong isáng fraile.

—¡Mabuti, datapuwa't hindî sa paglalabis cumulang ng̃ isáng siglo'y siya'y maguiguing dominico na!

—¡Abá, howag pô sanang magalit ang cagalang̃án pô ninyo!—ani párì Sibylang ng̃umíng̃itî.—Lalong magalíng cung siya ang nacátuclas ng̃ paggawâ ng̃ pólvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa gayóng bagay ang canyang mg̃a capatíd.

—¿At sinasabi pô ninyo, párì Sibyla, na nangyari ang bagay na iyón ng̃ icalabíng apat na siglo?—ang tanóng na malakí ang nais na macatalós ni Doña Victorina—¿ng̃ hindî pa ó ng̃ macapagcatawáng tao na si Cristo?

II.

CRISOSTOMO IBARRA

Hindî magagandá at mabubuting bíhis na mg̃a dalaga upang pansinín ng̃ lahat, sampô ni Fr. Sibyla; hindî ang cárilagdilagang Capitan General na casama ang canyang mg̃a ayudante upang maalís sa pagcatigagal ang teniente at sumalubong ng̃ ilang hacbáng, at si Fr. Dámaso'y maguíng tila nawal-an ng̃ díwà: sila'y walâ cung dî ang "original" ng̃ larawang naca frac, na tang̃an sa camáy ang isáng binatang luksâ ang boong pananamit.

—¡Magandang gabí pô, mg̃a guinoo! ¡Magandang gabí pô "among"[85]!—ang unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyáng hinagcan ang mg̃a camáy ng̃ mg̃a sacerdote, na pawang nacalimot ng̃ pagbebendicion. Inalís ng̃ dominico ang canyang salamín sa mata upang mapagmasdan ang bagong datíng na binatà at namumutlâ si Fr. Dámaso at nangdídidilat ang mg̃a matá.

—¡May capurihan acóng ipakilala pô sa inyó si Don Crisòstomo Ibarra, na anác ng̃ nasirà cong caibigan!—ang ipinagpatuloy ni Capitang Tiago.—Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking sinalubong.

Umaling̃awng̃aw ang pagtatacá ng̃ máring̃ig ang pang̃alang ito; nalimutan ng̃ tenienteng bumatì sa may bahay, lumapit siya sa binatà at pinagmasdan niya ito, mulâ sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian ng̃ mg̃a ugaling salitâ ng̃ sandalíng iyon sa boong pulutóng; tila mandin sa canya'y walang bagay na naíiba sa guitnâ ng̃ salas na iyon, liban na lamang sa canyang pananamít na itím. Ang canyang taas na higuít sa caraniwan, ang canyang pagmumukhâ, Páhiná 26ang canyang mg̃a kílos ay pawang naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang catawa't cálolowa. Nababasa sa canyang mukháng bucás at masayá ang cauntíng bacás ng̃ dugong castilà na naaaninag sa isang magandáng culay caymanggui, na mapulapulá sa mg̃a pisng̃i, marahil sa pagcápatira niya sa mg̃a bayang malalamíg.

—¡Abá!—ang biglang sinabi sa magalác na pagtatacá—¡ang cura ng̃ aking bayan! ¡Si parì Dámaso: ang matalic na caibigan ng̃ aking amá!

—¡Acó po'y pagpaumanhinan ninyó, aco'y nagcámali!—ang idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiyâ na.

—¡Hindî ca nagcámali!—ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr. Dámaso, na sirâ ang voces.—Ng̃uni't cailan ma'y hindî co naguíng caibigang matalic ang iyong amá.

Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camáy na iniacmáng humawac sa camáy ni parì Dámaso, at tiningnan niya itó ng̃ boong pangguiguilalas; luming̃ón at ang nakita niya'y ang mabalasic na anyô ng̃ teniente, na nagpapatuloy ng̃ pagmamasíd sa canya.

—¡Cahimanawarî dumatíng cayong malualhatì dito sa inyong lupaín, at magtamó nawâ pô cayó ng̃ lalong magandang palad cay sa inyong ama!—ang sabi ng̃ militar na nang̃ing̃inig ang voces. Siya'y aking nakilala at nácapanayam, at masasabi cong siya'y isa sa mg̃a taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na capurihán sa Filipinas.

—Guinoo—ang sagót ni Ibarrang nababagbag ang púsò—ang inyo pong pagpuri sa aking amá ay pumapawì ng̃ aking mg̃a pag-alap-ap tungcol sa caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anác ay di co pa napagtátalos.

Napunô ng̃ lúhà ang mg̃a matá ng̃ matandà, tumalicód at umalís na dalídálì.

Napag-isa ang binata sa guitnâ ng̃ salas; at sa pagca't nawalâ ang may bahay, walâ siyang makitang sa canya'y magpakilala sa mg̃a dalaga, na ang caramiha'y tinitingnan siya ng̃ may pagling̃ap. Nang macapag-alinlang may iláng minuto, tinung̃o niya ang mg̃a dalagang tagláy ang calugodlugod na catutubong kilos.

Páhiná 27—Itulot ninyo sa aking lacdang̃an co—anya—ang mg̃a utos ng̃ mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitóng taón na ng̃ayong umalís acó rito sa aking bayan, at ng̃ayong aco'y bumalíc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y bumáti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang mg̃a suplíng na babae.

Napilitan ang binatang lumayò roon, sa pagca't sino man sa mg̃a dalaga'y waláng nang̃ahás sumagot. Tinung̃o niya ang pulutóng ng̃ ilang mg̃a guinoong lalaki, na ng̃ mámasid na siya'y dumarating ay nang̃agcabilog.

Mg̃a guinoo—anya—may isang caugalían sa Alemaniang pagca pumaparoon sa isang capisanan, at walang masumpung̃ang sa canya'y magpakilala sa mg̃a ibá; siya ang nagsasabi ng̃ canyáng pang̃alan at napakikilala, at sumasagot naman ang mg̃a causap ng̃ sa gayón ding paraan. Itúlot pô ninyó sa akin ang ganitóng ugálì; hindî dahil sa ibig cong dito'y magdalá ng̃ mg̃a asal ng̃ mg̃a tagá ibáng lupain, sa pagca't totoong magaganda rin naman ang ating mg̃a caugalian, cung dî sa pagca't napipilitan cong gawín ang gayong bagay. Bumati na acó sa lang̃it at sa mg̃a babae ng̃ aking tinubuang lúpà: ng̃ayo'y ibig cong bumati naman sa mg̃a cababayan cong lalaki. ¡Mg̃a guinoo, ang pang̃alan co'y Juan Crisóstomo Ibarra at Magsalin!

Sinabi naman sa canya ng̃ canyang mg̃a causap ang canicanilang mg̃a pang̃alang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit cumulang ang pagca hindî nakikilala nino man.

—Ang pang̃alan co'y A—á!—ang sinabi't sucat ng̃ isang binata at bahagya ng̃ yumucód.

—¿Bacâ po cayá may capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang mg̃a sinulat ay siyáng nacapagpanatili ng̃ marubdób cong pagsintá sa kinaguisnan cong bayan? Ibinalità sa aking hindî na raw po cayó sumusulat, datapuwa't hindî nila nasabi sa akin ang cadahilanan ...

—¿Ang cadahilanan? Sa pagcá't hindî tinatawag ang dakílang ning̃as ng̃ isip upang ipamalingcahod at magsinung̃alíng. Pinag-usig sa haráp ng̃ hucóm ang isang tao dahil sa inilagáy sa tulâ ang isang catotohanang hindi matututulan. Aco'y pinang̃alanang poeta, ng̃uni hindî aco tatawaguing ulól.

—Sinabi lamang na ang anac ng̃ león ay león din namán; cacaunti na't siya'y ipinatapon sana.

Halos tamátacbo ang isáng táong masayá ang pagmumukhâ, pananamit Páhiná 28filipino ang suot, at may mg̃a botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa canyá at nagsalitâ:

—¡Guinoong Ibarra, hinahang̃ad cong mákilala co pô cayó; caibigan cong matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyóng guinoong amá ...; ang pang̃alan co'y Capitang Tinong, nanánahan aco sa Tundóng kinálalagyan ng̃ inyóng báhay; inaasahan cóng pauunlacán ninyó acó ng̃ inyóng pagdalaw; doon na pô cayó cumain búcas!

Bihág na bihág si Ibarra sa gayóng calakíng cagandahang loob: ng̃umíng̃itî si Capitang Tinong at kinucuyumos ang mg̃a camay.

—¡Salamat po!—ang isinagót ng̃ boong lugód.—Ng̃uni't pasasa San Diego po acó búcas ...

—¡Handâ na ang pagcain!—ang bigáy álam ng̃ isáng lingcod ng̃ Café "La Campana." Nagpasimulâ ng̃ pagpasamesa ang panauhín, bagá man nagpapamanhíc na totoo ang mg̃a babae, lalong lalò na ang mg̃a filipina.

III.

ANG HAPUNAN

Tila mandîn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at hindî na námamasid sa canyáng nang̃ing̃ilis at manipís na mg̃a labì ang pagpapawaláng halagá; hanggáng sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De Espadaña, na sumásagot ng̃ putól-putól na pananalitâ, sa pagcát siya'y may pagcá utál. Cagulatgulat ang samâ ng̃ loob ng̃ franciscano, sinisicaran ang mg̃a sillang nacahahadláng sa canyáng nilalacaran, at hanggáng sa sinicó ang isáng cadete. Hindî nagkikikibô ang teniente; nagsasalitaán ng̃ masayá ang ibá at caniláng pinupuri ang cabutiha't casaganàan ng̃ haying pagcain. Pinacunot ni Doña Victorina, gayón man, ang canyáng ilóng; ng̃uni't caracaraca'y luming̃óng malakí ang gálit, cawang̃is ng̃ natapacang ahas: mangyari'y natuntung̃an ng̃ teniente ang "cola" ng̃ canyáng pananamít.

—Mayroon pô, guinoong babae, at dalawáng lalóng magalíng cay sa mg̃a matá ninyó; datapowa't pinagmámasdan co pô iyang inyóng mg̃a culót ng̃ buhóc—ang itinugón ng̃ militar na iyong hindî totoong mápagparayâ sa babae, at sacâ lumayô.

Bagá man hindî sinasadya'y capuwâ tumung̃o ang dalawáng fraile sa dúyo ó ulunán ng̃ mesa, marahil sa pagca't siyáng pinagcaratihan nilá at nangyari ng̃â ang mahíhintay, na tulad sa nang̃agpapang̃agaw sa isáng cátedra [87]: pinupuri sa Páhiná 30mg̃a pananalitâ ang mg̃a carapatán at cataásan ng̃ ísip ng̃ mg̃a capang̃agáw; datapua't pagdaca'y ipinakikilala ang pabaligtad, at nang̃ag-úung̃ol at nang̃ag-uupasalà cung hindî silá ang macapagtamó ng̃ caniláng hang̃ád.

—Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na itó ... confesor ng̃ nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatán at may capangyarihan....

—¡Matandáng matanda'y hindî pa naman!—ng̃uni't cayo pô naman ang cura nitong bayan!—ang sagót na matabang ni Fr. Dámasong gayón ma'y hindî binibitiwan ang silla.

—¡Sa pagca't ipinag-uutos pô ninyó'y acó'y sumusunod!—ang iniwacás ni Fr. Sibyla.

—¡Aco'y hindî nag-uutos!—ang itinutol ng̃ franciscano—¡aco'y hindî nag-uutos!

Umuupô na sana si Fr. Sibylang hindî pinápansin ang mg̃a pagtutol na iyón, ng̃ macasalubong ng̃ canyang mg̃a matá ang mg̃a matá ng̃ teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipán ng̃ mg̃a fraile, ay totoong malakí ang cababaan sa isáng uldog na tagapaglútò ng̃ pagcain. "Cedant arma togæ"[88], ani Cicerón sa Senado; "cedant arma cotae"[89] anang mg̃a fraile sa Filipinas. Datapuwa't mapitagan si Fr. Sibyla, caya't nagsalitâ:

—Guinoong teniente, dito'y na sa mundo [90] po tayo at walâ sa sambahan; nararapat po sa inyo ang umupô rito.

Datapuwa't ayon sa anyô ng̃ canyang pananalita'y sa canya rin nauucol ang upuang iyón, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yatà ng̃ siya'y howag magpacagambalà, ó ng̃ huwag siyang umupô sa guitnâ ng̃ dalawáng fraile, sa maiclíng pananalita'y sinabing áyaw siyang umupô roon.

Alín man sa tatlóng iyo'y hindî nacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang nanonood ng̃ boong galác at nacang̃itî sa mg̃a pagpapalamang̃ang iyón sa upuan ang may bahay.

—¡Bakit pô, Don Santiago! ¿hindi pô bâ cayó makikisalo sa amin?—ani Ibarra.

Ng̃uni't sa lahat ng̃ mg̃a upuan ay may mg̃a tao na. Hindî cumacain si Páhiná 31Lúculo [91] sa bahay ni Lúculo.

—¡Tumahimic pô cayó! howag cayóng tumindîg!—ani Capitang Tiago, casabay ng̃ pagdidíin sa balicat ni Ibarra. Cayâ pa namán gumágawâ ang pagdiriwáng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahál na Vírgen sa inyóng pagdatíng. Nagpagawâ acó ng̃ "tinola" dahil sa inyó't marahil malaon ng̃ hindî ninyó nátiticiman.

Dinalá sa mesa ang isáng umáasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos maibulóng ng̃ dominico ang "Benedícte"[93] na halos walâ sino mang natutong sumagot, nagpasimulâ ng̃ pamamahagui ng̃ laman ng̃ fuenteng iyon. Ng̃uni't ayawan cung sa isáng pagcalibáng ó iba cayáng bagay, tumamà cay párì Dámaso ang isáng pinggang sa guitnâ ng̃ maraming úpo at sabáw ay lumálang̃oy ang isáng hubád na líig at isáng matigás na pacpác ng̃ inahíng manóc, samantalang cumacain ang ibá ng̃ mg̃a hità at dibdíb, lalong lalò na si Ibarra, na nagcapalad mapatamà sa canyá ang mg̃a atáy, balonbalonan at ibá, pang masasaráp na lamáng loob ng̃ inahíng manóc. Nakita ng̃ franciscano ang lahát ng̃ itó, dinurog ang mg̃a úpo, humigop ng̃ cauntíng sabáw, pinatunóg ang cuchara sa paglalagáy at bigláng itinulac ang pingga't inilayô sa canyáng harapán. Nalílibang namáng totoo ang dominico sa pakikipagsalitàan sa binatang mapulá ang buhóc.

—¿Gaano pong panahóng nápaalis cayó sa lupaíng ito?—ang tanóng ni Laruja cay Ibarra.

—Baligtád pô; bagá man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin linilimot Páhiná 32na acó, siyá'y laguì cong inaalaala.

—Ibig cong sabíhing may isang taón na ng̃ayóng hindî aco tumátangap ng̃ ano mang balità tungcol sa bayang itó, hanggang sa ang nacacatulad co'y ang isang dî tagaritong hindî man lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang pagcamatay ng̃ canyang ama.

—At ¿saan naroon pô cayo at hindî cayo tumelegrama?—ang tanong ni Doña Victorina.—Tumelegrama cami sa "Peñinsula"[94] ng̃ cami'y pacasal.

—Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa dacong ibabâ ng̃ Europa, sa Alemania at sacâ sa Colonia rusa.

Minagaling ng̃ Doctor De Espadaña, na hanggá ng̃ayo'y hindî nang̃ang̃ahás magsalitâ, ang magsabi ng̃ cauntî:

—Na ... na ... nakilala co sa España ang isang polacong tagá, Va ... Varsovia, na ang pang̃ala'y Stadtnitzki, cung hindî masamâ ang aking pagcatandâ; ¿hindî pô bâ ninyó siya nakikita?—ang tanong na totoong kimî at halos namumula sa cahihiyan.

—Marahil pô—ang matamís na sagót ni Ibarra—ng̃uni't sa sandalîng itó'y hindî ko naaalaala siyá.

—¡Aba, hindî siyá maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!—ang idinugtóng ng̃ Doctor na lumacás ang loob.—Mapulá ang canyáng buhóc at totoong masamáng mang̃astílà.

—Mabubuting mg̃a pagcacakilalanan; ng̃uni't doo'y sa casaliwàang palad ay hindî aco nagsasalitâ ng̃ isa man lamang wicang castílà, liban na lamang sa ilang mg̃a consulado.

—At ¿paano ang inyóng guinágawang pamumuhay?—ang tanong ni Doña Victorinang nagtátaca.

—Guinagamit co pô ang wícà ng̃ lupaíng aking pinaglálacbayán, guinoong babae.

—¿Marunong po bâ naman cayo ng̃ inglés?—ang tanong ng̃ dominicong natira sa Hongkong at totoong marunong ng̃ "Pidggin-English"[95], iyang halo-Páhiná 33halong masamáng pananalitâ ng̃ wicà ni Shakespeare [96] ng̃ anác ng̃ Imperio Celeste [97].

—Natira acóng isang taón sa Inglaterra, sa casamahán ng̃ mg̃a táong inglés lamang ang sinásalitâ.

—At ¿alín ang lupaíng lalong naibigan pô ninyó sa Europa?—ang tanóng ng̃ binatang mapulá ang buhóc.

—Pagcatapos ng̃ España, na siyang pang̃alawá cong Báyan, alín man sa mg̃a lupaín ng̃ may calayâang Europa.

—At cayó pong totoong maraming nalacbáy ... sabihin ninyó, ¿anó pô bâ ang lalong mahalagáng bagay na inyong nakita?—ang tanóng ni Laruja.

—Sa halimbawà ... tungcól sa pamumuhay ng̃ mg̃a báyan ... sa búhay ng̃ pakikipanayám, ang lácad ng̃ pamamahalà ng̃ báyan, ang úcol sa religión, ang sa calahatán, ang catás, ang cabooan....

—Ang catotohanan, bágay na ipangguilalás sa mg̃a báyang iyan, cung ibubucod ang sariling pagmamalakí ng̃ bawa't isá sa canyáng nación.... Bago co paroonan ang isáng lupain, pinagsisicapan cong matalós ang canyáng historia, ang canyáng Exodo [98] cung mangyayaring masabi co itó, at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa ó ipinaghihirap ng̃ isáng baya'y nagmúmulâ sa canyáng mg̃a calayâan ó mg̃a cadilimán ng̃ isip, at yamang gayó'y nanggagaling sa mg̃a pagpapacahirap ng̃ mg̃a namamayan sa icágagalíng ng̃ calahatán, ó ang sa canilang mg̃a magugulang na pagca walang ibáng iniibig at pinagsusumakitan cung dî ang sariling caguinhawahan.

—At ¿walâ ca na bagáng nakita cung dî iyán lámang?—ang itinanóng na nagtátawa ng̃ palibác ng̃ franciscano, na mulâ ng̃ pasimulàan ang paghapon ay hindî nagsásalita ng̃ anó man, marahil sa pagcá't siya'y nalilibang sa pagcain; hindî carapatdapat na iwaldás mo ang iyong cayamanan upang walâ cang maalaman cung dî ang bábahagyang bagay na iyán! ¡Sino mang musmós sa escuelaha'y nalalaman iyán!

Páhiná 34Nápating̃ín na lamang sa canyá si Ibarra't hindî maalaman cung anô ang sasabihin; ang mg̃a iba'y nang̃agtiting̃inan sa pagkatacá at nang̃ang̃anib na magcaroon ng̃ caguluhan.—Nagtátapos na ang paghapon, ang "cagalang̃án pô ninyo'y busóg na"—ang isásagot sana ng̃ binatà; ng̃uni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumúsunod:

—Mg̃a guinoo; huwág cayóng magtátaca ng̃ pagsasalitang casambaháy sa akin ng̃ aming dating cura; ganyán ang pagpapalagáy niyá sa akin ng̃ acó'y musmós pa, sa pagcá't sa canyá'y para ring hindî nagdaraan ang mg̃a taón; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa pagcá't nagpapaalaala sa aking lubós niyóng mg̃a áraw na madalás pumaparoon sa aming báhay ang "canyáng cagalang̃án", at canyáng pinaúunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa ng̃ aking amá.

Sinulyáp ng̃ dominico ang franciscano na nang̃ang̃atal. Nagpatuloy ng̃ pananalitâ si Ibarra at nagtindíg:

—Itulot ninyó sa aking acó'y umalís na, sa pagcá't palibhasa'y bago acóng datíng at dahil sa búcas din ay aco'y áalis, marami pang totoong gágawín acóng mg̃a bágay-bágay. Natapos na ang pinacamahalagá ng̃ paghapon, cauntî lamang cung aco'y uminóm ng̃ alac at bahagyâ na tumítikim acó ng̃ mg̃a licor. ¡Mg̃a guinoo, mátungcol nawâ ang lahát sa España at Filipinas!

At ininóm ang isáng copitang alac na hanggáng sa sandalíng iyó'y hindî sinásalang. Tinularan siyá ng̃ Teniente, ng̃uni't hindî nagsasabi ng̃ anó man.

—¡Howág pô cayóng umalís!—ang ibinulóng sa canyá, ni Capitang Tiago.—Dárating na si María Clara: sinundô siyá ni Isabel. Paririto ang sa báyang bágong cura, na santong tunay.

—¡Paririto acó búcas bago acó umalís. Ng̃ayo'y may gágawin acóng mahalagáng pagdalaw.

—¿Nakita na ninyó?—ang sinasabi niyá sa binatang mapulá ang buhóc na ipinagcucucumpas ang cuchillo ng̃ himagas. ¡Iyá'y sa pagmamataas! ¡Hindî nilá maipagpaumanhíng silá'y mapagwicaan ng̃ cura! ¡Ang acalà nilá'y mg̃a taong may cahulugán na! ¡Iyán ang masamáng nacucuha ng̃ pagpapadalá sa Europa ng̃ mg̃a bátà! Dapat ipagbawal iyán ng̃ gobierno.

—At ¿ang teniente?—ani Doña Victorinang nakikicampí sa franciscano—¡sa boong gabíng ito'y hindî inalís ang pagcucunót ng̃ pag-itan ng̃ canyáng mg̃a kilay; magalíng at tayo'y iniwan! ¡Matandâ na'y teniente pa hanggá ng̃ayón!

Hindî malimutan ng̃ guinoong babae ang pagcacabangguít sa mg̃a culót ng̃ Páhiná 35canyáng buhóc at ang pagcacayapac sa "encañonado" ng̃ canyáng mg̃a "enagua."

Ng̃ gabíng yaó'y casama ng̃ mg̃a ibá't ibáng bagay na isinusulat ng̃ binatang mapulá ang buhóc sa canyáng librong "Estudios Coloniales," ang sumúsunod: "Cung anó't macahihilahil sa casayahan ng̃ isáng piguíng ang isáng liig at isáng pacpác sa pinggán ng̃ tinola." At casama ng̃ mg̃a iba't ibáng paunáwà ang mg̃a ganitó:—"Ang taong lalong waláng cabuluhán sa Filipinas sa isáng hapunan ó casayahan ay ang nagpapahapon ó nagpapafiesta: macapagpapasimulâ sa pagpapalayas sa may bahay at mananatili ang lahát sa boong capanatagán."—"Sa mg̃a calagayan ng̃ayón ng̃ mg̃a bagay bagay, halos ay isáng cagaling̃ang sa canilá'y gágawin ang huwág paalisín sa caniláng lupaín ang mg̃a filipino, at huwág man lamang turúan siláng bumasa"....

IV.

HEREJE AT FILIBUSTERO

Nag-aalinlang̃an si Ibarra. Ang hang̃in sa gabí, na sa mg̃a buwáng iyó'y caraniwang may calamigán na sa Maynilà, ang siyáng tila mandín pumawì sa canyáng noo ng̃ manipís na úlap na doo'y nagpadilím: nagpugay at huming̃á.

Nagdaraan ang mg̃a cocheng tila mg̃a kidlá't, mg̃a calesang páupahang ang lacad ay naghíhing̃alô, mg̃a naglálacad na tagá ibá't ibáng nación. Tagláy iyáng paglacad na hindî nang̃agcacawang̃is ang hacbáng, na siyáng nagpapakilala sa natitilihan ó sa waláng mágawà, tinung̃o ng̃ binatà ang dacong plaza ng̃ Binundóc, na nagpapaling̃ap-ling̃ap sa magcabicabilà na wari'y ibig niyáng cumilala ng̃ anó man. Yao'y ang mg̃a dating daan at mg̃a dating báhay na may mg̃a pintáng putî at azul at mg̃a pader na pinintahán ng̃ putî ó cung dilî caya'y mg̃a anyóng ibig tularan ang batóng "granito" ay masamâ ang pagcacáhuwad; nananatili sa campanario ng̃ simbahan ang canyáng relós na may carátulang cupás na; iyón ding mg̃a tindahan ng̃ insíc na iyóng may marurumíng tabing na násasampay sa mg̃a varillang bacal, na pinagbalibalicucô niyá isáng gabí ang isá sa mg̃a varillang iyón, sa pakikitulad niyá sa masasama ang pagcaturong mg̃a bátà sa Maynilà: sino ma'y waláng nagtowíd niyón.

—¡Marahan ang lacad!—ang ibinulóng, at nagtulóy siyá sa daang Sacristía.

Ang mg̃a nagbíbili ng̃ sorbete ay nananatili sa pagsigáw ng̃: ¡Sorbeteee! mg̃a huepe rin ang siyáng pang-ilaw ng̃ mg̃a dating nang̃agtítindang insíc at ng̃ mg̃a babaeng nagbíbili ng̃ mg̃a cacanin at mg̃a bung̃ang cahoy.

—¡Cahang̃ahang̃à!—ang sinabi niyá—¡itó rin ang insíc na may pitóng taón na, at ang matandáng babae'y ... siyá rin! Masasabing nanaguinip acó ng̃ gabíng itó sa pitóng taóng pagca pa sa Europa!.. at ¡Santo Dios! nananatili rin ang masamang pagcálagay ng̃ bató, na gaya rin ng̃ aking iwan!

At naroroon pa ng̃a't nacahiwalay ang bató sa "acera" ng̃ linílicuan ng̃ daang San Jacinto at daang Sacristía.

Páhiná 38Samantalang pinanonood niyá ang catacatacáng pananatiling itó ng̃ mg̃a báhay at ibá pa sa báyan ng̃ waláng capanatilihán, marahang dumapò sa canyáng balicat ang isáng camáy; tumungháy siyá'y canyáng nakita ang matandáng Teniente na minámasdang siyáng halos nacang̃itî: hindî na tagláy ng̃ militar yaóng mabalasic niyáng pagmumukhâ, at walâ na sa canyá yaóng mg̃a kilay na totoong canyáng ikinatatang̃ì sa ibá.

—¡Bagongtao, magpacaing̃at cayó! ¡Mag-aral pô cayó sa inyóng amá—ang sinabi niyá.

—Ipatawad pô ninyó; ng̃uni't sa acalà co'y inyóng pinacamahál ang aking amá; ¿maaarì pô bang sabihin ninyó sa akin cung ano ang canyáng kináhinatnan?—ang tanóng ni Ibarra na siyá'y minámasdan.

—Itinanóng co cay Capitáng Tiago ay sumagót sa aking hindî niyá sasabihin cung dî búcas na. ¿Nalalaman po bâ ninyó, sacalì?

—¡Abá, ang inyó pong amá, na nábibilanggô!—ang sagót ng̃ militar na may cauntíng pangguiguilalás.

—Ang aking amá ... sa bilangguan ... ¿napipiít sa bilangguan? ¿Anó pô ang wicà ninyó? ¿Nakilala pô bâ ninyó ang aking amá? ¿Cayó pô ba'y ...? ang itinanóng ng̃ binatà at hinawacan sa brazo ang militar.

—¡Ang boong ísip co'y inyó pong nalalaman na!—ang ibinulóng ng̃ militar, na puspós ng̃ habág ang anyô ng̃ pagsasalitâ, sa canyáng pagcahiwatig sa nangyayari sa cálolowa ni Ibarra; ang acalà co'y inyóng ...; ng̃uni't tapang̃an ninyó ang inyóng loob! ¡dito'y hindî mangyayaring magtamóng capurihán cung hindî nabibilanggô!

—¡Dapat cong acaláing hindî pô cayó nagbíbirô sa akin—ang mulîng sinabi ni Ibarra ng̃ macaraan ang iláng sandalíng hindî siyá umíimic! ¿Masasabi pô bâ ninyó sa akin cung bakit siyá'y nasasabilangguan?

—Ang aking ipinagtátacang totoo'y cung bakit hindî ipinagbigay alam sa inyó ang nangyayari sa inyóng familia.

Páhiná 39—Sinasabi sa akin sa canyáng hulíng sulat, na may isáng taón na ng̃ayón, na huwág daw acóng maliligalig cung dî niya acó sinusulatan, sa pagcá't marahil ay totoong marami siyang pinakikialamán; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy acó ng̃ pag-aaral ... at ¡benebendicìonan acó!

—Cung gayó'y guinawâ niyá ang sulat na iyán sa inyó, bago mamatay; hindî malalao't mag-íisang taón ng̃ siyá'y aming inilibíng sa inyóng bayan.

—Sa cadahilanang totoong nacapagbíbigay puri. Ng̃uni't sumama pô cayó sa aki't acó'y paroroon sa cuartel; sasabihin có hang̃gáng tayo'y lumalacad. Cumapit pô cayó sa aking brazo.

Hindî nang̃ag-imican sa loob ng̃ sandalî; may anyóng nagdidilidili ang matandâ at wari'y hiníhing̃i sa canyáng "perilla,"[99] na hinihimashimas, na magpaalaala sa canyá.

—Cawang̃is ng̃ lubós pô ninyóng pagcatalastás—ang ipinasimulâ ng̃ pagsasalitâ—ang amá pô ninyó'y siyáng pang̃ulo ng̃ yaman sa boong lalawigan, at bagá man iniibig siyá't iguinagalang ng̃ marami, ang mg̃a ibá'y pinagtatamnan namán siyá ng̃ masamáng loob, ó kinaíinguitán. Sa casaliwàang palad, camíng mg̃a castilang naparito sa Filipinas ay hindî namin inuugalì ang marapat naming ugalíin: sinasabi co itó, dahil sa isá sa inyóng mg̃a nunong lalaki at gayón din sa caaway ng̃ inyóng amá. Ang waláng licát na paghahalihalilí, ang capang̃itan ng̃ asal ng̃ mg̃a matataas na púnò, ang mg̃a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caiclîan ng̃ paglalacbay-bayan, ang siyáng may sála ng̃ lahát; pumaparito ang lalong masasamâ sa Península, at cung may isáng mabaít na máparito, hindî nalalao't pagdaca'y pinasásamâ ng̃ mg̃a tagarito rin. At inyóng talastasíng maraming totoong caaway ang inyóng amá sa mg̃a cura at sa mg̃a castílà.

—Ng̃ macaraan ang iláng buwán, búhat ng̃ cayó po'y umalís, nagpasimulâ na ang samàan ng̃ loob nilá ni párì Dámaso, na dî co masabi ang tunay na caPáhiná 40dahilanan. Biníbigyang casalanan siyá ni párì Dámasong hindî raw siyá nagcucumpisal: ng̃ una'y dating hindî siyá nang̃ung̃umpisal, gayón ma'y magcaìbigan siláng matalic, na marahil natatandaan pa pô ninyó. Bucód sa rito'y totoong dalisay ang capurihán ni Don Rafael, at higuít ang canyáng pagcabanál sa maraming nang̃agcucumpisal at nang̃agpapacumpisal: may tinútunton siyá sa canyáng sariling isáng cahigpithigpitang pagsunód sa atas ng̃ magandáng asal, at madalás sabihin sa akin, pagca násasalitâ niyá ang mg̃a sámàang itó ng̃ loob: "Guinoong Guevara, ¿sinasampalatayanan po bâ ninyóng pinatatawad ng̃ Dios ang isáng mabigát na casalanan, ang isáng cusang pagpatáy sa cápuwâ táo, sa halimbáwà, pagcâ, nasabi na sa isáng sacerdote; na táo rin namáng may catungculang maglihim ng̃ sa canyá'y sinasaysay, at matacot másanag sa infierno, na siyáng tinatawag na pagsisising "atricion"? ¿Bucod sa duwag ay waláng hiyáng pumapanatag? Ibá ang aking sapantahà tungcól sa Dios—ang sinasabi niyá—sa ganáng akin ay hindî nasasawatâ ang isáng casam-an ng̃ casam-an din, at hindî ipinatatawad sa pamamag-itan ng̃ mg̃a waláng cabuluháng pag-iyác at ng̃ mg̃a paglilimós sa Iglesia." At inilálagáy niyá sa akin ang ganitóng halimbáwà:—"Cung aking pinatáy ang isáng amá ng̃ familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nálugamì sa capighatìan ang isáng babae, at ang mg̃a masasayáng musmós ay naguíng mg̃a dukháng ulila, ¿mababayaran co cayâ ang waláng hanggang Catowiran, cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwalà co ang líhim sa isáng mag-iing̃at na howag máhayag, maglimós sa mg̃a cura na siyáng hindî tunay na nang̃agcacailang̃an, bumilí ng̃ "bula de composición," ó tumang̃istang̃is sa gabí at araw? ¿At ang bao at ang mg̃a ulila? Sinasabi sa akin ng̃ aking "conciencia"[100] na sa loob ng̃ cáya'y dapat acóng humalili sa táong aking pinatáy, ihandóg co ang aking boong lacás at hanggáng aco'y nabubuhay, sa icágagalíng ng̃ familiang itóng acó ang may gawâ ng̃ pagcapahamac, at gayón man, ¿sino ang macapagbibigay ng̃ capalít ng̃ pagsintá ng̃ amá?"—Ganyán ang pang̃ang̃atuwiran ng̃ inyó pong amá, at ang anó mang guinagawa'y isinasangayong láguì sa mahigpit na palatuntunang itó ng̃ wagás na caasalán, at masasabing cailán ma'y hindî nagbigáy pighatî canino man; baligtád, pinagsisicapan niyáng pawîin, sa pamamag-itan ng̃ magagandáng gawâ, ang mg̃a tang̃ing casawìan sa catuwirang, ayon sa canyá'y guinawâ raw ng̃ canyáng mg̃a nunò. Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyáng samaan ng̃ loob sa cura, ang mg̃a pagPáhiná 41cacaalit na ito'y lumúlubhà; binábangguit siyá ni párì Dámaso buhat sa púlpito, at cung dî tinutucoy siyá ng̃ boong liwanag ay isáng himalâ, sa pagca't sa caugalian ng̃ paring iyá'y mahihintay ang lahát. Nakikinikinita co nang masamâ ang cahahangganan ng̃ bagay na itó.

—Naglílibot ng̃ panahón iyón ang isáng naguíng sundalo sa artillería, na pinaalís sa hucbó dahil sa malabis na cagaspang̃án ng̃ canyáng ásal at dahil sa camangmang̃ang labis. Sa pagca't kinacailang̃an niyáng mabuhay, at hindi pahintulot sa canyá ang magtrabajo ng̃ mabigát na macasisirà ng̃ aming capurihan [101], nagtamó siyá, hindî co alám cung sino ang sa canyá'y nagbigáy, ng̃ catungculang pagca manining̃il ng̃ buwís ng̃ mg̃a carruaje, calesa at ibá pang sasacyán. Hindî tumanggáp ang abâ ng̃ anó mang túrò, at pagdaca'y napagkilala ng̃ mg̃a "indio" ang bagay na itó: sa ganang canilá'y totoong cahimahimalâ, na ang isang castilà'y hindî marunong bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na pinagbabayaran ng̃ cahihiyan ang násising̃il na buwís, at nalalaman niyáng siyá ang hantung̃an ng̃ libác, at ang bagay na itó'y lalong nacáraragdag ng̃ dating masamâ at magaspáng niyang caugalîan. Sadyang ibinibigay sa canyá ang mg̃a sulat ng̃ patumbalíc; nagpapaconwarî siya namáng canyang binabasa, at bago siyá pumifirma cung sáan nakikita niyang waláng sulat, na ang parang kinahig ng̃ manóc na canyáng mg̃a letra'y siyáng larawang tunay ng̃ canyáng cataohan; linálang̃ap niyá ang masasacláp na cairing̃ang iyón, ng̃uni't nacacasing̃il siyá, at sa ganitóng calagayan ng̃ canyang loob ay hindi siyá gumagalang canino man, at sa inyóng ama'y nakipagsagutan ng̃ lubhang mabibigat na mg̃a salitâ.

Nangyari isáng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niyá ang isáng papel na ibinigáy sa canyá sa isáng tindahan, at ibig niyáng málagay sa tuwíd, nagpasimuláng kinawayán ang canyáng mg̃a casamahan ng̃ isáng batang nanasoc sa escuela, magtawá at itúro siya ng̃ dalirì. Nariring̃ig ng̃ táong iyón ang mg̃a tawanan, at nakikita niyáng nagsásaya ang libác sa mg̃a dî makikibuing mukhâ ng̃ nang̃aroroon; naubos ang canyang pagtitiis, bigláng pumihit at pinasimulâang Páhiná 42hinagad ang mg̃a batang nang̃agtacbuhan, at sumísigaw ng̃ "ba," "be," "bi," "bo," "bu." Pinagdimlán ng̃ galit, at sa pagca't hindî siya mang-abot, sa canilá'y inihalibas ang canyáng bastón, tinamaan ang isá sa úlo at nábulagtâ; ng̃ magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyacán, at alín man sa nang̃agsisipanood na nanglilibac ay hindî nagcaroon ng̃ tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyóng amá. Napoot sa nangyari, tinacbó ang manining̃il na castilà, hinawacan siyá sa brazo at pinagwicaan siyá ng̃ mabibigát. Ang castilàng marahil ang ting̃ín sa lahát ay mapulá na, ibinuhat ang camáy, ng̃uni't hindî siyá binigyang panahón ng̃ inyong amá, at tagláy iyáng lacás na nagcácanulô ng̃ pagca siyá'y apó ng̃ mg̃a vascongado ... anáng ibá'y sinuntóc daw, anáng ibá namá'y nagcasiyá, na lamang sa pagtutulac sa canyá; datapowa't ang nangyari'y ang tao'y umúgà, napalayô ng̃ iláng hacbáng at natumbáng tumamà, ang úlo sa bató. Matiwasay na ibinang̃on ni Don Rafael ang batang may sugat at canyáng dinalá sa tribunal [102]. Sumuca ng̃ dugô ang naguing artillerong iyón at hindî na natauhan, at namatáy pagcaraan ng̃ iláng minuto. Nangyari ang caugalìan, nakialám ang justicia, piniit ang inyóng amá, at ng̃ magcagayo'y nang̃agsilitáw ang mg̃a lihim na caaway. Umulán ang mg̃a paratang, isinumbóng na siyá'y filibustero at hereje: ang maguing "hereje" ay isáng casawîang palad sa lahát ng̃ lugar, lalong lalo na ng̃ panahóng iyóng ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isáng taong nagpaparang̃alang siyá'y mapamintacasi, Páhiná 43na casama ang canyáng mg̃a alílang nagdárasal ng̃ rosario sa simbahan ng̃ malacás na pananalitâ, marahil ng̃ marinig ng̃ lahat at ng̃ makipagdasal sa canya; datapuwa't ang maguíng filibustero ay lalong masamâ cay sa maguíng "hereje," at masamâ pang lalò cay sa pumatáy ng̃ tatlóng mánining̃il ng̃ buwís na marunong bumasa, sumulat at marunong magtang̃îtangì. Pinabayàan siyá ng̃ lahát, sinamsám ang canyáng mg̃a papel at ang canyáng mg̃a libro. Isinumbóng na siyá'y tumátanggap ng̃ "El Correo de Ultramar" at ng̃ mg̃a periódicong gáling sa Madrid; isinumbóng siya, dahil sa pagpapadalá sa inyó sa Suiza alemana; dahil sa siyá'y násamsaman ng̃ mg̃a sulat at ng̃ larawan ng̃ isáng paring binitay, at ibá pang hindî co maalaman. Kinucunan ng̃ maisumbóng ang lahát ng̃ bágay, sampô ng̃ paggamit ng̃ bárong tagalog, gayóng siyá'y nagmulâ sa dugóng castilà [104]. Cung naguing ibá sana ang inyóng amá, marahil pagdaca'y nacawalâ, Páhiná 44sa pagcá't may isáng málicong nagsaysáy, na ang ikinamatáy ng̃ culang palad na manining̃il ay mulâ sa isáng "congestión"[105]; ng̃uni't ang canyáng cayamanan, ang canyáng pananalig sa catuwiran at ang canyáng galit sa lahát ng̃ hindî naaayon sa cautusán ó sa catuwiran ang sa canyáng nang̃agpahamac. Acó man, sacali't malakí ang aking casuclamán sa pagluhog sa paggawâ ng̃ magalíng nino man, humaráp acó sa Capitán General, sa hinalinhan ng̃ ating Capitán General ng̃ayón; ipinaliwanag co sa canyáng hindî mangyayaring maguíng "filibustero" ang tumatangkilik sa lahát ng̃ castilang dukhâ ó naglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyáng bahay at pinacacain at ang sa canyáng mg̃a ugát ay tumátacbo pa ang mapagcandiling dugóng castílà; ¡nawaláng cabuluháng isagót co ang aking úlo, at ang manumpâ acó sa aking carukhâan at sa aking capuriháng militar, at walâ acó ng̃ nasunduan cung dî magpakita sa akin ng̃ masamáng pagtanggáp, pagpakitâan acó ng̃ lalong masamâ sa aking pagpapaalam at ang pamagatán acó ng̃ "chiîlado"[106]!

Humintô ang matandâ ng̃ pananalità upang magpahing̃á, at ng̃ canyáng mahiwatigan ang hindî pag-imíc ng̃ canyáng casama, na pinakikinggan siyá'y hindî siyá tinítinguan, ay nagpatuloy:

—Nakialam acó sa usapín sa cahing̃ian ng̃ inyóng amá. Dumulóg acó sa bantóg na abogadong filipino, ang binatang si A—; ng̃uni't tumangguí sa pagsasanggalang.—"Sa akin ay matatalo"—ang wicà sa akin.—Panggagaling̃an ang pagsasanggaláng co ng̃ isáng bagong sumbong na laban sa canyá at marahil ay laban sa akin. Pumaroon pô cayó cay guinoong M—, na masilacbóng manalumpátì, taga España at lubháng kinaaalang-alang̃anan. "Gayón ng̃a ang aking guinawâ, at ang balitang abogado ang nang̃asiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ng̃ boong catalinuhan at caningning̃án. Datapwa't marami ang mg̃a caaway, at ang ilá'y mg̃a líhim at hindî napagkikilala. Saganà ang mg̃a sacsíng sabuát, at ang caniláng mg̃a paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang cabuluhán sa isáng salitang palibác ó patuyâ ng̃ nagsásanggalang, dito'y tumitibay at tumítigas. Cung nasusunduan ng̃ abogadong mawaláng cabuluhán ang caniláng mg̃a bintáng, sa pagpapakilala ng̃ pagcacalabán-lában ng̃ canicanilang saysáy at ng̃ mg̃a saysáy niláng sarili, pagdaca'y lumálabas ang mg̃a ibáng sumbóng. Isinusumbóng niláng nang̃amcám siyá ng̃ maraming lúpà, hining̃án siyáng magbayad ng̃ mg̃a casiráan Páhiná 45at mg̃a caluguiháng nangyari; sinabi niláng siya'y nakikipagcaibigan sa mg̃a tulisán, upang pagpitaganan nilá ang kanyáng mg̃a pananím at ang canyáng mg̃a hayop. Sa cawacasa'y nagulóng totoo ang usapíng iyón, na anó pa't ng̃ maguíng isáng taòn na'y waláng nagcacawatasáng sino man. Napilitang iwan ng̃ "alcade"[107] ang canyáng catungculan, hinalinhán siyá ng̃ ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa catuwiran, ng̃uni't sa casaliwâang palad, ito'y iláng buwán lamang nanatili roon, at ang napahalili sa canyá'y napacalabis naman ang pagca maibiguín sa mabuting cabayo.

Ang mg̃a pagtitiis ng̃ hirap, ang mg̃a samâ ng̃ loob, ang mg̃a pagdarálitâ sa bilangguan, ó ang canyáng pagpipighatî ng̃ canyáng mapanood ang gayóng caraming gumaganti ng̃ catampalasanan sa guinawâ niyá sa caniláng mg̃a cagaling̃an, ang siyáng sumirà sa catibayan ng̃ canyáng catawang bacal, at dinapúan siyá, niyáng sakít na ang libing̃an lamang ang nacagagamot. At ng̃ matatapos na ang lahát, ng̃ malapit ng̃ tamuhín niyá, ang cahatuláng siyá'y waláng casalanan, at hindî catotohanang siyá'y caaway ng̃ Bayang España, at di siyá, ang may sala ng̃ pagcamatáy ng̃ mánining̃il, namatáy sa bilanggúang walâ sino man sa canyáng tabí. Dumatíng acó upang mapanood ang pagcalagót ng̃ canyáng hining̃á.

Tumiguil ng̃ pananalitâ ang matandâ; hindi nagsalitâ si Ibarra ng̃ anó man. Samantala'y dumatíng silá sa pintúan ng̃ cuartel. Humintô ang militar, iniabót sa canyá ang camáy at nagsabi:

—Binatà, ipagtanóng ninyó cay Capitang Tiago ang mg̃a paliwanag. Ng̃ayó'y ¡magandáng gabí pô! Kinacailang̃an cong tingnán cung may nangyayaring anó man.

Waláng imìc na hinigpît na mairog ni Ibarra ang payat na camáy ng̃ Teniente, at hindî cumikibo'y sinundán ng̃ canyáng mg̃a matá itó, hanggáng sa dî na mátanaw.

Marahang bumalíc at nacakita siyá ng̃ isáng nagdaraang carruaje; kinawayán niya ang cochero:

—Marahil nanggaling itó sa calabozo—ang inisip ng̃ cochero sa canyáng sarili, sacá hinaplit ng̃ látigo ang canyáng mg̃a cabayo.

ISANG BITUIN SA GABING MADILIM

Nanhíc si Ibarra sa canyáng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulóg sa isáng sillón, at canyáng pinagmasdán ang boong abót ng̃ ting̃in, na malakí ang natatanaw, salamat sa nacabucás na bintanà.

Totoong maliwanag, sa caramihan ng̃ ilaw, ang catapát na báhay sa cabiláng ibayo, at dumárating hanggáng sa canyáng "cuarto" ang mg̃a masasayáng tínig ng̃ mg̃a instrumentong may cuerdas ang caramihan.—Cung hindî totoong guló ang canyáng isip, at cung siyá sana'y maibiguíng macaalam ng̃ mg̃a guinágawâ ng̃ capowâ táo'y marahil ninais niyáng mapanood, sa pamamag-itan ng̃ isáng gemelos [108], ang nangyayari sa kinalalagyán ng̃ gayóng caliwanagan; marahil canyáng hinang̃âan ang isá, riyán sa mg̃a cahimáhimaláng napapanood, isá riyán sa mg̃a talinghagang napakikita, na maminsanminsang nátitingnan sa mg̃a malalakíng teatro sa Europa, na sa marahan at caayaayang tínig ng̃ orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitnâ ng̃ isáng ulán ng̃ iláw, ng̃ isáng bumúbugsong agos ng̃ mg̃a diamante at guintô, sa isáng cárikitdìkitang mg̃a pamuti, nababalot ng̃ lubháng manipís at nang̃ang̃aninag na gasa ang isáng diosa, ang isáng "silfide"[109] na lumalacad na halos hindî sumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan ng̃ maningning na sinag: sa canyáng pagdatíng ay cusang sumisilang ang mg̃a bulaclác, nagbíbigay galác, ang mg̃a sayáw, nang̃apupucaw ang matimyás na tugtugan, at ang mg̃a pulutóng ng̃ mg̃a díablo, mg̃a ninfa [110], mg̃a sátiro [111], mg̃a génio [112], mg̃a zagala [113], mg̃a ángel Páhiná 48mg̃a pastor ay sumásayaw, guinagalaw ang mg̃a pandereta, nang̃agpapaliguidliguid at inihahandog ng̃ bawa't isá sa paanan ng̃ diosa ang canícaniláng alay. Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbáng at matowíd ang pang̃ang̃atawán, tagláy ang mainam na pananamít ng̃ mg̃a anác na babae ng̃ Filipinas, na nangguíguitnâ sa nacaliliguid na sarisaring táo na masasayáng cumikilos at nang̃agcucumpasan. Diyá'y may mg̃a insíc, mg̃a castilà, mg̃a filipino mg̃a militar, mg̃a cura, mg̃a matatandáng babae, mg̃a dalaga, mg̃a bagongtao, at ibá pa. Na sa tabí ng̃ diosang iyón si párì Dámaso, at si párì Dámaso'y ng̃umíng̃iting catulad ng̃ isáng nasacaluwalhatîan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa canyá, at iniaayos ni Doña Victorina sa canyáng pagcagandagandang buhóc ang isáng tuhog na mg̃a perla at mg̃a brillante, na cumíkislap ng̃ sarisaring kináng ng̃ culay ng̃ bahaghárì. Siyá'y maputî, nápacaputî marahil, ang mg̃a matáng halos laguing sa ibabâ ang ting̃ín ay pawang nang̃agpapakilala ng̃ isáng cálolowang cálinislinisan, at pagcâ siyá'y ng̃umíng̃itî at nátatanyag ang canyáng mapuputî at malilìt na mg̃a ng̃ípin, masasabing ang isáng rosa'y bulaclác lamang ng̃ cahoy, at ang garing ay pang̃il ng̃ gadya [114] lamang. Sa pag-itan ng̃ nang̃ang̃aninag na damít na piña at sa paliguid ng̃ canyáng maputî at linalic na líig ay "nang̃agkikisapan," gaya ng̃ sabi ng̃ mg̃a tagalog, ang masasayáng mg̃a matá, ng̃ isáng collar na mg̃a brillante. Isáng lalaki lamang ang tila mandin hindî dumaramdam ng̃ canyáng maningníng na akit: itó'y isáng batà pang franciscano, payát, nanínilaw, putlâin, na tinátanaw na dî cumikilos ang dalaga, buhat sa maláyò, cawáng̃is ng̃ isáng estátua [115], na halos hindî humíhing̃á.

Datapuwa't hindî nakikita ni Ibarra ang lahát ng̃itó: napapagmasdan ng̃ canyáng mg̃a matá ang ibáng bagay. Nacúculong ang isáng munting luang ng̃ apat na hubád at maruruming pader; sa isá sa mg̃a pader, sa dácong itáas ay may isáng "reja"; sa ibabaw ng̃ maramí at casuclamsuclam na yapacán ay may isáng baníg, at sa ibabaw ng̃ baníg ay isáng matandáng lalaking naghíhing̃alô; ang matandáng lalaking nahihirapan ng̃ paghing̃á ay inililing̃ap sa magcabicabilà ang mg̃a mata at umiiyac na ipinang̃ung̃usap ang isáng pang̃alan; nag-íisa ang matandáng lalaki; manacanacang náriring̃ig ang calansíng ng̃ isáng tanicalâ ó isáng buntóng-hining̃áng naglalampasan sa mg̃a pader ... at pagcatapos, doon sa maláyò'y may isáng masayáng piguíng, hálos ay isáng mahalay na pagcacatowâ; isáng binata'y nagtátawa, ibinubuhos ang álac sa mg̃a bulaclác, sa guitnâ ng̃ Páhiná 49mg̃a pagpupuri at sa mg̃a tang̃ing tawanan ng̃ mg̃a ibá. At ¡ang matandáng lalaki'y catulad ng̃ pagmumukhà ng̃a canyáng amá! ¡ang binata'y camukhâ niyá at canyáng pang̃alan ang pang̃alang ipinang̃ung̃usap na casabáy ang tang̃is!

Nang̃amatáy ang mg̃a ílaw ng̃ catapát na báhay, humintô ang músìca at ang caing̃ayan, ng̃uni't náririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sigáw ng̃ canyáng amá, na hinahanap ang canyáng anác sa canyáng catapusáng horas.

Inihihip ng̃ catahimicán ang canyáng hungcag na hining̃a sa Maynilà, at warì mandi'y natutulog ang lahát sa mg̃a bísig ng̃ walâ; náriring̃ig na nakikipaghalínhinan ang talaoc ng̃ manóc sa mg̃a relój ng̃ mg̃a campanario at sa mapangláw na sigáw na "alerta" ng̃ nayáyamot na sundalong bantáy; nagpapasimulâ ng̃ pagsung̃aw ang capirasong bowán; wari ng̃a'y nang̃agpapahing̃aláy na ang lahát; si Ibarra man ay natutulog na ri't marahil ay napagál sa canyáng malulungcot na mg̃a caisipán ó sa paglalacbáy.

Ng̃uni't hindî tumutulog, nagpúpuyat, ang batang franciscanong hindî pa nalalaong nakita nating hindî cumikilos at hindî umíimic. Napapatong ang síco sa palababahan ng̃ durung̃awan ng̃ canyáng "celda" at saló ng̃ pálad ng̃ camáy ang putlai't payát na mukhâ, canyáng pinanonood sa maláyò ang isáng bituing numíningning sa madilím na lang̃it. Namutlâ at nawalâ ang bituwin, nawalâ rin ang mg̃a bahagyáng sínag nang nagpápatay na bowán; ng̃uni't hindî cumilos ang fraile sa canyáng kinálalagyan: niyao'y minamásdan niyá, ang malayong abót ng̃ ting̃ing napapawî sa ulap ng̃ umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na nágugulaylay pa.

VI.

CAPITANG TIAGO

Samantalang natutulog ó nag-aagahan ang ating mg̃a guinoo'y si Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cailán ma'y hindî tayo naguíng panauhín niyá, walâ ng̃a tayong catuwiran ó catungculang siyá'y pawaláng halagá at huwág siyáng pansinín, cahi't sa mahalagáng capanahunan.

Palibhasa'y pandác, maliwanag ang culay, bilóg ang catawán, at ang mukhâ, salamat sa saganang tabâ, na alinsunod sa mg̃a nalúlugod sa canyá'y galing daw sa lang̃it, at anáng mg̃a caaway niyá'y galing daw sa mg̃a dukhâ, siyá'y mukháng bátà cay sa tunay niyáng gulang: sino ma'y maniniwalang tatatlompo't limang taón lamang siyá. Táong banál ang laguing anyô ng̃ canyáng pagmumukhâ ng̃ panahóng nangyayari ang sinasaysay namin. Ang báo ng̃ canyáng úlong bilóg, maliit at nalalaganapan ng̃ buhóc na casing itím ng̃ luyong, mahabà sa dacong harapán at totoong maiclî sa licuran; hindî nagbabago cailán man ng̃ anyô ang canyáng mg̃a matang malilíit man ay dî singkít na gaya ng̃ sa insíc, mahayap na hindî sapát ang canyáng ilóng, at cung hindî sana pumang̃it ang canyáng bibíg, dahil sa napacalabís na pagmamascada niyá at pagng̃àng̃à, na sinisimpan ang sapá sa isáng pisng̃í, na siyáng nacasisirà ng̃ pagcacatimbang ng̃ tabas ng̃ mukhâ, masasabi naming totoong magalíng ang canyáng paniniwalà at pagpapasampalatayáng siyá'y magandáng lalaki. Gayón mang napapacalabis ang canyáng pananabaco't pagng̃àng̃à ay nananatiling mapuputî ang canyáng mg̃a sariling ng̃ipin, at ang dalawang ipinahirám sa canyá ng̃ dentista, sa halagáng tiglalabing dalawang piso ang bawa't isá.

Ipinalalagay na siyá'y isá sa mg̃a lalong mg̃a mayayamang "propietario"[116] sa Binundóc, at isá sa lalong mg̃a pang̃ulong "hacendero"[117], dahil sa canyáng mg̃a lúpà sa Capampang̃an at sa Laguna ng̃ Bay, lalonglalò na sa bayan ng̃ San Diego, na doo'y itinataas taón taón ang buwis ng̃ lúpà. Ang San Diego Páhiná 52ang lalong naiibigan niyáng báyan, dahil sa caligaligayang mg̃a páliguan doon, sa balitang sabung̃án, ó sa mg̃a hindî niyá nalilimot na canyáng naaalaala: doo'y nátitira siyá ng̃ dalawáng buwán sa bawa't isáng taón, ang cadalian.

Maraming mg̃a báhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa Rosario. Siyá't isáng insíc ang may hawác ng̃ "contrata" ng̃ opio at hindî ng̃a cailang̃ang sabíhing silá'y nang̃agtutubò ng̃ lubháng malakí. Siyá ang nagpapacain sa mg̃a bilanggô sa Bilibid at nagpapádala ng̃ damó sa maraming mg̃a pang̃ulong báhay sa Maynilà; dapat unawâing sa pamamag-itan ng̃ "contrata." Casundô niyá ang lahát ng̃ mg̃a pinunò, matalinò, magalíng makibagay at may pagcapang̃ahás, pagcâ nauucol sa pagsasamantalá ng̃ mg̃a pagcâ iláng ng̃ ibá; siyá ang tang̃ing pinang̃ang̃anibang capang̃agáw ng̃ isáng nagng̃ang̃alang Perez, tungcól sa mg̃a "arriendo" at mg̃a "subasta" ng̃ mg̃a sagutin ó pang̃ang̃atungculang sa towi na'y ipinagcacatiwálâ ng̃ Gobierno ng̃ Filipinas sa mg̃a camáy ng̃ mg̃a "particular"[118]. Cayâ ng̃a't ng̃ panahóng nangyayari ang mg̃a bagay na itó, si Capitang Tiago'y isáng taong sumasaligaya; ang ligaya bagáng macacamtan sa mg̃a lupaíng iyón ng̃ isáng táong maliit ang báo ng̃ úlo: siyá'y mayaman, casundô ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ mg̃a táo.

Na siyá'y casundô ng̃ Dios, itó'y isáng bagay na hindî mapag-aalinlang̃anan: halos masasabing marapat sampalatayanan: waláng cadahilanan upang mácagalit ng̃ mabaít na Dios, pagcâ magalíng ang calagayan sa lúpà, pagcâ sa Dios ay hindî nakikipag-abot-usap cailán man, at cailán ma'y hindî nagpapautang sa Dios ng̃ salapî. Cailán ma'y hindî nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a pananalang̃in, cahi't siyá'y na sa lalong malalakíng mg̃a pagcaguipít; siyá'y mayaman at ang canyáng salapî ang sa canyá'y humahalili sa pananalang̃in. Sa mg̃a misa at sa mg̃a "rogativa'y" lumaláng ang Dios ng̃ mg̃a macapangyarihan at mg̃a palalong mg̃a sacerdote. Lumaláng ang Dios, sa canyáng waláng hanggáng cabaitan, ng̃ mg̃a dukhâ, sa iguiguinhawa ng̃ mg̃a mayayaman, mg̃a dukháng sa halagáng piso'y macapagdarasal ng̃ cahi't labing anim na mg̃a misterio at macababasa ng̃ lahát ng̃ mg̃a santong libro, hanggáng sa "Biblia hebráica" cung daragdagan ang bayad. Cung dahil sa isáng malakíng caguipita'y manacánacáng kinacailang̃an ang mg̃a saclolo ng̃ calang̃itan at waláng makita agád cahi't isáng candilang pulá ng̃ insíc, cung magcagayo'y nakikiusap na siyá sa mg̃a santo at sa mg̃a santang canyáng pintacasi, at ipinang̃ang̃acò sa canilá ang maraming bagay upang silá'y mapilitan at lubós mapapaniwalaang tunay na magalíng ang canyáng mg̃a hang̃ád. Datapuwa't ang totoong lálò niyáng pinang̃ang̃acuan at guináganapan ng̃ mg̃a Páhiná 53pang̃acò ay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje; sapagcá't sa iláng may caliliitang mg̃a santo'y hindî ng̃a lubháng gumáganap at hindî rin totoong nag-uugaling mahál ang táong iyón; ang cadalasa'y pagcâ kinamtán na niyá ang pinipita'y hindî na muling nágugunítà ang mg̃a santong iyón; tunay ng̃a't hindî na namán silá mulíng liniligalig niyá, at cung sacali't napapanaho'y talastás ni Capitáng Tiagong sa calendario'y maraming mg̃a santong waláng guinágawâ sa lang̃it marahil. Bucód sa roo'y sinasapantáhà niyáng malakí ang capangyariha't lacás ng̃ Virgen de Antipolo cay sa mg̃a ibáng Virgeng may dalá mang bastóng pilac, ó mg̃a Niño Jesús na hubó't hubád ó may pananamít, ó mg̃a escapulario, mg̃a cuintás ó pamigkís na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulaàn nitó'y ang pagcâ hindi mápalabirô ang Guinoong Babaeng iyón, mápagmahal sa canyáng pang̃alan, caaway ng̃ "fotografía"[119], ayon sa sacristán mayor sa Antipolo, at sacâ, pagca siya'y nagagalit daw ay nang̃íng̃itim na cawang̃is ng̃ luyong, at nanggagaling namán sa ang ibáng mg̃a Virgen ay may calambután ang púsò at mapagpaumanhin: talastás ng̃ may mg̃a táong iniibig pa ang isáng haring "absoluto"[120] cay sa isáng haring "constitucional"[121], cung hindî náriyan si Luis Catorce [122] at si Luis Diez y Seis [123], si Felipe Segundo [124] at si Amadeo Primero [125]. Sa cadahilanan ding itó marahil cayâ may nakikitang mg̃a insíc na di binyagan at sampóng mg̃a castilang lumalacad ng̃ Páhiná 54paluhód sa balitang sambahan; at ang hindî lamang napag-uusísà pa'y ang cung bakit nang̃agtatanan ang mg̃a curang dalá ang salapî ng̃ casindácsindác na Larawan, napasa sa América at pagdatíng doo'y napacácasal.

Ang pintuang iyán ng̃ salas, na natátacpan ng̃ isáng tabing na sutlâ ay siyáng daang patung̃ó sa isáng maliit na capilla ó pánalang̃inang dî dapat mawalâ sa alin mang báhay ng̃ filipino: naririyan ang mg̃a "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming mg̃a "dios lar," sa pagca't lalong minamágaling ng̃ guinoong ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hindî niyá naabót ng̃ pag-iisip. Doo'y may napapanood na mg̃a larawan ng̃ "Sacra Familia"[129] na pawang garing mulâ, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mg̃a dacong dulo ng̃ mg̃a camáy at paa, cristal ang mg̃a matá, mahahabà ang mg̃a pilíc matá at culót at culay guintô ang mg̃a buhóc, magagandáng yárì ng̃ escultura sa Santa Cruz. Mg̃a cuadrong pintado ng̃ óleo ng̃ mg̃a artistang taga Pácò at taga Ermita, na ang naroroo'y ang mg̃a pagpapasakít sa mg̃a santo, ang mg̃a himalâ ng̃ Vírgen at iba pa; si Santa Lucíang nacatitig sa lang̃it, at hawác ang ísáng pinggáng kinalalagyan ng̃ dalawá pang matáng may mg̃a pilìc-matá at may mg̃a kílay, na catulad ng̃ napapanood na nacapintá sa "triángulo" ng̃ Trinidad ó sa mg̃a "sarcófago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hábitong guingón at pinagmámasdang tumatang̃is ang isáng Niño Jesús, na may damit Capitan General, may tricornio [131], may sable at may mg̃a botang tulad sa sayáw ng̃ mg̃a musmós na batà sa Madrid: sa ganáng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ng̃ gayóng anyó'y cahi't idagdág ng̃ Dios sa canyáng capangyarihan ang capangyarihan ng̃ isáng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siyá ng̃ mg̃a franciscano, na catulad ng̃ paglalarò sa isáng "muñeca" ó larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isáng San Antonio Abad, na may isáng baboy sa tabí, at ang ísip ng̃ carapatdapat na Capitan, ang baboy na iyó'y macapaghihimalâng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitóng cadahilana'y hindî siyá, nang̃ang̃ahás tumawag sa hayop na iyón ng̃ Páhiná 55"baboy" cung dî "alágà ng̃ santo señor San Antonio;" isáng San Francisco de Asís na may pitông pacpác at may hábitong culay café, na nacapatong sa ibabaw ng̃ isáng San Vicente, na walâ cung dî dádalawang pacpac, ng̃uni't may dalá namáng isáng cornetín; isáng San Pedro Mártir na biyác ang ulo, at tang̃an ng̃ isáng dî binyagang nacaluhod ang isâng talibóng ng̃ tulisán, na na sa tabi ng̃ isáng San Pedro na pinuputol ang taing̃a ng̃ isáng moro, na marahil ay si Malco, na nang̃ang̃atlabi at napapahindîc sa sakít, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang sasabung̃ing nacatuntong sa isáng haliguing "dórico"[132], at sa bagay na ito'y inaacalà ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguiguîng santo ang tumagâ at gayon din ang mátagà. ¿Sino ang macabibilang sa hucbóng iyón ng̃ mg̃a larawan at macapagsasaysay ng̃ mg̃a canicanyáng túng̃o't mg̃a cagaling̃ang doo'y natitipon?!Hindî ng̃a magcacasiyang masabi sa isáng capítulo lamang! Gayón ma'y sasabihin din namin ang isáng magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahán, halos isáng metro ang táas: nang̃ang̃atábì ang arcángel, nanglilisic ang mg̃a mata, cunót ang noo at culay rosa ang mg̃a pisng̃í; nacasuot sa caliwáng camay ang isáng calasag griego, at iniyayambâ ng̃ canan ang isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi ó sa lumapit sa canyá, ayon sa nahihiwatigan sa canyáng acmâ at pagting̃íng hindî ang tung̃o'y sa demoniong may buntót at may mg̃a sung̃ay na ikinacagat ang canyáng mg̃a pang̃il sa bintíng dalaga ng̃ arcángel. Hindî lumalapit sa canyá cailán man si Capitang Tiago, sa tacot na bacâ maghimalâ. ¿Mamacailán bagáng gumaláw na parang buháy ang hindî lamang iisáng larawan, cahi't anóng pagcapang̃itpang̃it ang pagcacágawang gaya ng̃ mg̃a nanggagaling sa mg̃a carpintería sa Paete, at ng̃ mang̃ahiyâ at magcamít caparusahán ang mg̃a macasalanang hindî nananampalataya? Casabiháng may isáng Cristo raw sa España, na nang siyá'y tawaguing sacsí ng̃ mg̃a nang̃acò sa pagsinta, siyá'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan ng̃ minsang pagtang̃ô ng̃ úlo sa haráp ng̃ hucóm; may isáng Cristo namáng tinanggál sa pagcapácò ang canang camáy upang yacapin si Santa Lutgarda; at ¿anó? hindî ba nababasa ni Capitang Tiago sa isáng maliit na librong hindî pa nalalaong inilalathalà, tungcol sa isáng pagsesermong guinawâ sa pamamag-itan ng̃ tinang̃òtang̃ô at kinumpáscumpás ng̃ isáng larawan ni Santo Domingo sa Soriano? Waláng sinabing anó man lamang salitâ ang santo; ng̃uni't naacalà ó inacalà ng̃ sumulat ng̃ librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyáng mg̃a tinang̃òtang̃ô at kinumpáscumpás ay ipinagbibigay Páhiná 56alâm ang pagcatapos ng̃ santinacpán [133] ¿Hindi ba sinasabi namáng malaki ang pamamagà ng̃ isáng pisng̃i cay sa cabilâ ng̃ Virgen de Luta ng̃ bayan ng̃ Lipá at capol ng̃ putic ang mg̃a laylayan ng̃ canyáng pananamít? ¿Hindi bâ itó'y lubós na pagpapatotoong ang mg̃a mahál na larawa'y nagpapasial din namá't hindî man lamang itinataas ang caniláng pananamít, at sinásactan din namán silá ng̃ bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? ¿Hindi bâ namasdán ng̃ canyáng sariling matang maliliit ang lahát ng̃ mg̃a Cristo sa sermón ng̃ "Siete Palabra"[134] na gumágalaw ang úlo at tumatang̃ong macaitló, na siyáng nacaaakit sa pagtang̃is at sa mg̃a pagsigáw ng̃ lahát ng̃ mg̃a babae at ng̃ mg̃a calolowang mahabaguing talagáng mg̃a taga lang̃it? ¿Anó pa? Napanood din namán naming ipinakikita ng̃ pári sa mg̃a nakíkinig ng̃ sermón sa canyá sa oras ng̃ pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isáng panyóng punô ng̃ dugô, at camí sana'y tatang̃is na sa malaking pagcaáwà, cung di lamang sinabi sa amin ng̃ sacristan, sa casaliwang palad ng̃ aming cálolowa, na iyón daw ay birò lamang: ang dugóng iyon-anya-ay sa inahíng manóc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at ang sacristan ay matabâ. Si Capitang Tiago ng̃a, palibhasa'y taong matalinò at banál, ay nag-iing̃at na huwag lumapit sa Krís ni San Miguel.—¡Lumayô tayo Páhiná 57sa mg̃a pang̃anib!—ang sinasabi niyá sa canyáng sarili—nalalaman co ng̃ isáng arcángel; ¡ng̃uni't hindî, walâ acong tiwalà! ¡walâ acong tiwalà!

Hindî dumaráan ang isáng taóng hindî siyá nakikidaló sa pagpasa Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dalá'y isáng orquesta: cung nároroon na'y pinagcacagulan niyá ang dalawá sa lubháng maraming mg̃a misa de graciang guinágawâ sa boong tatlóng siyám, at sa mg̃a ibáng araw na hindî guinágawâ ang pagsisiyám, at nalíligò pagcatapos sa bantóg na "batis" ó bucál, na ayon sa pinasasampalatayana'y naligò roon ang mahál na larawan. Nakikita pa ng̃ mg̃a mapamintacasing táo ang mg̃a bacás ng̃ mg̃a páa at ang hilahis ng̃ buhóc ng̃ Vírgen de la Paz sa matigás na bató, ng̃ pigaín niyá ang mg̃a buhóc na iyón, anó pa't waláng pinagibhan sa alín mang babaeng gumagamit ng̃ lang̃is ng̃ niyóg, at para manding patalím ang canyáng mg̃a buhóc, ó cung dili cayá'y diamante at waláng pinag-ibhán sa may sanlibong tonelada ang bigát. Ibig sana naming ihaplít ng̃ cagulatgulat na larawan ang canyáng mahál na buhóc sa mg̃a matá ng̃ mg̃a táong mapamintacasing itó, at canyáng tuntung̃an ang caniláng dilà ó úlo.—Doón sa tabí rin ng̃ bucál na iyón ay dapat cumain si Capitang Tiago ng̃ inihaw na lechón, dalág na sinigáng sa mg̃a dahon ng̃ alibangbang, at ibá pang mg̃a lutong humiguít cumulang ang saráp. Mahiguíthiguít sa apat na raang piso ang nagugugol sa canyá sa dalawáng misang iyón, datapuwa't maipalálagay na múra, cung pag-iisip-isipin ang capuriháng tinatámo ng̃ Iná ng̃ Dios sa mg̃a ruedang apóy, sa mg̃a cohete, sa mg̃a "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinákamtan sa bóong isáng taón dahil sa mg̃a misang itó.

Ng̃uni't hindî lamang sa Antipolo guinagawâ niyá ang canyáng maing̃ay na pamimintacasi. Sa Binundóc, sa Capampang̃an at sa bayan ng̃ San Diego: pagcâ magsasabong ng̃ manóc na may malalakíng pustahan, nagpápadala siyá sa cura ng̃ mg̃a salapíng guintóng úcol sa mg̃a misang sa canyá'y magpapálà, at tulad sa mg̃a romanong nang̃agtátanong muna sa caniláng mg̃a "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalíng ang caniláng mg̃a sisiw na iguinagalang; pinagtatanung̃an din ni Capitang Tiago ang canyáng sariling mg̃a "augur"; ng̃uni't tagláy ang mg̃a pagbabagong hatol ng̃ mg̃a panahón at ng̃ mg̃a bagong catotohanan. Pinagmámasdan niyá ang ning̃as ng̃ mg̃a candílà, ang úsoc ng̃ incienso, ang voces ng̃ sacerdote at ibá pa, at sa lahát ng̃ bagay pinagsisicapan niyáng mahiwatigan ang canyáng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si Capitáng Tiago sa mg̃a pakikipagpustahan, at ang canyáng manacânaPáhiná 58cang pagcatalo'y nagmúmulâ sa mg̃a cadahilanang ang nagmisa'y namámalat, cacaunti ang mg̃a ílaw, masebo ang mg̃a "cirio"[136], ó napahalò cayâ ang isáng achoy sa mg̃a salapîng ipinagpamisa, at ibá pa: ipinaaninaw sa canyá ng̃ celadon ng̃ isáng Cofradía, na ang gayóng pagcápalihis ng̃ palad ay mg̃a pagtikím lamang sa canyá ng̃ Lang̃it, at ng̃ lalong mapapagtibay siyâ sa canyáng pananampalataya at pimimintacasi. Kinalúlugdan ng̃ mg̃a cura, iguinagalang ng̃ mg̃a sacristán, sinusúyò ng̃ magcacandiláng insíc at ng̃ mg̃a castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religión dito sa lupà, at sinasabi ng̃ mg̃a matataas at banal na mg̃a táong sa lang̃it man daw ay malakí rin ang lacás ng̃ canyáng capangyarihan.

Na siyá'y cásundò ng̃ Gobierno, ang baga'y na itó'y hindî dapat pag alinlang̃anan, bagá man tíla mandín may cahirapang itó'y mangyari. Waláng cáyang umísip ng̃ anó mang bagong bagay, nagágalac na sa canyáng casalucuyang pamumuhay, cailán ma'y laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa lahát ng̃ mg̃a oficina, maghandóg ng̃ mg̃a hítang jamón, mg̃a capón, mg̃a pavo, mg̃a bung̃ang cáhoy at halamang gáling sa Sunsông sa alin mang panahón ng̃ isáng taón. Cung náriring̃ig niyáng sinasabing masasamâ ang mg̃a tunay na lahing filipino, siyáng hindî nagpapalagay sa sariling dî siyá dalisay na tagalog, nakikipintas siyá at lálò pa manding masamâ ang canyáng guinagawang pagpulà; sacali't ang pinipintasa'y ang mg̃a mestizong insíc ó mestizong castilà, siyá nama'y nakíkipintas, marahil sa pagca't inaacalà na niyáng siyá'y dalisay na "ibero"[137]: siyá ang unaunang pumupuri sa lahát ng̃ mg̃a pagpapabuwís, lalo't cung sa licuran nitó'y naáamo'y niyáng may "contrata" ó isáng "arriendo." Lágui ng̃ may handâ siyáng mg̃a orquesta upang bumatì at tumapát sa canino mang mg̃a gobernador, mg̃a alcalde, mg̃a fiscal, at iba pa, sa caniláng mg̃a caarawán ng̃ santong calagyô, caarawán ng̃ capang̃anacan, pang̃ang̃anác ó pagcamatáy ng̃ isáng camag-anac, sa maiclíng salitá'y ang anó mang pagbabagong lacad ng̃ pamumuhay na caraniwan. Nagpápagawâ ng̃ mg̃a tuláng pangpuri sa mg̃a táong sinabi na, ng̃ mg̃a himnong ipinagdíriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan sa lang̃it ng̃ palma ng̃ mg̃a banál" (ó palmeta) at iba't iba pang mg̃a bagay.

Naguíng Gobernadorcillo siyá ng̃ "gremio" ng̃ mg̃a "mestizong sangley", bagá man maraming nagsitutol, sa pagca't hindî siya nilá ipinalálagay na mestizong Páhiná 59insic. Sa dalawáng taóng canyáng pang̃ang̃apita'y nacasirà siyá ng̃ sampóng frac, sampóng sombrerong de copa at anim na bastón: ang frac at sombrero de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyáng at sa cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabung̃an, sa pamilihan, sa mg̃a procesión, sa mg̃a tindahan ng̃ mg̃a insíc, at sa ilalim ng̃ sombrero at sa loob ng̃ frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at nag-eesgrima ng̃ bastóng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at guinugulo ang lahát, tagláy ang isáng cahang̃ahang̃àng casipagan at isáng pagcamatimtimang lalò pa manding cahang̃ahang̃à. Cayâ ng̃a't ipinalalágay ng̃ mg̃a punong macapangyarihang siyá'y isáng magaling na táo, cagandagandahan ang púso, payápà, mápagpacumbabâ, masunurin, mapagpakitang loob, na hindî bumabasa ng̃ anó mang libro ó periódicong galing sa España, bagá man magalíng mag-wícang castílà; ang ting̃in sa canyá, nilá'y tulad sa pagmamasíd ng̃ isáng abáng estudiante sa gasgás na tacón ng̃ canyáng lumà ng̃ zapato, pakilíng dahil sa anyô ng̃ canyáng paglacad:—Naguiguing catotohanan, sa calagayan niyá, ang casabihán ng̃ mg̃a cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang casabiháng "beati possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa canyá yaóng mg̃a sabing griego na anáng ibá'y malî ang pagcacahulog sa wicang castilà: "¡Gloria á Dios en las alturas y paz á los hombres de buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita natin sa mg̃a susunod dito, hindî casucatáng magcaroon ang táo ng̃ magandáng calooban upang sumapáyapà. Ang mg̃a dî gumagalang sa religió'y ipinalálagay siyáng halíng; ipinalálagay siyá ng̃ mg̃a dukháng waláng awà, tampalasan, mapagsamantala ng̃ cahirapan ng̃ capuwà, at ipinalálagay naman ng̃ mg̃a mabababà sa canyáng siyá'y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At ¿ang mg̃a babae? ¡Ah, ang mg̃a babae! Umaaling̃awng̃aw ng̃ dî cawasà ang mg̃a paratang, na naririnig sa mg̃a mahihirap na mg̃a báhay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig daw na mg̃a taghóy, mg̃a hagulhól, na manacànacang may casamang mg̃a uhâ ng̃ isáng bagong caaanác. Hindî lamang íisang dalaga ang itinuturò ng̃ daliring mapagsapantahà ng̃ mg̃a namamayan: malamlám ang matá at looy na ang dibdib ng̃ gayóng dalaga. Ng̃uni't hindî nacabábagabag ng̃ canyáng pagtulog ang lahát ng̃ itó; hindî nacaliligalig ng̃ canyáng catahimican ang Páhiná 60sino mang dalaga; isáng matandáng babae ang siyang nacapagpapahirap ng̃ canyáng loob, isáng matandáng babaeng nakikipagtaasan sa canyá ng̃ pamimintacasi na naguíng dapat magtamò sa maraming cura ng̃ lalong malalaking pagpupuri at pagpapaunlác cay sa mg̃a kinamtán niyá ng̃ panahóng siyá'y guinágaling. May banál na pag-uunaháng ikinágagaling ng̃ Iglesia si Capitang Tiago at sacâ ang babaeng baong itóng pagmamanahan ng̃ mg̃a capatíd at ng̃ mg̃a pamangkín, tulad namán sa pag-aagawán ng̃ mg̃a vapor sa Capangpang̃ang pinakikinabang̃an ng̃ mg̃a táong báyan. ¿Naghandóg si Capitang Tiago sa isáng Vírgeng alín man ng̃ isang bastóng pílac na may mg̃a esmeralda at mg̃a topacio? Cung gayó'y pagdaca'y nagpapagawâ namán si Doña Patrocinio sa platerong si Gaudinez ng̃ isáng bastóng guintô na may mg̃a brillante. ¿Na nagtayô si Capitang Tiago ng̃ isáng arcong may dalawáng mukhâ, may balot na damít na pinabintógbintóg, may mg̃a salamín, mg̃a globong cristal, mg̃a lâmpara at mg̃a araña, handóg sa procesión nang naval? Cung gayó'y magpapatayô namán si Doña Patrocinio ng̃ isáng arcong may apat na mukhâ, matáas ng̃ dalawáng vara sa arco ni Capitang Tiago at lalong marami ang mg̃a bítin at ibá pang sarisaring mg̃a pamuti. Pagcâ nagcágayo'y guinagamit namán ni Capitang Tiago ang canyáng lalong nagágawang magalíng, ang bagay na canyáng ikinatatang̃ì: ang mg̃a misang may mg̃a bomba't ibá pang pangpasayáng guinagamitan ng̃ pólvora, at pagnangyari itó'y kinácagat ni Doña Patrocinio ng̃ canyáng mg̃a ng̃idng̃id ang canyáng lábì, sa pagca't palibhasa'y totoong mayamutin ay hindî niyá matiis ang "repique" ng̃ mg̃a campanà, at lalò ng̃ kinalúlupitan niyá ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Samantalang si Capitang Tiago'y ng̃umíng̃itì ay nag-iisip naman si Doña Patrocinio ng̃ paggantí, at pinagbabayaran niyá ng̃ salapì ng̃ mg̃a ibá ang lalong magagaling na magsermóng hirang sa limáng mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile sa Maynilà, ang lalong mg̃a balitang mg̃a canónigo sa Catedral, at sampô ng̃ mg̃a Paulista, at ng̃ mang̃ag sermón sa mg̃a dakilang araw tungcól sa mg̃a saysayin sa Teología [141], na lubhang malalalim sa mg̃a macasalanang waláng nalalaman cung dî wicang tindá lamang. Námasid ng̃ mg̃a cacampí ni Capitang Tiago, na si Doña Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at sinaságot namán silá ng̃ mg̃a cacampi ni Doña Patrocinio, na ang sermó'y bayád na, at sa ganang canyá'y ang pagbabayad ang siyáng lalong mahalagá. Sa cátapustapusa'y lubós na iguinupò si Capitang Tiago ni Doña Patrocinio, na naghandóg sa isáng simbahan ng̃ tatlóng andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan niyá ng̃ mahiguít na tatlóng líbong Páhiná 61piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na bawa't araw ay titiguil ng̃ paghing̃a ang matandáng babaeng itó, ó matatalo cayâ ang limá ó anim na usapín sa paglilincód lamang sa Dios; ang casamaang palad ay ipinagcásanggalang ang mg̃a usaping iyón ng̃ lalong magagalíng na abogado sa Real Audiencia, at tungcól sa canyáng búhay, waláng sucat na mapanghawacan sa canyá ang sakít, ang cawang̃is niyá'y cawad na patalím, marahil ng̃ may mapanghinularan ang mg̃a cálolowa, at cumacapit dito sa bayan ng̃ luhang gaya ng̃ mahigpit na pagcapit ng̃ galís sa balát ng̃ táo. Umaasa ang mg̃a cacampí ni Doña Patrociniong pagcamatáy nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si Capitang Tiago ma'y sásamba sa canyá sa mg̃a altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyáng ipinang̃ang̃aco, mamatáy lamang agád.

Gayón ng̃â ang calagayan ni Capitang Tiago ng̃ panahóng iyón. Tungcól sa panahóng nacaraa'y siyá'y bugtóng na anác ng̃ isáng mag-aasucál sa Malabóng mayaman din namán ang pagcabuhay, ng̃uni't nápacaramot, na anó pa't hindî nagcagugol ng̃ isáng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyáng anác, caya't naguíng alilâ si Santiaguillo ng̃ isang mabaít na dominico na pinagsicapang iturò ang lahát ng̃ maituturò at nalalaman niyá. Ng̃ magtátamo na si Santiago ng̃ caligayaháng siyá'y tawaguing "lógico", sa macatuwíd bagá'y ng̃ siyá'y mag-aaral na ng̃ "Lógica",[143] ang pagcamatáy ng̃ sa canyá'y nagtatangkilíc, na sinundán ng̃ pagcamatáy ng̃ canyáng amá, ang siyáng nagbigáy wacás ng̃ canyáng mg̃a pag-aaral, at ng̃ magcágayo'y napilitang siyáng mang̃asiwà sa paghahanap-buhay. Nag-asawa siyá sa isáng magandáng dalagang taga Santa Cruz, na siyáng tumulong sa canyá sa pagyaman, at siyáng sa canyá'y nagbigáy ng̃ pagcaguinoo. Hindî nagcásiya si Doña Pia Alba sa pamimili ng̃ azúcal, café at tínà: ninais niyáng magtaním at umani, at bumilí ang dalawáng bagong casál ng̃ mg̃a lúpà sa San Diego, at mulâ niyao'y naguíng caibigan na siyá ni párì Dámaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyáng lalong mayamang mámumuhunan sa bayan.

Naguiguing isáng gawáng dapat sisihin ang malabis niláng pag-susumakit sa pagpaparami ng̃ cayamanan, dahil sa silá'y hindî nagcacaanác, mulâ ng̃ silá'y mácasal na may anim na taón na, at gayón ma'y matuwid, matabâ at timbáng na timbáng ang pang̃ang̃atawán ni Doña Pia. Nawaláng cabuluhán ang canyáng mg̃a pagsisiyám, ó "novenario," ang canyáng pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol ng̃ mg̃a mapamintacasi; ang pagbibigay niyá, ng̃ mg̃a limós, ang pagsaPáhiná 62sayáw niyá sa procesión ng̃ Virgeng Turumbá, sa Pakil, sa guitnâ ng̃ mainit na araw ng̃ Mayo. Nawal-ang cabuluháng lahát, hanggang sa siyá'y hinatulan ni párì Dámasong pumaroon sa Obando, at pagdatíng doo'y sumayáw sa fiesta ni San Pascual Baylón, at huming̃î ng̃ isáng anác. Talastás na nating sa Obando'y may tatlóng nagcacaloob ng̃ mg̃a anác na lalaki at ng̃ mg̃a anác na babae; ang ibiguin: Nuestra Señora de Salambaw, Santa Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdaláng táo si Doña Pía ... ¡ay! tulad sa máng̃ing̃isdáng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil ng̃ pag-aawít ng̃ siyá'y macasumpong ng̃ isáng cayamanan; pumanaw cay Doña Pia ang catowaan, namangláw ng̃ dî anó lamang at hindî na nakita nino mang ng̃umitî.—¡Talagáng ganyán ang mg̃a naglílihi—ang sinasabi ng̃ lahát, sampô ni Capitang Tiago. Isáng lagnát na dumapò sa canyá pagcapang̃anác (fiebre puerperal) ang siyáng nagbigáy wacás sa canyáng mg̃a calungcutan, na anó pa't naiwan niyáng ulila ang isáng magandáng sanggól na babae, na inanác sa binyág ni Fr. Dámaso rin; at sa pagca't hindî ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canyá'y hiníhing̃ì, pinang̃alanan ang sanggól ng̃ Maria Clara, sa pagbibigáy unlác sa Virgen de Salambáw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may dalisay na capuriháng si San Pascual Baylón, sa hindî pagbangguît ng̃ canyáng pang̃alan.

Lumakí ang sanggól na babae sa mg̃a pag-aalagà ni tia Isabel, ang matandáng babaeng iyóng tulad sa fraile ang pakikipagcapuwà táo na nakita natin sa pasimulâ nitó.

Hindî tagláy ni María Clara ang maliliit na mg̃a matá, ng̃ canyáng amá: gaya rin ng̃ canyáng ináng malalakí ang mg̃a matá, maiitím, nalililiman ng̃ mahahabang mg̃a pilíc-matá, masasayá at caayaaya pagcâ naglálarô; malulungcót, hindî mapagcurò at anyóng naggugunamgunam pagcâ hindî ng̃umíng̃itî. Nang sanggól pa siyá'y culót ang canyáng buhác at halos culay guintô; ang ilóng niyáng magandá ang hayap ay hindî totong matang̃os at hindî namán sapát; ang bibíg ay nagpapaalaala sa maliliit at calugodlugod na bibíg ng̃ canyáng iná, tagláy ang mg̃a catowatowang bíloy sa mg̃a pisng̃î; ang balát niyá'y casíng nipís ng̃ pang-ibabaw na balát ng̃ sibuyas at maputíng culay búlac, anáng mg̃a nahihibáng na mg̃a camag-anac, na caniláng nakikita ang bacás ng̃ pagcâ si Capitang Tiago ang amá, sa maliliit at magandáng pagcacaanyô ng̃ mg̃a taing̃a ni María Clara.

Ipinalálagay ni tía Isabél na cayâ may pagca mukháng europeo si María Clara'y dahil sa paglilihí ni Doña Pía; natatandàang madalás nakita niyáng itó'y tumatang̃is sa harapán ni San Antonio, ng̃ mg̃a unang buwán ng̃ canyang pagbubuntís; gayón din ang isipan ng̃ isáng pinsang babae ni Capitang Tiago, ang Páhiná 63pinagcacáibhan lamang ay ang paghirang ng̃ santo: sa ganang canyá'y naglihi sa Virgen ó cay San Miguel. Isáng balitang filósofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang "Amat" [144], hinahanap ang caliwanagan ng̃ gayóng bagay sa ikinapangyayari sa calagayan ng̃ tao ng̃ mg̃a "planeta"[145].

Lumakí si María Clarang pinacaiirog ng̃ lahát, sa guitnâ ng̃ mg̃a ng̃iti at pagsinta. Ang mg̃a fraile ma'y linalarô siya pagcâ isinasama sa mg̃a procesióng puti ang pananamit, nalalala sa canyang malagô at culót na buhóc ang mg̃a sampaga at mg̃a azucena, may dalawang maliliit na pacpac na pilac at guintóng nacacabit sa licuran ng̃ canyang pananamít, at may tang̃ang dalawang calapating puting may mg̃a taling cintas na azul. At sacâ siya'y totoong masaya, may mg̃a pananalitang musmós na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibang̃an ng̃ pag-ibig, ay walang guinagawà cung di pacapurihin ang mg̃a santo sa Obando at ihatol sa lahat na sila'y umadhicâ ng̃ magagandang escultura nila.

Sa mg̃a lupaing na sa dacong ilaya ng̃ daigdig, pagdating ng̃ batang babae sa labing tatló ó labing apat na taón ay dinaratnan na ng̃ sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa calagayang iyang pagbabagong anyò, puspós ng̃ mg̃a talinghagà at ng̃ pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsunód sa mg̃a hatol ng̃ cura sa Binundóc, sa beaterio ng̃ Santa Catalina [146] upang tumanggap sa mg̃a monja ng̃ mg̃a turong banal. Tumatang̃is Páhiná 64si Maria Clarang nag-paalam cáy parì Dámaso at sa tang̃ing catotong canyang calaró-larô buhat sa camusmusan, cay Crisôtomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyóng sacali't nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan ng̃ mg̃a rejang lambal, at sa ilalim pa ng̃ pagbabantay ng̃ "Madre-Escucha", natira si María Clarang pitóng taón. Taglay ng̃ bawa't isa ang canicanicalang inaacalang icagagalíng ng̃ sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig ng̃ hilig ng̃ isa sa isa ng̃ mg̃a batà, pinagcayarîan ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang pagpapacasal sa canilang mg̃a anac, at sila'y nang̃agtatag ng̃ samahan. Ang pangyayaring itóng guinawâ ng̃ macaraan ang ilang taón buhat ng̃ umalís si Ibarra'y ipinagdiwang ng̃ dalawang pusong na sa magcabilang dúlo ng̃ daigdíg at na sa iba't ibang calagayang totoo.

VII.

MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"

Maagang nang̃agsimbá ng̃ umagang iyón si tía Isabel at si María Clara: mainam na totoo ang pananamít nitó at may tang̃ang isáng cuintás na azúl ang mg̃a butil, na inaarì niyáng parang brazalete,[147] at may salamín sa matá si tía Isabel, upang mabasa ang daláng "Ancora de Salvación"[148], samantalang nagmimisa.

Bahagyâ pa lamang nacaaalís sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang ibig na niyáng omowî, bagay na totoong ipinangguilalás at isinamâ ng̃ loob ng̃ mabaít na tíang waláng boong acalà cung dî ang canyáng pamangking babae'y mápagbanal at madasaling tulad sa isáng monja man lamang. Nagbubulóng, at pagcatapos na macapagcucrûz ay nagtindíg ang mabaít na matandáng babae.—¡Bah! patatawarin na acó ng̃ mabaít na Dios na dapat macakilala ng̃ púso ng̃ mg̃a dalaga cay sa inyó pô tía Isabel—Ang sasabihin sana ni María Clara sa canyá upang putlín ang canyáng matitindí, ng̃uni't sa cawacasa'y mg̃a pagsesermóng-ná.

Ng̃ayó'y nacapag-agahan na tila at nilílibang ni María Clara ang canyáng pagcainíp sa paggawâ ng̃ isáng sutláng "bolsillo", samantalang ibig pawìin ng̃ tía ang mg̃a bacás ng̃ nagdaang fiesta sa pagpapasimulâ ng̃ paggamit ng̃ isáng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago ang mg̃a iláng casulatan.

Bawa't lagunlóng sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay nang̃agpápacaba sa dibdib ng̃ vírgen at siya'y pinang̃ing̃ilabot. ¡Ah, ng̃ayó'y ibig niyáng maparoon ulî sa beaterio, sa casamahán ng̃ canyáng mg̃a caibigang babae! ¡Doo'y matitingnan niyá "siyáng" hindî mang̃íng̃inig, hindî magugulumihanan! Datapowa't ¿hindî bagá, siyá ang iyóng caibigan ng̃ panahóng musmus ca pa? ¿hindî bâ cayó'y nang̃aglálaro ng̃ laróng halíng at hanggáng sa cayó'y nag-aaway na manacànacâ? Ang dahil ng̃ mg̃a bagay na itó'y hindî co sasabihin; cung icáw na bumabasa'y umibig ay mapagkikilala mo, at cung hindî namán ay sayang na sa iyó'y aking sabihin; hindî mapag-uunawa ang mg̃a talinghagang itó ng̃ hindî na Páhiná 66casisinta cailán man.

—"Sa acalà co María'y may catowiran ang médico—ani Capitang Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutlâ ca ng̃ mainam at nagcacailang̃an ca ng̃ mg̃a mabubuting hang̃in. Anó bang acalà mo: ¿sa Malabón ... ó sa San Diego?

Namulá si Maríang tulad sa "amapola"[149] pagcárinig niyá nitóng hulíng pang̃alan, at hindî nacasagót.

—"Ng̃ayó'y páparoon cayó ni Isabel at icáw sa beaterio, at ng̃ cunin ninyó roon ang iyóng mg̃a damít, at macapagpaalam ca sa iyóng mg̃a caibigan; hindî ca na papasoc ulî roon.

Dinamdam ni María Clara iyáng hindî malírip na calungcutang bumabalot sa cálolowa, pagcâ iniiwan ang isáng kinatirahang pinatamuhán natin ng̃ caligayahán; ng̃uni't nagpagaang ng̃ canyáng pighatî ang pagcaalaala ng̃ isáng bagay.

—At sa loob ng̃ apat ó limáng araw, pagcâ may damít ca nang bágo'y paparoon tayo sa Malabón.... Walâ na sa San Diego ang iyóng ináama; ang curang nakita mo rito cagabí, iyóng paring bátà ay siyáng bagong cura natin doón ng̃ayón; siyá'y isáng santo.

—¡Lalong nacagágaling sa canyáng catawán ang San Diego, pinsan!—ang ipinaalaala ni tía Isabel;—bucód sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin doón, at sacâ malapit na ang fiesta.

Ibig sanang yacapin ni María Clara ang canyáng tía; ng̃uni't narinig niyáng tumiguil ang isáng coche ay siyá'y namutlâ.

—¡Ah, siyá ng̃â!—ang isinagót ni Capitang Tiago, at nagbago ng̃ pananalitâ at idinagdág:—¡Don Crisóstomo!

Nalaglág sa mg̃a camáy ni María Clara ang tang̃ang canyáng guinágawà; nag-acalà siyáng cumilos ay hindî nangyari: isáng pang̃ing̃ilabot ang siyáng tumátacbo sa canyáng catawán. Nárinig ang yabág ng̃ paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariwà at voces lalaki. Tulad sa cung ang voces, na itó'y may capangyarihang hiwágà, iniwacsí ng̃ dalaga ang laguím at nagtatacbó at nagtágò sa panalang̃inang kinálalagyan ng̃ mg̃a santo. Nagtawanan ang dalawáng magpinsan, at nárinig ni Ibarra ang ing̃ay ng̃ sinásarhang pintuan.

Namúmutlà, humíhing̃a ng̃ madalás, tinutóp ng̃ dalaga ang cumácabang dibdíb at nag-acalang makiníg. Náriníg ang voces, yaóng voces na pinacasísinta't sa panag-ínip lamang niyá náririnig: ipinagtátanong siyá ni Ibarra. Sa pagcahibáng sa towâ ay hinagcán niyá ang santóng sa canyá'y nálalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad ng̃ nabubuhay at ng̃ayóng siyá'y cahoy; láguì ng̃ may Páhiná 67magagandáng mg̃a tucsó! Pagcatapos ay humanap ng̃ isáng bútas ng̃ susîan, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyáng anyô; ng̃umíng̃itî si María Clara at ng̃ cunin siyá ng̃ canyáng tía sa gayóng panonood, sumabit sa líig ng̃ matandáng babae at sinisì itó ng̃ halíc na paulit-ulit.

—Ng̃uni't halíng, ¿anó ang nangyayari sa iyó?—ang sa cawacasa'y nasabi ng̃ matandáng babae, na pinapahid ang isáng lúhà sa mg̃a matá niyáng lantá na.

Nahiyâ si María Clara at tinacpán ang mg̃a matá, ng̃ canyáng mabibilog na mg̃a brazo.

—¡Halá, maghusay ca, halica!—ang sabi ng̃ matandáng babae ng̃ boong pag-irog.—Samantalang nakikipag-usap siyá sa iyóng amá ng̃ iyóng ... ¡halica at huwag cang magpahintay!

Napadalá ang dalagang tulad sa isáng musmós, at doon silá nagculóng sa canyáng "aposento."

Masayá ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ng̃ sumipót si tía Isabel na halos kinacaladcad ang canyáng pamangkíng babae, na nagpapaling̃àling̃à cung saansaan, datapuwa't hindî tumíting̃in sa canino mang táo....

¿Anóng pinag-usapan ng̃ dalawáng cálolowang iyón, anó ang canicaniláng sinabi diyán sa salitaan ng̃ mg̃a matá, na lalong lubós ang galíng cay sa salitaan ng̃ bibíg, salitaang ipinagcaloob sa cálolowa at ng̃ huwag macaguló ang ing̃ay sa pagtatamóng timyás ng̃ damdamin? Sa mg̃a sandalíng yaón, pagca nagcacawatasán ang dalawáng linikháng sumasaligaya sa kilos ng̃ mg̃a balintataóng natatabing̃an ng̃ mg̃a pilíc-matáng pinaglalampasanan ng̃ pag-iísip, ang pananalita'y mabagal, magaspáng, mahinà, wang̃is sa ugong ng̃ culóg na nang̃ang̃alagcag at waláng tuos cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabilís ng̃ kidlát: nagsasaysay ng̃ isáng damdaming kilala na, isáng isipang napag-uunawà, na, at cayâ lamang guinagamit itó'y sa pagcá't ang mithî ng̃ púsò'y siyáng nacapangyayari sa boong cataohang saganang saganà sa galác, íbig na ang boong catawán niyáng casama ang lahát ng̃ sancáp na lamán, butó at dugô at ang boong caisipán ay magsaysáy ng̃ hiwagang mg̃a catowâang inaawit ng̃ espíritu. Sa tanóng ng̃ pagsintá sa isáng sulyáp na numíningning ó lumálamlam, waláng mg̃a sagót ang salitâ: tumútugon ang ng̃itî, ang halíc ó ang buntóng hining̃á.

At pagcatapos, sa pagtacas ng̃ dalawáng nagsisintahan sa "plumero" ng̃ tía Isabel na nagpapabang̃on sa alicabóc, silá'y pumaroon sa azotea upang silá'y macapag-usap ng̃ boong calayâan sa silong ng̃ mg̃a bálag; ¿anó ang caniláng pinag-usapan ng̃ marahan at nang̃íng̃inig cayó, mg̃a maliliit na bulaclác ng̃ "cabello-de-ángel"? Cayó ang magsabi't may bang̃ó cayó sa inyóng hining̃á at may Páhiná 68mg̃a cúlay cayò sa inyóng mg̃a labì; icáw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-aral ca ng̃ di caraniwang mg̃a tínig sa líhim ng̃ gabíng madilim at sa talinghagà ng̃ aming mg̃a cagubatang virgen; sabihin ninyó, mg̃a sinag ng̃ áraw, maningníng na tagapagpakilala sa lúpà ng̃ Walang Hanggán, tang̃ing hindî nahahawacan sa daîgdig ng̃ mg̃a natátangnan: cayó ang mang̃agsabi, sa pagca't walâ acóng nalalamang isaysáy cung dî mg̃a cahaling̃áng hindî mainam dingguín.

Ng̃uni't yamang áayaw ninyóng sabihin, aking títingnan cung aking maisásaysay.

Ang lang̃it ay azul: nagpápagalaw ng̃ mg̃a dáhon at ng̃ mg̃a bulaclac ng̃ halamang gumagapang ang isáng malamig na amihang hindî amóy rosa,—dahil dito'y nang̃agsisipang̃inig ang mg̃a cabello—de—ángel—ang mg̃a halamang nacabitin, ang mg̃a tuyúng isdâ at ang mg̃a lámparang galing sa China. Ang ing̃ay ng̃ sagwáng humahalò ng̃ malabong tubig ng̃ ílog, ang dagundong ng̃ pagdaan ng̃ mg̃a coche at mg̃a carretón sa tuláy ng̃ Binundóc ay maliwanag na dumárating hanggang sa canilá; ng̃uni't hindî ang mg̃a ipinagbúbubulong ng̃ tía.

—Lalong magalíng—ang wicà nitó—diyá'y ang boong bayan ang siyáng bábantay sa inyó.

Nang magpasimulá'y walâ siláng pinagsalitaanan cung di pawang mg̃a cahaling̃an—iyáng mg̃a cahaling̃áng totoong nacacawang̃is niyáng mg̃a cayabang̃an ng̃ mg̃a nación sa Europa: masasarap at lásang pulót sa mg̃a magcacanación, datapuwa't nacapagtátawa ó nacapagpapacunót sa kilay ng̃ mg̃a taga ibang lupaín.

Ang babae, palibhasa'y capatíd ni Cain ay panibughuin, caya't dahil dito'y tumanong sa nang̃ing̃ibig sa canyá:

—¿Laguì bang isinaisip mo acó? ¿hindi mo ba acó linimot sa gayóng caraming mg̃a paglalacbá'y mo? ¡Pagcaramiraming malalakíng mg̃a ciudad na may pagcaramiraming magagandang mg̃a babae!...

Ang lalaki namán, palibhasa'y isá pa ring capatíd ni Caín ay marunong umiwas sa mg̃a tanóng at may caunting pagca sinung̃aling, cayâ ng̃a:

—¿Mangyayari bagáng catá'y limutin?—ang sagót na nang̃ang̃aanino ng̃ boong ligaya sa mg̃a maiitím na balíngtatao ng̃ dalaga;—¿mangyayari bagáng magculang acó sa panunumpâ, sa isáng panunumpang dakila? Natátandaan mo ba ang gabíng yaon, ang gabíng yaóng sumísigwa, na icáw, ng̃ makita mo acóng nag-íisang tumatang̃is sa siping ng̃ bangcáy ng̃ aking iná'y lumapit ca sa akin, ilinagáy mo ang iyong camáy sa aking balícat, ang camáy mong malaon nang Páhiná 69ayaw mong ipahintulot na aking mátangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nang̃ulila ca sa iyong iná, acó'y hindî nagcainá cailán man.": at dumamay ca sa akin ng̃ pag-iyác. Iniirog mo ang aking iná at icáw ay pinacaibig niyáng tulad sa isáng anác. Sa dacong labás ay umúulan at cumíkidlat; ng̃uni't sa acalà co'y nacárinig acó ng̃ música, at nakita cong ng̃umíng̃itî ang maputláng mukhâ ng̃ bangcáy ... ¡oh, cung buháy sana ang aking mg̃a magulang at mapanood nila icáw! Nang magcagayó'y tinangnán co ang iyóng camáy at ang camáy ng̃ aking iná, nanumpâ acóng sísintahin catá, catá'y paliligayahin, anó man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob ng̃ Lang̃it, at sa pagca't hindî nacapagbigáy pighati cailán man sa akin ang sumpáng itó; ng̃ayó'y mulíng inuulit co sa iyó. ¿Mangyayari bagáng limutin co icáw? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligtás acó sa mg̃a pang̃anib ng̃ paglalacad maguíng caaliwan co sa pag-iisá ng̃ aking cálolowa sa mg̃a ibáng lupain; ¡ang pag-aalaala sa iyo ang pumawì ng̃ bísà ng̃ "loto" ng̃ Europa na cumacatcat ng̃ mg̃a pag-asa at ng̃ casaliwaang palad ng̃ kinaguisnang lúpà sa caisipán ng̃ maraming mg̃a cababayan! Sa mg̃a panaguimpan co'y nakikita co icáw na nacatindig sa tabíng dagat ng̃ Maynilà, nacatanaw sa malayong abót ng̃ paning̃íng nababalot sa malamlam na liwanag ng̃ maagang pagbubucang liwayway; aking náririnig ang isáng aaying-aying at malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw ng̃ nagugulaylay ng̃ mg̃a damdamin, at tinatawag co sa alaala ng̃ aking púsò ang mg̃a unang taón ng̃ aking camusmusán, ang ating mg̃a catuwâan, ang ating mg̃a paglalarô, ang boong nacaraang maligayang panahóng binigyán mong casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y icáw ang "hada"[151], ang espíritu, ang caayaayang kinácatawan ng̃ aking Bayang kináguisnan, magandá, mahinhín, masintahin, lubós calinisan, anác ng̃ Filipinas, niyáng cagandagandahang lupang bucód sa mg̃a dakilang cagaling̃an ng̃ Inang Españang [152] tagláy rin niyá'y may maririkít pang mg̃a hiyas ng̃ isáng bayang bátà, tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan ng̃ lahát ng̃ cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa dalawang láhì; cayâ ng̃a't nabubuò lamang sa isá ang pagsinta co sa iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lúpà ... ¿Maaari ba catáng limutin? Macáilang ang boong ísip co'y aking náririnig ang mg̃a tunóg ng̃ iyóng piano at ang mg̃a tínig ng̃ iyong voces, at cailán mang tinatawag co ang iyóng pang̃alan ng̃ acó'y na sa Alemania, sa dacong hápon, pagca naglalacad acó sa mg̃a caparang̃ang napúpuspos ng̃ mg̃a talinghagang likhâ ng̃ mg̃a poeta roon at ang mg̃a cahimahimalang Páhiná 70salitsaling sabi ng̃ mg̃a táong nang̃áunang nabuhay, nakikinikinita co icáw sa úlap na sumisilang at napaiimbulóg sa dúyo ng̃ capatagan, wárì náriring̃ig co ang iyong voces sa pagaspás ng̃ mg̃a dahon, at pagcâ umuuwî na ang mg̃a tagabukid na galing sa caniláng sinasacang lúpà at caniláng ipinaríring̃ig buhat sa maláyò ang caniláng caraniwang mg̃a awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw silá sa mg̃a voces ng̃ caibuturan ng̃ aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo ng̃ awit at siyáng nagbíbigay catotohanan sa aking mg̃a nais at mg̃a panaguimpán. Cung minsa'y náliligaw acó sa mg̃a landás ng̃ mg̃a cabunducan, at ang gabíng doo'y untîuntì ang pagdatíng ay naráratnan acóng naglácad pa't hinahanap co ang aking daan sa guitnâ ng̃ mg̃a "pino," ng̃ mg̃a "haya"[153] at ang mg̃a "encina"[154]; cung nagcácagayón, cung nacalúlusot ang iláng mg̃a sínag ng̃ buwán sa mg̃a puáng ng̃ masinsíng mg̃a sang̃á, wari'y nakikinikinita co icáw sa sinapupunan ng̃ gubat, tulad sa isáng nagpapagalagalang aninong gágalawgaláw at nagpapacabicabilâ sa liwanag at sa mg̃a carilimán ng̃ malagóng caparang̃an, at sacâ ipinarírinig ng̃ "ruiseñor"[155] ang canyáng ibá't ibáng cawiliwiling huni, inaacálà cong dahil sa icáw ay nakikita't icáw ang siyáng sa canyá'y nacaaakit. ¡Cung inalaala co icáw! ¡Hindî lamang pinasásaya sa aking mg̃a matá ng̃ lagabláb ng̃ sa iyó'y pagsinta ang úlap at pinapamúmula ang hielo [156]! Sa Italia, ang magandáng lang̃it ng̃ Italia, sa canyáng cadalisaya't cataasa'y nagsasálitâ sa akin ng̃ iyong mg̃a matá; ang canyáng masayáng pánoorin ay nagsasaysay sa akin ng̃ iyong ng̃itî, wang̃is ng̃ mg̃a halamanan sa Andalucíang nalalaganapan ng̃ hang̃ing may kipkíp na bang̃ó, puspós ng̃ mg̃a pangdilidiling casilang̃anan, saganà sa hiwagà at sa calugodlugód na mg̃a tanghalin, pawang nang̃agsasalita sa akin ng̃ sa iyó'y pagsintá! Sa mg̃a gabíng may bowán, yaóng bowang wari'y nagtútucà, sa aking sinagwánsagwáng nacalulan acó sa isáng sasakyáng malíit sa ilog Rhin, itinátanong co sa aking sarili cung dî cayâ marayà acó ng̃ aking guníguní upang makita co icáw sa, guitnâ ng̃ mg̃a álamong [157] na sa pampang, sa bató ng̃ Lorelay ó sa guitnâ ng̃ mg̃a alon at icáw ay Páhiná 71umaawit sa catahimican ng̃ gabí, tulad sa dalagang hadang mápang-aliw, upang bigyáng casayahan ang pag-iisá at ang calungcutan ng̃ mg̃a guibáng castillong iyón.

—Hindî acó naglacbáy-bayang gaya mo, walâ acóng nakikita cung dî ang iyóng bayan, ang Maynila't Antipolo—ang sagót ni María Clarang ng̃umíng̃itî, palibhasa'y naniniwalà sa lahát ng̃ sinasabi ni Ibarra,—ng̃uni't mulâ ng̃ sabihin co sa iyóng ¡paalam! at pumasoc acó sa beaterio, láguì nang naaalaala catá at hindî co icáw nilimot, bagá man ipinag-utos sa akin ng̃ confesor at pinarusahan acó ng̃ maraming mg̃a pahírap. Nagúgunitâ, co ang ating mg̃a paglalarô, ang ating mg̃a pag-aaway ng̃ tayo'y mg̃a musmós pa. Hinihirang mo ang lalong magagandáng sigay at ng̃ tayo'y macapaglarô ng̃ siclót, humahanap ca sa ílog ng̃ lalong mabibilog at makikinis na batóng maliliit na may iba't ibang cúlay at ng̃ macapaglarô tayo ng̃ sintác; icáw ay nápacawaláng tuto, láguì cang natatalo, at ang parusa'y binábantilan catá ng̃ pálad ng̃ aking camáy, ng̃uni't dî co inilálacas, sa pagca't naaawà acó sa iyo. Napacamagdarayà, icáw sa laróng chongca't dináraig mo pa ang pagcamagdarayà co, at caraniwang agawán ang naguiguing catapusán. ¿Natátandaan mo bâ ng̃ icáw ay magalit ng̃ totohanan? Niyó'y pinapagpighatî mo acó; ng̃uni't ng̃ matapos, pagcâ naaalaala co iyón sa beaterio, acó'y ng̃umíng̃tì dinaramdam cong icáw ay walâ, at ng̃ macapag-away ulî catá ... at ng̃ pagdaca'y mágawà natin ang pagcacásundô. Niyó'y mg̃a musmós pa tayo, naparoon tayong naligong casama ang iyóng iná sa batis na iyóng nalililiman ng̃ mg̃a cawayanan. Sa mg̃a pampáng ay may mg̃a sumisibol na mg̃a bulaclác at mg̃a halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latín at wicang castilà ang canícanilang mg̃a cacaibáng pang̃alan, sa pagca't niyó'y nag-aaral ca na sa Ateneo. Hindî catá pinápansin; naglílibang acó sa panghahagad ng̃ mg̃a paroparó at ng̃ mg̃a tutubí, na sa canyáng catawáng maliit na tulad sa alfiler ay tagláy ang lahát ng̃ mg̃a culay ng̃ bahagharì at ang lahát ng̃ mg̃a kintáb ng̃ gáring, mg̃a tutubíng gumágalaw at nang̃agháhagaran sa magcabicabilang mg̃a bulaclác; cung minsa'y ibig cong masubucan at hulihin ng̃ camáy ang maliliit na isdáng matuling nang̃agtatacbuhan sa mg̃a lumot at sa mg̃a batuhán sa pampáng. Caguinsaguinsa'y nawalâ ca, at ng̃ icáw ay bumalíc, may dalá cang coronang mg̃a dahon at mg̃a bulaclác ng̃ dalandáng ipinutong mo sa aking úlo, at tinatawag mo acóng "Cloe"[158], at gumawâ ca namán ng̃ coronang damóng gumagapang. Ng̃uni't kinuha ng̃ iyóng nanay ang aking corona, pinucpóc ng̃ isáng bató at sacâ inihalò sa gugò na ipinaglilinis ng̃ ating úlo; tumulò ang mg̃a luhà sa iyóng mg̃a matá, at sinabi mong Páhiná 72hindî nacaaalam ang iyóng iná ng̃ "mitología"[159].—¡"Halíng!—ang isinagót ng̃ nanay mo—makikita mo't mababang̃ó pagcatapos ang inyóng mg̃a buhóc."—Nagtawá acó, naghinanakít icáw, at ayaw mo na acóng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca ng̃ poot, na siyang ikìnaibig co namang umiyác.

Ng̃ bumalíc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha acó ng̃ mg̃a dahon ng̃ sambóng nasumísibol sa mg̃a tabíng daan, ibinigáy co sa iyó't ng̃ ilagáy mo sa loob ng̃ iyóng sombrero, at ng̃ di sumakít ang iyóng ulo. Ng̃umitî icáw ng̃ magcágayo'y tinangnán co ang camáy mo at nagcásundô na catá.

Ng̃umitî ng̃ boong ligaya si Ibarra, binucsán ang canyang cartera, kinuha sa loob niyón ang isáng papel at sa loob nito'y may nababalot na mg̃a dahong nang̃ing̃itim, tuyô at mababang̃ó.

—¡Ang iyóng mg̃a dahon ng̃ sambóng!—ang isinagót ni Ibarra sa titig ni María Clara,—itó lamang ang naibigáy mo sa akin.

Dalidalí namáng kinuha ni María Clara sa canyáng dibdíb ang isáng bolsitang rasong maputî.

—¡Ps!—ani María Clara at tinampál ang camáy ni Ibarra;—hindî ipinahihintulot ang paghípò: ito'y isáng sulat ng̃ pagpapaalam.

—¡Maraming cabulastugan! ¡mg̃a dahilan ng̃ masamáng máng̃ung̃utang—ang isinagót ni María Clarang ng̃umíng̃itì, na ipinakikilalang totoong ikinasásaya ng̃ canyáng loob ang gayóng mg̃a cabulaanan.—¡Howág cang malicot! ¡babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ¡ng̃uni't ilíling̃id co ang iyóng mg̃a pagpuri at ng̃ dî ca magdalità!

At itinaás ang papel sa tapát ng̃ canyang mg̃a matá at ng̃ huwag makita ng̃ binatà ang canyáng mukhâ, at nagpasimulâ:

—"Aking ..." ¡hindî co babasahin sa iyo ang sumúsunod, sa pagca't isáng cabulastugán!—at pinaraanan ng̃ mg̃a matá ang iláng talatà.—"Ibig ng̃ aking amá, ang acó'y yumao, bagá man ipinamamanhic cong huwag"—"Icáw ay lalaki—ang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahóng dárating at ang iyong mg̃a lacás. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang dî maibibígay sa iyo ng̃ iyong kinamulatang lúpà, at ng̃ balang araw ay makapaglingcod ca sa canyá. Cung mananatili ca sa aking tabí, sa aking lilim, sa impapawíd na ito ng̃ mg̃a hínalâan, Páhiná 73hindî ca matututong tumanáw sa malayò, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw ng̃ lupa'y maitutulad ca sa halamang sinasalitâ ng̃ ating poetang si Baltazar;

—¡Nakita mo na! binatà ca na halos ay tumatang̃is ca pa!—"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitóng pag-wiwicà, caya't ipinahayag co sa canyáng icáw ay aking sinísinta. Hindî umimíc ang aking amá, nagliníng-lining, ilinagáy sa aking balicat, ang canyáng camáy at nagsalitâ sa aking nang̃íng̃inig ang voces:—Ang ísip mo ba'y icáw lamang ang marunong umibig at hindî ca iniibig ng̃ iyóng amá at hindî dináramdam ang sa iyó'y paghiwaláy?" Hindî pa nalalaong nang̃ulila tayo sa iyóng iná; tumutung̃o acó sa catandàan, diyán sa gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alíw ng̃ cabatâan, at gayón ma'y tinatanggap co ang pag-iisá at dî co talós cung catá'y makikita pa ulì. Ng̃uni't dapat cong isipin ang mg̃a ibáng bágay na lalong malalakí.... Bumúbucas sa iyo ang panahóng sasapit, samantalang sumásara sa akin; sumisilang sa iyo ang mg̃a pagsinta, ang mg̃a pag-ibig co'y nang̃amámatay; cumúculô ang apóy sa iyóng mg̃a ugát sa aki'y nagsisimulá, ang calamigán, at gayón ma'y icáw ay umíiyac at hindî ca marunong maghandóg ng̃ ng̃ayón, at ng̃ sa búcas ay makinabang ca at pakinabang̃an icáw ng̃ iyóng kinaguisnang lúpà."—Napunô ng̃ lúhà ang mg̃a matá ng̃ aking amá, naluhód acó sa canyáng paanan, siyá'y aking niyacap at sinabi co sa canyáng acó'y nahahandáng yumao".

Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutlâ ang binatà at naglálacad ng̃ paroo't parito sa magcabicabilang dúlo ng̃ azotea.

—¿Anó ang iyóng damdám? ¿anó ba ang nangyayari sa iyo?—ang tanóng ni María Clara cay Ibarra.

—¡Dahil sa iyó'y nalimutan co ang aking mg̃a catungculan; dapat acóng pumaroon ng̃ayón din sa aking bayan! Búcas ang fiesta ng̃ mg̃a namatáy.

Hindî umimíc si María Clara, itinitig niyáng iláng sandalî ang canyáng malalaki't mapupung̃ay na mg̃a matá cay Ibarra, cumuha ng̃ ilang bulaclác at sinabi sa canyáng nababagbag ang loob:

—Lumacad ca, hindî na catá pinipiguil; magkikita ulî tayo sa loob ng̃ iláng áraw! ¡Ilagáy mo itóng bulaclac sa ibabaw ng̃ libing̃an ng̃ iyong mg̃a magulang!

Nang macarâan ang iláng minuto, ang binata'y nananaog na sa hagdanang casabay si Capitang Tiago at si tía Isabel, samantalang nagcuculong sa pánalang̃inan si María Clara.

Páhiná 74—¡Ipakisabi ng̃a pô ninyó cay Andéng na canyáng ihandâ ang bahay at mang̃agsisirating si María at si Isabel!—¡Dumatíng nawâ cayóng maluwalhati!—ani Capitang Tiago, samantalang sumásacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tung̃o'y sa plaza ng̃ San Gabriel.

At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay María Clara na umíiyac sa tabí ng̃ larawan ng̃ isáng Vírgen:

—Halá, magsindí ca ng̃ dalawáng candilang mang̃ahatì, ang isáy sa Señor San Rafael, pintacasi ng̃ mg̃a naglálacbay. Isindi mo ang lámpara ng̃ Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje. ¡Lalong magalíng ang magcagugol ng̃ isáng salapî sa pagkít at anim na cuarta sa lang̃ís, cay sa magbayad pagcatapos ng̃ isáng mahalagáng tubós.

VIII.

MANGA ALAALA

Pinagdaraanan ng̃ coche ni Ibarra ang bahagui ng̃ lálong masayáng nayon ng̃ Maynilà; ang nacapagbíbigay pangláw sa canyá ng̃ gabíng nagdaan, sa liwanag ng̃ araw ay nacapagpapang̃itî sa canyá cahi't sìyá'y áayaw.

Ang casayahang hindî naglílicat sa lahát ng̃ panig, ang lúbháng maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal ng̃ tutulin, ang mg̃a carromata, ang mg̃a calesa, ang mg̃a europeo, ang mg̃a insíc, ang mg̃a dalisay na tagarito, na bawa't isá'y may canícanyang sariling pananamit, ang mg̃a naglalacô ng̃ mg̃a bung̃ang-cahoy at halaman, mg̃a corredor [160], hubád na cargador [161], mg̃a tindá ng̃ mg̃a cacanín, mg̃a fonda [162], mg̃a restaurant [163], mg̃a tindahan, sampô ng̃ mg̃a carretóng híla ng̃ mg̃a mápagpaumanhin at waláng damdaming calabáw na tila mandín naglílibang sa paghìla ng̃ mg̃a "bulto" samantalang naglilíninglining, ang lahát ng̃ íng̃ay at calugcóg, pati ng̃ araw, isáng amó'y na táng̃ì, ang sarisaring mg̃a culay, pawang pumupucaw sa canyáng alaala ng̃ isáng daigdig na nagugupiling na mg̃a gunità.

Walâ pang latag na mg̃a bató ang mg̃a daang iyón. Dalawâng araw lamang sunód na uminít, ang mg̃a daa'y naguiguíng alabóc ng̃ tumátakip sa lahát, nag-papaubò at bumubulag sa mg̃a naglálacad: isáng araw lamang umulán ay naguiguing láwà na, ano pa't cung gabí ay naaanino roon ang mg̃a farol ng̃ mg̃a coche at tumítilamsic buhát sa limáng metrong layò sa mg̃a naglálacad sa mg̃a makikipot na mg̃a acera. ¡Gaano caraming mg̃a babae ang nang̃ag-iwan sa mg̃a along putic na iyón ng̃ caniláng mg̃a chinelas na bordado! Pagcacágayo'y nang̃apapaPáhiná 76nood na pìnípison ang mg̃a daan ng̃ hanáyhanáy na mg̃a presidiarong ahit ang ulo, na ang mg̃a mangás ng̃ baro'y maíiclî at tòcong ang salawál na may mg̃a número at may mg̃a letrang azul, sa mg̃a binti'y may mg̃a tanicaláng halos nababalot ng̃ maruruming mg̃a basahan upang huwag na totoong macasakít ang pagkiskís ó ang lamig marahil ng̃ bacal; dalawa't dalawá ang pagcacácabit, mg̃a sanág sa araw, mg̃a hapóng-hapô sa init at sa pagod, pinapagmámadalî at silá'y hináhampas ng̃ pamalò ng̃ isáng presidiario ring marahil nagcácámit casayahan, sa pagca't sa ganáng canyá nama'y nacapagpapahirap sa mg̃a cawang̃is din niyáng presidiario. Matatangcád silá, madidilím ang pagmumukháng cailán ma'y hindî námasdang lumiliwanag sa pagsilang ng̃ isáng ng̃itî; numíningning, gayón man ang caniláng mg̃a balingtataó, pagccâ dumarapò sa caniláng mg̃a balicat ang humahaguing na pamálò, ó pagcâ hinahaguisan silá ng̃ isáng naglálácad ng̃ upós ng̃ isáng tabacong basâ-basâ at nacácalas na, dinárampot ang upós ng̃ lalong nálalapit at itinatagò sa canyáng salacót: ang mg̃a ibá'y minámasdan ang mg̃a nagdaraan ng̃ pagting̃íng cacaibá. Warî'y náriring̃íg pa niyá ang caniláng caing̃ayang guinágawâ sa pagduduróg ng̃ batóng itatabon sa mg̃a lubác at ang nacalálaguim na calansíng ng̃ mabibigát na mg̃a tanicalâ sa namámagà na niláng mg̃a bucóng-búcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala niyá ang isáng nangyaring sumugat sa canyáng pag-iisip-musmós; niyó'y catánghalian at ibinábagsac ng̃ araw sa lúpà ang canyáng lalong maiinit na mg̃a sínag. Sa lílim ng̃ isáng carretóng cahoy nacabulagtâ ang isá sa mg̃a táong iyón, waláng malay táo, bucás ng̃ cauntî ang mg̃a matá; pinagbubuti naman ng̃ dalawáng presidiario rin ang isáng hihigáng cawayan, waláng galit, waláng pighatî, waláng yamót, anó pa't waláng pinag-ibhán sa sinasabing caugalia't anyô ng̃ dalisay na mg̃a tagarito. "Ng̃ayó'y icáw, búcas nama'y camí," marahil siyáng sinasabi sa canícanilá. Hindî pinápansin ng̃ mg̃a táong nagdudumaling dumaraan ang bagay na iyón; nagdaraan ang mg̃a babae, tinítingnan silá at nang̃agpapatuloy ng̃ paglacad, caraniwan ng̃ mapanood ang mg̃a bagay na yaón, linipacán na ang mg̃a púsò; nang̃agtatácbuhan ang mg̃a coche, ipinaaanino sa caniláng catawáng may barniz ang mg̃a sínag ng̃ araw na iyóng maningníng sa isáng lang̃it na waláng alapaap; sa canyá lamang, batang may labíng isáng taón at bágong carárating na galing sa canyáng bayan, nacalálaguim ang napapanood na iyón; sa canyá lamang nacapagbigáy bang̃ung̃ot ng̃ kinágabihan.

Walâ na ang mabaít at may wagás na puring "Puente de Barcas," yaóng tuláy filipinong-mabaít na nagsusumakit maglingcód, bagá man tagláy niya ang catutubong mg̃a capintasang tumataas at bumábabâ alinsunod sa maibigan ng̃ Páhiná 77ilog Pasig na dî miminsang nagpahirap at gumibâ sa tuláy na iyon.

Hindî lumálagô ang mg̃a talisay sa plaza ng̃ San Gabriel; nananatili silá sa pagcacúyagutin.

Sa ganáng canya'y nagbawas ang gandá ng̃ Escolta, bagá man ng̃ayó'y may isáng malaking bahay na may mg̃a "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan ng̃ mg̃a lumang camalig. Tinakhán niyá ang bagong "Puente de España"[165]; nang̃agpaalaala sa canyá ng̃ mg̃a maguiguináw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangcâ siláng patung̃ó sa mg̃a paliguan sa Ulì-ulì, ang mg̃a bahay na na sa pangpáng na dacong canan ng̃ ílog, na napapag-itanan ng̃ mg̃a cawayanan at mg̃a punong cahoy, doon sa wacás ng̃ Escolta at pasimulâ ng̃ Isla del Romero.

Nasasalubong niyá ang maraming mg̃a cocheng hinihila ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a cabayong maliliít, lulan ng̃ mg̃a coche ang mg̃a empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatung̃o na sa caniláng mg̃a oficina; mg̃a militar, mg̃a insíc na may anyóng hambóg at catawatawá ang pagcacaupô; mg̃a fraileng hindî maimikin, mg̃a canónigo at iba pa. Tila mandin canyáng namataan sa isáng marikit na "victoria"[166] si párì Dámasong mabalasíc ang mukhá't cunót ang mg̃a kílay; ng̃uni't siyá'y nacaraan na at ng̃ayo'y masayáng bumabati sa canyá, búhat sa canyáng carretela [167] si Capitan Tinong na casacáy ang canyáng asawâ't dalawáng mg̃a anác na babae.

Ng̃ macababâ na ng̃ tuláy, tumacbó ang mg̃a cabayo't tinung̃o ang paseo ng̃ Sabána [168]. Sa caliwa'y ang fábrica ng̃ tabaco sa Arroceros, na pinanggagaling̃an ng̃ malakíng úgong na guinágawa ng̃ mg̃a cigarrera sa pagpucpóc ng̃ mg̃a dahon ng̃ tabaco. Napang̃itî si Ibarra, sa pagca alaala ng̃ masangsáng na amóy na iyóng sa tuwíng icalimáng oras ng̃ hapo'y lumalaganap sa tuláy ng̃ Barcas at humihilo sa canyá ng̃ panahóng siyá'y musmós pa. Ang masasayáng mg̃a salitâan, ang mg̃a catatawanan ang siyáng cahi't hindî niyá sinasadya'y nacapaghatíd sa canyáng guníguní sa nayon ng̃ Lavapiés, sa Madrid, sampô ng̃ doo'y mg̃a pangliligalig ng̃ mg̃a cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawíng palad na mg̃a "guindilla"[169] Páhiná 78at iba pà.

Ipinagtabuyan, ang canyáng caayaayang mg̃a naaalaala ng̃ Jardín Botánico [170]; iniharáp sa canyáng pag-iísip ang demonio ng̃ mg̃a pagsusumagsumag; ang mg̃a Jardín Botánico sa Europa, sa mg̃a lupaing nang̃agcacailang̃an ng̃ malacás na calooban at saganang guintô upang mapasibol ang isáng dahon at mapabucás ang isáng bulaclác; hindî lamang doon, cung dî sa mg̃a "colonia" man ay may mabubuti ang alagà at mg̃a mahahalagáng Jardín Botánicong bucás na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwaláy doón ni Ibarra ang canyáng mg̃a matá at iniling̃ap niyá sa dacong canan, at doo'y canyáng nakita ang matandáng Maynilàng naliliguid ng̃ mg̃a cútà at mg̃a bangbáng, tulad sa isáng dalagang culang sa dugô, na nababalot ng̃ isáng pananamit ng̃ canyáng nunong babae ng̃ panahong itó'y sumasacagarâan.

¡Natanawan niyá ang dagat na hindî maabot ng̃ tanáw ang guilid na lubháng maláyò!...

—¡Na sa cabiláng ibayo ang Europa!—ang inisip ng̃ binatà! ¡Ang Europang may magagandáng mg̃a nacióng hindî nang̃aglílicat ng̃ pagsusumicap sa paghanap ng̃ caligayahán, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nang̃agdáramdam cabiguan sa towíng lumúlubog ang araw ... lumiligaya sa guitnâ ng̃ canyáng mg̃a capahamacán! ¡Tunay ng̃â, sa cabilang ibayo ng̃ dagat na dî maulata'y nang̃aroroon ang mg̃a nacióng mapagmahal sa espíritu, at bagá man hindî nilá minámasamâ ang catawán, lálò pa mandíng mápagmahal sa espíritu cay sa mg̃a nagpapanggáp na lubháng umiirog sa espíritu.

Ng̃uni't nang̃agsitacas ang canyáng mg̃a pagdidilidiling itó ng̃ canyáng makita ang muntíng bundúc-bunducan sa capatagan ng̃ Bagumbayan. Ang namûmucod na bundúc-bunducan sa isáng tabí ng̃ paseo ng̃ Luneta ang siyá ng̃ yóng umaakit sa canyáng ísip at siyáng sa canyá'y nagpapagunamgunam.

Canyáng guinugunitâ ang táong nagbucás ng̃ canyáng pag-íisip at nagpakilala sa canyá, ng̃ magalíng at ng̃ nasacatuwiran. Tunay ng̃a't cácauntî ang mg̃a caisipáng sa canyá'y iniaral, ng̃uni't hindî ang mg̃a waláng cabuluháng pag-ulit lamang ng̃ mg̃a sinabi ng̃ ibá; pawang mg̃a caisipáng galing sa pananalig na hindî nang̃agculabô sa liwanag ng̃ lalong matitindíng ílaw ng̃ dakilang pagsulong. Ang táong yaó'y isáng matandáng sacerdote, ang mg̃a pang̃ung̃usap na sa canyá'y sinabi ng̃ siyá'y pagpaalaman ay umaaling̃awng̃aw pa sa canyáng mg̃a taing̃a: "Huwág mong calimutang bagá man pag-aarì ng̃ sangcataohan ang carunung̃an, Páhiná 79"minamana lamang ang carunung̃ang iyán ng̃ mg̃a táong may púsò,?—ang paalaala niyá.—"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinanggáp sa aking mg̃a maestro; ang cayamanang iyó'y pinagsicapan co namáng dagdagán sa boong abót ng̃ aking cáya at inililipat co sa mg̃a táong humahalili; gayón din ang gágawin mo sa mang̃agsisihalili sa iyo, at mapagtátatlong ibayo mo, sa pagcá't icáw ay paparoon sa mg̃a lubháng mayayamang lupaín."—At ng̃umíng̃iting idinagdág; "Nang̃agaisiparito silá sa paghanap ng̃ guintô; ¡mang̃agsiparoon namán cayó sa caniláng lupaí't hanapin ninyó roon ang ibáng guintóng ating kinacailang̃an! Alalahanin mo, gayón mang hindî ang lahát ng̃ cumíkinang ay guintô. Namatáy riyán ang paring iyón."[171]

—¡Hindî, anó mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lúpà, ang una'y Filipinas, anác ng̃ España, ang una'y ang lupaíng castílà. ¡Hindî, ang bagay na iyáng isáng casaliwaang palad ay hindî nacarurung̃is sa Bayang kináguisnan, hindî. Hindî nacahahalina sa canyáng paggugunamgunam ang Ermita, iyáng Fénix [172] na pawid, na mulîng sumisilang sa canyáng mg̃a abó sa anyóng mg̃a bahay na may mg̃a pintáng putî at azul at ang bubóng ay zinc na may pintáng pulá. Hindî nacaaakit sa canyáng pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel ng̃ caballeríang may mg̃a punong cahoy sa tapát, ni ang mg̃a tagaroon, ni ang mg̃a maliliit na bahay na pawid na may matitibong na bubung̃áng nang̃acúcubli sa mg̃a púnò ng̃ saguing at mg̃a bung̃a, na guinagawang tulad sa mg̃a pugad ng̃ bawa't amá ng̃ isáng mag-anac.

Tulóy ang paggulong ng̃ coche: nacasasalubong ng̃ isáng carromatang híla ng̃ isá ó dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa guarnición at iba pang cagamitáng pawang abacá. Pinagpipilitang makita ng̃ carromatero ang naglálacbay na nacasacáy sa maningning na coche at nagdaraang hindî nakikipagpalitan ng̃ cahi't isáng pananalitâ, ng̃ cahi't isang pakikipagbatîan. Cung minsa'y isáng carretóng híla ng̃ isáng calabaw na marahan ang lacad at parang waláng anó man ang siyáng nacawawalâ ng̃ capanglawan ng̃ maluluang at maalicabóc na mg̃a lansang̃ang napapaliguan ng̃ makináng na araw ng̃ mg̃a "trópico"[173]. Nakikisaliw sa malungcót at dî nagbábagong anyô ng̃ awit ng̃ namaPáhiná 80matnugot na nacasacáy sa calabaw ang matinding calairit ng̃ tuyóng rueda sa pag-íkit na casama ang kinsékinsé ng̃ mabigát na carretón; cung minsan nama'y ang malagáslas na tunóg ng̃ gasgás na mg̃a paa ng̃ isáng paragos, niyáng trineong [174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad sa ibabaw ng̃ alabóc ó ng̃ mg̃a lubác sa daan. Sa mg̃a capatagan, sa mg̃a malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nang̃ing̃inain ang mg̃a hayop na casama ng̃ mg̃a tagác, na payapang nacadapò sa ibabaw ng̃ mg̃a vacang capóng ng̃umúng̃uyâ at linalasa ang mg̃a sariwang damó ng̃ parang, na ipinipikítpikít ang mg̃a matá,; sa dacong malayo'y mg̃a babaeng cabayong nang̃agdadambahan, nang̃aglulucsuhan at nang̃agtatacbuhang hagad ng̃ isáng masival na potrong mababà ang buntót at malagô ang kilíng: humahalinghíng ang potro at pinasasambulat ang lúpà ng̃ canyáng malalacás na mg̃a cucó.

Pabayáan nating maglacbáy ang binatang nagdidilidili ó nacacatulog: ang hiwagang malungcót ó masayá ng̃ catapang̃ang hindî nacacaakit ng̃ canyáng gunamgunam: ang araw na iyóng nagpapapakintab sa mg̃a dulo ng̃ mg̃a cahoy at nagpapatacbò sa mg̃a tagabukid na nang̃apapasò ang mg̃a paa sa nagbabagang lúpà, bagá mán silá'y may panyapác na mg̃a lipác; ang araw na iyóng pumipiguil sa isáng babaeng tagabukid sa lilim ng̃ isáng talisay ó cawayanan, at sa canya'y nagpapaísip ng̃ mg̃a bagaybagay na walang catuturán at dî mapagwarì, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa ating binatà.

Bumalíc tayo sa Maynilà samantalang gumugulong ang coche't nagpapaguiray-guiray, túlad sa isáng lasíng, sa buról-bùról na lupà, at samantalang tumátawid sa tuláy na cawayan, pumapanhic sa mataríc na ahunín ó bumábabâ sa totoong malalim na lusung̃ín.

IX.

MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO

Hindî nagcámalî si Ibarra; nalululan ng̃a si "victoriang" iyón si parì Dámaso at tumutung̃o sa báhay na canyáng bágong caíiwan.

—¿Saan bâ cayó paroroon?—ang tanóng ng̃ fraile cay María Clara at cay tía Isabel, na mang̃agsisisacay na sa isáng cocheng may mg̃a pamuting pílac, at tinatampîtampì ni párì Dámaso ang mg̃a pisng̃í ni María Clara, sa guitnâ ng̃ canyang mg̃a caguluhan ng̃ ísip.

—Cucunin co sa beaterio ang aking mg̃a bagaybagay roon—ang sagót ni María Clara.

¡Aháaá! ¡ahá! tingnán natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!—ang ipinagbububulóng na hindî nápapansin ang sinasabi, na anó pa't nagtacá, ang dalawang babae. Tinúng̃o ang hagdanan at nanhíc doon si párì Dámasong nacatung̃ó ang úlot't madálang-dalang ang hacbáng.

¡Marahil siya'y magsésermon at canyáng isinasaulo ang canyáng ipang̃ang̃aral!—aní tía Isabel;—sacáy na María at tatanghalíin tayo ng̃ pagdatíng.

Hindî namin masábi cung magsesermón ng̃â ó hindî; datapuwa't inaacala naming mg̃a dakílang bagay ang mg̃a pinag-íisip-ísip niyá, sa pagcá't hindî man lamang naiabot niyá, ang canyáng camáy cay capitang Tiago, cayá't napilitang yumucód pa itó ng̃ cauntî upáng hagcán ang camáy na iyón.

—¡Santiago!—ang únang sinabi niyá—may pag-uusapan tayong mahahalagang bagay; tayo na sa iyong oficina.

Maligalig ang lóob ni Capitang Tiago, hindî nacaimíc ng̃uni't sumunód sa napacalakíng sacerdote, at sinarhán ang pintô pagcapásóc nilá.

Samantalang nagsasalitaan silá ng̃ líhim, siyasatin nátin cung anó ang kinaratnan ni Fr. Sybila.

Páhiná 82Walâ sa canyang convento ang pantás na dominico; maagang maaga, pagcapagmisa, siyá'y napatung̃o sa convento ng̃ canyáng capisanang na sa macapasoc ng̃ pintuan ni Isabel Segunda, ó ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.

Hindî niya pinansin ang masaráp na amóy-chocolate, at gayón ding dî niya ininó íng̃ay ng̃ mg̃a cajón at ang salapìng náriring̃ig mulâ, sa Procuración, at bahagyâ ng̃ sumagót sa mapitagan at maguíliw na batì ng̃ uldóg na procurador, nanhíc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mg̃a "corredor" at tumuctóc ng̃ butó ng̃ mg̃a dalírì sa isáng pintûan.

—¡Pagaling̃in nawâ cayó ng̃ Dios sa inyóng sakít!—ang siyáng batì ng̃ batang dominico pagpasoc.

Nacaupo sa isáng malaking sillón ang isáng matandáng párì, culubót at gá namúmutlâ na ang balát ng̃ mukhâ, cawang̃is ng̃ isá riyán sa mg̃a santong ipinintá ni Rivera. Nang̃lálalalim ang mg̃a matáng napuputung̃an ng̃ lubháng málalagong kilay, na palibhasa'y láguing nacacunót ay nacapagdáragdag ng̃ ningníng ng̃ paghíhing̃alô ng̃ canyang mg̃a matá.

Nabábagbag ang lóob na pinagmasdán siyá ni párì Sibilang nacahalukipkíp ang mg̃a camáy sa ilalim ng̃ cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo. Inilung̃ayng̃ay pagcatapos ang úlo, hindî umíimic at wari'y naghíhintay.

—¡Ah!—ang buntóng hining̃á ng̃ maysakít—inihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipahíwà! ¡Ipahiwà sa tandâ co ng̃ itó! ¡Itóng lupaíng ito! ¡Ang cagulatgulat na lupaíng itó! ¡Muhang ulirán ca sa nangyayari sa akin, Hernando!

Dahándáhang itinàas ni Fr. Sybila ang canyáng mg̃a matá at itinitig sa mukhà ng̃ may sakít:

—¡Mamatáy! ¡Ay! ¿May nálalabi pa bagá sa aking ibáng bágay? Malábis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namán ang marami.... ¡nagbabayad-útang lamang acó! At icáw, ¿cumustá ca? ¿anó ang sadyâ mo?,

—Naparíto pô acó't sasabihin co sa inyó ang ipinagcatiwalang bílin sa akin.

—¡Psh!—sumagót na may samâ ang loob, umupô at ilining̃ón ang mukhâ, sa ibáng panig,—mg̃a cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang matalínong bagongtao; tila mandín hindì halíng; ng̃uni't sa acálà co'y isáng mabaít na bagongtao.

Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclíng pananalitâ, ang nangyari cay párì Dámaso at cay Crisóstomo Ibarra.

—Bucód sa rito—ang idinugtóng na pangwacás—mag-aasawa ang binatà sa anác na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio ng̃ ating mg̃a capatid na babae; siyá'y mayaman at dî ng̃a niyá iibiguing magcaroon ng̃ mg̃a caaway upang siyá'y mawal-án ng̃ caligayahán at cayamanan.

Itinang̃ô ng̃ may sakít ang canyang úlo, sa pagpapakìlalang siyá'y sang-áyon.

—Siyâ ng̃â, gayón din ang áking acálà ... Sa pamamag-itan ng̃ gayóng babae at isáng bianáng lalaking gayón, maguiguing atin ang canyáng catawá't cálolowa. At cung hindî ¡lálong magalíng cung siya'y magpakitang kaaway natin!

—Unawàing sa icagagaling ng̃ ating Santong Capisanan—ang idinugtóng na naghihirap ng̃ paghing̃á.—Minámagaling co pa ang makilaban sa átin, cay sa mg̃a halíng na pagpupuri at paimbabáw na panghihinuyò ng̃ mg̃a caibigan.... tunay at silá'y may mg̃a bayad.

—¡Tandaân mong magalíng!—ang isinagót na nagcácangpapagál—Manacatilî ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung táyo'y labánan, ang sasabihin ng̃ Gobierno'y: "Nilalabanan silá, sa pagca't ang mg̃a fraile'y isáng hadláng sa calayaan ng̃ mg̃a filipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang mg̃a fraile."

—Gayón man, cung sa udyóc ng̃ casakimá'y nasáin ng̃ Gobiernong maowî sa canyá ang ating inaani ... cung magcaroon ng̃ isáng pang̃ahás at walang gúlat na....

—Bucód sa roón—ang ipinatúloy ng̃ may sákít—kinacailang̃an nating tayó'y labánan, táyo'y pucáwin: nagpapakilala sa atin ang mg̃a labanáng ito ng̃ cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayó'y nacapagpapagalíng sa atin. Nacararayà sa átin at nacapágpapahimbing ang malábis na mg̃a pagpúri: datapowa't sa lábás ay nacapagpapapang̃it ng̃ ating anyô, at sa araw na mahúlog táyo sa Páhiná 84capang̃itang anyô, táyo'y mapapahamac, na gáya ng̃ pagcapahamac natin sa Europa. Hindî na papasoc ang salapí sa ating mg̃a simbahan; sino ma'y walâ ng̃ bíbili ng̃ mg̃a escapulario, ng̃ mg̃a correa at ng̃ anó man, at pagcâ hindî na tayo mayaman, hindî na natin mapapapanalig ang mg̃a budhî.

—¡Psh! Mananatili rin sa atin ang ating mg̃a "hacienda," ang ating mg̃a báhay!

—¡Mawáwala sa ating lahát, na gaya ng̃ pagcawalâ sa átin sa Europa! At ang lálong masamá'y nagpapagal táyo at ng̃ táyo'y mangguípuspós. Sa halimbáwà: iyáng nápacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa taóntaón, ayon sa ating maibigan, ang halagá ng̃ buwís ng̃ ating mg̃a lúpà, ang pagsusumakit na iyáng aking sinalansáng sa lahát ng̃ mg̃a malalaking pulong natin; ¡ang pagsusumakit na iyán ang siyáng macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumilí sa ibang daco ng̃ mg̃a lúpang casíng galíng din ng̃ ating mg̃a lupà ó lálò pang magalíng. Nang̃ang̃anib acóng bacâ táyo'y nagpapasimulâ na ng̃ pagbabâ: "Quos vult perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwág ng̃â nating dagdagán ang ating bigát; ang báya'y nagbububulóng na. Mabúti ang inisip mo: pabayâan natin ang ibáng makikipaghusay doón ng̃ canícanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nálalabi, at sa pagcá't hindî malalao't makíkiharáp táyo sa Dios, linísin nátin ang ating mg̃a cama'y ... ¡Maawà nawâ sa áting mg̃a kahinàan ang Dios ng̃ mg̃a pagcahabág!

—¡Howág na tayong mag-úsap ng̃ tungcól sa salapî!—ang isinalabat ng̃ may sakít na masamâ ang lóob.—Sinasabi mong ipinang̃acò ng̃ teniente cay párì Dámaso..?

—Opo, amá—ang sagot ni párì Sibylang gá ng̃umíng̃itî na. Ng̃uni't nakita co caninang umága ang teniente, at sinábi sa áking dináramdam daw niyá ang lahat ng̃ nangyári cagabí, na umímbulog daw sa canyáng úlo ang Jerez, at sa acálà niya'y gayón din ang nangyári cay párì Dámaso.—At ang pang̃aco?—ang tanóng cong pabirô.—Padre cura ang isinagót:—marunong pô acóng tumupád ng̃ áking wicâ, pagcâ sa pagtupád na iya'y hindî co dinurung̃isan ang aking capurihán; cailan ma'y dî co naguing ugálì ang magcanulô canino man, at dàhil dito'y teniente acó hanggá ng̃ayón.

—Ng̃ macapagsalitaan silá ng̃ mg̃a ibá't ibáng bágay na waláng cabuluhán, nagpaalam sì Fr. Sibyla.

Páhiná 85Hindî ng̃a namán naparoón ang teniente sa Malacanyáng; ng̃unit naalaman din ng̃ Capitan General ang nangyari.

Nang nakikipagsalitaan siyá sa canyáng mg̃a ayudante tungcól sa mg̃a pagbangguít na sa canya'y guinágawá ng̃ mg̃a páhayagan sa Maynilà, sa ilalim ng̃ mg̃a pamagat na mg̃a "cometa"[176] at iba pang mg̃a napakikita sa lang̃it, sinabí sa canyá ng̃ isá sa mg̃a ayudanteng iyón ang pakikipagcagalit ni párì Dámaso, na pinalubhâ pa ang cabigatán ng̃ mg̃a pananalitâ, bagá man pinakinis ng̃ cauntî ang mg̃a bigcás ng̃ sabi.

—Síno ang sa iyo'y nagsábi—ang tanong ng̃ Capitán General na ng̃uming̃itî.

—Naring̃ig co pô cay Laruja, na siyáng nagbabalità caninang umága sa pásulatan ng̃ pámahayagan.

—¡Hindî nacasásakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa nátitirang panahón ng̃ pagtirá co sa lupáng itó, at aayaw na acóng makipag-alít sa mg̃a lalaking gumagamit ng̃ sáya. At lálong lálò na ng̃ayóng áking natalastás na pinaglalaruan lamang ng̃ provincial ang aking mg̃a útos; hining̃i cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibáng bayan ng̃ fraileng iyán; at siyá ng̃a namán, siya'y inilipat, ng̃uni't doon siya inilagay sa lalong magaling na báyan: ¡frailadas![177] na sinásabi natin sa España.

—¡Ah! ¡cung hindî sána nápacatang̃á ang báyang ito'y pasusucuin co ang aking mg̃a cagalanggalang na iyán!—ang ipinagbuntóng hining̃á.—Datapuwa't carapatdapat ang báwa't báyan sa kinasasapitan niyá; gawin nátin ang inuugalì ng̃ lahát.

Samantala'y natápos si Capitang Tiago ng̃ pakikipulong cay pári Dámaso, ó sa lalong magalíng na sabi, ang pakikipulong ni párì Dámaso cay Capitang Tiago.

—¡Ng̃ayo'y napagsabihan na catá!—ang sabi ng̃ franciscano ng̃ magpaalam. Naílágan sana ang lahát ng̃ itó, cung nagtanóngtanóng ca múna sa akin, cung dî Páhiná 86ca sana nagsinung̃aling ng̃ icáw ay tinatátanong co. ¡Pagsicapan mong howag ca nang gumawâ ng̃ mg̃a cahaling̃án, at manálig ca sa canyáng ináama!

Lumibot ng̃ macaalawa ó macaatló sa salas si Capitang Tiagong nag-iísip-isip at nagbúbuntóng hining̃á; di caguinsaguinsa'y párang may naisip siyáng magalíng, tumacbó sa pánalang̃inan at pinatáy ang mg̃a candílà at ang lámparang canyáng pinasindihán upang siyáng macapagligtás cay Ibarra.

—May panahón pa, sa pagca't totoong malayò ang linálacbay—ang ibinulóng.

ANG BAYAN

Hálos sa pampáng ng̃ dagátan ang kinálalagyan ng̃ báyang San Diego [178], na sumasaguitnâ ng̃ mg̃a capatágang hálamanan at mg̃a paláyan. Nagpápadala sa ibáng mg̃a báyan ng̃ asúcal, bigás, café at mg̃a búngang haláman, ó ipinagbíbili cayâ ng̃ múrangmúra sa insíc na nagsasamantalá ng̃ cawal-áng málay ó ng̃ pagcahilig sa mg̃a masasamang pinagcaratihan ng̃ magsasacá.

Pagcá áraw na mabúting panahón at umáacyat ang mg̃a batà sa caitaasan ng̃ campanario ng̃ simbahan, na napapamutihan ng̃ lúmot at ng̃ damóng hatíd ng̃ háng̃in; pagcacágayo'y masayáng nang̃agsisigawan, sa udyóc ng̃ cagandáhan ng̃ nátatanaw na humáhandog sa caniláng mg̃a matá. Sa guìtná ng̃ caráming mg̃a bubung̃áng páwid, tísà, "zinc" at yúnot, na napapaguitnaan ng̃ mg̃a bulaclác natátalastas ng̃ bawa't isá ang paraan ng̃ pagcakita sa canícanilang báhay na maliliit, ang canilá bagáng malilingguít na púgad. Nagagamit niláng panandâ ang lahát: isáng cáhóy, isáng sampáloc na may maliliit na dáhon, ang nióg na puspós ng̃ mg̃a búco, tulad sa maanaking si Astarté [179] ó cay Diana [180] sa Efeso [181] na may maraming súso, isáng humáhabyog na cawáyan, isáng búng̃a, isáng cruz. Naroroón, ang ílog, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang canyáng ágos ng̃ mg̃a pirápirasong malalakíng batóng nagcacapatlángpatláng sa mabuhang̃ing inaagusan ng̃ túbig; cumikipot Páhiná 88ang ílog sa dáco roón, at may mg̃a pangpáng na matatáas na kinacapitang nangpapalícò-lícò ng̃ mg̃a cahoy na nacalitáw ang mg̃a ugát, at sa dáco rito'y lumálaylay ang mg̃a panabí at lumuluang at tumitining ang ágos. May nátatanaw sa dácong maláyong isáng maliit na bahay, na itinayô sa pangpáng na hindî natacot sa cataasan, sa hang̃ing malacás at sa pinanununghang bang̃íng malálim, at masasabi, dahil sa canyáng malilíit na haligui, na siyá'y isáng cálakilakihang zancuda [182] na nag-aabang ng̃ ahas upang daluhúng̃in. Mg̃a catawán ng̃ púnò ng̃ nióg ò ng̃ cahoy na may balát pa, na gumágalaw at gumiguiwang ang siyang naghúhugpong ng̃ magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamáng tuláy, datapuwa't maiínam namáng cagamitán sa circo sa pagpapatiwatiwáric, bagay na hindî dapat pawal-áng halagá: nang̃agcacatwâ ang mg̃a bátà, búhat sa ílog na pinaliliguan, sa mg̃a pagcalaguím ng̃ nagdaraang babaeng may súnong na bacol, ó ng̃ matandáng lalaking nang̃íng̃inig sa paglácad at pinababayâang mahúlog ang canyang tungcód sa túbig.

Ng̃uni't ang lálong nacahihicayat ng̃ pagmamasíd ay ang isáng matatawag nating náiimos na gúbat sa dágat na iyón ng̃ mg̃a lúpang lináng. Diya'y may mg̃a cátandâtandàang mg̃a cáhoy, na guáng ang catawán, at cayâ lámang namámatay ay pagcâ tinámâan ng̃ lintíc ang matàas na dúlo at nasusunog: ang sabihana'y hindî lumalakit sa îbá ang apóy na iyón at namámatay doón din; diyá'y may mg̃a pagcálalaking mg̃a batóng dináramtan ng̃ terciopelong lúmot ng̃ panahón at ng̃ "naturaleza": humíhimpil at nagpapatongpatong sa caniláng mg̃a gúang ang alabóc na pinacacapit ng̃ ulán at ang mg̃a íbon ang siyáng nagtátanim ng̃ mg̃a binhî. Malayang lumalagô ang mg̃a cacahuyan: mg̃a damó, mg̃a dawag, mg̃a tabing na damóng gumagapang na nang̃agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa isá't isáng cahoy, bumibitin sa mg̃a sang̃á, cumacapit sa mg̃a ugát, sa lupà, at sa pagcá't hindî pa mandin nasisiyahan sa ganitó si Flora [183], ay nagtátanim siyá ng̃ mg̃a damó sa ibábaw ng̃ damó; nabubuhay ang lúmot at ang cábuti sa mg̃a gahác-gahác na balát ng̃ cáhoy, at ang mg̃a damóng dápò, mg̃a cawilíwíling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang mg̃a pagcâyacap sa cahoy na mápagpatuloy.

Iguinagalang ang gúbat na iyón: may mg̃a sali't-sáling sabing sinásalitâ tungcól doon; ng̃uni't ang lâlong malápit sa catotohanan, at sa pagca't gayó'y siyang hindî lubhang pinaniniwalaan at hindî naman napag-aalaman, ay ang sumusunod:

Nang ang baya'y walâ cung dî isang walang halagang tumpóc ng̃ mg̃a dampâ, Páhiná 89at saganang sumísibol pa sa pinacalansang̃an ang damó; ng̃ panahóng yaóng pagcagabi ay nanasoc doón ang mg̃a usá at mg̃a baboy-ramó, dumatíng isáng áraw ang isáng matandáng castilang malalálim ang mg̃a matá at totoong magalíng magwícang tagalog. Pagcatápos na matingnán at malíbot ang mg̃a lúpà sa magcabicabilà, ipinagtanóng niyá cung sinosino ang may arì ng̃ cagubatang inaagusan ng̃ tubig na malacúcò. Nang̃agsiharáp ang iláng nang̃agsabing umanó'y silá raw ang may árì, at ang guinawâ ng̃ matandá'y binilí sa canilá ang gúbat na iyón, sa pamamag-ítan ng̃ mg̃a damít, mg̃a híyas at cauntíng salapî. Nawalâ pagcátapos ang matandâ na hindî maalaman cung paáno. Pinananaligan na ng̃ táong siyá'y "encantado", ng̃ máino ng̃ mg̃a pastól ang isáng caang̃utáng nagbubuhat sa carátig na gúbat; caniláng binacás, at ang násumpung̃an nila'y ang matandáng lalaking bulóc na at nacabítin sa sang̃á ng̃ isáng "balítì". Nacatatacot na siyá ng̃ panahóng buháy pa, dáhil sa canyáng malalim at malagunlóng na voces, dáhil sa malalim niyang mg̃a matá at dáhil sa táwa niyáng waláng íng̃ay; ng̃uni't ng̃ayóng siyá'y magbigtí ay lumiligalig siyá sa pagtulog ng̃ mg̃a babae. Itinapon ng̃ iláng babae sa ílog ang mg̃a híyas at sinunog ang damít na canyáng bigáy, at mulà ng̃ ilibíng ang bangcáy sa púnò ng̃ balítì ring iyón, sino mang táo'y walâ ng̃ mang̃ahás na doo'y lumápit. Isáng pastól na nagháhanap ng̃ canyáng mg̃a hayop, ibinalitang nacakita raw siyá roón ng̃ mg̃a ílaw; nang̃agsiparoón ang mg̃a bínatà at nacárinig na silá ng̃ mg̃a daíng. Isáng cúlang pálad na nang̃ing̃ibig, na sa pagmimithî niyáng mápuna ng̃ sa canyá'y nagwáwalang bahálà, nang̃ácong mátitira siyáng magdamág sa lílim ng̃ cáhoy at ipupulupot niyá sa punò nitó ang isáng mahabang yantóc, namatáy dahil sa matindíng lagnát na sa canya'y dumápò kinabucasan ng̃ gabí ng̃ canyáng pakikipagpustahan. May pinagsasalitaanan pang mg̃a catha't sali't saling sabi tungcól sa gubat na iyón.

Hindî nag-iláng buwán at naparoon ang isáng binatang wari'y mestizong castílà, na ang sabi'y anác daw siyá ng̃ nasírà, at nanahán sa súloc na iyón at nang̃asíwà sa pagsasaca, lalonglalò na sa pagtataním ng̃ tínà. Si Don Saturnino'y isáng binatang malungcót ang asal at lubháng magagalitín, at cung minsa'y malupít; datapuwa't totoong masipag at masintahin sa paggawâ: binacuran ng̃ pader ang pinaglibing̃án sa canyáng amá, na manacânacâ lamang dinadalaw. Nang may cagulang̃an na'y nag-asawa sa isáng batang dalagang taga Maynílà, at dito'y naguíng anác niya si Don Rafael, na amá ni Crisóstomo.

Batangbatà pa si Don Rafael ay nagpílit nang siyá'y calugdán ng̃ mg̃a táong bukid: hindî nalao't pagdaca'y lumagô ang pagsasacang dinalá at pinalaganap ng̃ canyáng amá, nanahán doon ang maraming táo, nang̃agsiparoon ang maPáhiná 90raming insíc; ang pulô ng̃ mg̃a dampá'y naguíng isáng nayon, at nagcaroon ng̃ isáng curang tagalog; pagcatapos ay naguíng isáng bayan, namatáy ang cura at naparoon si Fr. Dámaso; ng̃uni't ang libing̃a't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan. Nang̃áng̃ahas na maminsanminsan ang mg̃a batang lalaking mang̃agsiparoong may mg̃a daláng panghampás at mg̃a bató, upang lumiguid sa palibot libot at mang̃uha ng̃ bayabas, papaya, dúhat at iba pa, at cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan ng̃ caniláng guinàgawà, ó cung caniláng pinagmámasdang waláng imíc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa sang̃á ng̃ cáhoy, lumálagpac ang isá ó dalawáng batóng hindi maalaman cung saán gáling; pagcacagayo'y casabay ng̃ sigáw na:—¡ang matandâ! ¡ang matanda!—caniláng ipinagtatapunan ang mg̃a bung̃ang cáhoy at ang mg̃a panghampás, lumúlucso silá sa mg̃a cáhoy at nang̃agtatacbuhan sa ibabaw ng̃ malalakíng bató at sa mg̃a cacapalán ng̃ damó, at hindî silá tumitiguil hanggáng sa macalabás sa gubat, na nang̃amúmutlâ, humihing̃al ang ibá, ang iba'y umíiyac, at cácauntî ang nang̃agtátawa.

XI.

ANG MANG̃A MACAPANGYARIHAN

Cailán ma'y hindî nacapangyari si Don Rafael ng̃ nabubuhay pa siyá, bagá man siyá ang lalong mayaman doon, malakí ang lúpá at hálos may útang na loob sa canyá ang lahát. Palibhasa'y mahinhíng loob at pinagsisicapang huwág bigyáng cabuluhán ang lahát ng̃ canyáng mg̃a guinágawà, hindî nagtatag sa báyan ng̃ canyáng partido [185], at nakita na natin cung paano ang mg̃a paglaban sa canyá ng̃ makita nilang masamâ ang canyáng calagayan.—¿Si Capitang Tiago caya?—Totoo't cung siyá'y dumárating ay sinasalubong siyá ng̃ orquesta ng̃ mg̃a nagcacautang sa canyá, hináhandugan siyá ng̃ piguíng at binúbusog siyá sa mg̃a álay. Inilalatag sa canyáng mesa ang lalong magagalíng na búng̃ang cáhoy; cung nang̃acacahuli sa pang̃áng̃aso ng̃ isáng usá ó baboy-ramó'y sa canyá ang icapat na bahagui; cung nababatì niyá ang cainaman ng̃ cabayo ng̃ isáng sa canyá'y may utang, pagdatíng ng̃ calahating horas ay sumásacanyang cuadra [186] na: ang lahát ng̃ itó'y catotohanan; ng̃uni't siyá'y pinagtátawanan at tinatawag siyá sa lihim na Sacristan Tiago.

Itó'y isáng cúlang palad na hindî nag-uutos, siyá ang sumúsunod; hindî nacapagmúmura canino man, siyá ang minumura; hindî nagágawa niyá ang maibigan, guinágawâ sa canyá ang calooban ng̃ ibá; ang capalít Páhiná 92nitó'y nanánagot siyá sa Alcalde mayor ng̃ lahát ng̃ sa canyá'y ipinag-utos, ipinagawâ at ipinatatag sa canyá ng̃ mg̃a ibá, na para manding nanggaling sa bung̃ô ng̃ canyáng úlo ang lahát ng̃ iyon; ng̃uni't dápat sabihin, sa icapupuri niyá, na ang catungculang canyáng háwac ay hindî niyá ninacaw ó kinamcám: upang tamuhi'y nagcagugol siyá ng̃ limáng libong piso, at maraming cadustâan, ng̃uni't sa napapakinabang niyá'y canyáng inaacalang murangmura ang mg̃a gugol na iyón.

¡Ah! hindî nacatitigatig ang mabait na Dios ng̃ mg̃a conciencia at ng̃ pagcacatulog ng̃ mg̃a mámamayan doon: hindî nacapang̃ing̃ilabot man lamang sa canila; at sacali't másalitâ sa canilá ang Dios sa alin mang sermón, waláng sálang naiisip niláng casabáy ang pagbubuntóng hining̃á: ¡Cung íisa sana ang Dios!... Bahagyâ na nilá nagugunitâ ang Dios: lalong malakí pa ng̃a ang capagurang sa canila'y ibiníbigay ng̃ mg̃a santo at mg̃a santa. Nápapalagay ang Dios sa mg̃a táong iyóng tulad diyán sa mg̃a haring naglálagay sa canyáng paliguid ng̃ mg̃a tinatang̃i sa pagmamahal na mg̃a lalaki't babae: ang sinusuyò lamang ng̃ baya'y itóng canilang mg̃a tinatang̃ì.

May pagcawang̃is ang San Diego sa Roma; ng̃uni't hindî sa Roma ng̃ panahóng guinuguhitan ng̃ araro ng̃ cuhilang si Rómulo [187] ang canyáng mg̃a cútà; hindî rin sa Romang nacapaglalagdâ ng̃ mg̃a cautusan sa sandaigdíg sa palilígò sa sarili't sa mg̃a ibáng dugô, hindî: wang̃is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhán lamang ay hindî mg̃a monumentong mármol at mg̃a coliseo ang naroon, cung dî sawaling monumento at sabung̃áng pawid. Ang pinaca-papa sa Vaticano'y [188] ang cura; ang pinaca hárì sa Italiang na sa Quirinal [189] ay ang alférez ng̃ Guardia Civil; datapowa't dapat unawâing ibabagay na lahát sa sawálì at sa sabung̃áng pawid. At dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang isá't isá, nang̃agpapalagayang ang isá sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawalâ ang isá sa canila), at dito nanggagaling ang wálang licát na samaan ng̃ loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at sásaysayín namin ang caugalìa't budhî ng̃ cura at ng̃ alférez.

Si Fr. Bernardo Salví ay yaong batà at hindî makibuing franciscanong sinaysay na namin sa unahán nitó. Natatang̃ì siya, dahil sa canyáng mg̃a ásal at kílos sa canyáng mg̃a capowâ fraile, at lálonglálò na sa napacabalasic na si párí DáPáhiná 93masong canyáng hinalinhán. Siyá'y payát, masasactín, halos laguì na lamang nag-íisip, mahigpít sa pagtupád ng̃ Páhiná 94canyáng mg̃a catungculan sa religión, at mapag-ing̃at sa carilagán ng̃ canyáng pang̃alan. May isáng buwan lamang na nacararating siyá roón, halos ang lahát ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bagày na totoong ipinamamangláw ng̃ canyáng capang̃agáw na cofradía ng̃ Santísimo Rosario. Lumúlucso ang cálolowa sa catuwâan pagcakita ng̃ nacasabit sa bawa't liig na apat ó limáng mg̃a escapulario, at sa bawa't bayawáng ay isáng cordóng may mg̃a buhól, at niyóng mg̃a procesión ng̃ mg̃a bangcáy ó mg̃a fantasma [191] na may mg̃a hábitong guinggón. Nacatipon ang sacristán mayor ng̃ isáng mabutíbutí ng̃ puhunan, sa pagbibilí ó sa pagpapalimós, sa pagca't ganitó ang marapat na pagsasalitâ, ng̃ mg̃a casangcapang kinakailang̃an upáng mailigtás ang cálolowa at mabáca ang diablo: talastás ng̃ ang espíritung itó, na ng̃ una'y nang̃áng̃ahas na sumalansáng ng̃ pamukhâan sa Dios, at nag-aalinlang̃an sa pananampalataya sa mg̃a wicà nitó, ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailangláng sa aláng-álang sa ating Pang̃inoong Jesucristo, na gaya ng̃ guinawâ namán ng̃ Edad Media [192] sa mg̃a bruja [193], at nananatili, ang sabihan, hanggá ng̃ayón sa paggawa ng̃ gayón din sa mg̃a asuang [194] sa Filipinas; datapowa't tila mandín ng̃ayón ay naguíng mahihiyâing totoo na, hanggáng sa hindî macatagál sa pagting̃ín sa capirasong damít na kinalalarawanan ng̃ dalawáng brazo, at natatacot sa mg̃a buhól ng̃ isáng cordón: ng̃uni't dito'y waláng napagkikilala cung dî sumusulong namán ang dunong sa panig na itó, at ang diablo'y aayaw sa pagsúlong, ó cung dilî caya'y hindî malulugdín sa pagbabagong asal, tulad sa lahát ng̃ namamahay sa mg̃a cadiliman, sacasacali't hindî ibig na sapantahain nating tagláy niyá ang mg̃a cahinàan ng̃ loob ng̃ isáng dalagang lálabing-limáng taón lamang.

Alinsunod sa aming sinabi, si párì Salví'y totoong masigasig gumanap ng̃ canyáng mg̃a catungculan; napacasigasig namán, ang sabi ng̃ alfèrez,—Samantalang nagsesermon—totoong siya'y maibiguíng magsermon—pinasasarhan niyá, ang mg̃a pintuan ng̃ simbahan. Sa ganitóng gawá'y natutulad siyá cay Nerón [195] na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro: ng̃uni't guinagawa iyón ni Nerón sa icágagaling, datapuwa't guinágawà ang mg̃a bagay na iyón ng̃ cura sa icasasamâ ng̃ mg̃a calolowa. Ang lahát ng̃ caculang̃án ng̃ canyáng mg̃a nasásacop, ang cadalasa'y pinarurusahan ng̃ mg̃a "multa"; sa pagcá't bihírang bihirang namamalò siyá,; sa bagay na ito'y náiiba siyáng lubhâ cay pári Dámaso, na pinaghuhusay ang lahát sa pamamag-itan ng̃ mg̃a panununtóc at panghahampás ng̃ bastong nagtátawa pa at taglay ang magandáng hang̃ád. Sa bagay na itó'y hindî siya mapaghihinanactán: lubós ang canyáng paniniwalang sa pamamálò lamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganitó ang salitâ ng̃ isáng fraileng marunong sumulat ng̃ mg̃a libro, at canyáng sinasampalatayanan, sa pagcá't hindî niyá, tinututulan ang anó mang nálilimbag: sa hindî pagcámasuwayíng ito'y macaráraing ang maraming tao.

Bihírang bihírang namamalo si Fr. Salví, ng̃uni't gaya na ng̃a ng̃ sabi ng̃ isáng sa baya'y matandáng filosofo [196], na ang naguiguing caculang̃án sa bílang ay pinasasaganà namán sa tindí; datapuwa't hindî rín namán siyá mapaghihinanactan tungcól sa ganitóng gawâ. Nacapang̃íng̃ilis ng̃ canyáng mg̃a ugát ang canyáng mg̃a pag-aayuno [197] at pang̃ing̃ilin ng̃ pagcain ng̃ mg̃a lamáng-cáti na siyáng ikinapaguíguing dukhâ ng̃ canyáng dugô, at, ayon sa sabihan ng̃ táo, pumápanhic daw ang hang̃ín sa canyáng úlo.

Ang alférez, na gaya na ng̃a ng̃ sinabi namin, ang tang̃ing caaway ng̃ capangyarihang ito sa cálolowa, na may pacay na macapangyari namán sa catawán. Siyá lamang ang tang̃ì, sa pagca't sinasabi ng̃ mg̃a babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahiláng sa ng̃ minsang nang̃ahás ang diablo na tucsuhín ang cura, siyá'y hinuli nitó, iguinapos sa paa ng̃ catre at sacá pinálò ng̃ cordón, at cayâ lamang siyá inalpasán ay ng̃ macaraan na ang siyám na araw.

Páhiná 95Yaya mang gayó'y ang táong pagcatapos ng̃ ganitóng nangyari, makipagcagalít pa sa cay párì Salvî ay maipapalagay na masamâ pa sa mg̃a abáng diablong hindî marunong mag-ing̃at, cayâ ng̃a't marapat na magcaroon ng̃ gayóng capalaran ang alférez. Doña Consolación cung tawaguin ang canyáng guinoong asawa, na isáng matandáng filipina, na nagpapahid ng̃ maraming mg̃a "colorete"[198] at mg̃a pintura; ibá ang ipinang̃ang̃alan sa canyá ng̃ canyáng esposo at ng̃ ibá pang mg̃a táo. Nanghihigantí sa sariling catawán ang alférez, sa canyáng pagcawaláng palad sa matrimonio, na nagpapacalasíng hanggang sa dî macamalay-táo; pinag-"eejercicio"[199] ang canyáng mg̃a sundalo sa arawan at siyá'y sumisilong sa lílim, ó cung dilî cayâ, at itó'y siyáng lalong madalás, pinapagpag niyá ng̃ pálò ang licód ng̃ canyáng asawa, na cung dî man isáng "cordero" (tupa) ng̃ Dios na umáalis ng̃ casalanan nino man, datapuwa't nagagamit namán sa pagbabawas sa canyá ng̃ maraming mg̃a cahirapan sa Purgatorio, sacali't siyá'y máparoon, bagay na pinag-aalinlang̃anan ng̃ mapamintacasing mg̃a babae. Nang̃aghahampasang magalíng ang alférez at si Doña Consolacióng parang nang̃agbíbiruan lamang, at nag-aalay siláng waláng bayad sa mg̃a capit-bahay ng̃ mg̃a pánoorin: "concierto vocal" at "instrumental"[200] ng̃ apat na camáy, mahinà, malacás, na may "pedal"[201] at lahát.

Cailán mang dumárating sa taing̃a ni párì Salví ang mg̃a escándalong [202] itó, siyá'y ng̃umíng̃itî at nagcucruz at nagdárasal pagcatapos ng̃ isáng Amá naPáhiná 96min; cung tinatawag siyáng "carca"[203], mapagbanalbanalan, "carlistón"[204], masakím, ng̃umíng̃itî rin si párì Salvì at lalong nagdárasal. Cailán ma'y ipinagbibigay alám ng̃ alférez sa íilang castilang sa canyá'y dumadalaw ang sumusunod na casabihán:

—¿Paparoon bâ cayó sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca, muerta [206]? ¡Mag-ing̃at cayó! Sacali't anyayahan cayóng uminóm ng̃ chocolate, ¡bagay na aking pinag-aalinlang̃anan!.. ng̃uni't gayón man, cung cayó'y aanyayahan, cayó'y magmasíd. ¿Tinawag ang alila't sinabing: "Fulanito, gumawâ ca ng̃ isáng "jícarang"[207] chocolate; ¿eh?"—Cung gayó'y mátira cayóng waláng anó mang agam-agam; ng̃uni't cung sabihing: "gumawâ ca ng̃ isáng "jícarang" chocolate, ¿"ah"?"—Pagcâ gayó'y damputin ninyó ang inyóng sombrero at yumao cayóng patacbó.

—¿Bakit?—ang tanóng ng̃ causap na nagugulat—¿nanglalason pô bâ sa pamamag-itan ng̃ chocolate? ¡Carambas [208]!

—Pagca chocolate ¿eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnáw pagca chocolate ¿ah?[209]

Ng̃uni't inaacalà naming ito'y bintáng lamang ng̃ alferez; sapagcá't ang casabiháng ito'y cabalitàang guinagawà rin daw ng̃ maraming mg̃a cura. Ayawán lamang cung ito'y talagáng ugalì na ng̃ boong capisanan ng̃ mg̃a fraile ...

Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng̃ militar, sa udyóc ng̃ canyáng asawa, na sino ma'y huwag macagalà pagcatugtóg ng̃ icasiyam na horas ng̃ gabi. Sinasabi ni Doña Consolacióng dî umano'y canyang nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalacót ng̃ nítò't ng̃ huwag siyang makilala, na naglíbot na malalim na ang gabí. Nanghíhiganti naman ng̃ boong cabanalan si Fr. Salví: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang alférez, lihim na nag-uutos sa Páhiná 97sacristang isará ang lahát ng̃ mg̃a pintò, at nagpapasimulâ ng̃ pagsesermón hanggáng sa mápikit ang mg̃a matá ng̃ mg̃a santo at ibulóng sa canyá ng̃ calapating cahoy na na sa tapát ng̃ canyáng úlo, ang larawán bagá ng̃ Espíritung Dios, na ¡siyá na, alang-alang! Hindî dahil dito'y nagbabagong ugáli ang alférez, na gaya rin ng̃ lahát ng̃ hindî marurunong magbalíc-lóob: lumálabas sa simbahang nagtútung̃ayáw, at pagcásumpong sa isáng sacristan ó alilà ng̃ cura'y pinipiit, binúbugbog at pinapagpupunas ng̃ sahíg ng̃ cuartel at ng̃ bahay niyáng sarili, na pagcâ nagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad ng̃ sacristan ng̃ multang ipinarurusa ng̃ cura, dahil sa hindî niyá pagsipót, canyáng ipinauunáwâ, ang cadahilanan. Diníring̃ig siyáng waláng kibô ni Fr. Salví, iliníligpit ang salapî, at ang únang guinágawa'y pinawáwal-an ang canyáng mg̃a cambíng at mg̃a túpa at ng̃ doon silá mang̃inain sa halamanan ng̃ alférez, samantalang humahanap siyá ng̃ isáng bagong palatuntunan sa isáng sermóng lalong mahabâ at nacapagpapabanal. Datapuwa't hindî naguiguing hadláng ang lahát ng̃ itó, upang pagcatapos ay mang̃agcamá'y at magsalitaan ng̃ boong cahinusayan, cung silá'y magkita.

Pagcâ, itinutulog ng̃ canyang asawa ang calasing̃án ó humíhilic cung tanghalì, hindî maaway ni Doña Consolación ang alférez, pagcacágayo'y lumálagay sa bintanà't humíhitit ng̃ tabaco at nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinasúsusutan niyá ang cabataan, mulâ sa canyáng kinálalagya'y namamanà, siyá ng̃ canyáng mg̃a matá, sa mg̃a dalaga, at silá'y canyáng pinípintasan. Ang mg̃a dalagang itóng sa canyá'y nang̃atatacot, dumaraang kimingkimî, na dî man lamang maitungháy ang mg̃a matá, nang̃agdudumalî ng̃ paglacad at pinipiguil ang paghing̃á. May isáng cabanalan si Doña Consolación: tila mandin hindî siyá nananalamin cailán man.

XII.

ANG LAHAT NANG MANGA SANTO [210]

Marahil ang bugtóng na bagay na hindî matututulang ikinatatang̃ì ng̃ táo sa mg̃a háyop ay ang paggalang na iniháhandog sa mg̃a namamatay.

Sinásaysay ng̃ mg̃a historiador [211] na sinasamba at dinídios nilá ang caniláng mg̃a núnò at magugulang; ng̃ayó'y tumbalíc ang nangyayari: ang mg̃a patáy ang nagcacailang̃ang mamintuhô sa mg̃a buháy. Sinasabi rin namáng iniing̃atan ng̃ mg̃a taga Nueva Guinea sa mg̃a caja ang mg̃a but-ó ng̃ caniláng mg̃a patáy at nakikipagsalitaan sa canilá; sa pinacamarami sa mg̃a bayan ng̃ Asia, Africa at América'y hinahayinan ang caniláng mg̃a patáy ng̃ lalong masasaráp niláng mg̃a pagcain, ó ang mg̃a pagcaing minámasarap ng̃ mg̃a patáy ng̃ panahóng silá'y nabubuhay, at nang̃agpípiguing at inaacalà niláng dumádalo sa mg̃a piguíng na itó ang mg̃a patáy. Ipinagtátayô ng̃ mg̃a taga Egipto ng̃ mg̃a palacio ang mg̃a patáy, ang mg̃a musulmán nama'y ipinagpápagawâ, silá ng̃ maliliit na mg̃a capilla, at ibá pa; datapowa't ang bayang maestro sa bagay na itó, at siyáng lalong magalíng ang pagcakilala sa púsò ng̃ tao'y ang bayan ng̃ Dahomey [212]. Natátalastas ng̃ mg̃a maiitím na itó, na ang táo'y mapanghigantí, at sa pagca't gayó'y sinasabi niláng upang mabigyang catowâan ang namatáy, walâ ng̃ lalong magalíng cung dî ang patayín sa ibabaw ng̃ pinaglibing̃an sa canyá ang lahát ng̃ canyáng mg̃a caaway; at sa pagcá't ang táo'y malulugdíng macaalam ng̃ mg̃a bagay-bagay, sa taón-tao'y pinadadalhán siyá ng̃ isáng "correo" sa pamamag-itan ng̃ linapláp na balát ng̃ isáng alipin.

Tayo'y náiiba sa lahát ng̃ iyán. Bagá man sa nababasa sa mg̃a sulat na naPáhiná 99uukit sa mg̃a pinaglibing̃an, halos walâ sino mang naniniwalang nagpapahing̃alay ang mg̃a patáy, at lalò ng̃ hindî pinaniniwalâang sumasapayápà. Ang lalong pinacamagalíng mag-ísip ay nang̃ag-aacalang sinásanag pa ang caniláng mg̃a núnò sa túhod sa Purgatorio, at cung di siyá mápacasamâ (mapasainfierno bagá), masasamahan pa niyá, silá roon sa mahábang panahón. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niyá ang mg̃a simbahan at ang mg̃a libing̃an sa boong maghapong itó, magmasíd at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan ng̃ San Diego, dalawin natin ang libing̃an dito.

Sa dacong calunuran, sa guitnâ ng̃ mg̃a palaya'y nároroon, hindî ang ciudad, cung dî ang nayon ng̃ mg̃a patáy: ang daan ng̃ pagparoo'y isáng makitid na landás, maalabóc cung panahóng tag-ínit, at mapamámangcàan cung panahóng tag-ulán. Isáng pintûang cahoy, at isáng bácod na ang calahati'y bató at ang calahati'y cawayan ang tila mandin siyáng ikináhihiwalay ng̃ libing̃ang iyón sa bayan ng̃ mg̃a buháy; datapowa't hindî nahihiwalay sa mg̃a cambíng ng̃ cura, at sa iláng baboy ng̃ mg̃a calapít báhay, na pumapasoc at lumálabas doon upang mang̃agsiyasat sa mg̃a libing̃an ó mang̃agcatowâ sa gayóng pag-iisá.

Sa guitnâ ng̃ malúang na bacurang iyón may nacatayóng isáng malaking cruz na cahoy na natitiric sa patung̃ang bató. Inihapay ng̃ unós ang canyáng INRI na hoja de lata, at kinatcát ng̃ ulán ang mg̃a letra. Sa paanan ng̃ cruz, túlad sa túnay na Gólgota [213], samasamang nábubunton ang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo at mg̃a but-ó, na ang waláng malasakit na maglilíbing ay itinatapon doon ang canyáng mg̃a nahuhucay sa mg̃a libing̃an. Diyá'y mang̃aghíhintay silá, ang lalong malapit mangyari, hindî ng̃ pagcabúhay na mag-ulî ng̃ mg̃a patáy, cung dî ang pagdatíng doon ng̃ mg̃a háyop at ng̃ silá'y painitin ng̃ caniláng mg̃a tubíg at linisin ang caniláng malalamig na mg̃a cahubdán.—Námamasdan sa paliguidliguid ang mg̃a bagong hûcay: sa dáco rito'y hupyác ang lúpà, sa dáco roo'y anyóng bundúc-bunducan namán. Sumísibol doo't lumálagô ng̃ máinam ang tarambulo't pandacákì; ang tarumbulo'y ng̃ tundûin ang mg̃a bintî ng̃ canyáng matitiníc na mg̃a búng̃a, at ng̃ dagdág namán ng̃ pandacakì ang canyáng amóy sa amóy ng̃ libing̃an, sacali't itó'y Páhiná 100waláng casucatáng amoy. Gayón ma'y nasasabúgan ang lúpà ng̃ iláng maliit na mg̃a bulaclac, na gaya rin namán ng̃ mg̃a bung̃óng iyóng ang Lumikhâ lamang sa canilá ang nacacakilala na: ang ng̃itî ng̃ mg̃a bulaclác na iyó'y maputlâ at ang halimúyac nilá'y ang halimúyac ng̃ mg̃a baunan. Ang damó at ang mg̃a gumagapang na damó'y tumátakip sa mg̃a súloc, umuucyabit sa mg̃a pader at sa mg̃a "nicho"[214], na anó pa't dináramtan at pinagáganda ang hubád na capang̃ítan; cung minsa'y pumapasoc sa mg̃a gahác na gawà ng̃ mg̃a lindól, at inililihim sa mg̃a nanonood ang mg̃a cagalanggalang na mg̃a libing̃ang waláng lamán.

Sa horas ng̃ pagpasoc namin ay binúgaw ang mg̃a hayop; ang mang̃isang̃isang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalâin, ang siyáng sumisilip ng̃ canyáng maliliit na mg̃a matá, isinusung̃aw ang úlo sa isáng malakíng gúang ng̃ bacod, itinataás ang ng̃usò sa háng̃in at wari'y sinasabi sa isáng babaeng nagdárasal:

May dalawáng lalaking humuhucay ng̃ isáng baunan sa malapit sa pader na nagbabalang gumúhò: ang isá, na siyáng maglilíbing ay waláng cabahábahálà; iniwawacsi ang mg̃a gulogód at ang mg̃a butó, na gaya na pag-aabsáng ng̃ isáng maghahalamán ng̃ mg̃a bató at mg̃a sang̃áng tuyô; ang isá'y nang̃áng̃aning̃aní, nagpapawis, humíhitit at lumúlurâ mayá't mayâ.

—¡Pakinggán mo!—anang humíhitit, sa wícang tagalog.—¿Hindî cayâ magalíng na catá'y humúcay sa ibang lugar? Ito'y bagóng bágo.

—Hindî na acó macatagál. Ang but-óng iyáng iyóng pinutol ay dumúrugò pa ... ¡hm! ¿at ang mg̃a buhóc na iyán?

—¡Nacú, napacamaselang ca naman!—ang ipinagwícà sa canyá ng̃ isá—¡Ang icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humúcay ca sanang gáya co ng̃ isáng bangcáy na dadalawampong araw pa, sa gabí, ng̃itng̃it ng̃ dilím, umúulan ... namatáy ang farol cong dalá....

—Naalís ang pagcapacò ng̃ cabaong, umaaling̃ásaw ... at mapilitan cang pasanín mo ang cabaong na iyón, at umúulan at camíng dalawá'y cápuwà basâ at....

Páhiná 101—¿Bákit?...¿nalalaman co bâ? ¡Ipinag-útos sa áking hucáyin co!

Napaurong ng̃ cauntî ang maglilíbing at pinagmasdán ang canyáng casama, mulâ sa páa hangáng úlo.

—¡Abá! ¡tila ca namán castilà! ang mg̃a tanóng díng iyán ang siyáng guinawâ sa akin pagcatapos ng̃ isáng castilà, datapuwa't sa lihim. Ng̃ayó'y sásagutín catá, ng̃ gaya ng̃ pagcásagot co sa castilà: ipinag-útos sa akin ng̃ curang malakí.

—¡Ah! at ¿anó ang guinawâ mo sa bangcáy pagcatápos?—ang ipinagpatúloy na pagtatanóng ng̃ maselang.

—¡Diablo! cung dî co lamang icáw nakikilala at natatalastas cung icáw ay "lalaki", sasabihin cung icáw ay túnay ng̃ang castilang civil: cung magtanóng ca'y túlad din sa canyá. Gayón ...ipinag-utos sa akin ng̃ curang malakíng siyá'y ilibíng co sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc, ng̃uni't sa pagcá't totoong mabigát ang cabaong at maláyò ang libing̃an ng̃ mg̃a insíc....

—¡Ayaw! ¡ayaw! ¡ayaw co ng̃ humúcay!—ang isinalabat ng̃ causap na lipós ng̃ pang̃ing̃ilabot, na binitiwan ang pála at umahon sa húcay;—akíng nábaac ang bá-o ng̃ isáng úlo at nang̃ang̃anib acóng bacâ hindî acó patuluguín sa gabíng itó.

Humalakhác ang maglilíbing ng̃ canyáng makitang samantalang umaalis ay nagcucruz.

Unti-unting napúpunô ang libing̃an ng̃ mg̃a lalaki't mg̃a babáeng páwang nang̃acalucsâ. Ang ibá'y nang̃agháhanap na maluat ng̃ baunan; silá-silá'y nang̃agtatatalo, at sa pagca't hindî mandín silá mang̃agcasundò, silá'y nang̃aghíhiwalay at bawa't isá'y lumúluhod cung saán lalong minamagaling niyá,; ang mg̃a ibá, na may mg̃a "nicho" ang caniláng mg̃a camag-anac, nang̃agsísindi ng̃ malalakíng candilà at nang̃agdárasal ng̃ taimtím; naririnig din namán ang mg̃a buntóng hining̃á at mg̃a hagulhól, na pinacalalabis ó pinipiguil. Naríring̃ig na ang aling̃awng̃aw ng̃ "orápreo, orápresis" at "requiemeternams."

Násoc na nacapugay ang isáng matandáng lalaki. Marami ang nang̃agtawá pagcakita sa canyá, ikinunót ang mg̃a kílay ng̃ iláng mg̃a babae. Tila mandín hindî pinúpuna ng̃ matandáng lalaki ang gayóng mg̃a ipinakikita sa canyá, sa pagcá't napatung̃o siyá sa buntón ng̃ mg̃a bung̃ô ng̃ úlo, lumuhód at may hinanap sa loob ng̃ iláng sandalî sa mg̃a but-ó; pagcatapos ay maing̃at na inisaisáng ibinucód ang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo, at sa pagca't hindî mandín makita niyá ang canyáng hinahanap, umilíng, lumíng̃ap sa magcabicabilà at nagtanóng sa maglilíbing.

—¿Nalalaman mo bâ cung saan naroon ang isáng magandáng bungô ng̃ úlo, maputíng tulad sa lamán ng̃ niyóg, waláng caculangculang ang mg̃a ng̃ípin, na inalagáy co sa paanán ng̃ cruz, sa ilalim ng̃ mg̃a dahong iyón?

—¡Masdán mo!—ang idinugtóng ng̃ matandâ, at ipinakita sa canyá, ang isáng pílac na salapî,—walâ aco cung hindî itó, ng̃uni't ibíbigay co sa iyó cung makita mo ang bung̃óng iyón.

Pinapagdilidili siyá, ng̃ ningníng ng̃ salapî, tinanáw ang buntunan ng̃ mg̃a, butó, at nagsalitâ:

—¿Walâ bâ roon? Cung gayó'y hindî co nalalaman. Ng̃uni't cung ibig ninyó'y bíbigyan co pô cayó ng̃ ibá.

—¡Catulad ca ng̃ baunang iyóng hinuhucay!—ang winíca sa canyá ng̃ matandáng lalaking nang̃íng̃inig ang voces;—hindî mo nalalaman ang halagá ng̃ nawawalâ sa iyo. ¿Sino ang ililibing sa húcay na iyán?

—¿Nalalaman co bâ cung sino? Isáng patáy ang ilílibing diyan!—ang sagót na nayáyamot ng̃ maglilibing.

—¡Tulad sa baunan! ¡tulad sa baunan!—ang inulit ng̃ matandáng lalaking nagtátawa ng̃ malungcot;—hindî mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang iyong nilalamon! ¡Húcay! ¡húcay!

Samantala'y natapos ng̃ maglilíbing ang canyáng gawâ; dalawáng nacatimbóng lupang basâ at mapulápulá ang na sa magcabilang tabí ng̃ húcay. Cumúha sa canyáng salacót ng̃ hichó, ng̃umang̃à at pinagmasídmasíd na may anyóng tang̃á ang mg̃a nangyayari sa canyáng paliguid.

XIII.

MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS

Nang sandalíng lumálabas ang matandáng lalaki, siyá namáng pagtiguil sa pasimulâ ng̃ bagtás ó landás ng̃ isáng cocheng tila mandín maláyò ang pinanggaling̃an, punóngpunô ng̃ alabóc at nagpapawis ang mg̃a cabayo.

Umibís si Ibarra sa cocheng casunód ng̃ isáng alílang matandáng lalaki; pinaalis ang coche sa isáng galáw lamang ng̃ úlo at napatung̃o sa libing̃ang waláng kibò at malungcót.

—¡Hindî itinulot ng̃ aking sakít at ng̃ aking mg̃a pinang̃ang̃asiwâang acó'y macabalíc dito!—ang sinasabi ng̃ matandáng lalaki ng̃ boong cakimîan;—sinabi ni Capitang Tiagong siyá na ang bahalang magpatayô ng̃ isáng "nicho"; datapuwa't tinanimán co ng̃ mg̃a bulaclác at isáng cruz na acó ang gumawâ....

—¡Diyan pô sa licód ng̃ malakíng cruz na iyán—ang ipinagpatuloy ng̃ alilà, na itinuturò ang isáng súloc ng̃ silá'y macapasoc na sa pintûan.

Lubháng natitigagal ng̃â ang caisipán ni Ibarra, cayá't hindî niyá nahiwatigan ang pagtatacá ng̃ iláng táo ng̃ siyá'y caniláng makilala, na tumiguil sa caniláng pagdarasál at sinundán siyá ng̃ ting̃ín, sa lakí ng̃ pangguiguilalas.

Nag-iing̃at ang binatà ng̃ paglacad, pinang̃ing̃ilagan niyáng dumaan sa ibabaw ng̃ mg̃a pinaglibing̃an, na madalíng nakikilala sa cahupyacán ng̃ lúpà. Tinatapacan niyá ng̃ una, ng̃ayó'y iguinagalang niyá; gayón din ang pagcacálibing sa canyang amá. Humintô siyá pagdatíng sa cabiláng daco ng̃ cruz at tuming̃ín sa palibotlibot. Námanghâ at napatigagal ang canyáng casama; hinahanap niyá ang bacás sa lúpa ay walâ siyáng makitang cruz saan man.

—¿Dito cayâ?—ang ibinúbulong;—hindî doon; ng̃uni't hinúcay ang lúpà.

—¡Siyá ng̃â!—ang ipinagpatuloy,—natátandaang cong may isáng bató sa tabí; Páhiná 104may caiclîan ang húcay niyao'y may sakít ang maglilibing, cayá't isáng casamá ang siyáng napilitang humúcay datapuwa't itátanong natín sa canyá cung anó ang guinawâ sa cruz.

Pinatung̃uhan nilá ang maglilibíng, na nagmámasid sa canilá ng̃ boong pagtatacá.

—Maipakikisabi pô bâ ninyó sa amin cung alín ang húcay na doó'y dating may isáng cruz?—ang tanong ng̃ alílà.

—¿Opò, malakí,—ang pinapagtibay na sagót ng̃ matandáng lalaki ng̃ boong catuwâan, at tinitingnan niyá ng̃ macahulugán si Ibarra, at sumayá namán ang mukhâ nitó!

—¡Siyá ng̃â! ¡siyá ng̃â! ¡iyán ng̃â! ¡iyán ng̃â!—at iguinuhit ng̃ alilà sa lupà ang isáng anyóng cruz bizantina [215].

—¡Mg̃a adelfa, mg̃a sampaga at mg̃a pensamiento! ¡iyán ng̃â!—ang idinugtóng na malakí ang towâ, at inalayan niyá ng̃ isáng tabaco ang maglilíbing.

—Sabihin ng̃a ninyó sa amin cung alín ang húcay at cung saán naroon ang cruz.

—Datapuwa't ¿masasabi pô bâ ninyó sa amin man lamang ang kinalalagyan ng̃ húcay? Dapat ninyóng matandaan.

—¡Walâ na riyán ang patáy!—ang mulíng isinagót ng̃ boong catahimican.

—¡Abá!—ang idinugtóng ng̃ táong iyóng ang anyó'y nagbíbirô;—ang naguing Páhiná 105capalít niyá'y isáng babaeng inilibíng co roong may isáng linggó na ng̃ayón.

—¿Nauulól pô bâ cayó?—ang itinanong sa canyá ng̃ alílà,—diyata't walâ pa namáng isáng taóng siyá'y aming inilílibing.

—¡Tunay ng̃a iyón! marami ng̃ buwan ang nacaraan mulâ ng̃ siyá'y aking hucayi't cuning ulî sa baunan. Ipinag-utos sa aking siyá'y hucayin co ng̃ curang malakí, upang dalhin sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc. Ng̃uni't sa pagká't mabigát at umúulan ng̃ gabíng yaón....

Hindî nacapagpatuloy ng̃ pananalitâ ang táo; umudlót sa pagcáguitlá ng̃ makita ang anyô ni Crisóstomo, na dinaluhóng siyá't sacá siyá tinangnán sa camáy at ipinágwagwagan.

—At guinawâ mo ba?—ang tanóng ng̃ binatang ang anyô ng̃ pananalita'y hindî namin maisaysay.

—Howág po cayóng magalit, guinoo—ang sagót ng̃ maglilíbing na namumutla't nang̃íng̃inig;—hindî co po namán siyá inilíbing sa casamahán ng̃ mg̃a insíc. Mabuti pa ang malúnod cay sa mapasama sa mg̃a insíc—ang wica co—at siyá'y iniabsáng co sa tubig!

Inilagáy ni Ibarra ang canyáng mg̃a camay sa magcabilang balicat ng̃ maglilíbing at mahabang oras na siyá'y tinitigan ng̃ ting̃ing hindî maisaysay cung anóng íbig sabihin.

—¡Icáw ay walâ cung dî isáng culang palad!—ang sinabi, at umalís na dalîdaling tinatahac ang mg̃a butó, mg̃a húcay, mg̃a cruz, na paráng ísang sirâ ang ísip.

—¡Ang guinágawang mg̃a caligaligán ng̃ mg̃a patáy! Binugbóg acó ng̃ bastón ng̃ páring malakí, dahiláng ipinahintulot cong ilibíng ang patáy na iyón ng̃ aco'y may sakít; ng̃ayo'y cauntí ng̃ balîin nitó ang aking bísig, dahil sa pagcahucay co ng̃ bangcáy. ¡Itó ng̃a namáng mg̃a castilà! ¡Marahil pa'y alisán acó nitó ng̃ aking hánap-búhay!

Matúlin ang lacad ni Ibarra na sa maláyò ang tanáw; sumúsunod sa canyáng umíiyac ang alílang matandáng lalaki.

Lúlubog na lamang ang áraw; macacapál na mg̃a dilím ang siyáng lumalatag sa Casilang̃anan; isáng hang̃ing mainit ang siyáng nagpapagalaw sa dúlo ng̃ mg̃a cáhoy at nagpaparaíng sa mg̃a cawayanan.

Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyáng mg̃a matá'y walang bumabalong na isáng lúhà man lamang, waláng tumatacas sa canyáng dibdib cáhi't isáng buntóng hining̃á. Lumalacad na parang may pinagtatanauan, marahil sa Páhiná 106pagtacas sa anino ng̃ canyáng amá, ó bacâ namán cayà sa dumádating na unós. Tináhac ang báya't lumabás sa luwál, tinung̃o yaóng lúmang báhay na malaon ng̃ panahông hindî tinutungtung̃an. Naliliguid ang bahay na iyón ng̃ pader na sinísibulan ng̃ mg̃a damóng macacapál ang dahon, tila mandin siyá'y hinuhudyatán; bucás ang mg̃a bintánà; umúugoy ang iláng-ílang at ipinápagaspas ng̃ boong casayahan ang canyáng mg̃a sang̃áng hític ng̃ mg̃a calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubóng ng̃ caniláng tahanang na sa guitna ng̃ halamanan.

Ng̃uni't hindî pinápansin ng̃ binatà ang caligayaháng itóng iníháhandog sa canyáng pagbalíc sa lúmang báhay: nacapácò ang canyáng mg̃a matá sa anyô ng̃ isáng sacerdoteng canyáng macacasalubong. Itó'y ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang caaway ng̃ alférez. Tiniticlop ng̃ hang̃in ang canyáng malapad na sombrero; ang canyáng hábitong guinggo'y dumirikit sa canyáng catawán at ipinakikita ang anyo nito; na anó pa't námamasid ang canyáng mg̃a payát na hítang may pagcá sacáng. Sa cána'y may háwac na isáng bastóng palasang may tampóc na gáring. Noón lamang nagcakita siláng dalawá ni Ibarra.

Pagsasalubong nilá'y sandalíng humintô ang binata't siyá'y tinitigan; iniiwas ni Fr. Salví ang canyáng mg̃a matá at nagpaconowaríng nalílibang.

Sandalíngsandali lamang tumagál ang pag-aalinlang̃an: malicsíng linapitan siyá ni Ibarra, pinatiguil at idiniín ng̃ boong lacás ng̃ canyáng camáy na ipinatong sa balicat ng̃ párì, at nagsalitáng halos bahagyâ na mawatasan:

Si Fr. Salvíng namutlâ, at nang̃atál ng̃ mabasa niyá ang mg̃a damdaming nalalarawan sa mukhâ ng̃ binátà'y hindi nacasagót; nawalán ng̃ diwâ.

—¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?—ang mulíng itinanóng na nalulunod ang voces.

Ang sacerdoteng untîunting nahútoc, dahil sa camáy na sa canyá'y nagdíriin ay nagpumilit at sumagót:

—¡Cayó po'y nagcacamalî; walâ acóng guinagawang anó man sa inyóng amá.

—¿Anóng walâ?—ang ipinagpatuloy ng̃ binátà, at sacâ siyá idiniín hanggáng sa siyá'y mápaluhod.

—¡Hindî pó, sinasabi co sa inyó ang catotohanan! ang aking hinalinhán, si párì Dámaso ang may cagagawán....

—¡Ah!—ang sinabi ng̃ binata't siyá'y binitiwan at bago tumampál sa noo. At iniwan ang abáng si Fr. Salví at dalidáling tinung̃o ang canyáng sariling báhay.

XIV.

ANG ULOL NA SI TASIO Ó ANG FILOSOFO

Naglálacad sa mg̃a lansáng̃ang waláng tinutung̃o't waláng iniisip ang cacaibáng matandáng lalaki.

Nag-aral siyá ng̃ una ng̃ Filosofía, at iníwan niya ang pag-aáral sa pagsunód sa canyáng ináng matandâ na; at hindî niyá ipinagpatuloy ang pag-aaral, hindî sa caculang̃an ng̃ magugugol at hindî rin sa caculang̃an ng̃ cáya ng̃ pag-iísip: tumíguil siyá ng̃ pag-aáral, dahilán ng̃â sa pagcá't mayaman ang canyáng iná, at dahilan sa ayon sa sabiha'y matalas ang canyáng ísip. Natatacot ang mabaít na babaeng maguíng pantás ang canyáng anác at macalimot sa Dios, cayâ ng̃a't siyá'y pinapamilì, sa siyá'y magpárì ó íwan niyá ang colegio ng̃ San José. Nang panahón pa namáng iyó'y siyá'y may naiibigang babae, cayá't pinilì niyá ang íwan ang colegio at nag-asawa siyá. Hindî lumampás ang isáng taón at siyá'y nabáo at naulila; guinawâ niyáng aliwan ang mg̃a libro upang siyá'y macaligtás sa calungcutan, sa sabong at sa pagca waláng guinágawâ. Datapowa't lubháng nawili sa mg̃a pag aaral at sa pamimilí ng̃ mg̃a libro, hanggáng sa mapabayaan niyá ang sariling pamumuhay, cayá't siyá'y unti-unting naghírap.

Tinatawag siyáng Don Anastasio ó filósofo Tasio ng̃ mg̃a táong may pinagaralan, at ang mg̃a masasamâ ang tûrò, na siyáng lalong marami, tinatawag siyáng Tasiong ul-ól, dahil sa hindî caraniwang canyáng mg̃a caisipán at cacaibang pakikipagcapowa-táo.

Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca unôs; liniliwanagan ang abó abóng lang̃it ng̃ iláng kidlát; mabigát ang aláng-álang at totoong maalis-ís ang hang̃in.

Wari'y nalimutan na ng̃ filósofo Tasio ang canyáng kinalúlugdang bung̃ô ng̃ ulo; ng̃ayó'y ng̃uming̃iting pinagmámasdan ang maiitim na pang̃anurin.

Páhiná 108Sa malapít sa simbaha'y nasalubong niyá ang isáng táong naca chaqueta ng̃ alpaca at daladala sa camáy ang may mahiguít na isáng arrobang candílà at isáng bastóng may borlas, bílang saguísag ng̃ punong may capangyarihan.

—Siya ng̃a pô, guinoong capitan; natótowâ acó sa pagcá't may isá acóng inaasahan.

—¡Ang unós! ¿Nag-aacálà bâ cayóng maligò?—ang tanóng ng̃ gobernadorcillo ng̃ palibác, na minamasdan ang dukháng pananamít ng̃ matandáng lalaki.

—Malígò acó ... ¡hindî masamâ, lalong lalô na pagcâ nacatitisod ng̃ isáng dumi!—ang sagôt ni Tasio, na palibác din namán ang anyô ng̃ pananalita, bagá man may pagca pagpapawaláng halagá sa canyáng causap—ng̃uni't naghíhintay acó ng̃ lálong magalíng.

—Iláng mg̃a lintíc na pumatáy ng̃ mg̃a táo at sumúnog ng̃ mg̃a báhay.

—¡Nararapat tayong lahát, cayó at acóng gunawin! Dalá pô ninyó riyan, guinoong capitan, ang isáng arrobang candílang gáling sa tindahan ng̃ insíc; may mahiguít ng̃ sampóng taóng aking ipinakikiusap sa bawa't bágong capitang bumíbili ng̃ pararrayos [216], at pinagtatawanan acó ng̃ lahát; gayón ma'y bumibili ng̃ mg̃a "bomba" at mg̃a "cohete", at nang̃agbabayad ng̃ mg̃a repique ng̃ mg̃a campánà. Hindî lamang itó: kinábucasan ng̃ pakikiusap co sa inyó, nagbilin pô cayó sa mg̃a magtutunáw na insíc ng̃ isáng "esquilang" álay cay Santa Bárbara, gayóng nasiyasat na ng̃ carunung̃ang mapang̃anib ang tumugtóg ng̃ mg̃a campanà sa mg̃a araw na may unós. At sabihin pô ninyó sa akin, ¿bakit pô bâ ng̃ taóng 70 ng̃ mahulog ang isáng lintíc sa Binyáng, doon pa namán nahúlog sa campanario at iguinibâ ang relój sacâ isáng altar? ¿Anó ang guinagawâ ng̃ esquilita ni Santa Bárbara?

—¡Jesús, María y José! ¡Santa Bárbarang mahál!—ang ibinulóng ng̃ capitang namutlâ at nagcruz.

—¡Cayó'y carapatdapat sa pang̃alan ng̃ inyóng pintacasi!—aní Tasio sa wicang castilà, tinalicdán ang capitan at tumúng̃o sa simbahan.

Nagtátayo ang mg̃a sacristan sa loob ng̃ simbahan ng̃ isáng "túmulo"[217] na nalilibot ng̃ mg̃a malalaking candilang natitiric sa mg̃a candelabrong cáhoy. Ang túmulong yao'y dalawáng mesang malalakíng pinagpatong at natátacpan ng̃ damít na maitím, na may mg̃a listóng puti; sa magcabicabila'y may napipintang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo.

—¿Iyán ba'y patungcól sa mg̃a cálolowa ó sa mg̃a candilâ?—ang itinanóng.

At ng̃ makita niyá ang dalawáng batang lalaking may sampóng taón ang isá at ang isá'y may malapit sa pitó, lumapit sa caniláng hindî na hinantay ang sagót ng̃ mg̃a sacristán.

—¿Sasama ba cayó sa akin, mg̃a báta?—ang itinanóng sa canilá. May handâ sa inyó ang inyóng nanay na isáng hapunang marapat sa mg̃a cura.

—¡Aayaw po caming paalisin ng̃ sacristan mayor hanggang hindî tumutugtog ang icawalóng horas—ang sagót ng̃ pinacamatandâ.—Hinihintay co pong másing̃il ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking iná.

—¿Pasasacampanario cayó? ¡cung gayó'y cayó'y mag-ing̃at! ¡howág cayóng lalapit sa mg̃a campanà hanggáng umúunos!

Umalís sa simbahan, pagcatapos na masundán ng̃ isáng titíg na may habág ang dalawáng batang pumapanhic sa mg̃a hagdanang patung̃o sa coro.

Kinuscós ni Tasio ang mg̃a matá, tuming̃ín ulî sa lang̃it at bumulóng: —Ng̃ayó'y dáramdamin cong mahulog ang mg̃a lintíc.

Dumáan pô muna cayó!—ang sabi sa canyá sa wicang castílà ng̃ isáng matimyás na voces mulâ sa isáng bintanà.

Tumungháy ang filósofo, at canyáng nakita ang isáng lalaking may tatlompô ó tatlompo't limang taóng sa canyá'y ng̃umitî.

Páhiná 110—¿Anó pô bâ ang inyóng binabasa riyán?—ang tanóng ni Tasio, na itinuturò ang isáng librong hawac ng̃ lalaki.

—Isáng librong pangcasalucuyan: ¡"Las penas que sufren las benditas ánimas del Purgatorio!"[218]—ang isinagót ng̃ causap na ng̃uming̃itî.

—¡Nacú! ¡nacú! ¡nacú!—ang wicâ ng̃ matandáng lalaki sa sarisaring "tono" ng̃ voces, samantalang pumapasoc sa báhay;—totoong matalas ang ísip ng̃ cumathâ niyán.

Pagcapanhíc niyá ng̃ hagdanan ay tinanggáp siyá ng̃ boong pakikipag-ibigan ng̃ may báhay na lalaki at ng̃ canyáng asawa. Don Filipo Lino ang pang̃alan ng̃ lalaki at Doña Teodora Viña namán ang babae. Si Don Filipo ang siyáng teniente mayor at siyáng púnò ng̃ isáng "partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag itó ng̃ gayón, at cung sacaling mangyayaring magcaroon ng̃ mg̃a "partido" sa mg̃a bayan ng̃ Filipinas.

—¿Nakita pô ba ninyó sa libing̃an ang anác ng̃ nasirang si Don Rafael na bagong carárating na galing sa Europa?

—Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibing̃án sa canyáng amá ... Marahil cakilakilabot ang canyáng pighatî ng̃ maalaman....

—¿Hindî pô bà dináramdam ninyó ang casaliwâang palad na iyan?—ang tanóng ng̃ guinoong babaeng bátà pa.

—Talastás na pô ninyóng acó'y isá sa anim na nakipaglibing sa bangcáy; acó ang humarap sa Capitan General ng̃ aking makitang ang lahát dito'y hindî umíimic sa gayóng calakilakihang capusung̃án, gayóng cailán ma'y minamagaling co ang paunlacán ang táong mabait cung nabubuhay pa cay sa cung patáy na.

—Datapuwa't hindî pô acó sang-ayon sa pagmamanamana ng̃ caharîan. Alang-álang sa caunting dugong insíc na bigáy sa akin ng̃ aking iná, sumasang-ayon acó ng̃ cauntî sa caisipan ng̃ mg̃a insíc: pinaúunlacan co ang amá dahil sa anác, ng̃uni't hindî ang anác dahil sa amá. Na ang bawa't isá'y tumanggáp ng̃ gantíng pálà ó ng̃ caparusahán dahil sa canyáng mg̃a gawâ; datapuwa't hindî dahil sa mg̃a gawà ng̃ ibá.

—¿Nagpamisa pô bâ cayó ng̃ patungcol sa inyóng nasírang asawa, alinsunod Páhiná 111sa hatol co sa inyó cahápon?—ang itinanóng ng̃ babae nagbago ng̃ pinasasalitaanan:

—¡Sayang!—ang isinagót ng̃ babaeng tagláy ang túnay na pagpipighatî;—casabiháng hanggang sa icasampong oras ng̃ umaga búcas, ang mg̃a calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay ng̃ sa canilá'y pagbibigáy guinhawa ng̃ mg̃a buháy; na ang isáng misa sa mg̃a panahóng itó'y catimbáng ng̃ limá ó anim na misa sa mg̃a ibáng araw ng̃ isáng taón, ayon sa sabi ng̃ cura, caninang umaga.

—¡Mainam! ¿Sa macatuwíd ay mayroon tayong isáng caaliw-alíw na taning na dapat nating samantalahin?

—¡Ng̃uni't Doray!—ang isinabad ni Don Filipo;—talastas mo ng̃ hindî naniniwálà si Don Anastasio sa Purgatorio.

—¿Na hindî acó naniniwalà sa Purgatorio?—ang itinutol ng̃ matandáng lalaking tumitindig na sa canyáng upuan.—¡Diyata't pati ng̃ "historia" ng̃ Purgatorio'y aking nalalaman!

—¡Ang historia ng̃ Purgatorio!—ang sinabing puspós ng̃ pagtatacá ng̃ mag-asawa. ¡Tingnán ng̃â natin! ¡Saysayin ninyó sa amin ang historiang iyán!

—¿Hindî palá ninyó nalalaman ay bakit cayo'y nang̃agpapadalá roon ng̃ mg̃a misa at inyóng sinasabi ang mg̃a pagcacahirap doon? ¡Magaling! yamang nagpapasimulâ na ng̃ pag-ulán at tíla mandín tátagal, magcacapanahón tayo upang howag tayong mayamót—ang isinagót ni Tasio, at saca nag-isíp-ísip.

Itiniclóp ni Don Filipo ang librong canyáng tang̃an, at umupô sa canyáng tabi si Doray, na náhahandang huwag maniwálà sa lahát ng̃ sasabihin ni Tasio. Nagpasimulâ itó sa paraang sumusunod:

—Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pang̃inoong Jesucristo'y may Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan ng̃ lúpà, ayon cay párì Astete, ó sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni párì Girard, datapuwa't hindî ang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan. Magaling, ¿sinosino ang mg̃a nasásanag sa apoy na iyóng nag-aalab mulâ ng̃ lalang̃ín ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatatág ng̃ Purgatorio ng̃ Filisofía Cristiana na nagsasabing walâ raw guinágawang bagong anó man ang Dios mulâ ng̃ magpahing̃aláy siyá.

—Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwa't hindî "in actu"[222], ang itinutol ng̃ teniente mayor.

Páhiná 112—¡Magalíng na magalíng! Gayón ma'y sasagutin co cayóng may iláng nacakilala ng̃ Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang isá sa canilá'y si Zarathustra ò Zoroastro [223], na siyang sumulat ng̃ isáng bahagui ng̃ "Avestra"[224] at nagtatag ng̃ isáng religióng sa mg̃a tang̃ing bagay nacacahawig ng̃ atin at alinsunod sa mg̃a pantas, si Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo ng̃ walóng daang taón ang cauntian. Ang cauntian ang wícà co, sa pagca't pagcatapos na masiyasat ni Platón [225], Xanto de Lidia Plinio [226], Hermipos at Eudoxio,[227] inaacalà niláng nauna si Zarathustra cay Jesucristo ng̃ dalawang libo at limáng daan taón. Sa papaano mang bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isáng bagay na nawawang̃is sa Purgatoria, at naghahatol siyá ng̃ mg̃a paraan upang macaligtás doon. Matútubos ng̃ mg̃a buháy ang mg̃a calolowang namatáy sa casalanan, sa pagsasalitâ ng̃ mg̃a nasasaysay sa "Avestra" at gumawâ ng̃ mg̃a cagaling̃an; datapuwa't kinacailang̃ang ang mananalang̃in ay isáng camág-ánac ng̃ nasírà hanggang sa icaapat na salin. Ang panahóng táning sa bágay na itó'y sa taón taón, tumátagal ng̃ limáng áraw. Nang malaon, ng̃ tumibay na sa bayan ang gayóng pananampalataya, napagwárì ng̃ mg̃a sacerdote sa religióng iyóng malakíng dî anó lamang ang pakikinabang̃in sa gayóng pananampalataya, caya't kinalacal nilá yaóng mg̃a "bilangguang ng̃itng̃it ng̃ dilím na pinaghaharìan ng̃ mg̃a pagng̃ang̃alit sa nagawang casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ng̃â niláng sa halagáng isáng "derem", salapíng bahagyâ na ang halagá'y nababawas sa calolowa ang isáng táong pagcacasakit ng̃ dî cawásà; ng̃uni't sa pagca't ayon sa religiong iyó'y may mg̃a casalanang pinarurusahan ng̃ tatlóng daan hanggáng isáng libong taón, gaya ng̃ pagsisinung̃alíng, ng̃ pangdaráyà, at ng̃ hindî pagganáp sa naipang̃acò, at ibá pa, ang nangyari'y tumátanggap ang mg̃a balawîs na sacerdote ng̃ maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na ninyó ang caunting bagay na nawawang̃is sa Purgatorio natin, bagá man mapagtatantò na ninyóng ang pinagcacaibha'y ang mg̃a Páhiná 113religión.

Isáng kidlát na may casunód agád agád na isáng maugong na culóg ang siyáng nagpatindig cay Doray na nagsalitáng nagcucruz:

—¡Jesús, Maria y José! Maiwan co muna cayó; magsusunog acó ng̃ benditang palaspás at ng̃ mg̃a "candilang perdón".

Nagpasimulâ ng̃ pag-uláng tila ibinubuhos. Nagpatúloy ng̃ pananalitâ ang filósofo Tasio, samantalang sinusundan niyá ng̃ ting̃ín ang paglayô ng̃ may asawang babáeng bátà pa.

—Ng̃ayóng walâ na siyá'y lalong mapag-uusapan na natin ng̃ boong caliwanagan ang dahil ng̃ áting salitaan. Cahi't may cauntíng pagcamapamahîin si Doray, siyá'y magalíng na católica, at hindî co íbig na pumacnít sa púsò ng̃ pananampalataya: naíiba ang isáng pananampalatayang dalísay at wagás sa halíng na pananampalataya, túlad sa pagcacaiba ng̃ níng̃as at ng̃ úsoc, wáng̃is sa caibhán ng̃ música sa isáng gusót na caing̃ayan: hindî napagkikilala ang ganitong pagcacaiba ng̃ mg̃a halíng, na túlad sa mg̃a bing̃í. Masasabi náting sa ganáng átin ay magalíng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahácà ng̃ Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ng̃ mg̃a patáy at ng̃ mg̃a buháy at siyáng nacapipilit sa lálong calinisan ng̃ pamumuhay. Ang casam-a'y na sa tacsil na paggamit ng̃ Purgatoriong iyán.

Ng̃uni't tingnán natin ng̃ayón cung bakit pumasoc sa catolicismo ang adhicáng itóng walâ sa Biblia at walâ rin sa mg̃a Santong Evangelio. Hindî binábangguit ni Moisés at ni Jesucristo caunti man lamang ang Purgatorio, at hindî ng̃a casucatán ang tang̃ing saysay na canilang sabing na sa mg̃a Macabeo, sa pagca't bucód sa ipinasiyá sa Concilio ng̃ Laodicea, na hindî catotohanan ang librong ito, ay nitó na lamang huling panahón tinanggap ng̃ Santa Iglesia Católica. Walâ ring nacacatulad ng̃ Purgatorio sa religión pagana. Hindî mangyayaring panggaling̃an ng̃ pananampalatayang itó ang casaysayang "Aliæ panduntor inanies" na totoong madalás bangguitín ni Virgilio [228] na siyáng nagbigáy dahil sa dakilang si San Gregorio [229] na magsalitâ ng̃ tungcól sa mg̃a cálolowang nalunod, at idagdág ni Dante [230] ang bagay na itó sa canyáng "Divina Comedia".

Páhiná 114Walâ rin namáng nacacawang̃is ng̃ ganitóng caisipán sa mg̃a "brahman"[231], sa mg̃a "budhista"[232] at sa mg̃a egipcio mang nagbigáy sa Roma ng̃ caniláng "Caronte"[233] at ng̃ caniláng "Averno"[234]. Hindî co sinasaysay ang mg̃a, religión ng̃ mg̃a bayan ng̃ Ibabâ ng̃ Europa: ang mg̃a religióng itó, palibhasa'y religión ng̃ mg̃a "guerrero"[235], ng̃ mg̃a "bardo"[236] at ng̃ mg̃a máng̃ang̃aso [237], datapuwa't hindî religión ng̃ mg̃a filósofo, bagá man nananatili pa ang caniláng mg̃a pananampalataya at patí ng̃ caniláng mg̃a "rito"[238] na pawang nangálangcap na sa religión cristiana; gayón ma'y hindî nangyaring sumama silá Páhiná 115sa hucbó ng̃ mg̃a tampalasang nangloob sa Roma, at hindî rin silá nangyaring lumuclóc sa Capitolio [239]: palibhasa'y mg̃a religión ng̃ mg̃a úlap, pawang nang̃apápawì sa catanghaliang sícat ng̃ araw.—Hindî ng̃â sumasampalataya sa Purgatorio ang mg̃a cristiano ng̃ mg̃a unang siglo: nang̃amámatay siláng tagláy iyáng masayáng pag-asang hindî na malalao't silá'y háharap sa Dios at makikita nilá ang mukhâ nitó. Si San Clemente na taga Alejandría [240], si Orígenes [241] at si San Irineo [242] ang siyáng mg̃a unang mg̃a párì ng̃ Iglesiang tila bumábangguít ng̃ Purgatorio, marahil sa pagcadalá sa canilá ng̃ akit ng̃ religión ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ng̃ panahóng iyón sa boong Casilang̃anan, sa pagca't malimit nating nababasa ang mg̃a pagsisi cay Orígenes, dahil sa canyáng malabis na paghílig sa mg̃a bagay sa Casilang̃anan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagcátira ni Jesucristong tatlóng araw sa cailaliman ng̃ lúpà," tatlóng araw na pagcapasa Purgatorio, at canyáng inaacála, dahil dito, na bawa't cálolowa'y dapat manatili sa Purgatorio hanggáng sa mabuhay na mag-ulî ang catawán, bagá man tila laban mandin sa bagay na itó ang "Hodie mecum eris in Paradiso [243]." Nagsasaysay rin namán si San Agustín, tungcól sa Purgatorio; datapowa't sacali't hindî niyá pinagtibay na tunay na mayroon ng̃â, gayón ma'y ipinalálagay niyang mangyayari ng̃ang magcaróon, sa pag-aacálà niyáng maipagpapatuloy hanggáng sa cabilang búhay ang tinátanggap nating mg̃a caparusahan sa búhay na itó, dahil sa ating mg̃a casalanan.

—¡Nacú namán si San Agustin!—ang sinabi ni Don Filipo;—¡hindî pa siyá magcacásiya sa tinitiis nating mg̃a hirap sa búhay na itó't ibig pa niyá ang magpatuloy hanggáng sa cabiláng-búhay!

—Ganyán ng̃a ang calagayan ng̃ bagay na ito: sumasampalataya ang ibá at ang ibá'y hindî. Bagá ma't sumáng-áyon na si San Gregorio, alinsunod sa canyáng "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credenPáhiná 116dus est," hindî rin nagcaroon ng̃ patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ng̃ ipasiyá ng̃ Concilio sa Florencia ng̃ taóng 1439, sa macatuwíd ay ng̃ macaraan na ang walóng daang taón, na dápat magcaroon ng̃ isáng apóy na pangdalísay ó panglínis sa mg̃a cálolowang bagá ma't namatáy na sumísinta sa Dios, ng̃uni't hindî pa lubós napagbabayaran ang Justicia ng̃ May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio Tridentino [244], sa ilalim ng̃ pang̃ung̃ulo ni Pio IV ng̃ taóng 1563, sa icalabinglimáng púlong ay ilinagdâ ang cautusán tungcól sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.," na doo'y sinasabing ang mg̃a patungcól ng̃ mg̃a buháy, ang mg̃a panalang̃in, ang mg̃a paglilimós at iba pang mg̃a gawáng cabanalan ay siyáng mabibísang paraan upang mailigtás sa Purgatorio ang mg̃a cálolowa, bagá man sinasabing ang paghahayin ng̃ misa'y siyang lalong cagalinggaling̃an sa lahat. Gayón ma'y hindî sumasampalataya ang mg̃a protestante [245] sa Purgatorio, at gayon dín ang mg̃a páring griego [246], sa pagca't walâ siláng nakikitang pagbibigay catotohanan ng̃ Biblia [247], at sinasabi niláng binibigyáng wacás ng̃ camatayan ang taning upang macagawâ ng̃ mg̃a carapatán ó ng̃ mg̃a laban sa mg̃a carapatán, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hindî ang cahulugá'y "usque ad purgatorium" etc.; ng̃uni't dito'y maisásagot na sa pagcá't na sa calaguitnàan ng̃ lúpa ang Purgatorio, talagáng dapat mapasailalim ng̃ capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hindî acó matatapos ng̃ pagsasaysay, cung sasalitain co ang lahát ng̃ mg̃a sabi tungcol sa bagay ni ìtó. Isáng araw na ibiguin pô ninyóng pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsadyâ, cayó sa aking báhay at doo'y babasahin natin ang mg̃a libro at tayo'y maláyà at payapang macapagpapalagayan ng̃ canícanyang catuwiran. Ng̃ayó'y yayao na acó: hindî co mapaghúlò cung bakit itinutulot ng̃ cabanalan ng̃ mg̃a crístiano ang pagnanacaw sa gabíng itó.—Cayóng mg̃a punong báyan ay nang̃agpapabayà sa ganitóng gawâ, at aking ipinang̃ang̃anib ang aking mg̃a libro. Cung sana'y nanacawin nilá sa akin upang caniláng basahin ay aking ipauubayà, datapuwa't marami ang nang̃ag-iibig na tupukin ang aking mg̃a libro, sa hang̃ád na gumanáp sa akin ng̃ isáng pagcacaawang gawâ, at dapat ng̃ang catacutan ang Páhiná 117ganitóng pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa [248] Omar [249]. Dahil sa mg̃a librong itó'y ipinalálagay ng̃ ibáng linagdaan na aco ng̃ parusa ng̃ Dios....

—¿Ng̃uni't inaacalà cong cayó po'y sumasampalataya sa parusa ng̃ Dios?—ang tanóng ni Doray na ng̃umíng̃itî at lumálabas na may dalang lalagyán ng̃ mg̃a bágang pinagsusunugan ng̃ mg̃a tuyóng dahón ng̃ palaspás, na pinagbubuhatan ng̃ nacayáyamot ng̃uni't masaráp na amóy na úsoc.

—¡Hindî co po alám, guinoong babae, cung anó ang gágawin sa akin ng̃ Dios!—ang isinagót ni matandáng Tasio na nag-iísip-ísip. Pagcâ acó'y naghihing̃alô na, iháhandog co sa canyá ang aking cataohang waláng camuntî mang tacot; gawín sa akin ang bawa't ibiguin. Ng̃uni't ma'y naiisip aco ...

—Cung ang mg̃a católico lamang ang tang̃ing mapapacagaling, at limá lamang sa bawa't isáng daang católico ang siyáng mápapacagaling, at sa pagca't ang dami ng̃ mg̃a católico'y icalabingdalawang bahagui ng̃ mg̃a nabubuhay na táo sa lúpà, sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa mg̃a estadística [250], ¿ang mangyayari'y pagcatapos na mapacasamâ ang yuta-yutang mg̃a táong nabuhay sa daigdig sa boong dî mabilang na mg̃a siglong nagdaan, bago nanaog sa lúpà ang Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang Anác ng̃ isáng Dios, ng̃ayó'y lílima lamang ang mapapacagaling sa bawa't isáng libo't dalawáng daang táo? ¡Oh, tunay na tunay na hindî! ¡Minámagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang gaya ni Job: "¿Diyata't magpapacabagsíc icáw sa isáng inilílipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isáng tuyóng layác?" ¡Hindî, hindî mangyayari ang gayóng casaliwaang pálad na calakilakihan! ¡Cung sampalatayanan ito'y isáng capusung̃án; hindî, hindî!

—¡Oh, datapuwa't nakikita ng̃ Justicia at ng̃ Cadalisayan ng̃ Dios ang darating bago guinawâ ang paglikhâ sa Sangsinucob!—ang isinagót ng̃ lalaking matandang nang̃ing̃ilabot na tumindíg.—Ang boong kinapal, ang táo ay isáng linaláng sa isáng nais lamang ng̃ calooban; ng̃uni't hindî niyá kinacailang̃an, cayá't hindî ng̃â marapat na likhaín niyá, hindî, cung cacailang̃aning mapacasamâ sa waláng hanggáng casaliwaang palad ang daándaáng táo upang mapaligaya ang isá lamang, at ang lahát ng̃ itó'y dahil sa mg̃a minanang casalanan ó sa sandalíng pagcacasala, ¡Hindî! Cung iyá'y maguiguing catotohanan, sacalín na ninPáhiná 118yo't patayin iyáng inyóng anác na lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyáng pananampalataya'y hindî isáng malaking capusung̃áng lában sa Dios na iyáng dapat na maguíng siyáng Dakilang Cagaling̃an; pagcacágayó'y ang Molok fenicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa canyáng mg̃a pinápatay na táo at ang dugóng waláng-malay-sála, at sinususunog sa canyáng tiyán ang mg̃a sanggól na inagaw sa dibdib ng̃ caniláng mg̃a iná, ang mamamatay-táong dios na iyán, ang dios na iyáng calaguimlaguím, cung isusumag sa Canyá'y masasabing isáng dalagang mahinà ang loob, isáng caibigang babae, ang iná ng̃ Sangcataohan!

At puspós ng̃ panghihilacbót, umalís sa báhay na iyón ang ul-ól ó ang filósofo, at tumacbó sa lansang̃an, bagá man umuulan at madilím.

Isáng nacasisilaw na kidlát na caacbáy ng̃ isáng cagutlaguitlang culóg na nagsabog sa impapawid ng̃ pangpatáy na mg̃a lintic ang siyáng tumangláw sa matandáang lalaking nacataás ang mg̃a camáy sa lang̃it, at sumísigaw:

—¡Tumututol icaw! ¡Talastas co nang hindî ca mabang̃ís; talastas co nang ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT!

XV.

ANG MGA SACRISTAN

Bahagyâ na ang patláng ng̃ dagundóng ng̃ mg̃a culóg, at pinang̃ung̃unahan bawa't culóg ng̃ cakilakilabot na namimilipit na lintíc: masasabing isinusulat ng̃ Dios ang canyáng pang̃alan sa pamamag-itan ng̃ isáng súnog at ang waláng hanggáng bubóng ng̃ láng̃it ay nang̃íng̃inig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't hináhampas ng̃ háng̃ing humahaguing ng̃ lubháng malungcót, báwa't sandali'y nagbabago ng̃ tinutung̃o. Ipinaríring̃ig ng̃ mg̃a campána, ng̃ voces na tagláy ang malaking laguím, ang caniláng mapangláw na hibíc, at sa sandasandalíng ínihihimpil ng̃ nang̃agbábang̃is na mg̃a culóg ang caniláng matunóg na atúng̃al, isáng malungcót na tugtóg ng̃ campánà, na daíng ang catúlad, ang siyáng humahagulgól.

Nang̃asaicalawáng sáray ng̃ campanario ang dalawáng bátang nakita náting caúsap ng̃ filósofo. Ang pinacabátà sa canilá, na may malalakíng matáng maitím at matatacutíng mukhâ, pinipilit na idigkít niyá ang canyáng catawán sa catawán ng̃ canyáng capatîd, na totoong nacacawang̃is niyá ang pagmumukhâ, at ang caibhán lamang ay malálim tuming̃ín at may pagcaanyóng matápang. Ang pananamit ng̃ dalawá'y dukháng-dukhâ at puspós ng̃ mg̃a sursi at tagpî. Nang̃a-uupô sa capirásong cáhoy at capuwâ may tang̃ang isáng lubid na ang dúlo'y na sa icatlóng sáray, doon sa itáas, sa guitnâ ng̃ cadilimán. Ang uláng itinutulac ng̃ háng̃in ay dumárating hanggáng sa canilá at pinapamímisic ang isáng upós ng̃ candilang nag-aalab sa ibábaw ng̃ isáng malakíng bató na caniláng pinagugulong sa coro, upang huwarán ang úgong ng̃ culóg, cung Viernes Santo.

—¡Batakin mo ang iyóng lúbid, Crispin!—anáng capatíd na matandâ sa bátà niyáng capatíd.

Nag-alambitin sa lúbid si Crispin, at nárinig sa itáas ang isáng daíng na mahinà, na pagdáca'y natacpán ng̃ isáng culóg, na ang úgong ay pinarami ng̃ liboPáhiná 120libong aling̃awng̃áw.

—¡Ah! ¡cung na sa báhay sana táyong casáma ng̃ nánay!—ang ibinuntóng hining̃á ng̃ maliit na tinítingnan ang canyáng capatíd;—doo'y hindî acó matatacot.

Hindî sumagót ang matandáng capatíd; minámasdan cung paáno ang pagtúlò ng̃ pagkit at tíla mandin may pinag-iisip.

—¡Doo'y walà sino mang nagsasabi sa aking acó'y nagnanácàw!—ang idinugtóng ni Crispin;—¡hindî itutulot ng̃ nánay! ¡Cung maalaman niyáng aco'y pinapalò....!

Inihiwaláy ng̃ matandáng capatíd ang canyáng mg̃a matá sa ning̃as ng̃ ílaw, tuming̃alâ, pinang-guiguílan ng̃ cagát ang malaking lúbid at bago bigláng binaltác, at ng̃ magcagayo'y náring̃ig ang matunóg na tugtóg ng̃ campánà.

—¿Mananatilî bâ tayo sa ganitóng pamumúhay, cacâ?—ang ipinatúloy ni Crispin. ¡Ibig co sánang magcasakit acó búcas sa báhay, ibig cong magcasakít acó ng̃ malaón at ng̃ acó'y alagâan ng̃ nánay at huwág na acóng pabalikín ulî sa convento! ¡Sa ganitó'y hindî acó pang̃ang̃anlang magnanácaw at waláng háhampas sa akin! At icáw man, cacâ, ang mabuti'y magcasakit cang casáma co.

—¡Howag!—ang sagót ng̃ matandáng capatíd;—mamámatay táyong lahát: mamámatay sa pighatî ang nánay at cata'y mamámatay ng̃ gútom.

—¿Gaáno bâ ang sasahurin mo sa bowáng ito?—ang tanóng ni Crispin ng̃ macaraan ang sandalî.

—Bayaran mo na ang sinasabi niláng ninácaw co, at ng̃ huwag táyong tawáguing mg̃a magnanacaw; ¡bayáran mo na, cacâ!

—¿Naúulol ca bâ, Crispín? Waláng macacain ang nánay; ang sabi ng̃ sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ng̃ dalawáng onza, at ang dalawang onza ay tatlompo't dalawáng piso.

Bumilang ang malíit sa canyáng mg̃a dalírì hanggáng sa dumating sa tatlompo't dalawá.

—¡Anim na camáy at dalawáng dalírì! At bawa't dalírì ay piso—ang ibinulóng na nag-iisip-iísip.—At bawa't piso ... ¿iláng cuarta?

—¿Isáng dáa't ánim na pong cuarta? ¿Macasandaan at ánim na pong isáng cuarta? ¡Nacú! ¿At gaano ang isáng dáa't ánim na pô?

Páhiná 121—Tatlompô at dalawáng camáy—ang sagót ng̃ matandáng capatíd.

—¡Tatlompô at dalawáng camáy!—ang inuulit úlit—ánim na camáy at dalawang dalírì, at bawa't dalírì ay tatlompô at dalawáng camáy ... at bawa't dalírî ay isáng cuarta ...¡Nacú gaáno caráming cuarta niyán! Hindî mabibilang ng̃ isá sa loob ng̃ tatlông áraw ...at macabíbili ng̃ sinelas na úcol sa mg̃a paa at sombrerong úcol sa úlo, pagcâ umiinit ang áraw, at isáng malakíng páyong pagca umúulan, at pagcain, at mg̃a damít na úcol sa iyo at sa nánay at....

—¡Huwág cang magálit! Sinabi ng̃ curang pápatayin daw acó ng̃ pálò pag hindî sumipót ang salapî; cung ninácaw co ng̃a sána ang salapíng iyó'y aking maisisipot ...¡at cung sacali't mamatáy acó, magcaroon man lamang icáw at ang nánay ng̃ mg̃a damít!...

Hindî umimíc ang pinacamatandâ at hiníla ang canyáng lúbid. Pagcatapos ay nagsalitáng casabáy ang buntóng hining̃á.

—¿Sa acálà mo cayâ?—ang tanóng ng̃ malíit na nagtátaca.—Sabíhin mong maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking mg̃a pasâ at ang punít cong bulsá: hindî acó nagcaroon cailan man cung dî isáng cuarta lámang na ibinigay sa akin niyóng pascó at kinúha sa akin cahapon ng̃ cura ang isáng cuartang iyón. ¡Hindî pa acó nacacakita ng̃ gayón cagandáng isáng cuarta! ¡Hindî maniniwálà ang nánay! ¡hindî maniniwalà!

Nagpasimulâ, ng̃ pag-iyác si Crispín, at ibinúbulong sa guitnâ ng̃ paghagulhól:

—Cung gayó'y umuwî ca ng̃ mag-isá; aayaw acóng umuwî. Sabihin mo sa nánay na acó'y may sakít; aayaw acóng umuwî.

—¡Crispín, huwág cang umiyác!—anang matandáng capatíd.—Hindî maniniwalà ang nánay; huwág cang umiyác; sinabi ni matandáng Tasiong may handâ raw sa ating masaráp na hapúnan.

—¡Isáng masaráp na hapúnan! Hindî pa acó nanananghalîan: áayaw acóng pacanin hanggáng hindî sumísipot ang dalawáng onza ... Datapuwa't ¿cung maniwalà ang nánay? Sabíhin mong nagsisinung̃alíng ang sacristan mayor, at ang curang maniwalà sa canyá'y sinung̃aling din, na siláng lahát ay sinung̃aling; na Páhiná 122sinasabi niláng magnanacaw daw tayong lahát, sa pagca't ang tátay natin ay "viciosong".

Ng̃uni't sumúng̃aw ang isáng úlo sa maliit na hagdáng patung̃ó sa pang̃ulong aáray ng̃ campanario, at ang úlong itó, na cawang̃is ng̃ cay Medusa [251], ang siyáng bigláng humárang ng̃ salitâ sa mg̃a lábì ng̃ bátà. Yaó'y isáng úlong habâ, payát, na may mahahabang buhóc na maitím; salamíng azul sa matá ang siyáng cumúcublí ng̃ pagca bulág ang isáng matá. Yaón ang sacristán mayor, na talagáng gayón cung pakita, waláng íng̃ay, hindî nagpáparamdam ng̃ pagdatíng.

—¡Minumultahán catá, Basilio, ng̃ caháti, dáhil sa hindî mo pagtugtóg ng̃ maayos!—ang sábi ng̃ voces na malagunlóng na tíla waláng campanà sa lalaugan.—At icáw, Crispín, mátira ca rito ng̃ayóng gabí hanggáng sa sumipót ang iyóng ninácaw.

Tiningnán ni Crispín ang canyáng capatíd, na parang siyá'y humihing̃ing tangkílic.

—Binigyán na camí ng̃ capahintulutan ... hiníhintay pô camí ng̃ nánay sa á las ocho—ang ibinulóng ni Basiliong tagláy ang boong cakimîan.

—¡Icáw man namán ay hindî macaaalís sa icawalóng oras; hanggáng sa icasampô!

—Ng̃uni't talastás na pô ninyóng hindî nacapaglálacad pagca á las nueve na, at maláyò ang báhay.

—At ¿ibig mo yatang macapangyari pa cay sa ákin?—ang itinanóng na galít ng̃ táong iyón. At hinawacan si Crispín sa bísig at inacmàang caladcarín.

—¡Guinoo! ¡may isáng linggó na pô ng̃ayóng hindî namin nakikita ang aming iná!—ang ipinakiusap ni Basilio, at tinang̃nán ang canyáng bátang capatíd na ang anyó'y íbig ipagsanggaláng itó.

Nailayô ang canyáng camáy ng̃ sacristán mayor sa isáng tampál, at sacâ kinaladcád si Crisping nagpasimulâ ng̃ pag-iyác, at nagpatinghigâ, samantalang sinasabi sa canyáng capatíd:

Ng̃uni't hindî siyá pinansín ng̃ sacristan, kinaladcád at nawalâ siyá sa guitnâ ng̃ cadilimán.

Páhiná 123Nátira si Basiliong hindî man lamáng macapagsalitâ. Nárinig niyá, ang mg̃a pagcacáhampáshampás ng̃ catawán ng̃ canyáng capatíd sa mg̃a baitang ng̃ maliit na hagdanan, isáng sigáw, iláng tampál, at unti-unting napáwì sa kanyáng taing̃a ang gayóng mg̃a pagsigáw na nacaháhambal.

Hindî humíhing̃a ang bátà: nacatindíg na nakíkinig, dilát na dilát ang mg̃a matá, at nacasuntóc ang mg̃a camáy.

—¿Cailán bagá cayâ acó macapag aaráro ng̃ isáng búkid?—ang maráhang ibinúbulong, at dalîdaling nanáog.

Pagdatíng sa coro'y nakiníg ng̃ maigui: lumálayô ng̃ boong catulinan ang voces ng̃ canyáng capatíd, at ang sigáw na: "¡nánay!" "¡cacâ!" ay nawaláng lubós pagcasará ng̃ pintô. Nang̃áng̃atal, nagpapawis, sandalî siyáng tumiguil; kinácagat niyá ang canyáng camao upang lunúrin ang isáng sigáw na nagtutumácas sa canyáng púsò at pinabayaan niyáng magpaling̃apling̃ap ang canyáng mg̃a matá sa nag-aagaw dilím at liwanag na simbahan. Doo'y malamlám ang ning̃as ng̃ ílaw na lang̃ís sa "lámpara"; na sa guitnâ, ang "catafalco"; sará ang lahát ng̃ mg̃a pintuan, at may mg̃a rejas ang mg̃a bintánà.

Dî caguinsaguinsa'y nanhíc sa maliit na hagdán, linampasán ang pang̃alawang sáray, na kinalalagyan ng̃ nagnining̃as na candílà, nanhíc sa icatlóng sáray. Kinalás ang mg̃a lúbid na nacatálî sa mg̃a "badajo" (pamaltóc ng̃ campánà), at pagcatapós ay mulíng nanáog na namúmutlâ; ng̃úni't cumíkinang ang canyáng mg̃a matá'y hindî sa mg̃a lúhà.

Samantala'y nagpapasimulâ ng̃ pagtílà ang ulán at untiunting lumiliwanag ang láng̃it.

Pinagdugtong ni Basilio ang mg̃a lubid, itinálì ang isáng dúlo sa isáng maliit na pinacahalígui ng̃ "barandilla", at hindî man lámang naalaalang patayín ang ílaw, umus-ós sa lubid sa guitnâ ng̃ cadilimán.

Nang macaraan ang iláng minuto, sa isá sa mg̃a dáan sa báyan, ay nacárinig ng̃ mg̃a voces at tumunóg ang dalawáng putóc; ng̃uni't síno ma'y waláng natigatig, at mulíng tumahimic na lahát.

XVI.

SI SISA

Madilim ang gabí: tahimic na tumutulog ang mg̃a namamayan; ang mg̃a familiang nag-alaala sa mg̃a namatay na'y tumulog na ng̃ boong capanatagán at capayapaan ng̃ loob: nang̃agdasál na silá ng̃ tatlóng bahagui ng̃ rosario na may mg̃a "requiem", ang pagsisiyám sa mg̃a cálolowa at nang̃agpaníng̃as ng̃ maraming candilang pagkít sa haráp ng̃ mg̃a mahál na larawan. Tumupád na ang mg̃a mayayaman at ang mg̃a nacacacaya sa pagcabûhay sa mg̃a nagpamana sa canilá ng̃ caguinhawahan; kinabucasa'y sísimba silá sa tatlóng misang gágawin ng̃ báwa't sacerdote, mang̃agbíbigay silá ng̃ dalawáng piso at ng̃ ipagmisa ng̃ isáng patungcól sa cálolowa ng̃ mg̃a namatáy; bíbili sila, pagcatapos, ng̃ bula sa mg̃a patáy na puspós ng̃ mg̃a indulgencia. Hindî ng̃a totoong nápacahigpit ang Justicia ng̃ Dios na gáya ng̃ justicia ng̃ táo.

Ng̃uni't ang dukhâ, ang mahírap, na bahagyâ nanacacakita upang may maipag-agdóng-búhay, at nang̃angailáng̃ang sumúhol sa mg̃a "directorcillo," mg̃a escribiente at mg̃a sundalo, upang pabayaan siláng mamúhay ng̃ tahimic, ang táong iyá'y hindî tumutulog ng̃ panatag, na gaya ng̃ inaacála ng̃ mg̃a poeta sa mg̃a palacio, palibhasa'y hindî pa silá maráhil nacapagtitiis ng̃ mg̃a hagpós ng̃ carálitâan. Malungcót at nag-iisíp-ísip ang dukhâ. Nang gabíng iyón, cung cácauntí ang canyáng dinasál ay malakíng lubhâ ang canyáng daláng̃in, tagláy ang hírap sa mg̃a matá at ang mg̃a lúha sa púsò. Hindî siyá nagsísiyam, hindî siyá marunong ng̃ mg̃a "jaculatoria", ng̃ mg̃a tulâ at ng̃ mg̃a "oremus," na cathâ ng̃ mg̃a fraile, at iniuucol sa mg̃a táong waláng sariling caisipán, waláng sariling damdámin, at hindî rin namán napag-uunawà ang lahát ng̃ iyón. Nagdárasal siyá ng̃ áyon sa pananalitâ ng̃ canyáng caralitaan; ang cálolowa niyá'y tumatang̃is dáhil sa canyáng sariling calagayan, at dáhil namán sa mg̃a namatáy, na ang pagsintá nilá sa canyá'y siyáng canyáng cagaling̃an. Nangyayaring macapagsaysáy ang mg̃a lábì niyá Páhiná 125ng̃ mg̃a pagbátì; ng̃uni't sumísigaw ang canyang ísip ng̃ mg̃a daing at nagsásalitâ ng̃ mg̃a hinanakít. ¿Cayó bagá'y mang̃asísiyahan. Icáw na pumuri sa carukhâan, at cayó namán, mg̃a aninong pinahihirapan, sa waláng pamúting panalang̃in ng̃ dukhâ, na sinasaysay sa haráp ng̃ isáng estampang masamâ ang pagcacágawâ, na liniliwanagan ng̃ ílaw ng̃ isáng timsím, ó bacâ cayâ ang ibig ninyo'y ang may mg̃a candílang malalakí sa haráp ng̃ mg̃a Cristong sugatán, ng̃ mg̃a Virgeng malilíit ang bibíg at may mg̃a matáng cristal, mg̃a misang wícang latíng ipinang̃ung̃usap ng̃ mg̃a sacerdoteng hindî inuunawà ang sinasabi? At icáw, Religióng ilinaganap na talagáng úcol sa sangcataohang nagdaralità, ¿nalimutan mo na cayâ ang catungculan mong umalíw sa naaapi sa canyáng carukhâan, at humiyâ sa macapangyarihan sa canyáng capalalûan, at ng̃ayó'y may laan ca lamang na mg̃a pang̃ácò sa mg̃a mayayaman, sa mg̃a táong sa iyó'y macapagbabayad?

Ang caawaawang tao'y nagpúpuyat sa guitnâ ng̃ canyáng mg̃a anác na nang̃atutulog sa canyáng síping; iniisip ang mg̃a bulang dapat bilhín upang mápahing̃aláy ang mg̃a magulang at ang namatáy na esposo.—"Ang píso—anyá—ang píso'y isáng linggóng caguinhawahan ng̃ aking mg̃a anác; isáng linggóng mg̃a tawanan at mg̃a catuwâan, ang aking inimpóc sa bóong isáng buwan, isáng casuutan ng̃ aking anác na babaeng nagdádalaga na."—Datapuwa't kinacailang̃ang patayín mo ang mg̃a apóy na itó—ang wícà ng̃ voces na canyáng nárinig sa sermón—kinacailang̃ang icáw ay magpacahírap. "¡Tunay ng̃â! ¡kinacailang̃an! Hindî ililigtas ng̃ Iglesia ng̃ waláng bayad ang mg̃a pinacasisinta mong cálolowa: hindî ipinamímigay na waláng báyad ang mg̃a bula. Dápat mong bilhín ang bula, at hindî ang pagtulog cung gabí ang iyóng gágawin, cung dî ang pagpapagal. Samantala'y mailálantad ng̃ iyóng anác na babae ang bahágui nang catawáng dapat ilíhim sa nanonood; ¡magpacagútom ca, sa pagca't mahál ang halagá ng̃ láng̃it! ¡Tunay na túnay ng̃â yátang hindî pumapasoc sa láng̃it ang mg̃a dukhâ!

Nang̃agliliparan ang mg̃a caisipáng itó sa alang-alang na pag-itang mulâ sa sahíg na kinalalatagan ng̃ magaspáng na baníg, hanggáng sa palupong kinatatalîan ng̃ dúyang pinag-úuguyan sa sanggól na laláki. Ang paghing̃á nitó'y maluág at payápà; manacânacang ng̃inung̃uyâ ang láway at may sinasabing dî mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang gutóm na hindî nabusóg sa ibinigáy sa canyá ng̃ mg̃a capatíd na matatandâ.

Ang mg̃a culiglíg ay humuhuning hindî nagbabago ang tínig at isinasaliw ang caniláng waláng humpáy at patupatuloy na írit sa mg̃a patlángpatláng na tin-ís na húni ng̃ cagaycáy na nacatagò sa damó ó ang butiking lumálabas sa canyáng bútás upang Páhiná 126humánap ng̃ macacain, samantalang ang tucô, na wala ng̃ pinang̃ang̃anibang túbig ay isinusung̃aw ang canyáng ulo sa gúang ng̃ bulóc na púnò ng̃ cáhoy. Umaatung̃al ng̃ lubháng mapanglaw ang mg̃a áso doon sa daan, at sinasampalatayanan ng̃ mapamahíing nakikinig na silá'y nacacakita ng̃ mg̃a espíritu at ng̃ mg̃a anino. Datapuwa't hindi nakikita ng̃ mg̃a áso at ng̃ ibá pang mg̃a háyop ang mg̃a pagpipighatî ng̃ mg̃a tao, at gayón man, ¡gaano carami ang canilang mg̃a cahirapang tinítiis!

Doon sa maláyò sa bayan, sa isáng láyong may isáng horas, nátitira ang iná ni Basilio at ni Crispín, asáwa ng̃ isáng laláking waláng puso, at samantalang ang babae nagpipilit mabúhay at ng̃ macapag-arugà sa mg̃a anác, nagpapagalâgala at nagsasabong namán ang lalaki. Madalang na madálang silá cung magkíta, ng̃uni't lágui ng̃ kahapishapis ang nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdán ng̃ lalaki ang canyáng asáwa ng̃ mg̃a híyas upang may maipagvicio siyá at ng̃ walâ nang caanoano man si Sisa, upang magugol sa masasamáng mg̃a hingguíl ng̃ canyáng asawa, pinagpasimulâan nitóng siyá'y pahirapan. Mahinà, palibhasà, ang loob, malakí ang cahigtán ng̃ púsò cay sa pag-iísip, walâ siyáng nalalaman cung dî sumintá at tumáng̃is. Sa ganáng canyá'y ang canyáng asawa ang siyáng dios niyá,; ang mg̃a anác niyá'y siyáng canyang mg̃a ángel. Sa pagca't talastás ng̃ lalaki cung hanggáng saan ang sa canya'y pag-íbig at tacot, guinágawa namán niyá ang catulad ng̃ asal ng̃ lahát ng̃ mg̃a diosdiosan: sa aráw-áraw ay lumálalâ ang canyáng calupitan, ang pagca waláng áwà at ang pagcapatupatuloy ng̃ bawa't maibigan.

Ng̃ múhang tanóng sa canyá si Sisa ng̃ minsang siyá'y sumipót sa báhay, na ang mukha'y mahiguít ang pagdidilim cay sa dati, tungcól sa panucalang ipasoc ng̃ sacristan si Basilio, ipinatúloy niyá ang paghahagpós ng̃ manóc, hindî siyá sumagot ng̃ oo ó ayaw. Hindî nang̃ahás si Sisang ulítin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang lubháng mahigpít na casalatán ng̃ caniláng pamumúhay at ang hang̃ád na ang mg̃a báta'y mang̃ag-áral sa escuelahan ng̃ bayan ng̃ pagbasa't pagsúlat, ang siyang sa canya'y pumílit na ipalútoy ang panucalà niya. Ang canyang asawa'y hindî rin nagsabi ng̃ anó man.

Nang gabíng yaon, icasampó't calahatî ó labíng-isá ang horas, ng̃ numiningning na ang mg̃a bituin sa lang̃it na pinaliwanag ng̃ unós, nacaupô si Sisa sa isáng bangcóng cahoy na pinagmamasdan ang ilang mg̃a sang̃á ng̃ cahoy na nagnining̃asning̃as sa calang may tatlóng batóng-buhay na may mg̃a dunggót. Nacapatong sa tatlóng batóng itó ó tungcô ang isang palayóc na pinagsasaing̃an, at sa ibabaw ng̃ mg̃a bága'y tatlóng tuyóng lawlaw, na ipinagbíbili sa halagang tatló ang daPáhiná 127lawang cuarta.

Nacapang̃alumbabà, minámasdan ang madilawdilaw at mahinang níng̃as ng̃ cawayang pagdaca'y naguiguing abó ang canyang madalíng malugnaw na bága; malungcót na ng̃itî ang tumatanglaw sa canyang mukhâ. Nagugunità niya ang calugodlugód na bugtóng ng̃ palayóc at ng̃ apóy na minsa'y pinaturan sa canya ni Crispin. Ganitó ang sinabi ng̃ batà:

Batà pa si Sisa, at napagkikilalang ng̃ dacong úna'y siya'y maganda at nacahahalina cung cumílos. Ang canyang mg̃a mata, na gaya rin ng̃ canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mg̃a anac, ay sacdal ng̃ gaganda, mahahabà ang mg̃a pilíc-mata at nacauukit cung tuming̃ín; mainam ang hayap ng̃ ilóng; marikít ang pagcacaanyô ng̃ canyang mg̃a labing namumutlâ. Siya ang tinatawag ng̃ mg̃a tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y cayumangguí, ng̃uni't isang cúlay na malínis at dalísay. Baga man batà pa siya'y dahil sa pighatî, ó dahil sa gútom, nagpapasimulâ na ng̃ paghupyac ang canyang namumutlang mg̃a pisng̃í; ang malagóng buhóc na ng̃ úna'y gayac at pamuti ng̃ canyang cataóhan, cung cayâ husay hindî sa pagpapaibiíg, cung dî sa pagca't kinaugalîang husayin: ang pusód ay caraniwan at walang mg̃a "aguja" at mg̃a "peineta."

May ilang araw nang hindî siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabìin ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarîin sa lalong madalíng panahóng abót ng̃ caya. Sa pagcaibig niyang macakita ng̃ salapî, hindî nagsimba ng̃ umagang iyón, sa pagca't maaabala siya ng̃ dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:—¡namimilit ang carukhâang magcasala!—Ng̃ matapos ang canyang gawa'y dinala niya sa may-arì, datapuwa't pinang̃acuan siya nitó sa pagbabayad.

Walâ siyang inísip sa boong maghapon cung dî ang mg̃a ligayang tatamuhin niya pagdatíng ng̃ gabí: canyang nabalitaang óowî ang canyang mg̃a anac, at canyang inísip na sila'y canyang pacaning magalíng. Bumilí ng̃ mg̃a lawlaw, pinitas sa canyang malíit na halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagca't nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghing̃î sa canyang capit bahay na si filósofo Tasio, na tumitira sa may mg̃a limangdaang metro ang layò sa canyang tahanan, ng̃ tapang baboy-ramó, at isang hità ng̃ patong-gubat, na pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At puspós ng̃ pag-asa'y isinaing ang lalong maputíng bigas, na siya rin ang cumúha sa guiícan. Yaón Páhiná 128ng̃a nama'y isang hapúnang carapatdapat sa mg̃a cura, na canyang handâ sa caawaawang mg̃a batà.

Datapuwa't sa isang sawîng palad na pagcacatao'y dumatíng ang asawa niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ramó, ang hità ng̃ pato, limang lawlaw at ang mg̃a camatis. Hindî umiimic si Sisa, baga man ang damdam niya'y siya ang kinacain. Nang busóg na ang lalaki'y naalaalang itanóng ang canyang mg̃a anac. Napang̃itî si Sisa, at sa canyang catowâa'y ipinang̃acò sa canyang sariling hindî siya maghahapunan ng̃ gabíng iyón; sa pagca't hindî casiya sa tatló ang nalabi. Itinanóng ng̃ ama ang canyang mg̃a anac, at ipinalalagay niya itóng higuít sa siya'y cumain.

—¿Ayaw ca bang makita mo sila?—ang itinanóng na nang̃ang̃atal;—sinabi ni matandang Tasiong sila'y malalaon ng̃ cauntî; nacababasa na si Crispin ... marahil ay dalhín ni Basilio ang canyang sueldo.

Ng̃ marinig itóng huling cadahilanan ng̃ pagpiguil sa canya'y humintô, nag-alinlang̃an, ng̃uni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.

Tumang̃is ng̃ bóong capaitan si Sisa; ng̃uni't pagcaalaala sa canyang mg̃a anac ay natuyô ang mg̃a luhà. Mulî siyang nagsaing, at inihandâ ang tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon ng̃ isa't calahatì.

—¡Darating silang malakí ang pagcaibig na cumain!—ang iniisip niya:—malayò ang pinangagaling̃an at ang mg̃a sicmúrang gutóm ay walang púsò.

Pinakingan niyang magalíng ang lahat ng̃ ing̃ay, masdan natin at hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:

—Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hindî nacacawang̃is ang cay Crispin—ang iniisip ng̃ ina.

Macaalawa ó macaatló ng̃ humúni ang calaw sa gúbat, mulâ ng̃ tumilà ang ulan, at gayón ma'y hindî pa dumarating ang canyang mg̃a anac.

Inilagay niya ang mg̃a lawlaw sa loob ng̃ palayóc at ng̃ huwag lumamig, at lumapit sa pintuan ng̃ dampâ upang siya'y malibang ay umawit ng̃ marahan. Mainam ang canyang voces, at pagcâ narìrinig nilang siya'y umaawit ng̃ "cundiman", nang̃agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ng̃úni't ng̃ gabing iyó'y nang̃ang̃atal ang canyang voces at lumalabas ng̃ pahirapan ang tínig.

Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa hang̃ing nagpapahulog ng̃ tubig sa malalapad na mg̃a dahon ng̃ mg̃a saguing.

Páhiná 129Caracaraca'y biglang nacakita ng̃ isang ásong maitím na sumipót sa harap niya; may inaamoy ang hayop na iyón sa landas. Natacot si Sisa, cumúha ng̃ isang bató at hinaguis. Nagtatacbó ang asong umaatung̃al ng̃ pagcapanglawpanglaw.

Hindî mapamahîin si Sisa, ng̃uni't palibhasa'y maráming totóo ang canyáng nárinig na mg̃a sinasabi tungcol sa mg̃a guníguní at sa mg̃a ásong maiitím' caya ng̃a't nacapangyári sa canyá ang laguím. Dalidaling sinarhán ang pintô at naupô sa tabí ng̃ ílaw. Nagpapatíbay ang gabí ng̃ mg̃a pinaniniwalaan at pinupuspos ng̃ panimdím ang aláng-álang ng̃ mg̃a malicmátang aníno.

Nag-acálang magdasál, tumáwag sa Vírgen, sa Dios, upang caling̃áin nilá ang canyáng mg̃a anác, lálonglalò na ang canyáng bunsóng si Crispín. At hindî niyá sinásadya'y nalimutan niyá ang dasál at napatung̃o ang bóong pag-iisip niyá sa canilá, na anó pa't canyáng naaalaala ang mg̃a pagmumukhâ ng̃ báwa't isá sa canilá, yaóng mg̃a mukháng sa towî na'y ng̃umíng̃itî sa canyá cung natutulog, at gayón din cung nagíguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyáng naninindíg ang canyáng mg̃a buhóc, nangdidilat ng̃ maínam ang canyáng mg̃a matá, malicmátà ó catotohanan, canyáng nakikitang nacatìndíg si Crispin sa tabí ng̃ calan, doón sa lugar na caraníwang canyáng inúup-an upang makipagsalitaan sa canyá. Ng̃ayó'y hindî nagsasabi ng̃ anó mán; tinititigan siyá niyóng mg̃a matáng malalakí at ng̃umíng̃itî.

—¡Nánay! ¡bucsán ninyó! ¡bucsán ninyó, nánay!—ang sabi ni Basilio, búhat sa labás.

XVII.

BASILIO

Bahagyâ pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatínghulóg sa mg̃a bísig ng̃ canyáng iná.

Isáng dî masábing panglalamíg ang siyáng bumálot cay Sisa ng̃ makita niyáng nag-íisang dumatíng si Basilio. Nagbantáng magsalitâ ay hindî lumabás ang canyáng voces; iníbig niyáng yacápin ang canyáng anác ay nawal-án siyá ng̃ lacás; hindî namán mangyaring umiyác siyá.

Ng̃uni't ng̃ makita niyá ang dugóng pumapalígò sa noo ng̃ bata'y siyá'y nacasigáw niyáng tínig na wári'y nagpapakilala ng̃ pagcalagót ng̃ isáng bagtìng ng̃ púsò.

—¡Howág pô cayông mag-ala ala ng̃ anó man, nánay!—ang isinagót ni Basilio;—nátira pô sa convento pô si Crispin.

—¡Ah!—ang isinigaw, na anó pa't ang lubháng malaking pighati'y naguing lubháng malaking catowâan. Si Sisa'y umiyác, niyácap ang canyáng anác at pinuspós ng̃ halíc ang may dugóng nôo.

—¡Buháy si Crispin! Iniwan mo siyá sa convento ... at ¿bákit may súgat ca, anác co? ¿Nahúlog ca bâ?

—Ng̃ dalhín pô si Crispin ng̃ sacristan mayor ay sinábi sa áking hindî raw acó macaaalis cung dî sa icasampóng horas, at sa pagcá't malálim na ang gabí, acó'y nagtánan. Sa baya'y sinigawán acó ng̃ mg̃a sundalo ng̃ "Quien vive," nagtatacbó acó, bumaríl silá at nahilahisan ng̃ isáng bála ang áking nóo. Natatacot acóng mahuli at papagpupunásin acó ng̃ cuartel, na abóy ng̃ pálò, Páhiná 131na gaya ng̃ guinawâ cay Pablo, na hanggá ng̃ayó'y may sakít.

—¡Dios co! ¡Dios co!—ang ibinulóng ng̃ ináng kiníkilig—¡Siyá'y iyóng iniligtas!

At sacâ idinugtóng, samantalang, humahanap ng̃ panaling damit, túbig, súcà, at balahibong maliliit ng̃ tagác:

—¡Isáng dálì pa at nápatay ca sana nilá, pinatáy sana nilá ang aking anác! ¡Hindî guinúgunitâ ng̃ mg̃a guardia civil ang mg̃a iná!

—Ang sasabihin ninyó'y nahulog acó sa isáng cáhoy; huwág pô sánang maalaman nino mang acó'y pinaghágad.

—¿Bákit bâ nátira si Crispin?—ang itinanóng ni Sisa pagcatapos magawâ ang paggamot sa anác.

Minasdán ni Basiliong isáng sandalî ang canyáng iná, niyácap niyá itó at sacâ, untiunting sinaysáy ang úcol sa dalawáng onza, gayón ma'y hindî niyá sinabi ang mg̃a pagpapahirap na guinagawà sa canyáng capatíd.

—¡Ang mabaít cong si Crispin! ¡pagbintang̃án ang mabaít cong si Crispin! ¡Dahiláng tayó'y dukhâ, at ang mg̃a dukháng gáya natin ay dapat magtiís ng̃ lahát!—ang ibinulòng ni Sisa, na tinitingnan ng̃ mg̃a matáng punô ng̃ lúhà ang tinghóy na nauubusan ng̃ lang̃ís.

—¡Oo!—ang isinagót ng̃ iná ng̃ boong lungcót;—nalalaman co ng̃ hindî mo ibig ang tuyóng lawláw; hinandâan catá ng̃ ibáng bágay; ng̃uni't naparíto ang iyòng tátay, ¡caawaawang anác co!

—¿Naparito ang tátay?—ang itinanòng ni Basilio, at hindî kinucusa'y siniyasat ang mukhâ at ang mg̃a camáy ng̃ canyang iná. Nacapagsikíp sa púsò ni Sisa ang tanóng ng̃ canyáng anác, na pagdaca'y canyáng napag-abót ang cadahilanan, cayá't nagdumalíng idinugtóng:

—Naparito at ipinagtanóng cayó ng̃ mainam, ibig niyáng cayó'y makita; siya'y gutóm na gutóm. Sinabing cung cayó raw ay nananatili sa pagpapacabaít ay mulî siyáng makikisama sa átin.

—¡Ah!—ang isinalabat ni Basilio, at sa samâ, ng̃ canyáng lóob ay ining̃iwî ang canyáng mg̃a labî.

—¡Ipatáwad pô ninyó, nánay!—ang mulíng isinagót na matigás ang anyôPáhiná 132—¿Hindî bâ cayâ lálong magalíng na táyong tatlò na lámang, cayó, si Crispin at acó?—Ng̃uni't cayó po'y umíiyac; ipalagáy ninyóng walâ acóng sinabing anó man.

Sinarhán ni Sisa ang dampâ at tinabunan ng̃ abó ang caunting bága sa calán at ng̃ huwág mapugnáw, túlad sa guinagawâ ng̃ táo sa mg̃a damdámin ng̃ cálolowa; tacpán ang mg̃a damdaming iyán ng̃ abó ng̃ búhay na tinatawag na pag-wawalang-bahálâ, at ng̃ huwág mapugnáw sa pakikipanayám sa aráw-áraw sa áting mg̃a capowâ.

Ibinulóng ni Basilio ang canyáng mg̃a dasál, at nahigâ sa tabí ng̃ canyáng iná na nananalang̃in ng̃ paluhód.

Nacacaramdam ng̃ ínit at lamíg; pinagpilitang pumíkit at ang iniisip niyá'y ang canyáng capatîd na bunsô, na nag-aacalang tumulog sana ng̃ gabíng iyón sa sinapupunan ng̃ canyáng iná, at ng̃ayó'y marahil umíiyac at nang̃ang̃atal ng̃ tácot sa isáng súloc ng̃ convento. Umaaling̃awng̃aw sa canyáng mg̃a taíng̃a ang mg̃a sigáw na iyón, túlad sa pagcárinig niyá ng̃ siyá'y dóroon pa sa campanario; datapuwa't pinasimulâang pinalábò ang canyáng ísip ng̃ pagód na naturaleza at nanáog sa canyáng mg̃a matá ang "espíritu", ng̃ panaguimpán.

Nakita niyá ang isáng cuartong tulugán, at doo'y may dalawáng candílang may níng̃as. Pinakíkinggán ng̃ curang madilím ang pagmumukhâ at may hawac na yantóc ang sinasabi sa ibáng wicà ng̃ sacrístan mayor, na cakilakilabot ang mg̃a kílos. Nang̃áng̃atal si Crispin, at paling̃apling̃ap ang matáng tumatang̃is sa magcabicabilâ, na párang may hinahanap na táo, ó isáng tagúan. Hinaráp siyá ng̃ cura at tinatanong siyáng malakí ang gálit at humaguinît ang yantóc. Ang bata'y tumacbó at nagtagò sa licuran ng̃ sacristan; ng̃uni't siyá'y tinangnán nitó at inihandâ ang canyáng catawán sa sumusubong gálit ng̃ cura; ang caawaawang báta'y nagpupumiglás, nagsísicad, sumísigaw, nagpápatinghigâ, gumugulong, tumitindíg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinásangga ng̃ mg̃a camáy ang mg̃a hampás na sa pagca't nasusugatan ay bigláng itinatagò at umaatung̃al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin, iniháhampas ang úlo sa tabláng yapacán; nakikita niyá at canyáng náririnig na humáhaguinit ang yantóc! Sa lakíng pagng̃ang̃alit ng̃ canyáng bunsóng capatíd ay nagtindíg; sirâ ang isip sa dî maulatang pagcacahirap ay dinaluhong ang canyáng mg̃a verdugo, at kinagat ang cura sa camáy. Sumigáw ang cura't binitiwan ang yantóc; humawac ang sacristan mayor ng̃ isáng bastón at pinálò sa úlo si Crispin, natimbuang ang bátà sa pagcatulíg; ng̃ makita ng̃ curang siyá'y may sugat ay pinagtatadyacán si Crispin; ng̃uni't itô'y hindî na nagsásanggalang, hindî na sumísigaw: gumugulong sa tabláng Páhiná 133parang isáng bagay na hindî nacacaramdam at nag-iiwan ng̃ bacas na basâ ...

—¡Nanag-ínip acó!... ¡Dios!—ang mariíng sábi ni Basilio at humílig na basâ ng̃ páwis. Panag-ínip iyón; sabihin pô ninyóng panag-ínip lámang, nánay, iyón; panag-ínip lámang!

—Hindî sumagót ang bátà. Naupô upang magpáhid ng̃ lúhà at ng̃ páwis. Madilím sa loob ng̃ dampâ.

—¡Isáng panag-ínip! ¡isáng panag-ínip!—ang inuulit-úlit ni Basilio sa marahang pananalitâ.

—¡Sabihin mo sa akin cung anó ang iyóng pinanag-ínip; hindî acó mácatulog!—ang sinábi ng̃ iná ng̃ mulíng mahigâ ang canyáng anác.

—Ang napanag-ínip co, nánay,—ani Basilio ng̃ maráhan—camí raw ay namumulot ng̃ úhay sa isáng tubigang totoong maraming bulaclác, ang mg̃a babae'y may mg̃a daláng bacol na punô ng̃ mg̃a úhay ... ang mg̃a lalaki'y may mg̃a dalá ring bácol na punô ng̃ úhay ... at ang mg̃a bátang lalaki'y gayón din ... ¡Hindî co na natatandâan, nánay; hindî co na natatandâan, nánay, ang mg̃a ibá!

Hindî na nagpílit ng̃ pagtatanóng si Sisa; hindî niyá pinápansin ang mg̃a panag-ínip.

—Nánay, may naisip acó ng̃ayóng gabíng itó,—ani Basilio pagcaraan ng̃ iláng sandalíng hindî pag-imíc.

Palibhasa'y mapagpacababà si Sisa sa lahát ng̃ bágay, siyá'y nagpapacababà patí sa canyáng mg̃a anác; sa acálà niyá mabuti pa ang caniláng pag-iísip cay sa canyá.

—Pakinggán pô ninyó, nánay, ang aking náisip. Dumatíng pô ritong galing sa España ang anác na lalaki ng̃ nasirang si Don Rafael, na inaacalà cong casingbaít din ng̃ canyáng amá. Ang mabuti pô, nánay, cúnin na ninyó búcas si Crispin, sing̃ilín ninyó ang aking sueldo at sabihin ninyóng hindî na acó magsasacristan. Paggalíng co'y pagdaca'y makikipagkita acó cay Don Crisóstomo, at ipakikiusap co sa canyáng acó'y tanggapíng tagapagpastól ng̃ mg̃a vaca ó ng̃ mg̃a calabaw; malakí na namán acó. Macapag-aaral si Crispin sa báhay ni matandáng Tasio, na hindî namamalò at mabaít, cahit ayaw maniwálà ang cura. ¿Maaarì pa Páhiná 134bang tayo'y mapapaghírap pa ng̃ higuít sa calagayan natin? Maniwalà, pô cayó, nánay, mabaít ang matandâ; macáilang nakita co siyá sa simbahan, pagcâ síno ma'y walâ roon; nalúluhod at nananalang̃in, maniwalà pô cayó. Nalalaman na pô ninyó, nánay, hindî na acó magsasacristan: bahagyâ na ang pinakikinabang ¡at ang pinakikinabang pa'y naoowî lámang sa kinamumulta! Gayón din ang idináraing ng̃ lahát. Magpapastol acó, at cung aking alagaang magalíng ang ipagcacatiwalà sa akin, acó'y calúlugdan ng̃ may-arì; at marahil ay ipabáyang ating gatásan ang isáng vaca, at ng̃ macainom tayo ng̃ gátas; íbig na íbig ni Crispin ang gátas. ¡Síno ang nacacaalam! marahil bigyán pa pô cayó ng̃ isáng malíit na "guyà," cung makita nilá ang magalíng cong pagtupád; aalagaan nátin ang guya at áting patatabaíng gáya ng̃ áting inahíng manóc. Mang̃ung̃uha acó ng̃ mg̃a bung̃ang cáhoy sa gúbat, at ipagbíbili co sa báyang casama ng̃ mg̃a gúlay sa ating halamanan, at sa ganito'y magcacasalapî táyo. Maglalagay acó ng̃ mg̃a sílò at ng̃ mg̃a balatíc at ng̃ macahuli ng̃ mg̃a ibon at mg̃a alamíd, mang̃ing̃isdâ acó sa ílog at pagcâ acó'y malakí na'y mang̃ang̃áso namán acó. Macapang̃ang̃ahoy namán acó upang maipagbilí ó maialay sa may-árì ng̃ mg̃a vaca, at sa ganyá'y matótowâ sa atin. Pagcâ macapag-aararo na acó'y aking ipakikiusap na acó'y pagcatiwalâan ng̃ capirasong lúpà at ng̃ áking matamnan ng̃ tubó ó mais, at ng̃ hindî pô cayó manahî hanggang hating gabí. Magcacaroon táyo ng̃ damít na bágong úcol sa bawa't fiesta, cacain táyo ng̃ carne at malalakíng isdâ. Samantala'y mamumuhay acóng may calayâan, magkikita táyo sa aráw-áraw at magsasalosalo táyo sa pagcain. At yamang sinasabi ni matandáng Tasiong matalas daw totóo ang úlo ni Crispin, ipadalá natin siyá sa Maynílà at ng̃ mag-aral; siyá'y paggugugulan ng̃ búng̃a ng̃ aking pawis; ¿hindî ba, nánay?

—¿Anó ang aking wiwicain cung dî oo?—ang isinagót ni Sisa niyacap ang canyáng anác.

Nahiwatigan ni Sisang hindî na ibinibilang ng̃ anác sa hináharap na panahón, ang canyáng amá, at itó ang nagpatulò ng̃ mg̃a lúhà niyá sa pagtang̃is na dî umíimic.

Nagpatuloy si Basilio ng̃ pagsasaysay ng̃ canyáng mg̃a binabantá sa hináharap na panahón, tagláy iyang ganáp na pag-asa ng̃ cabataang waláng nakikita cung dî ang hinahang̃ad. Walang sinasabi si Sisa cung dî "oo" sa lahát, sa canyáng acala'y ang lahát ay magalíng. Untiunting nanaog ang pagcáhimbing sa pagál na mg̃a bubông ng̃ matá ng̃ bátà, at ng̃ayo'y binucsán ng̃ Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw niyá ang magandáng payong na puspós ng̃ masasayáng pintura.

Páhiná 135Ang acálà niyá'y siya'y pastol ng̃ casama ng̃ canyáng bunsóng capatíd; nang̃ung̃uha silá ng̃ bayabas, ng̃ alpáy at ng̃ ibá pang mg̃a paroparó sa calicsihán; pumapasoc silá sa mg̃a yung̃íb at nakikita niláng numiningning ang mg̃a pader; naliligò silà sa mg̃a bucál, at ang mg̃a buháng̃in ay alabóc na guintô at ang mg̃a bato'y túlad sa mg̃a bató ng̃ corona ng̃ Vírgen. Silá'y inaawitan ng̃ mg̃a maliliit na isdâ at nang̃agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ng̃ mg̃a cahoy ang canilang mg̃a sang̃ang humihitic sa mg̃a salapî at sa mg̃a búng̃a. Nakita niya ng̃ matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca, na may isang púgad sa guitnâ ng̃ dalawang sung̃ay, at si Crispin ay nasa loob ng̃ campanà at iba pa. At nagpatuloy sa gayóng pananaguinip.

Ng̃uni't ang inang hindî gaya niyang musmós at hindî nagtatacbó sa loob ng̃ isang horas ay hindî tumutulog.

XVIII.

MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP

Magcacaroon na ng̃ icapitong horas ng̃ umaga ng̃ matapos ni Fr. Salví ang canyang catapusáng misa: guinawà niyá ang tatlóng misa sa loob ng̃ isáng oras.

—May sakít ang párì—anang madadasaling mg̃a babae; hindî gaya ng̃ dating mainam at mahinhín ang canyáng kílos.

Naghubad ng̃ canyáng mg̃a suot na di umíimic, hindî tumiting̃in sa canino man, hindî bumabatì ng̃ cahi't anó.

—¡Mag-ing̃at!—anáng bulungbulung̃an ng̃ mg̃a sacristan;—¡lumulúbhâ ang samâ ng̃ úlo! ¡Uulan ang mg̃a multa, at ang lahát ng̃ ito'y pawang casalanan ng̃ dalawáng magcapatíd!

Umalís ang cura sa sacristía upang tumung̃o sa convento; sa sílong nitó'y nang̃acaupô sa bangcô ang pitó ó walóng mg̃a babae at isáng lalaking nagpapalacadlacad ng̃ paroo't parito. Nang makita niláng dumarating ang cura ay nang̃agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isáng babae upang hagcán ang canyang camáy; ng̃uni't gumamit ang cura ng̃ isáng anyóng cayamután, caya't napahintô ang babae sa calaguitnaan ng̃ canyáng paglacad.

—¿Nawalan yatà ng̃ sicapat si Curiput?—ang mariíng sabi ng̃ babae sa salitáng patuyâ, na nasactán sa gayóng pagcá tanggáp. ¡Huwag pahagcán sa canyá ang cama'y, sa gayóng siyá'y celadora ng̃ "Hermandad", gayóng siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang totóo ang gayóng gawâ.

—¡Hindî umupô ng̃ayóng umaga sa confesonario!—ang idinugtóng ni Hermana Sípa, isáng matandáng babaeng walâ ng̃ ng̃ipin;—ibig co sanang mang̃umpisal at ng̃ macapakinabang at ng̃ magcamit ng̃ ng̃a "indulgencia".

—Cung gayo'y kinahahabagan co cayó!—ang sagót ng̃ isang babaeng batà pa't ma'y pagmumukhang tang̃a; nagcamít acó ng̃ayóng umaga ng̃ tatlóng indulgencia plenaria na aking ipinatungcól sa calolowa ng̃ aking asawa.

Páhiná 137—¡Masamang gawâ, hermana Juana!—ang sabì ng̃ nasactán ang loob na si Rufa.—Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahang̃ò siya sa Purgatorìo; hindî dapat ninyóng sayang̃in ang mg̃a santa indulgencia; tumúlad cayó sa akin.

—¡Lalong magalíng ang lalong marami: ang sabi co!—ang sagót ng̃ waláng málay na si hermana Juana, casabáy ang ng̃itî.

Hindî agád sumagót si hermana Rufa: nanghing̃î muna ng̃ isáng hitsó, ng̃ináng̃à, minasdán ang nagcacabilog na sa canyá'y nakikinig ng̃ dî cawasà, lumurâ sa isáng tabí, at nagpasimulâ, samantalang ng̃umáng̃atâ ng̃ tabaco:

—¡Hindî co sinasayang cahi't isáng santong araw! Nagcamít na acó, búhat ng̃ acó'y mapanig sa Hermandad, ng̃ apat na raa't limampo't pitóng mg̃a indulgencia plenaria, pitóng daá't anim na pong libo, limáng daa't siyám na po't walóng taóng mg̃a indulgencia. Aking itinátalâ ang lahát ng̃ aking mg̃a kinácamtan, sa pagca't ang ibig co'y malinis na salitaan; ayaw acóng mangdáyà, at hindî co rin ibig na acó'y dayâin.

Tumiguil ng̃ pananalitâ si Rufa at ipinatuloy ang pagng̃uyâ; minámasdan siyá, ng̃ boong pagtatacá ng̃ mg̃a babae; ng̃uni't humintô sa pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalitâ cay Rufa ng̃ may anyóng pagpapawalang halagá.

—Datapuwa't nacahiguít acó sa inyó, hermana Rufa, ng̃ taóng itó lamang sa mg̃a kinamtan co, ng̃ apat na indulgencia plenaria at sangdaang taón pa; gayóng hindî lubhang nagdárasal acó ng̃ taóng itó.

—¿Higuít cay sa ákin? ¿Mahiguít na anim na raa't walompo't siyám na plenaria, siyám na raa't siyám na po't apat na libo walóng daa't limampo't ánim na taón?—ang ulit ni hermana Rufang wari'y masamâ ng̃ cauntî ang loob.

—Gayón ng̃â, walóng plenaria at sangdaa't labing limáng taón ang aking cahiguitán, at itó'y sa íilang buwán lamang—ang inulit ng̃ lalaking sa líig ay may sabit na mg̃a escapulario at mg̃a cuintas na punô ng̃ libág.

—¡Hindî dapat pagtakhan—ani Rufang napatalo na;—cayó pô ang maestro at ang púnò sa lalawigan!

—Hindî ng̃â dapat ipagtacáng acó'y macahiguít sa inyó ng̃ pagcacamit; halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagcácamit acó ng̃ mg̃a índulgencia.

—¿At anó pô bâ ang guinágawâ ninyó sa mg̃a indulgenciang iyán?—ang tanóng na sabáysabáy ng̃ apat ó limáng voces.

—¡Psh!—ang sagót ng̃ lalaking umanyô ng̃ labis na pagpapawalang halagá;—aking isinasabog sa magcabicabilà!

—¡Datapuwa't sa bágay ng̃ang iyán hindî co mangyayaring cayó'y puríhin, Páhiná 138mâestro—ang itinutol ni Rufa,—¡Cayó'y pasasa Purgatorio, dahil sa inyóng pagsasayáng ng̃ mg̃a indulgencia. Nalalaman na pô ninyóng pinagdurusahan ng̃ apat na pong áraw sa apóy ang bawa't isáng salitáng waláng cabuluhán, ayon sa cura; ánim na pong áraw sa bawa't isáng dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isáng patác na tubig. ¡Cayó'y pasasa Purgatorio!

—¡Malalaman co na cung paano ang paglabás co roôn!—ang sagót ni hermano Pedro, tagláy ang dakilang pananampalataya.—Lubháng marami ang mg̃a cálolowang hináng̃ò co sa apóy! ¡Lubháng marami ang guinawâ cong mg̃a santo! At bucód sa rito'y "in articulo mortis" (sa horas ng̃ camatayan) ay macapagcácamit pa acó, cung aking ibiguìn, ng̃ pitóng mg̃a "plenaria", ¡at naghihíng̃alô na'y macapagliligtas pa acó sa mg̃a ibá!

—Gayón ma'y dapat ninyóng gawín ang catulad ng̃ aking gawâ, na dî acó nagsásayang cahit isáng áraw, at magalíng na bilang ang aking guinágawâ. Hindî co ibig ang magdayâ, at áyaw namán acóng marayà nino man.

—Dapat ng̃â pô ninyóng tularan ang guinágawâ co. Sa halimbawà: ipalagáy pô ninyóng nagcamít acó ng̃ isáng taóng mg̃a indulgencia: itinatalâ co sa aking cuaderno at aking sinasabi:—"Maluwalhating Amáng Poong Santo Domingo, pakitingnán pô ninyó cung sa Purgatorio'y may nagcacailang̃an ng̃ isáng taóng ganáp na waláng labis culang cahi't isáng áraw."—Naglálarô acó ng̃ "cara-y-cruz;" cung lumabás na "cara" ay walâ; mayroon cung lumabás na "cruz." Ng̃ayó'y ipalagáy nating lumabás ng̃ "cruz", pagcágayo'y isinusulat co: "násing̃il na;" ¿lumabás na "cara"? pagcágayó'y iniing̃atan co ang indulgencia, at sa ganitóng paraa'y pinagbubucodbucod co ng̃ tigsasangdaaag taóng itinátalâ cong magalíng. Sayang na sayang at hindî magawâ sa mg̃a indulgencia ang cawang̃is ng̃ guinágawâ sa salapî: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas ng̃ lalong maraming mg̃a cálolowa. Maniwálà cayó sa akin, gawín ninyó ang áking guinágawâ.

—¡Cung gayó'y lalong magalíng ang áking guinágawâ!—ang sagót ni hermana Sípa.

—¿Anó? ¿Lálong magalíng?—ang tanóng ni Rufang nagtátaca.—¡Hindî mangyayari! ¡Sa guinágawâ co'y walâ ng̃ gágaling pa!

—¡Makiníg pô cayóng sandalî at paniniwalâan ninyó ang áking sábi, hermana!—ang sagót ni hermana Sípang matabáng ang pananalitâ.

Páhiná 139Pagcatapos na macaubó ng̃ boong pagpapahalaga'y nagsalitâ ang matandáng babae ng̃ ganitóng anyô:

—Magalíng na totoo ang inyóng pagcatalastas, na cung dasalín ang "Bendita-sea tu Pureza," at ang "Señor-mio Jesu cristo,—Padre dulcísimo-por el gozo," nagcacamit ng̃ sampóng taóng indulgencia sa bawa't letra..

—¡Dálawampo!—¡Hindî!—¡Cúlang!—¡Lima!—ang sabi ng̃ iláng mg̃a voces.

—¡Hindî cailang̃an ang lumabis ó cumulang ng̃ isá! Ng̃ayón: pagca nacababasag ang aking isáng alilang lalaki ó isáng alilang babae ng̃ isáng pinggán, váso ó taza, at ibá pa, ipinapupulot co ang lahát ng̃ mg̃a piraso, at sa bawa't isá, cahi't sa lalong caliitliitan, pinapagdárasal co siyá ng̃ "Bendita-sea-tu-Pureza" at ng̃ Señor-mio-Jesu cristo Padre dulcísimo por el gozo", at ipinatútungcol co sa mg̃a cálolowa ang mg̃a indulgenciang kinácamtan co. Nalalaman ng̃ lahát ng̃ taga báhay co ang bagay na itó, táng̃ì lamang na hindî ang mg̃a púsà.

—Ng̃uni't ang mg̃a alilang babae ang siyáng nagcácamit ng̃ mg̃a indulgenciang iyán, at hindî cayó, Hermana Sipa—ang itinutol ni Rufa.

—At ¿sínong magbabayad ng̃ aking mg̃a taza at ng̃ aking mg̃a pinggan? Natótowa ang mg̃a alilang babae sa gayóng paraang pagbabayad, at acó'y gayón din; silá'y hindî co pinapálò; tinutuctucan co lamang ó kinúcurot ...

—¡Gagayahin co!—¡Gayón din ang aking gágawin!—¡At acó man!—ang sabihan ng̃ mg̃a babae.

—Datapuwa't ¿cung ang pinggán ay nagcacádalawa ó nagcácatatatlong piraso lamang? ¡Cacauntî ang inyóng cácamtan!—ang ipinaunawà pa ng̃ maulit na si Rufa.

—Itulot pô ninyóng ipagtanóng co sa inyó ang isáng pinag-aalinlang̃anan co—ang sinabi ng̃ totoong cakimîan ng̃ bátà pang si Juana.—Cayó pô mg̃a guinoong babae ang nacacaalam na magalíng ng̃ mg̃a bagay na itóng tungcól sa Lang̃it, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong acó'y mangmang.

—Madalás na aking nakikita sa mg̃a pagsisiyám (novena) at sa mg̃a ibá pang mg̃a libro ang ganitong mg̃a bilin: "Tatlóng amánamin, tatlóng Abáguinoong Maria at tatlóng Gloria patri.."

—At ng̃ayó'y ibig cong maalaman cung paano ang gágawing pagdarasal: ¿Ó tatlóng Amanaming sunôd-sunód, tatlóng Abaguinoong Mariang sunôd-sunód; ó macaatlóng isáng Amanamin, isáng Abaguinoong María at isáng Gloria Patri?

Páhiná 140—¡Ipatawad ninyó, hermana Sípa!—ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling gaya ng̃ ganitóng paraan: hindî dapat ilahóc ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae: ang mg̃a Amanamin ay mg̃a lalaki, mg̃a babae ang mg̃a Abaguinoong María, at ang mg̃a Gloria ang mg̃a anác.

—¡Ee! ipatawad ninyó, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-María at Glorìa ay catulad ng̃ canin, ulam at patís, isáng súbò sa mg̃a santo ...

—¡Nagcácamalî cayó! ¡Tingnán na pô lamang ninyó, cayóng nágdárasal ng̃ paganyán ay hindî nasusunduan cailán man ang inyóng hiníhing̃î!

—¡At cayóng nagdárasal ng̃ paganyá'y hindî cayó nacacacuha ng̃ anó man sa inyóng mg̃a pagsisiyám!—ang mulíng isinagót ng̃ matandáng Sípa.

—¿Sino?—ang wicà ni Rufang tumindíg—hindî pa nalalaong nawalan acó ng̃ isáng bíic, nagdasál acó cay San Antonio ay aking nakita, at sa catunaya'y naipagbilí co sa halagang magalíng, ¡abá!

—¿Siya ng̃a ba? ¡Cayâ palá sinasabi ng̃ inyóng capit-bahay na babaeng inyó raw ipinagbilí ang isang bíic niya!

Nacailang̃ang mamaguitnâ ang maestro upang silá'y payapain: sino ma'y walâ ng̃ nacágunitâ ng̃ mg̃a Amanamin, walang pinag-uusapan cung dî mg̃a baboy na lamang.

—¡Aba! ¡aba! ¡Huwág cayong mag-away dahil sa isáng bíic lamang! Binibigyan tayo ng̃ mg̃a Santong Casulatan ng̃ halimbáwà; hindî kinagalitan ng̃ mg̃a hereje at ng̃ mg̃a protestante ang ating Pang̃inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng̃ isáng càwang mg̃a baboy na caniláng pag-aarì, at tayong mg̃a binyagan, at bucod sa roo'y mg̃a hermano ng̃ Santísimo Rosario pa, ¿táyo'y mang̃ag-aaway dahil sa isáng bíic lamang? ¿Anóng sasabihin sa atin ng̃ ating mg̃a capang̃agaw na mg̃a hermano tercero?

Hindî nang̃agsi-imîc ang lahat ng̃ mg̃a babae at canilang tinátakhan ang malalím na carunung̃an ng̃ maestro, at caniláng pinang̃ang̃aniban ang masasabi ng̃ mg̃a hermano tercero. Násiyahan ang maestro sa gayóng pagsunód, nagbágo ng̃ anyô ng̃ pananalitâ, at nagpatuloy:

—Hindî malalao't ipatatawag tayo ng̃ cura. Kinacailang̃ang sabihin natin sa canya cung sino ang íbig nating magsermon sa tatlong sinabi niyá sa atin cahapon: ó si párì Dámaso, ó si párì Martin ó cung ang coadjutor. Hindî co maalaman cung humírang na ang mg̃a tercero; kinacailang̃ang magpasiyá.

—¡Hm! ¡Hindî marunong magsermón ang coadjutor!—ang wíca ni Sipa;Páhiná 141—mabuti pa si párì Martin.

—¿Si párì Martin?—ang maríing tanong ng̃ isang babae, na anyóng nagpápawaláng halagâ;—siyá'y waláng voces; mabuti si párì Dámaso.

—¡Iyán, iyan ng̃â!—ang saysáy ni Rufa.—¡Si párì Dámaso ang tunay na marunong magsermon, catulad siya ng̃ isang comediante; iyan!

—¡Datapuwa't hindî natin maunáwà ang canyáng sinasabi!—ang ibinulong ni Juana.

—¡Sa pagcá't totoong malalim! ng̃uni't magsermon na lamang siyang magaling....

Nang gayó'y siyáng pagdatíng ni Sisang may sunong na bacol, nag-magandang araw sa mg̃a babae at pumanhíc sa hagdanan.

Náraramdaman ni Sisang tumítiboc ng̃ bóong lacás ang canyáng púsò, samantalang pumapanhíc siyá sa hagdanan; hindî pa niyá nalalaman cung anó ang canyáng sasabihin sa párì upang mapahupâ ang galit, at cung anó ang mg̃a catuwirang canyáng isasaysay upang maipagsanggaláng ang canyáng anác. Nang umagang iyon, pagsilang ng̃ mg̃a unang sínag ng̃ liwáywáy, nanaog siya sa canyáng halamanan upang putihin ang lalong magagandáng gúlay, na canyáng inilagay sa canyang bacúlang sinapnan ng̃ dáhong ságuing at mg̃a bulaclac. Nang̃uha siyá sa tabíng ilog ng̃ pacô, na talastas niyang naiibigan ng̃ curang cáning ensalada. Nagbihis ng̃ lalong magagalíng niyáng damít, sinunong ang bacol at napasabayang hindî guinising muna ang canyang anác.

Nagpapacarahan siyá ng̃ boong cáya upang huwag uming̃ay, untî-unting siyá'y pumanhíc, at nakikinig siya ng̃ mainam at nagbabacâ-sacaling marinig niyá ang isáng voces na kilalá, voces na sariwà voces batà.

Ng̃uni't hindî niyá nárinig ang sino man at sino ma'y hindî niyá nasumpungán, caya't napatung̃o siya sa cocínà.

Diya'y minasdán niyá ang lahát ng̃ mg̃a súloc; malamíg ang pagcacátanggap sa canyá ng̃ mg̃a alilà at ng̃ mg̃a sacritan. Bahagyâ na siyá sinagot sa báti niyá sa canilá.

—¿Saan co mailálagay ang mg̃a gúlay na itó?—ang itinanóng na hindî nagpakita ng̃ hinanakit.

—¡Diyán..! sa alin mang lugar.—ang sagot ng̃ "cocinero", na bahagyá na sinulyáp ang mg̃a gúlay na iyón, na ang canyáng guinágawa ang siyáng totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol ng̃ isáng capón.

Isinalansáng mahusay ni Sisa sa ibabaw ng̃ mesa ang mg̃a talòng, ang mg̃a Páhiná 142"amargoso", ang mg̃a patola, ang zarzalida at ang mg̃a múrang múrang mg̃a talbós ng̃ pacô. Pagcatápos ay inilagáy ang mg̃a bulaclác sa ibabaw, ng̃umitî ng̃ bahagyâ at tumanóng sa isáng alílà, na sa tingín niya'y lalong magalíng causapin cay sa cocinero.

—¿Si Crispin?—ang tanóng na pinapagcunót ang mg̃a kílay.—¿Walâ ba sa inyóng bahay? ¿Ibig ba ninyóng itangguí?

—Nasabáhay si Basilio, ng̃uni't nátira rito si Crispin—ang itinútol ni Sisa;—ibig co siyáng makita....

—¡Abá!—anáng alílà;—nátira ng̃â rito; ng̃uni't pagcatapos ... pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ng̃ maraming bagay. Pinaparoon acó ng̃ cura sa cuartel pagca umagang umaga ng̃ayón, upang ipagbigáy sabi sa Guardia Civil. Marahil silá'y naparoon na sa inyóng bahay upang hanapin ang mg̃a bátà.

¡Tinacpán ni Sisa ang mg̃a taing̃a, binucsán ang bibíg, ng̃uni't nawalang cabuluhán ang paggaláw ng̃ canyáng mg̃a lábì: waláng lumabás na anó mang tíni!

—¡Tingnán na ng̃â ninyó ang inyóng mg̃a anác!—ang idinugtóng ng̃ cocinero. ¡Napagkikilalang cayó'y mápagtapat na asawa; nagsilabás ang mg̃a anác na gaya rin ng̃ caniláng amá! ¡At mag-ing̃at cayó't ang maliit ay lálampas pa sa amá!

—¡Howág cayóng manáng̃is dito!—ang isinigáw sa canyá ng̃ cocinero:—¿hindî ba ninyó alám na may sakít ang párì? Doon cayó manang̃is sa lansang̃an.

Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang nagbubulungbulung̃an ang mg̃a "manang" at pinagbabalacbalac nilá ang tungcól sa sakit ng̃ cura.

Tinacpán ng̃ panyô ng̃ culang pálad na iná ang canyáng mukhâ at piniguil ang pag-iyác.

Pagdatíng niyá sa dâan, sa pag-aalinlang̃a'y nagpalíng̃aplíng̃ap sa magcabicabilà; pagcatapos, tîla mandin may pinacsâ na siyáng gágawin, cayá't matulin siyáng lumayô.

XIX.

MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA

Natutulog ng̃ tahímic, na tagláy iyáng pagpapaimbabaw ng̃ mg̃a elemento [252], ang dagatang nalilibot ng̃ canyang mg̃a cabunducan, na anó pa't tila mandin hindî siyá nakialam sa malacás na unós ng̃ gabíng nagdâan. Sa mg̃a únang sínag ng̃ liwánag na pumupucaw sa túbig nang mg̃a nagkintábkintáb na mg̃a lamáng-dágat, naaaninagnagán sa maláyò, hálos sa wacás ng̃ abót ng̃ tanáw, ang abó-abóng mg̃a aníno: yaó'y ang mg̃a bangcâ ng̃ mg̃a máng̃ing̃isdang naglíligpit ng̃ caniláng lambát; mg̃a cascó at mg̃a paráw na nang̃agláladlad ng̃ caniláng mg̃a láyag.

Pinagmámasdan ang túbig ng̃ dalawáng táong capuwà páwang lucsâ, ang pananamít mulâ sa isáng mataas na kinálalagyan: si Ibarra ang isá sa canilá, at ang isá'y isáng binatang mápagpacumbabâ ang anyô at mapanglaw ang pagmumukhâ.

—¡Dito ng̃â—ang sabi nitóng hulí—dito iniabsáng ang bangcáy ng̃ inyóng amá. Dito camí ng̃ teniente Guevara at acó ipinagsama ng̃ tagapaglibíng!

—¡Walâ pô cayóng súcat kilanlín sa áking útang na lóob!—ang mulíng sinabi nitó.—Marámi pong totoo ang utang na lóob co sa inyóng amá, at ang tang̃ing guinawâ co'y ang makipaglibíng sa canyá. Acó'y naparitong walâ acóng cakilala síno man, waláng tagláy na anó mang súlat upang may magtangkílic sa Páhiná 144ákin, salát sa carapatán, waláng cayamanang gaya rin ng̃ayón. Iníwan ng̃ áking hinalinhán ang escuela upang maghánap búhay sa pagbibilí ng̃ tabaco—Inampón acó ng̃ inyóng amá, inihanap acó ng̃ isáng báhay at binigyán acó ng̃ lahát cong kinacailang̃an sa icasusulong ng̃ pagtutúrò; siyá'y napapasa escuela at namamahagui sa mg̃a bátang mahihírap at mapagsakit sa pag-aaral ng̃ iláng mg̃a cuadro; silá'y biníbigyan niyá ng̃ mg̃a libro't mg̃a papel. Datapuwa't itó'y hindî naláon, cawáng̃is din ng̃ lahát ng̃ bágay na magalíng!

Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalang̃ing mahabang horas. Hinaráp pagcatapos ang canyáng casama at sa canya'y sinabi:

—Sinasabi pô ninyóng sinasaclolohan ng̃ aking amá ang mg̃a batang dukhâ, at ¿ng̃ayón pô?

—Ng̃ayó'y guinagawâ nilá ang boong cáya, at sumusulat silá cailán man at macasusulat,—ang isinagót ng̃ binatà.

—Ang dahil ay ang caniláng gulanít na mg̃a bárò at nang̃ahihiyang mg̃a matá.

—¿Ilán bâ ang inyóng mg̃a batang tinuturuan ng̃ayón?—ang tanóng na wari'y may hang̃ád na macatalós.

—¡Mahiguít pong dalawáng dâan sa talâan, at dalawampò at limá ang pumapasoc!

Cung sabíhin co po sa inyó ang mg̃a cadahilana'y cailang̃ang magsalitâ acó ng̃ isáng mahábà at nacayáyamot na casaysayan—ang sinabí niyá.

—Huwág po ninyóng ipalagay na ang tanóng co'y dahil sa isang hang̃ad na walang catuturán—ang muling sinabi ni Ibarra ng̃ boong cataimtiman, na canyáng minámasdan ang maláyong abot ng̃ tanâw.—Lálong mabuti ang aking mapaglining, at sa acala co'y cung áking ipatúloy ang láyon ng̃ aking amá ay lalong magalíng cay sa siyá'y tang̃isan, lálò pa mandin cay sa siya'y ipanghigantí. Ang libing̃an niya'y ang mahál na Naturaleza, at ang bayan at isáng sacerdote ang siyáng canyáng mg̃a caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyáng camangmang̃án, at iguinagalang co ang sacerdote dahil sa canyáng catungculan at sa pagcá't ibig cong igálang ang Religióng siyáng nagturò sa mg̃a namamayan. Ibig cong gawíng patnubay ang panucalà ng̃ sa aki'y nagbigáy búhay, at dáhil dito'y ibig co sánang maunáwà ang mg̃a nacaháhadlang dito sa pagtutúrò.

—Pacapupurihin at dî po cayó calilimutan ng̃ bayan cung inyóng papangyaPáhiná 145rihin ang magagandang mg̃a panucálà ng̃ inyóng nasírang amá!—anáng maestro.—¿Ibig pô bâ ninyóng mapagkilála cung anó ang mg̃a hadláng na natatalisod ng̃ pagtutúrò? Cung gayó'y tantuin ninyóng cailan ma'y hindî mangyayari ang pagtuturong iyán sa mg̃a calagayan ng̃ayón cung waláng isáng macapangyarihang túlong; unauna'y cahi't magcaroon, itó'y sinisira ng̃ caculang̃án ng̃ mg̃a sucat na magamit at ng̃ maraming panírang malíng caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag-aaral daw sa escuela ng̃ bayan sa loob ng̃ walóng taón ang anác ng̃ tagabúkid; ¿sino ang macacaibig ditong gumámit ng̃ calahatì man lamang ng̃ panahông iyán sa gayóng lubháng bábahagyâ ang inaaning mg̃a búng̃a? Nang̃agsisibasa, nang̃agsisisulat at caniláng isinasaulo ang malalakíng bahagui at ng̃ madalás pang isinasaulo ang mg̃a boong librong wícang castílà, na hindî nawawatasan ang isá man lamang salitâ ng̃ mg̃a librong iyón? ¿anó ang pinakikinabang sa escuela ng̃ anác ng̃ ating mg̃a tagabúkid?

—At cayóng nacacakita ng̃ casam-an, ¿anó't hindî ninyó pinag-ísip na bigyáng cagamutan?

—¡Ay!—ang isinagót na iguinágalaw ng̃ boong calungcutan ang úlo:—hindî lámang nakikibunô ang isáng abáng maestro sa mg̃a malíng caisipán, cung dî namán sa mg̃a tang̃ing lakás na macapangyarihan. Ang unang kinacailang̃a'y magcaroón ng̃ escuelahan, isáng báhay, at hindî gáya ng̃ayóng doón acó nagtutúrò sa tabí ng̃ coche ng̃ párì cura, sa sílong ng̃ convento. Doo'y ang mg̃a bátang talagáng maibiguíng bumasa ng̃ malacás, nacaliligalig ng̃a namán sa párì, na cung minsa'y nananaog na may daláng gálit, lalonglálò na cung sumásakit ang úlo, sinísigawan ang mg̃a bátà at madalás na acó'y linalait. Inyóng natatalastas na sa ganyá'y hindî maaaring macapagtúrò at macapag-áral; hindî iguinagalang ng̃ bátà ang maestro, mulâ sa sandalíng nakikitang linalapastang̃an at hindî siyá pinagbíbigyang catuwiran. Upang pakinggán ang maestro, ng̃ hindî pag-alinlang̃anan ang canyáng capangyarihan, nagcacailang̃ang siyá'y caaláng-alang̃ánan, magcaroón ng̃ dang̃al, magtagláy ng̃ lacás dahil sa pagpipitagan sa canyá, magcaroon ng̃ calayâang táng̃ì, at ipahintulot pô ninyóng sa inyó'y ipahayag ang mg̃a malulungcót na nangyayari. Inacálà cong magbagong palácad ay acó'y pinagtawanán. Upang mabigyáng cagamutan ang casamâang sa inyó'y sinasabi co, aking minagalíng na magtúrò ng̃ wícang castílà sa mg̃a bátà, sa pagca't bucód sa ipinag-uutos ng̃ Gobierno, inacálà co namáng itó'y isáng cagaling̃an ng̃ lahát. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mg̃a salitâ at mg̃a pang̃álan, na anó pa't hindî co isinangcap ang mg̃a dakílang palatuntunan, at ang talagá co'y sacâ co na itúrò ang "gramática", pagca nacauunawà na silá ng̃ wícang castílà.

Páhiná 146Nang macaraan ang iláng linggo'y halos nawawatasan na acó ng̃ lalong matatalas ang ísip at silá'y nacapag-uugnay-ugnay na ng̃ iláng mg̃a salitâ.

Humintô ang maestro at tila nag-aalinlang̃an; pagcatapos, tila mandin minagaling niyá ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:

—Hindî co dapat icahiyâ ang pagsasaysay ng̃ mg̃a caapiháng aking tinítiis, sino mang málagay sa kinálalagyan co'y gayón din maráhil ang uugalîin. Ayon sa sinábi co, ang pasimula'y magalíng; datapowa't ng̃ macaráan ang iláng áraw, ipinatawag acó sa sacristan mayor ni pári Dámaso, na siyáng cura ng̃ panahóng iyón. Palibhasa'y talastas co ang canyáng ásal at nang̃ang̃anib acóng siyá'y papaghintáy-hintayin, pagdaca'y nanhíc acó at nagbìgay sa canyá ng̃ magandáng áraw sa wicang castílà. Ang cura, na ang boong pinacabatì ay ang paglalahad sa akin ng̃ camáy upang áking hagcán, pagdaca'y iniurong itó at hindî acó sinagót, at ang guinawa'y ang magpasimulâ ng̃ paghalakhác ng̃ halakhac-libác. Nápatang̃a acó; náhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iyó'y walâ acóng maalamang sabihin; natigagal acó ng̃ pagtitig sa canyá; datapuwa't siyá'y nagpatúloy ng̃ pagtatawá. Aco'y nayáyamot na, at nakikinikinita cong acó'y macagagawâ ng̃ isáng dî marapat; sa pagca't hindî ng̃â nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahál ng̃ sariling carang̃alan. Tatanung̃in co na sána siyá, ng̃ di caguinsaguinsa'y inihalíli sa táwa ang pag-alimura, at nagsabi sa ákin ng̃ patuyâ:—"Buenos dias palá, ha? ¡buenos dias! ¡nacacatawá ca! ¡marunong ca ng̃ magwicang castílà palá!"—At ipinatuloy ang canyáng pagtatawa.

—Cayô po'y nagtátawa—ang mulíng sinabi ng̃ maestro na nagtátawa rin namán:—ang masasabi co pô sa inyó'y hindî acó macatawa ng̃ mangyari sa akin ang bagay na iyón. Nacatindíg acó; náramdaman cong umaacyát sa aking úlo ang dugô at isáng kidlát ang nagpapadilím sa aking ísip. Nakita cong maláyò ang cura, totoong maláyò; lumapit aco't upang tumútol sa canyá, na dî co maalaman cung anó ang sa canyá'y aking sasabihin. Namaguitnâ ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa wícang tagalog na nagagalit:—"Howág mong paggamitan acó ng̃ hirám na mg̃a damít; magcásiya ca na lámang sa pagsasalitâ ng̃ iyóng sariling wícà, at howág mong sirâin ang wícang castilang hìndî ucol sa inyó. ¿Nakikilala mo bâ si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isáng maestrong hindî marunong bumasa'y naglalagay ng̃ escuelahan."—Inacalà cong siyá'y piguilin, ng̃uni't nasoc siyá sa canyáng cuarto at biglang isinará ng̃ boong lacas ang pintô. ¿Anó ang aking magágawâ acóng bahagyâ na magcásiya sa ákin ang áking sueldo, na upang másing̃il co ang sueldong itó'y Páhiná 147aking kinacailang̃an ang "visto bueno" ng̃ cura at maglacbay acó sa "cabecera" (pang̃úlong báyan) ng̃ lalawigan; anó ang magágawâ cong laban sa canyá, na siyang pang̃ulong púnò ng̃ calolowa, ng̃ pamamayan at ng̃ pamumuhay sa isáng báyan, linálampihan ng̃ canyáng capisanan, kinatatacutan ng̃ Gobierno, mayaman, macapangyarihan, pinagtatanung̃an, pinakikinggan, pinaniniwalâan at liniling̃ap ng̃ lahát? Cung inaalimura acó'y dapat acóng howág umimíc; cung tumutol aco'y palalayasin acó sa áking pinaghahanapang-búhay at magpacailan ma'y mawawalâ na sa akin ang catungculan co, datapuwa't hindî dahil sa pagcacágayón co'y mápapacagaling ang pagtúturò, cung dî baligtád, makikicampí ang lahát sa cura, caririmariman acó at acó'y tatawaguing hambóg, palálò, mápagmataas, masamáng cristiano, masamâ, ang túrò ng̃ magúlang, at cung magcabihirà pa'y sasabihing caaway acó ng̃ castilà at "filibustero." Hindî hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at masípag magtúrò; ang hiníhing̃î lámang sa canyá'y ang matutong magtiís, magpacaalimura, huwág cumilos, at, ¡patawárin nawâ, acó ng̃ Dios cung aking itinacuíl ang aking "conciencia" at pag-iísip! datapuwa't ipinang̃anác acó sa lupaíng itó, kinacailang̃an cong mabuhay, may isáng iná acó, caya't nakikisang-ayon na lámang acó sa aking capalaran, túlad sa bangcáy na kinácaladcad ng̃ álon.

—¿At dahil po bâ sa hadláng na itó'y nanglupaypáy na cayó magpacailan man?

—¡Cung acó ng̃a disin ay nagpacadalâ!—ang isinagót;—¡hanggang doon na lamang sána sa mg̃a nangyaring iyón ang dinating cong mg̃a casaliwàang palad! Túnay ng̃a't mulâ, niyaó'y totoong kinasusutan co na ang aking catungculan; nag-isip acóng cumita ng̃ ibáng hánap-búhay na gáya ng̃ aking hinalinhán, sa pagca't isáng pahírap ang gawâ, pagcâ guináganap ng̃ masamâ sa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa aráw-áraw ng̃ aking pagcaalimúra, na síyáng naguiguing dahil ng̃ aking pag-lang̃ap ng̃ totoong capaitpaitang mg̃a pagpipighatî sa mahahábang horas. Ng̃uni't ¿anó ang aking gágawin? Hindî co mangyaring masabi ang catotohanan sa aking iná; kinacailang̃ang cong sabihing nacapagbíbigay ligáya ng̃ayón sa akin ang canyáng tatlóng taóng mg̃a pagpapacahírap upang acó'y magcaroon ng̃ ganitóng catungculan; kinacailang̃ang papaniwalâin co siyáng ang hanap-búhay co'y totoong nacapagbíbigay dang̃ál; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwíli; nasasabugan ng̃ mg̃a bulaclac ang landás; na waláng naguiguing bung̃a ang aking pagtupad ng̃ mg̃a catungculan cung dî ang pagcacaroon ng̃ mg̃a caibigan; na aco'y iguinagalang ng̃ bayan at pinupuspos ng̃ mg̃a paglíng̃ap; sa pagca't cung hindî gayón ang aking gawin, bucod sa acó'y na sa casawíang palad na'y papagdadalamhatîin co pa ang ibá, bágay na bákit walâ na acóng caPáhiná 148pakinabang̃an ay ipagcacasala co pa. Nananatili ng̃a aco sa aking calagayan at hindî co mìnagalíng na acó'y manglupaypáy: binantâ cong makilában sa masamang pálad.

—Mulâ ng̃ aco'y maalimura ng̃ gayóng pagcágaspang-gaspáng, sinúlit co ang áking sarili, at nakita kong tunay ng̃â namáng nápacahang̃al acó. Pinág-arálan co áraw-gabi ang wicang castílà, at ang lahát ng̃ mg̃a nauucol sa áking catungculan; pinahihiram acó ng̃ mg̃a libro ng̃ matandáng filósofo, binabasa co ang lahát ng̃ áking násusumpong, at sinisiyasat co ang lahát ng̃ áking binabasa. Dáhil sa mg̃a bágong caisipáng násunduan co sa isa't isá ay nagbágo ang áking palácad ng̃ bait, at áking nakita ang maraming bagay na ibá ang anyô cay sa pagcâting̃in co ng̃ úna. Nakita cong mg̃a camalian ang mg̃a dating ang boong acála co'y mg̃a catotohanan, at nakita cong pawang mg̃a catotohanan ang mg̃a ipinalálagay co ng̃ únang mg̃a camalian. Ang mg̃a pamamálò, sa halimbawà, na búhat sa caunaunáhang mulá'y siyáng saguísag ng̃ mg̃a escuélahan, at ang ísip co ng̃ úna'y siyáng tang̃ing paráang lálong malacás sa pagcatuto,—binihasa tayo sa ganyáng ang paniniwálà,—aking napagwarì ng̃ matápos, na dî lámang hindî nacatutulong ng̃ pagsulong ng̃ bátà sa pag-aaral, cung dî bagcós pang nacasisirà sa canyá ng̃ di anó lamang. Napagkilála cong maliwanag na hindî ng̃â mangyayaring macapag-isip cung na sa mg̃a mata ang "palmeta" ó ang mg̃a pamálò; ang tácot at ang pang̃ing̃ilabot ay nacagúgulo ng̃ bait canino man, bucód sa ang panimdim ng̃ bátà, palibhasa'y lálong guisíng ay lálò namáng madalíng cálimbagan ng̃ anó man. At sa pagcá't ng̃ mangyáring malimbag sa úlo ang mg̃a caisipán ay kinacailang̃ang maghári ang catiwasayan, sa labás hanggáng sa loob, na magcaroon ng̃ catahimican ang isip, magtamasa ng̃ capayapaan ang catawán at ang cálolowa at magtaglay ng̃ masigláng loob, inacála cong ang únang dápat cong gawin ay ang maguing carayámà co ang mg̃a bátà, sa macatuwid baga'y huwag nilá acóng catacutan at ipalagáy nilá acóng caibigan, at ang silá'y matutong magmahál sa caniláng saríli. Napagkilala co rin namáng ang caniláng pagcakita sa araw-araw ng̃ pamamalo'y pumápatay sa caniláng púsò ng̃ áwà, at pumúpugnaw niyáng ning̃as ng̃ dang̃al, macapangyaríhang panggaláw ng̃ daigdig, at nálalakip sa gayón ang pagcawalâ ng̃ hiyâ, na mahirap ng̃ totoong mulíng magbalíc. Naliwanagan co rin namang pagcâ napapálo ang isá, nagtátamong caaliwan pagcâ napapalò namán ang mg̃a ibá, at ng̃uming̃itî sa towâ pagcâ náriring̃ig niyá ang canilang pag-iyac; at ang pinapamámalò, bagá ma't masamâ sa loob ang pagsunód sa únang áraw, nabibihása na cung matápos at ikinaliligaya ang cahapishapis Páhiná 149niyáng tungculin. Ikinalaguím co ang nagdaang panahón, aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago ng̃ dating cagagawán. Pinacsâ cong calugdán at cawilihan ang pag-aáral, áking tinícang ang "cartilla'y" huwág málagay na librong maitím na napapaligûan ng̃ mg̃a lúhà ng̃ camusmusán, cung dî isáng caibigang sa canyá'y mag-uulat ng̃ caguiláguìlalas na mg̃a líhim; na ang escuelaha'y huwág maguíng púgad ng̃ mg̃a capighatîan, cung dî isáng paraisong libang̃an ng̃ ísip. Untîuntî ng̃ang inalís co ang mg̃a pamamálò, dinalá co sa áking báhay ang mg̃a pamálò, at ang inihalíli co'y ang pagbíbigáy unlác sa masisipag mag-áral at ng̃ caigayahan ng̃ ibá at ang pagpapakilala ng̃ canícanílang sariling dang̃ál. Cung hindî natututo sa pinag-aaralan, ipinalálagay cong sa caculang̃án ng̃ pagsusumákit, cailan ma'y hindî co sinasabing dahil sa capurulán ng̃ ísip; pinapaniniwalà co siláng caniláng tagláy ang lálong masaganang cáya, cay sa tunay na abót ng̃ caniláng lacás, at ang paniniwalang itóng caniláng pinagsisicapang papagtibayin, ang siyáng sa canilá'y pumipilit na mag-áral, túlad namán sa pagcacatiwálà sa sariling lacás na siyáng nagháhatid sa cabayaníhan. Ng̃ nagpapasimulâ pa lámang acó'y tíla mandín hindî lálabas na magalíng ang áking bágong palácad: marámi ang hindî na nag-áaral; datapowa't ipinatuloy co, at aking námasid na untî-unting sumásaya ang mg̃a loob, dumarami ang pumapasoc na mg̃a bátà at lálong nagmamálimit, at ang minsang mapuri sa harapán ng̃ lahát, kinabucasa'y nag-iibayo ang natututuhan. Hindî nalao't cumalat sa bayang hindî acó namamalò; ipinatawag acó ng̃ cura, at sa pang̃ang̃anib cong bacâ mangyari na namán ang gaya ng̃ úna, bumatì acó sa canyá ng̃ mapangláw sa wícang tagalog. Nito'y hindî siyá nanglibác sa ákin. Sinábi sa áking pinasásamâ co raw ang mg̃a bátà; na sinasayang co ang panahón; na hindî acó gumáganap sa áking catungculan; na ang amáng hindî namamálò ay napopoot sa canyáng anác, ayon sa Espíritu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan ng̃ dugô, at ibá't ibá pa; sinaysay sa ákin ang isáng buntóng mg̃a casabihán ng̃ panahón ng̃ mg̃a catampalasanan, na anó pa't wari'y casucatan ng̃ nasabi ang isáng bágay ng̃ mg̃a táo sa úna upang huwág ng̃ matutulan, at alinsunod sa ganitóng palácad ng̃ ísip ay dapat na ng̃â marahil nating paniwalâang nagcaroon sa daigdíg ng̃ mg̃a cakilakilabot na anyô ng̃ mg̃a háyop na kinathâ ng̃ ísip ng̃ mg̃a táo ng̃ mg̃a panahóng iyón at caniláng iniukit sa caniláng mg̃a palacio at mg̃a catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa áking aco'y magsípag at manumbalic acó sa unang caugalîan, sa pagca't cung hindî, siya'y magsusumbong sa alcalde lában sa ákin. Hindî humintô ríto ang áking casaliwâang pálad: ng̃ macaraan ang iláng áraw ay nang̃agsirating sa sílong ng̃ convento ang mg̃a amá ng̃ mg̃a bátà, at nang̃ailang̃an acóng pasaclólo sa boong aking pagtitiis Páhiná 150at pagsang-ayon. Nang̃agpasimula ng̃ pagpupuri sa mg̃a panahóng únang ang mg̃a maestro'y may matigás na loob at ang pagtúturong guinagawa'y tulad sa pagtutúro ng̃ caniláng mg̃a núno."—¡Ang mg̃a taóng yaón ang túnay na mg̃a marurunong!—ang sábi nilá;—ang mg̃a táong yaó'y namamalò at tinútuwid ang licóng cáhoy. ¡Silá'y hindî mg̃a bátà, silá'y matatandáng malakí ang pinagdanasan, may mg̃a buhóc na putî at mababalásic! Si Don Catalinong hárì niláng lahát na nagtátag ng̃ escuélahang iyón, hindî nagcuculang sa dalawampo't limá ang pálong ibinibigay, caya't naguing marurunong at mg̃a pári ang canyáng mg̃a anác. ¡Ah! mahahalagá cay sa átin ang mg̃a táo sa úna, ópò, mahahalagá cay sa átin."—Hindî nang̃agcásiya ang mg̃a ibá sa ganitóng magagaspáng na mg̃a pasáring; sinabi nilá sa áking maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palácad, ang caniláng mg̃a anác ay hindî matututo, at mapipilitan siláng alisín sa áking escuélahan. Nawalang cabuluhan ang aking mg̃a pagmamatuwíd sa canilá: palibhasa'y batà acó'y hindî nila binibigyan ng̃ malaking catuwiran. ¡Gaano calaki ang aking iaalay, magcaroon lamang acó ng̃ mg̃a úban! Binábangguit nila sa akin ang minamagalíng nilang pang̃ang̃atuwiran ng̃ cura, ni Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang saríling catawan, at sinasabi nilang cung hindî sa mg̃a pamamalò ng̃ canicanilang mg̃a maestro'y hindî sana sila nang̃atúto ng̃ anó man. Nacabawas ng̃ cauntî ng̃ capaitan ng̃ capighatîan cong itó ang magandang paglíng̃ap na ipinakita sa akin ng̃ ilan.

Dahil sa nangyaring itó, napilitan acóng huwag gumamit ng̃ isang palacad, na pagcatapos ng̃ malaking pagpapagal ay nagpapasimulâ na ng̃ pamumung̃a. Sa aking pagng̃ang̃alit, dinalá co kinabucasan sa escuelahan ang mg̃a pamalò, at mulíng sinimulâan co ang aking catampalasanang gawâ. Nawalâ ang catiwasayan, at mulíng nagharì na naman ang capanglawan sa mg̃a mukhâ ng̃ mg̃a batang nagpapasimulâ na ng̃ pagguíliw sa akin: sila ang tang̃ing mg̃a carayamà co, ang tang̃i cong mg̃a caibigan. Baga man pinagsisicapan cong magdamót ng̃ pamamalò, at cung namamalò man aco'y pinagágaang co hanggang sa abot ng̃ caya; gayón ma'y dinaramdam nila ng̃ malabis ang canilang pagcaamís, ang canilang pagcaimbí at nang̃agsisitang̃is ng̃ dî ugaling saclap. Dumarating sa aking púsò ang bagay na iyón, at cahit nagng̃itng̃itng̃it acó sa sariling calooban ng̃ laban sa canilang halíng na magúgulang, gayón ma'y hindî acó macapanghiganti sa mg̃a walang malay-salang tinatampalasan ng̃ maling mg̃a caisipan ng̃ canilang mg̃a ama. Nacapapasò sa akin ang canilang mg̃a lúhà: hindî magcasiya sa loob ng̃ aking dibdíb ang aking púsò, at ng̃ araw na iyo'y iniwan co ang pagtuturò, baga man dî pa sumasapit ang horas, at omowî acó sa aking bahay upang tumang̃is na nagíisa.... Páhiná 151Marahil mamanghâ pô cayó sa aking pagcamaramdamin, ng̃uni't cung cayó'y malagay sa aking catayua'y inyóng mapagcucúrò. Sinasabi sa akin ng̃ matandang Don Anastasio:—"¿Humíhing̃î ng̃ palò ang mg̃a ama? ¿Bakit hindî ninyó sila ang pinalò?" Dahil dito'y nagsasakit acó.

—Bahagyâ pa lamang acóng gumágaling sa sakít ay nagbalíc acó sa escuélahan at nasumpung̃an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila. Nang̃agsitacas ang mg̃a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic ng̃ dating palacad, at sa mg̃a natitira, sa ilang batang cayâ pumapasoc sa escuélaha'y ng̃ hindî macagawâ sa canilang bahay, síno ma'y walang bumatì sa akin sa aking paggalíng: sa ganang canila'y walang malasakit ang gumalíng acó ó hindî; marahil lalong inibiig sana nila ang acó'y manatili sa pagcacasakít, sa pagca't tunay ng̃a't lalong mainam mamalò ang maestrong panghalíli sa akin, ng̃uni't ang capalít naman nito'y bihirang pumaroon sa pagtutúrò sa escuélahan. Ang mg̃a ibang tinuturuan co, yaóng mg̃a batang napipilit ng̃ canilang mg̃a magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nang̃aglalagalag sa ibang daco. Binibigyang casalanan nila acó, na sila'y aking pinagpakitaan ng̃ mairuguíng loob at sinisisi nila acó ng̃ maínam. Gayón man, ang isang anac ng̃ tagabúkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakít, cayâ hindî na pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi ng̃ sacristan mayor na hindî raw marapat na magmaranî sa escuélahan ang mg̃a sacristan, sa pagca't bababà ang canilang urì.

—¿May magagawâ pa pô ba acóng ibang bagay?—ang isinagót.—Gayón man sa pagca't maraming nangyaring mg̃a bagay-bagay, samantalang may sakít acó'y nahalinhan camí ng̃ cura. Sumibol sa akin ang isang bagong pag-asa, at guinawâ co na naman ang isang pamulíng pagtikím, at ng̃ huwag malubos na totóo ang pagcasayang ng̃ panahón ng̃ mg̃a batà at pakinabang̃an hanggang sa abót ng̃ caya ang mg̃a palò; na ang mg̃a pagcahiyang iyó'y mapag-anihan man lamang nilá ng̃ cahi't cacaunting búng̃a, ang siya cong inísip. Yamang hindî nila acó mangyaring caguiliwan ng̃ayón, ninais cong may maalaala sila sa aking hindî napacasacláp cung may maisimpan silang anó mang bagay na pakikinabang̃ang acó ang may túrò. Talastas na po ninyóng na sa wícang castílà ang mg̃a libro sa caramihan ng̃ mg̃a escuelahan, líban na lamang sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ng̃ mg̃a fraileng kinapapanigan ng̃ cura. Ang caraniwan ng̃ mg̃a librong itó'y mg̃a "novena" mg̃a, trisagio, ang catecismo ni Páhiná 152pari Astete, na ang nacucuba nilang cabanalan doo'y cawang̃is din cung naguing sa mg̃a hereje ang mg̃a librong iyón. Sa pagca't hindî manyaring sila'y aking maturuan ng̃ wicang castíla, at hindî co rin naman maisatagalog ang gayóng caraming mg̃a libro, pinapilitan cong halinhang untî-untî ng̃ maiiclíng bahaguing sipi sa mg̃a napapakinabang̃ang mg̃a librong tagalog, gaya baga ng̃ maliit na casaysayan ng̃ pakikipagcapuwâ tao ni Hortensio at ni Feliza [253], ilang mg̃a maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilíit na libro, gaya ng̃ Historia ng̃ Filipinas ni parî Barranera, at pagcatapos ay aking idinídicta, upang canilang tipuning na sa mg̃a cuaderno, at cung minsa'y aking dinaragdagan ng̃ saríling mg̃a pagpapahiwatig. Sa pagca't walâ acong mg̃a "mapa" upang sa canila'y macapagtúrô acó ng̃ Geografía, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera" (pang̃úlong bayan ng̃ lalawigan), at sa pamamag-itan ng̃ sinalin cong itó, at ng̃ mg̃a baldosa ng̃ yapacan, na iulat co sa canila ng̃ cauntî ang anyô nitông ating lupaín. Ng̃ayó'y ang mg̃a babae naman ang nang̃agcaguló; nang̃agcasiya ang mg̃a lalaki sa pag-ng̃itî, dahil sa gayóng gawâ co'y canilang namamasdan daw ang isa sa aking mg̃a caululan. Ipinatawag acó ng̃ bagong cura, at cahi't hindî acó pinag-wicâan, gayón ma'y sinabi sa aking ang religión daw ang dapat cong pagsicapan, at bago co iturò ang mg̃a bagay na itó'y dapat na ipakilala ng̃ mg̃a batà, sa pamamamag-itan ng̃ isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang mg̃a Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo ng̃ Doctrina Cristiana.

Samantala'y nagpapagal ng̃a acô at ng̃ maguíng "papagayo"[254] ang mg̃a batà, at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hindî napagtatalós isa man lamang salitâ [255]. Marami sa canila ang nacasasaulo ng̃ mg̃a Páhiná 153"Misterio" at "Trisagio", datapuwa't nang̃ang̃anib acóng masáyang ang áking mg̃a pagpupumilit tungcól sa cay párì Astete, sa pagca't hindî pa totoong napag-wawarì ng̃ marámi sa áking mg̃a tinuturúan ang pagcacaiba't ibá ng̃ mg̃a tanóng at ng̃ mg̃a sagót, at ang dapat na maguíng cahulugán ng̃ dalawáng itó. ¡At sa ganitóng calagaya'y mamámatay táyo, at ganyán din ang gágawin ng̃ mg̃a ipang̃áng̃anac, samantalang sa Europa'y pinag-uusapan ang nauucol sa pagsúlong.

—¡Howág bagá namán táyong napacamahiliguín sa pag-ásang dito sa átin ay walâ ng̃ cagaling̃ang mangyayári!—ang itinútol ni Ibarra, at sacâ nagtindíg. Pinahatdán acó ng̃ isáng anyáya ng̃ teniente mayor upang acó'y dumaló sa isáng púlong sa tribunal ... ¿Síno ang nacaaalam cung doo'y magcacaroon pô cayó ng̃ sagót sa inyóng mg̃a tanóng?

Nagtindig din ang maestro sa escuela, ng̃uni't umíiling, tandâ ng̃ pagcuculang tiwála, at sumagót:

—Makikita ninyo't matutulad sa aking mg̃a binálac ang láyong caniláng sinábi sa akin, at cung hindî, ¡tingnan natin!

XX.

ANG PULONG SA TRIBUNAL

Yaó'y isang salas na may labíngdalawá ó labíng-limáng metro ang hábà may waló ó sampóng metro ang lúang. Ang mg̃a pader ng̃ salas na iyó'y pinaputî ng̃ pintáng ápog at punóng-punô ng̃ mg̃a dibujong úling ang iguinúhit na humiguít cumúlang ang capang̃itan, humiguít cumúlang ang casalaulàan, na may mg̃a cahalong paunawang súlat upang mapag-unáwang magalíng ang mg̃a cahulugán noón. Namamasdan sa isáng suloc na nacasandál ng̃ mahúsay na pagcacahanay ang may sampóng mg̃a lúmang fusil na batóng pingkian ang pangpaputóc na cahálò ng̃ sableng cálawang̃in, mg̃a espadin at mg̃a talibóng: yaón ang mg̃a sandata ng̃ mg̃a "cuadrillero."

Sa isáng dúlo ng̃ salas na napapapamutihan ng̃ maruruming mg̃a "cortinang" pulá, natatagò ang larawan ng̃ hári, na nacasábit sa pader, nacapatong sa isáng tarímang cáhoy ang isáng lúmang sillóng nacabucá ang canyáng wasác na mg̃a brazo; sa harapa'y may isáng malakíng mesang cáhoy na narurung̃isan ng̃ tinta na may mg̃a úkit na mg̃a salitâ at mg̃a únang letra ng̃ pang̃alan cawang̃is ng̃ marami sa mg̃a mesa sa mg̃a tindahan ng̃ álac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan ng̃ mg̃a estudiante. Mang̃a siráng banccô at silla ang siyáng nacahúhusto ng̃ mg̃a casangcapan.

Itó ang salas na pinagpupulung̃an ng̃ tribunal, ng̃ mg̃a pagpapahirap at ibá pa. Dito nagsasalitaan ng̃ayón ang mg̃a púno ng̃ báyan at ng̃ mg̃a nayon: hindî nakikihálò ang pangcát ng̃ mg̃a matatanda sa pangcát ng̃ mg̃a báta, at hindî nang̃agcacasundò ang isá't isá; silá ang mg̃a kinácatawan ng̃ partido conservador at ng̃ partido liberal, ang naguiguing catangîa'y totoong napapacalabis sa mg̃a bayan ang caniláng mg̃a pagtatalotalo.

—¡Nacacapagcúlang-tiwálà sa ákin ang asal ng̃ gobernadorcillo!—ani Don FiPáhiná 155lipong púno ng̃ partido liberal sa canyáng mg̃a catoto; may dáti siyáng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos ng̃ bálac na gúgugulin. Unawàin ninyóng labing-isáng araw na lamang ang sa áti'y nátitira.

—At ¡nátira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may sakit!—ipinaalaala ng̃ ísa sa mg̃a batà.

—¡Hindî cailang̃an!—ang sinábi namán ng̃ isá;—ang lahát, ay naihandâ na natin. Huwág bâ lamang magcaroon ng̃ lálong maráming "voto" ang bálac ng̃ mg̃a matatandá....

—¡Hindî co inaacalang magcaroon!—ani Don Filipo;—acó ang magháharap ng̃ bálac ng̃ mg̃a matatandâ....

—¿Bakit? ¿anó ang sábi pô ninyó?—ang sa canyá'y mg̃a tanóng ng̃ mg̃a nakikinig sa canyáng páwang nang̃agtátaca.

—Ang sinasabi co'y cung acó ang únang magsasalita'y áking iháharap ang bálac ng̃ ating mg̃a caáway.

—Cayó pô namán ang magháharap ng̃ bálac natin—ang sagót ng̃ tenienteng ng̃uming̃iti, na ang pinagsasabiha'y isáng bátang cabeza de barangay;—magsasalità pô cayó, pagcâ aco'y natálo na.

—¡Hindî pô namin mawatasan ang inyóng caisipán!—ang sábi sa canyá ng̃ mg̃a causap, na minámasdan siyáng puspos ng̃ pag-aalinláng̃an.

—¡Pakinggan ninyó!—ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalawá ó sa tatlóng nakikinig sa canyá—Nacausap co canínang úmaga si matandáng Tasio.

—Sinabi sa akin ng̃ matandà: "Kinapopootan pô cayó ng̃ inyóng mg̃a caaway ng̃ higuit sa pagcapóot sa inyóng mg̃a caisipán. ¿Ibig bagá ninyóng howag mangyári ang isáng bágay? Cung gayó'y cayó ang humicayat na gawín ang bágay na iyán, at cáhi't ang bágay na iyá'y pakikinabang̃ang higuít cay sa isáng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung cayó'y matálo na, inyóng ipasábi ang inyóng linalayon sa lalong cababababaan sa lahát ninyóng mg̃a casamahán, at sasang-ayunan ang inyóng láyong iyón ng̃ inyóng mg̃a caaway, sa hang̃ád niláng cayó'y hiyâin." Datapuwa't inyó sánang ing̃átan ang líhim cong itó.

—Cayâ ng̃a acó ang siyáng magsasalitâ upang gawín ang panucálà ng̃ ating mg̃a caáway, na anó pa't pacalalabisin co ang pang̃ang̃atuwíran hanggang sa catawá-tawá. ¡Howág cayóng maing̃ay! Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela.

Páhiná 156Bumáti ang dalawáng binátà sa isá't isáng pulutóng; ng̃uni't hindî nakialám sa mg̃a salitâan.

Hindî naláo't pumásoc ang gobernadorcillong malungcót ang pagmumukhâ: siyá rin ang nakita nátin cahapong may daláng isáng arrobang candilà. Humintô ang mg̃a aling̃awng̃áw pagpásoc niyá; bawá't isa'y naupô at untiunting naghárì ang catahimícan.

Naupô ang gobernadorcillo sa sillóng nacalagáy sa ibabâ ng̃ larawan ng̃ harì, macaapat ó macálimang umubó, hinaplós ang úlo at ang mukhâ, inilagáy ang síco sa ibabaw ng̃ mesa, inalís, mulíng umubó at gayón ang paúlit-ulit na guinawâ.

—¡Mg̃a guinoó!—ang sinábi sa cawacasang nanglulupaypay ang voces:—nang̃ahás acóng anyayáhan co cayong lahát sa pagpupulong na itó ... ¡ejem!... ¡ejem!... gágawin natin ang fiesta ng̃ ating pintacasing si San Diego sa ica 12 nitong buwán.... ¡ejem!... ¡ejem!... ng̃ayo'y ica 2 tayo ¡ejem!... ¡ejem!...

At dito'y inubó siyá ng̃ mahabà at tuyô na siyang pumíguil ng̃ canyáng pagsasalitâ.

Nang magcagayo'y tumindíg sa bangcô ng̃ mg̃a matatandâ ang isáng táong may anyong makísig, na may mg̃a apat na pong taón ang gúlang. Siya ang mayamang si capitang Basilio, caaway ng̃ nasírang si Don Rafael, isáng taong nagsasabing umanó'y mulâ ng̃ mamatay si Santo Tomás de Aquino, ang mundo'y hindî sumusulong ng̃ cahi't iisang hacbang, at mulâ ng̃ canyáng íwan ang San Juan de Letrán, nagpasimulâ ang Sangcataóhan ng̃ pag-udlót.

—Itúlot pô ng̃ mg̃a camahalan ninyóng magsaysay acó tungcól sa isáng bágay na totoong mahalagá—anyá. Acó ang náunang nagsalitâ, bagá man lálong may carapatáng mang̃áuna sa ákin ang mg̃a caumpóc dito, ng̃uni't acó ang únang nagsalitâ, sa pagca't sa acalà co'y sa mg̃a ganitóng bágay, ang magpasimulà ng̃ pananalita'y hindî ang cahuluga'y siyáng nang̃ung̃una, at gayón ding hindî ang cábuntutan ang cahulugán ng̃ cahulihulihang magsaysáy. Bucód sa rito'y ang mg̃a bágay na sasabihin co'y lubháng napacamahalagá upang maipagpaubáyà ó sabihin cayâ sa cahulihulihan; itó ang dáhil at íbig co sánang magpáuna ng̃ pananalitâ, at ng̃ máibigay ang dápat na cauculán. Itulot ng̃â ninyóng acó ang máunang magsalitâ sa púlong na itóng kinakikitaan co ng̃ mg̃a nalílimping totoóng mg̃a litáw na mg̃a táo, gáya na ng̃a ng̃ guinoong casalucuyang capitan, ng̃ capitan pasado, ng̃ caibigan cong táng̃ing si Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusáng si Don Julio, ang ating bantóg na capitan ng̃ mg̃a cuadrillerong si Don Melchor, at marami pang mg̃a caguinoohang dî co na sasabihi't ng̃ huwág acóng humábà, na nakikita ng̃ inyóng mg̃a camahalang Páhiná 157pawang caharap natin ng̃ayón ípinamanhic co pô sa inyóng mg̃a camahalan ipahintulot na acó'y macapagsalitâ bago magsalitâ ang ibáng síno man ¿Magtátamo cayâ acó ng̃ capalarang pahinuhod ang capulung̃an sa áking mapacumbabang capamanhican?

At sacâ yumucod ang mananalumpátì ng̃ bóong paggálang at ga ng̃uming̃itî na.

—¡Macapagsasalitâ na cayó, sa pagcá't cayó'y pinakíkinggan námìn ng̃ boong pagmimithî!—ang sinábi ng̃ mg̃a binang̃uít na mg̃a caibigan, at iba pang mg̃a táong nang̃agpápalagay na siya'y dakílang mananalumpatî: nang̃ag-úubo ng̃ bóong ligaya ang mg̃a matatandâ at caniláng pinagpípisil ang dalawáng camáy. Pagcatápos na macapagpáhid ng̃ páwis si capitán Basilio ng̃ canyáng panyóng sutlâ, ay nagpatúloy ng̃ pananalitâ:

Yamang lubháng nápacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating abáng cataohan, sa pagcacaloob sa aking acó ang macapagsalitáng máuna sa sino mang náririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itóng sa aki'y ipinagcaloob ng̃ bóong cagandáhan ng̃ pusó at aco'y magsasalitâ. Iniisip ng̃ aking isip na aco'y sumasaguitnâ ng̃ cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus", na sinasabi nátin niyóng mg̃a caayaayang panahóng sa caculang̃ang pálad ng̃ Sangcataóha'y hindî na magbábalic, at aking híhing̃in sa Páhiná 158"Patres Conscripti", ang sasabihin marahil ng̃ pantás na si Ciceron, cung siyá ang málagay sa catayuan co ng̃ayón; hihíng̃in co, sapagca't capós táyo sa panahón, at ang panaho'y guintô, áyon sa sábi ni Salomón na sa mahalagang pinag uusapan ng̃ayo'y sabíhing maliwanag, maiclí at walang ligóy-lígoy ng̃ báwa't isá ang canyang panucalà. Sinabi co na.

At tagláy ang bóong pagcalugód sa canyáng sariling cataóhan at sa magaling na pakikinig sa canyá ng̃ nang̃aroroon, naupô ang mananalumpatî, datapuwa't canyáng tiningnán múna si Ibarra at anyóng nagpapakilala siya ng̃ canyáng cataásan, at canyáng tiningnán din namán ang canyáng mg̃a caibigan, na pára mandíng sa canilá'y canyáng sinasabi: ¡Há! ¿Mabuti ba ang áking pagcacásalitâ? ¡há!

Inilarawan namán ng̃ canyáng mg̃a caibigan sa caniláng mg̃a matá ang dalawáng pagting̃íng iyón, sa caniláng pagsulyáp sa mg̃a bátang guinóo, na ibig niláng patayín sa caingguitán.

—Ng̃ayó'y macapagsasalitâ na ang bawa't may ibig, na ... ¡ejem!—ang sinabi ng̃ gobernadorcillo, na hindî natápos ang sinásalitâ, mulíng siyá'y inihít ng̃ ubó at ng̃ mg̃a pagbubuntóng hining̃á.

Ayon sa hindî pag-imíc na námamasid, sino ma'y áyaw na siyá'y tawagguin "patres conscripti", síno ma'y waláng tumítindíg: ng̃ magcagayó'y sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at huming̃íng pahintúlot na macapagsalitâ.

—¡Iháharap co, mg̃a guinóo, ang áking panucalang gugugulin sa fiesta! ani don Filipo.

—¡Hindî námin masasang-ayunan!—ang sagót ng̃ isáng natutuyong matandáng conservador na hindî mapaclihán ng̃ anó man.

—¡Lában sa panucalang iyán ang áming voto!—ang sábihan ng̃ ibáng mg̃a caaway.

—¡Mg̃a guinoo!—ani Don Filipong pinipiguil ang pagtáwa;—hindî co pa sinasabi ang panucalang dalá rito naming mg̃a "bátà". "Lubós" ang aming pagása na siyáng mamagaling̃ín ng̃ "lahat" cay sa pinapanucálà ó mapapanucálà ng̃ áming mg̃a catálo.

Ang palálong pasimuláng itó ang siyáng nacapuspós ng̃ gálit sa caloóban ng̃ mg̃a conservador, na nagsisipanumpâ sa caniláng sariling caniláng gagawín ang catacottacot na pagsalangsáng. Nagpatuloy ng̃ pananalitâ si Don Filipo:

—Tatlong libo't limandáang piso ang inaacálà náting gugúlin. Mangyayaríng macagawâ ng̃a táyo, sa pamamag-itan ng̃ salapíng ito ng̃ isang fiestang macahihiguit ng̃ di anó lamang sa caningning̃an sa lahát ng̃ hanggá ng̃ayó'y napanood dito sa ating lalawigan at sa mg̃a lalawigang carátig man.

—¡Hmjn!—ang pinagsabihan ng̃ mg̃a hindî naniniwálà; gumugugol ang bayang A. ng̃ limáng libo, ang bayang B. nama'y ápat na libo—¡Hmjn! ¡cahambugán!

—¡Pakinggán ninyó acó, mg̃a guinoo, at cayô'y maniniwálà. Aking iniaakit sa inyóng tayo'y magtayô ng̃ isáng malakíng teatro sa guitnâ ng̃ plaza, na maghalagáng isáng dáa't limampóng píso!

—¡Hindî cásiya ang isáng dáa't limampô, kinacailang̃ang gumugol ng̃ isáng dáa't anim na pô!—ang itinutol ng̃ isáng matigás ang úlong conservador.

—¡Itític pô ninyó, guinoong director, ang dalawang daang pisong iniuucol sa teatro!—ani Don Filipo.—Iniaanyaya cong makipagcayárì sa comedia sa Tundó upang magpalabás sa pitóng gabíng sunod sunod. Pitóng palabás na tigdadalawang daang píso bawa't gabí, ang cabooa'y isáng libo at ápat na ráang píso: ¡isulat pô ninyó, guinoong director, isáng libo't ápat na raang píso!

Nang̃agting̃inan ang matatandá't ang mg̃a bátà sa pangguiguilalás; ang mg̃a nacatatalos lamang ng̃ líhim ang hindî nang̃agsikílos.

Iniaanyaya co rin namáng magcaroon tayo ng̃ maraming totoong mg̃a paputóc; huwág ng̃a táyong gumamit ng̃ malilíit na "luces" at ng̃ mg̃a malilíit na "ruePáhiná 159dang" kinalúlugdan lamang ng̃ mg̃a musmós at ng̃ mg̃a dalága, huwag táyong gumamit ng̃ lahat ng̃ itó. Malalakíng mg̃a bomba at sadyáng malalakíng mg̃a cohatón ang ibig natin. Iniaanyaya co ng̃a sa inyó ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakíng bomba na tigalawang píso báwa't isá at dalawang daang cohatong gayón din ang halagá. Ipagawà natin sa mg̃a castillero sa Malabón.

—¡Hmjn!—ang isinalábat ng̃ isáng matandâ:—hindî nacacagulat sa ákin at hindî rin nacabibing̃i ang isáng bombang tigalawang piso; kinacailang̃ang maguíng tigatlóng piso.

—¡Isulat pô ninyó ang isáng libong pisong gugugulin sa dalawang daang bomba at dalawáng daang coletón!

Hindî na nacatiís ang mg̃a conservador; nang̃agtindigan ang ilan at nang̃agsalitaan ng̃ bucód.

—Bucód pa sa roon, upang makita ng̃ ating mg̃a capit-bayang tayo'y mg̃a taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapî—ang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matúling sinulyap ang pulutóng ng̃ mg̃a matatandâ,—aking iniaanyaya: una, apat na "hermano mayor" sa dalawáng áraw na fiesta, at icalawa, ang itápon sa dagatan sa aráw áraw ang dalawáng dáang inahíng manóc na pinirito, isang daang capóng "rellenado" at limampóng lechón, gáya ng̃ guinagawà ni Sila, sa panahón ni Ciestón, na bágong casasabi pa lámang ni capitang Basilìo.

—¡Siya ng̃â, gáya ni Sila!—ang iculit ni capitang Basilio, na na totowâ ng̃ pagcábangguit sa canyá.

—Sa pagca't marámi ang dádalong mayayaman at bawa't isa'y may daláng libolíbong piso, at sacâ ang caniláng lalong magalíng na sagabung̃in, at ang "liampó" at mg̃a baraja, ini anyaya co sa iyó na tayo'y magpasabong ng̃ labínglimáng áraw, at magbigay calayaang mabucsan ang lahát ng̃ mg̃a bahay ng̃ sugalan....

Ng̃uni't nang̃agtindíg ang mg̃a cabatáan at siya'y sinalabát: ang boóng acálà nilá'y nasirá ang ísip ng̃ teniente mayor. Nang̃agtatalotalo ng̃ mainam ang mg̃a matatandâ.

—At sa cawacasan, ng̃ huwág mapabayaan ang mg̃a caligayahan ng̃ cálolowa....

Natacpáng lubos ang canyáng voces ng̃ mg̃a bulongbulung̃an at ng̃ mg̃a sigawang sumiból sa lahat ng̃ súloc ng̃ sálas: yao'y naguing isáng caguluhan na lámang.

—¡Hindî!—ang isinígaw ng̃ isang matálic na conservador;—ayaw cong maiPáhiná 160pang̃alaratac niyang siya ang nacagawa ng̃ fiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyong aco'y macapagsalitâ.

—¡Dináyà táyo ni Don Filipo!—ang sinásalitâ naman ng̃ mg̃a liberal. Bovoto cami ng̃ laban sa canya! ¡Cumampí siya sa matatandâ! ¡Bomoto tayo ng̃ laban sa canya!

Ang gobernadorcillo, na higuít ang panglulupaypay sa cailan man; walang guinawa cahi't anó upang manag úli ang catiwasayan: naghíhintay na sila ang cusang tumiwasay.

Huming̃íng pahintulot ang capitan ng̃ mg̃a cuadrillero upang magsalíta; pinagcalooban siya, datapuwa't hindî binucsan ang bibig, at mulíng naupóng nakikimî at puspós cahihiyan.

Ang cabutiha'y nagtindîg si capitang Valenting siyang pinacamalamíg ang loob sa lahat ng̃ mg̃a conservador, at nagsalitâ.

Hindi camí macasang-ayon sa palagáy na munacalà ng̃ teniente mayor, sa pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayóng mapacaraming mg̃a bomba at ang gayong napaca raming gabi ng̃ pagpapalabas ng̃ comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya ng̃ teniente mayor, na macapagpúpuyat ng̃ maraming gabí at macapakíkinig ng̃ maraming putóc na dî mabíbing̃i. Itinanóng co ang pasiya ng̃ mg̃a taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hindî pagsan-ayon sa panucalâ ni Don Felipo. ¿Hindí bâ ganito, mg̃a guinóo?

—¡Tunay ng̃a! ¡tunay ng̃a! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagót ng̃ mg̃a bata't matandâ. Nang̃alulugod ang mg̃a bata sa pakikiníg sa gayóng pananalitâ ng̃ isang matandâ.

—¡Anó ang ating gagawín sa apat na mg̃a hermano mayor!—ang ipinatúloy ng̃ matandâ.—¿Anó ang cahulugan niyóng mg̃a inahíng manóc, mg̃a capón at mg̃a lechóng itatapon sa dagatan? ¡Cahambugan! ang sasabihin ng̃ mg̃a calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magsásalat tayo sa pagcain sa loob ng̃ calahating taón. ¿Anó't makikiwang̃is táyo cay Sila ó sa mg̃a romano man? ¿Tayo ba'y inanyayahan minsan man lámang sa canilang mg̃a fiesta? Acó sa gannang akin, lamang, caílan ma'y hindî pa acó nacatatanggap ng̃ anó mang canílang líham na pang-anyaya, ¡gayóng aco'y matanda na!

—Ang mg̃a romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan ng̃ papa!—ang marahang sa canya'y ibinulóng ni capitáng Basilio.

—¡Ng̃ayon co napagkilala!—ang sinabi ng̃ matandang hindî nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon ng̃ papa Páhiná 161ang pagcain at ng̃ howag magcasala. Ng̃uni't sa paano mang bágay, hindî mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang fiesta, sa pagca't isáng caulúlan!

Napilitan si Don Filipong iurong ang canyáng panucálà; dahil sa totoong sinásalansang.

Ang mg̃a lalong matatalic na mg̃a conservador sa caniláng caaway, hindî nang̃agdamdam ng̃ anó mang pag-aalap-ap ng̃ makita niláng tumindig ang isáng bátang cabeza de barangay at huming̃íng pahintúlot na macapagsalitâ.

—Ipinamámanhic co sa inyóng mg̃a camahalang ipagpaumanhíng bagá ma't bátà acó'y mang̃ahás magsalitâ sa haráp ng̃ lubháng maráming táong totóong cagalanggalang dáhil sa canilang gúlang at dáhil namán sa catalinuhan at carunúng̃ang magpasiyá ng̃ tapát sa lahát ng̃ bagay, ng̃uni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatìng si capitang Basilio'y nag-aanyayang saysayin dito ng̃ lahát ang canicanilang mg̃a panucálà, maguíng pinacacalásag ng̃ aking cauntîan ang canyáng mahalagang pananalitâ.

—¡Magalíng magsalitâ ang bátang itó!—¡Siya'y mápagpacumbabá!—¡Caguiláguilalás cung mang̃atuwíran!—ang sabihan ng̃ isa't isá.

—¡Sayang at hindî marunong cumíyang magalíng!—ang pasiyá ni capitan Basilio.—Ng̃uni't nangyayari itó dahil sa hindî siya nag-aral cay Cicerón, at sacâ totoong bátà pa.

—Hindî cayâ isinásaysay co sa inyó ang isáng palatuntunan ó panucálà,—ang ipinatuloy na salitâ ng̃ bátang cabeza,—ay hindî dahil sa ang isip co'y inyóng mámagaling̃in ó inyó cayáng sasang-ayunan: ang aking hang̃ad, casabáy ng̃ aking mulî pang pang̃ang̃ayupápà sa calooban ng̃ lahát, ay patotohanan sa mg̃a matatandang sa tuwî na'y sang-ayon ang aming isípan sa caniláng ísip, sa pagcá't áming ináangkin ang lahát ng̃ mg̃a adhicáng isinaysay ng̃ boong caningning̃án ni capitang Basilio.

—¡Mabuting pananalitâ! ¡mabuting pananalitâ!—ang sabihanan ng̃ mg̃a pinauunlacáng mg̃a conservador. Hinuhudyatán ni capitang Basilio ang bátà upáng sa canyá'y sabihin cung paano ang marapat na paggaláw ng̃ bísig at cung paano ang acmâ ng̃ páa. Ang gobernadorcillo ang tang̃ing nananatili sa hindî pagpansín, nalílibang ó may ibáng iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na itó sa canyá. Nagpatuloy ang bátà ng̃ pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumásaya ang pananalitâ:

—Náoowî, mg̃a guinóo, ang aking panucála sa sumusunod: mag-ísip ng̃ mg̃a bagong pánooring hindî caraniwan at laguing nakikita natin sa aráw-áraw, Páhiná 162at pagsicápang huwág umalís díto sa báyan ang salapîng nalicom, at huwág gugúlin sa waláng cabuluháng mg̃a pólvora, cung hindî gamítin sa ano mang bagay na pakinabang̃an ng̃ lahat.

—¡Iyán ng̃â! ¡iyán ng̃â!—ang isináng-áyong salitâ ng̃ mg̃a bátà; iyáng ang ibig ng̃a namin—totoong magalíng—ang idinugtóng ng̃ mg̃a matatandâ.

—¿Anó ang máhihitâ nátìn sa isáng linggóng comediang hiníhing̃î ng̃ teniente mayor? ¿Anó ang matututuhan natin sa mg̃a hárì sa Bohemia at Granada, na nang̃ag-uutos na putlín ang úlo ng̃ canilang mg̃a anác na babae, ó cung dìlì caya'y ikinacarga sa isáng cañón ang mg̃a anác na babaeng iyán at bágo naguiguing trono ang cañón? Tayo'y hindî mg̃a hárì, hindî tayo mg̃a tampalasang táong-párang, walâ namán táyong mg̃a cañón, at cung sila'y ating paráhan ay bibitayin táyo sa Bágongbayan. ¿Anó bagá ang princesang iyáng nakikihalobílo sa mg̃a paghahámoc, namamahagui ng̃ tagâ at úlós, nakikipag-away sa mg̃a principe at naglilibot na nang̃ag-íisa sa mg̃a bundóc at parang, na cawang̃is ng̃ nang̃atitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang catamisan at ang pagcamasintahin ng̃ babae, at mang̃ang̃anib tayong tumáng̃an sa mg̃a camáy ng̃ isáng biníbining narurung̃isan ng̃ dugô, cahi't na ang dugong ito'y sa isáng moro ó gigante; bagá man ang dugóng itó'y sa pinawawal-an nating halagá, palibhasa'y ipinalálagay náting imbí ang lalaking nagbubuhat ng̃ camá'y sa isáng babae, cahi't siya'y príncipe, alférez, ó tagabúkid na waláng pinag-aralan. ¿Hindî cayâ libolibong magalíng na ang palabasin natin ay ang laráwan ng̃ ating sariling mg̃a caugalîan, upang mabágo nátin ang ating masasamang mg̃a pinagcaratihan at mg̃a lihís na hílig at purihin ang magagandang gawâ at caugalian?

—¡Sumasacatuwíran!—ang ibinulóng na nang̃agdidilidili ang iláng matatandâ.

—¡Hindî co naisip cailán man ang bágay na iyán!—ang ibinulóng ni capitang Basilio.

—Datapuwa't ¿paano ang paggawâ ninyó niyán?—ang itinutol sa canyá ng̃ isáng mahirap sumang-ayon.

—¡Magaang na magaang!—ang sagót ng̃ bátà. Dalá co rito ang dalawang comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa ng̃ mg̃a cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimpî, palibhasa'y lubós ang pagcatalós nilá sa bawa't magandá at kilalá namán ng̃ lahát ang caniláng catalinuhan.

Ang pagmagát ng̃ isá'y Ang pag-hahalal ng̃ Gobernadorcillo, ito'y isáng comediang patupatuloy ang pananalitâ, nababahagui sa limang pangcat, cathâ ng̃ isá sa mg̃a náriritong caharáp. At ang isa'y may siyam na bahagui, úcol sa dáPáhiná 163lawáng gabi, isang talinghagang "drama" na ang pamimintás ang tucoy, sinulat ng̃ isá sa lalong magalíng na poeta dito sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagát. Nang áming mámasdang naluluatan ang pagpupulong ng̃ nauucol sa paghahandâ ng̃ fiesta, at sa pang̃ang̃anib naming bacâ culang̃in ng̃ panahón, líhim na humánap camí ng̃ aming mg̃a "actor" at pinapag-aral namin silá ng̃ canicanilang "papel". Inaasahan naming sucat na ang isáng linggóng pagsasánay upang silá'y macaganáp ng̃ magalíng sa canicanilang ilálabas. Itó, mg̃a guinoo, bucód sa bágo, pakikinabang̃an at sang-ayon sa mahúsay na caisipán at may malakíng cagaling̃ang hindî malakí ang magugugol: hindî natin cailang̃an ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa pamumuhay.

—¡Acó ang gugugol sa teatro!—ang isigaw na malaking tawa ni capitang Basilio.

—¡Sacali't may lumalábas na mg̃a cuadrillero, akíng ipahihiram ang aking mg̃a nasásacop—ang sabi namán ng̃ capitán ng̃ mg̃a cuadrillero.

—At acó ... at acó ... cung nagcacailang̃an ng̃ isáng matandâ ... ang sinabing hindî magcatutó ng̃ isá, at naghuhumiyád ng̃ pagmamakisíg.

Namúmutlâ ang teniente mayor: napunô ng̃ mg̃a lúhà ang canyáng mg̃a matá.

—¡Siyá'y tumatang̃is sa pagng̃ingitng̃it!—ang inísip ng̃ mahigpít na conservador, at sumigaw:

—¡Sang-áyon camí, sang-áyon camí, at hindî cailang̃ang pagmatuwiranan pa!

At sa canyáng galác sa canyáng pagcapanghigantí at sa lubós na pagcatálo ng̃ canyáng caáway, pinasimulán ng̃ lalákíng iyón ang pagpapaunlác sa panucálà ng̃ bátà. Nagpatuloy itó ng̃ pananalitâ:

—Magagamit ang ikalimáng bahagui ng̃ salapíng nalilicom sa pamamahagui ng̃ iláng gantíng pálà, sa halimbáwà, sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa lálong mabúting pastól, magsasacá, máng̃ing̃isdâ, at ibá pa. Macapagtatatag tayo ng̃ isáng unahán ng̃ patacbuhan ng̃ mg̃a bangcâ sa ílog at sa dagatan, patacbuhan ng̃ mg̃a cabayo; magtayô ng̃ mg̃a "palosebo" at mag-anyô ng̃ mg̃a laróng mangyayaring makísama ang tagabukid natin. Sumasang-áyon na acó, álang-álang sa totoóng pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon ng̃ mg̃a paputóc: marikit at catuwá-tuwang panoorín ang mg̃a "rueda" at mg̃a "castillo", ng̃uni't inaacalà cung hindî natin cailang̃an ang mg̃a bombang panucalà ng̃ teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang dalawáng bandang música, at sa ganya'y maiilagan natin iyang mg̃a pag-aaway at pagcacagalít, na ang kinahihinatna'y ang mg̃a caawa-awang músicong naparirito't ng̃ bigyang galác ang ating mg̃a pagpifiesta, sa pamamag-itan ng̃ canilang pagpapagal, naguiguing tunay na Páhiná 164mg̃a sasabung̃ing manóc, na nang̃agsisiowî, pacatapos, na masamâ, ang sa canila'y pagcacabayad, masamâ ang pagcacapacain, bugbóg ang catawán at sugatán pa cung macabihirà. Mapasisimulâan ang pagpapagawâ ng̃ isang maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ng̃ lalabis na salapî, sa pagca't hindî ng̃a natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang gumawâ ng̃ escuelahang iyán: capanglaw-panglaw ng̃ang bagay, na samantalang tayo'y may isáng sabung̃áng pang̃ulo sa lakí at gandá, ang mg̃a batâ natin ay nang̃ag-aáral halos doón sa alagaan ng̃ mg̃a cabayo ng̃ cura. Sa maiclíng salita'y narito ang panucalâ: ang pagpapainam nito'y siyáng pagcacapaguran.

Maaliw na bulungbulung̃an ang siyáng sumilang sa salas; halos ang lahát ay sumasang-ayon sa bátà: iilan lamang ang bumúbulong:

—¡Mg̃a bágong bagay! ¡mg̃a bágong bagay! ¡Sa ating mg̃a kinabataa'y!...

—¡Ating sang-ayúnan na muna ng̃ayón iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a ibá;—áting hiyâin iyón.

Nang manumbalic ang catahimican, ang lahát ay sumang-ayon na. Cúlang na lamang ang pasiya ng̃ gobernadorcillo.

Ito'y nagpapawis, hindî mápacali, hináhaplos ang noo at sa cawacasa'y nasabi ng̃ pautal-utal, na nacatung̃ó:

—¡Totoong sang-ayon acó!—ang inulit ng̃ gobernadorcillo;—sa macatuwid baga'y ... hindî acó sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon acó; ng̃uni't ...

—Ng̃uni't ang cura,—ang ipinagpatuloy ng̃ cúlang pálad—ibáng bágay ang íbig ng̃ párì cura.

—¿Nagcacagugol bâ ang cura sa fiesta ó tayo ang nagcacagugol? ¿Nagbigáy bâ siyá ng̃ isáng cuarta man lamang?—ang sigaw ng̃ isáng voces na nanunuot sa taing̃a.

Tuming̃ín ang lahát sa dacong pinanggagaling̃an ng̃ mg̃a tanóng na iyón: si filósofo Tasio ang nároroon.

—¡Abá! ang íbig ng̃ cura'y ... anim na procesión, tatlóng sermón, tatlóng malalaking misa ... at cung may lumabis na salapî, comediang Tundó at cantá sa mg̃a Páhiná 165pag-itan.

—¡Ayaw namáng camí ng̃ lahát ng̃ iyán!—ang sinábi ng̃ mg̃a bátà at ng̃ iláng matandâ.

—¡Siyáng ibig ng̃ párí cura!—ang inulit ng̃ gobernadorcillo.—Aking ipinang̃acò sa curang magaganap ang canyang calooban.

—¡Inanyayahan co cayó't ... ng̃ sa inyo'y áking sabihin ang gayóng bágay!

—Ibig co sánang sabihin, mg̃a guinóo, ng̃uni't nagsalita si capitáng Basilio'y ¡hindî na acó nagcapanahón ...! ¡kinacailang̃ang sumunód sa curá!

—¡Kinacailang̃ang sumunód tayó sa canyá!—ang inúlit ng̃ iláng matatandâ.

—¡Kinacailang̃ang sumunod, sa pagca't cung hindî, tayo'y ibibilanggong lahát ng̃ alcalde!—ang idinugtóng ng̃ boóng capanglawan ng̃ ibá, namáng matatandâ.

—¡Cung gayo'y sumunód, cayó at cayó na lámang ang gumawa ng̃ fiesta!—ang ipinagsigawan ng̃ mg̃a báta—¡iniuurong namin ang aming mg̃a ambág!

Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ng̃ boóng capaítan.

—Inihándog co sa pagcaamís ang pag-ibig co sa aking sarilí upang magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cayô namá'y inihayin ninyó sa pagcaapí ang inyóng camahalan upáng manálo ang masamáng panucála, at inyóng iniwasác ang lahát.

—¿May-ibig bâ cayóng ipagbilin sa pang̃úlong báyan ng̃ lalawigan? Paroroon acó ng̃ayón din.

—¡Mayroon pô táyong pakikialaman doón!—ang talinghagang sagót ni Ibarra.

—Sa daa'y sinasabi ng̃ matandang filósofo cay Don Filipong sinusumpa ang sarilíng pálad.

—¡Tayo ang may casalanan! ¡Hindî cayó tumutol ng̃ cayo'y bigyán nila ng̃ aliping sa inyo'y magpúnò, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa aking cahaling̃an!

XXI.

CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA

Tumatácbo si Sisang patung̃ó sa canyáng báhay, tagláy iyóng caguluhan ng̃ baít na nangyayari sa ating cataohan, pagcâ sa guitnâ ng̃ isáng casacunaán ay walâ sino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y tumatacas ang mg̃a pag-asa. Cung nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na lahát sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo ng̃ isáng máliit na ilaw sa maláyò, tinátacbo natin ang ilaw na iyón, pinag-uusig natin, at hindî natin alumana cáhi't makitang sa calaguitnâan ng̃ landás ay may isang malalim na bang̃ín.

Ibig ng̃ ináng iligtás ang canyáng mg̃a anác, ng̃uni't ¿paano? Hindî itinátanong ng̃ mg̃a iná ang gágawing mg̃a paraan, pagca nanucól sa canilang mg̃a anác.

Tumátacbong nagsísikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig ng̃ mg̃a guniguníng calaguímlaguim. ¿Nárakip na cayâ ang anác niyang si Basilio? ¿Saán tumácas ang canyáng anác na si Crispin?

Nang malápit na siyá sa canyáng báhay ay canyáng natanawan ang mg̃a capacete ng̃ dalawáng sundalong na sa ibábaw ng̃ bacuran ng̃ canyáng halamanan. Hindî mangyayaring maisaysay cung anó ang dinamdám ng̃ canyáng pusó: nalimutan niyá ang lahát. Hindî cailâ sa canyá ang canpang̃ahasan ng̃ mg̃a táong iyóng hindî nang̃agpipitagan cahi't sa lálong mayayaman sa bayan, ¿anó cayâ ang mangyayari sa canyá at sa canyáng mg̃a anác na pinagbibintang̃an nang̃anácaw? Hindî mg̃a táo ang mg̃a guardia civil, sila'y mg̃a guardia civil lamang: hindî nilá diníring̃ig ang mg̃a panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood ng̃ mg̃a lúhà.

Páhiná 167Hindî sinásadya'y itinaás ni Sisa ang canyáng mg̃a matá sa lang̃it, at ang lang̃it ay ng̃umíng̃itî ng̃ caayaayang caliwanagan; lumalang̃o'y ang ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nang̃ang̃aninag na azúl. Humintò siyá upang piguilin ang pang̃ang̃atal na lumalaganap sa canyáng boong katawán.

Iniiwan na ng̃ mg̃a sundalo ang canyáng báhay at silá'y waláng casama; walâ siláng hinuli cung dî ang inahíng manóc na pinatátabâ ni Sisa. Nacahing̃á siyá at lumacás ang canyáng loób.

—¡Pagcábabait nilá at pagcágaganda ng̃ caniláng mg̃a calooban!-ang ibinulóng na hálos umíiyac sa catowáan.

Cahi't sunuguin ng̃ mg̃a sundalo ang canyáng báhay, huwag lámang piitín nilá ang canyáng mg̃a anác, ay silá'y pacapupuspusin dín niyá ng̃ pagpupuri.

Muling tinitigan niyá, sa pagpapasalamat, ang lang̃it na pinagdaraanan ng̃ isang cawan ng̃ mg̃a tagác, iyáng matutûling mg̃a alapaap ng̃ mg̃a láng̃it ng̃ Filipinas, at sa pagca't nanag-úli sa canyáng púsó ang pananálig ay ipinagpatúloy niyá ang paglácad.

Nang malapit na si Sisa sa mg̃a catacot-tacot na mg̃a táong yao'y nagpaling̃apling̃ap sa magcabicabíla at nagcóconowáng hindî niyá nakikita ang canyáng inahing manóc na pumípiyac at humihing̃ing sáclolo. Bahagya pa lamang nang̃acacaraan sa canyáng tabí ay nag-acála siyang tumacbó, ng̃uni't piniguil ang tulin ng̃ canyáng paglacad ng̃ pagiing̃at na bacâ siyá'y máino.

Hindî pa siyá nacalálayô ng̃ malaki ng̃ márinig niyáng siyá'y caniláng tinatawag ng̃ boong cabang̃isán.

Hindî kinukusa'y lumapit si Sisa, at náramdaman niyáng hindî niyá maigaláw ang canyáng dilà sa tácot at natútuyô ang canyáng lalamunan.

—¡Sabìhin mo sa amin ang catótohanan ó cung hindî itatáli ca namin sa cáhoy na iyon at papuputucán ca namin ng̃ dalawa!—anang isá sa caniláng may pagbabálà ang tunóg ng̃ voces.

—¿Icaw bâ ang iná ng̃ mg̃a magnanacaw, icáw?—ang tanóng naman ng̃ isá.

—¿Saán nároon ang salapíng iniuwî sa iyo cagabí ng̃ iyóng mg̃a anác?

—¡Howag mong itangguí ang salapíng iyán, sa pagca't lálong mápapasamá icaw!—ang idinugtóng ng̃ isá. Naparíto cami't ng̃ dacpín ang iyóng mg̃á anác; ang pinacamatanda'y nacatanan sa amin, ¿saan mo itinágò ang bunsô?

Páhiná 168—¡Guinoó!—ang isinagot—¡malaon na pong araw na hindî co nakikita ang aking anác na si Crispín: ang boóng acálà co'y masusumpung̃an co siyá caninang umaga sa convento, doo'y ang sinábi lamang sa aki'y....

—¡Magaling!—ang bigláng sinabi ng̃ isá sa canilá; ibigay mo sa amin ang salapi, at hindî ca na namin babagabaguin.

—¡Guinoo!—ang isinamò ng̃ cúlang palad na babae!—ang aking mg̃a anac ay hindî nagnanacaw cahi't madayucdóc; bihasa caming magútom. Hindî nag-uuwî sa akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughuguín ninyó ang boong bahay, at cung cayo'y macasumpong cahi't sisicapat man lamang, gawín ninyó sa amin ang bawa't maibigan. ¡Caming mg̃a dukhâ ay hindî magnanacaw!

—Cung gayón—ang ipinagpatuloy ng̃ sundálo ng̃ madálang na pananalitâ, at canyáng tinititigan ang mg̃a matá ni Sisa,—icáw ay sumáma sa amin; pagsisicapan na ng̃ iyóng mg̃a anác na humarap at isísipót ang salaping ninacaw: ¡Sumama ca sa amin!

—¿Acó? ¿sumama acó sa inyó?—ang ibinulóng ng̃ babae na umudlót at minamasdan ng̃ boong pagcagulat ang mg̃a pananamít ng̃ sundalo.

—¡Ah! ¡mahabág cayó sa akin!—ang ipinamanhíc na halos lumúluhod.—Totoong acó'y mahírap; walâ acóng guintô ó hiyas man lamang na súcat maialay sa inyó: nacúha na ninyó ang aking tang̃ing pag-aarì, ang inahíng manóc na inacala co sanang ipagbili ... dalhín na ninyó ang lahat ng̃ inyóng masumpong sa aking dampâ; ng̃uni't ¡pabayaân na ninyó rito acóng pumayapâ; pabayaan na ninyóng mamatay acó rito!

—¡Súlong na! kinacailang̃ang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang sumama ng̃ sa magaling̃an, icaw ay gagapusin namin.

Tumang̃is si Sisa ng̃ capaitpaitan. Hindî nababagbag ang loob ng̃ mg̃a taong iyón.

—¡Ipaubayà man lamang ninyóng acó'y mauna ng̃ malayô-layô!—ang ipinakiusap ng̃ maramdaman niyang siya'y tinatangnan ng̃ boong calupitan at siya'y itinutulac.

—¡Hala!—ang wíca ng̃ isá—sa pagca't buhat dito hanggang sa pumasoc tayo sa bayan ay macatátacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming dalawâ. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin ng̃ may mg̃a dalawampong hakbang; ng̃uni't ¡mag-ing̃at ca! ¡huwag cang papasoc sa alín mang tindahan Páhiná 169at huwag cang hihintô. ¡Hala, lacad na at magmadalî ca!

Nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pagsamò, nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pang̃ang̃atuwiran, hindî pinansin ang mg̃a pang̃acò. Sinasabi ng̃ mg̃a sundalong lumalagay na silá sa pang̃anib at malabis ng̃ totoo ang canilang ipinagcacaloob.

Nang malagay na siya sa guitna ng̃ dalawa'y naramdaman niyang siya'y namámatay ng̃ hiyâ. Tunay ng̃a't walâ sino mang lumalacad sa daan, ng̃uni't ¿ang háng̃in at ang liwánag ng̃ áraw? Ang tunay na cahihiya'y nacacakita ng̃ tumiting̃in sa alin mang dáco. Tinacpán ng̃ panyô ang mukhâ, at sa paglácad niyáng waláng nakikitang anó man ay tinang̃isan ng̃ waláng imic ang canyáng pagcaamís. Napagtatalastas niyá ang canyáng cahirapan, nalalaman niyáng sa canyá'y walá sino mang tumiting̃in at sampò ng̃ canyáng asawa'y hindî siyá ipinagmamalasakit; ng̃uni't tunay na alám niyáng siya'y ma'y capurihan at kinalulúgdan ng̃ madlá hanggáng sa horas na iyón; hanggang sa horas na iyó'y canyáng kinaháhabagan yaóng mg̃a babaeng nang̃agdáramit ng̃ catawatawá na pinamámagatan ng̃ bayang caagulo ng̃ mg̃a sundalo. Ng̃ayó'y tila mandin sa ganáng canyá'y napababâ siyá ng̃ isáng baytang sa kinálalagyan ng̃ mg̃a babaeng iyón sa hagdanan ng̃ búhay.

Narinig niya ang yabág ng̃ lácad ng̃ mg̃a cabayo: yaó'y ang mg̃a nagdádala ng̃ mg̃a isdâ sa mg̃a báyang dáco roon. Guinágawa nilá ang gayóng mg̃a paglalacbáy na nagpupulupulutong ng̃ maliliit ang mg̃a lalaki't babae, na nang̃acasacay sa masasamáng cabayo, sa guitnâ ng̃ dalawáng bákid na nang̃acabítin sa magcábilang taguiliran ng̃ háyop. Ang ilán sa canilá'y ng̃ magdaan isáng áraw sa harapán ng̃ canyáng dampâ ay nang̃agsihing̃î ng̃ tubig na inumin, at siyá'y hinandugán ng̃ iláng isdâ. Ng̃ayó'y ng̃ mang̃agdaan silá sa canyáng tabi, sa acálà niyá'y siyá'y tinatahac at guiniguiic, at ang caniláng mg̃a ting̃íng may calakip na habág ó pagpapawaláng halagá ay lumálampas sa panyó at tinutudlâ ang canyáng mukhâ.

Sa cawacasa'y lumayô ang mg̃a maglalacbay at nagbuntóng hining̃á si Sisa. Inihiwalá niyáng sandalî ang panyô sa canyang mukhâ upang canyáng matingnán cung silá'y maláyò pa sa báyan. May nátitira pang iláng mg̃a halígui ng̃ telégrafo bago dumating sa "bantayan". Cailan ma'y hindî niyá náramdaman ang caunatan ng̃ gayong láyò, cung dî niyón lamang.

Sa tabi ng̃ daa'y may isáng malagóng cawayanang sa lilim niyó'y nagpapahing̃a siyá ng̃ unang panahón. Diya'y pinakikiusapan siyá ng̃ catamistamisan ng̃ sa canyá'y nang̃ing̃ibig; tinutulung̃an nito siyá ng̃ pagdadalá ng̃ cáhoy at mg̃a gúlay; ¡ay! nagdaan ang mg̃a áraw na iyóng túlad sa panag-inip; ang nang̃ing̃ibig ay canyáng naguing asawa, at ang asawa'y inatang̃an ng̃ catungculang "cabeza Páhiná 170de barangay" at ng̃ magcagayó'y nagpasimula ang casaliwaang pálad ng̃ pagtawag sa caniláng pintuan.

Sa, pagca't nagpapasimulâ ang áraw ng̃ pag init na totoo, siya'y tinanóng ng̃ mg̃a sundalo cung ibig niyang magpahing̃a.

Datapuwa't ng̃ totoong siya'y mapuspos ng̃ malaking pangguiguipuspos ay ng̃ malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakíng samâ ng̃ canyáng loob ay siya'y lumíng̃ap sa magcabicabilâ; malalawac na mg̃a paláyan, isáng maliit na sangháng inaagusan ng̃ tubig na pangdilíg, salupanít na mg̃a cáhoy; ¡walâ siyáng makitang isáng bang̃íng pagpatibulirán ó isáng malakí't matigás na batóng paghampasán ng̃ sariling catawán! Canyáng pinagsisihan ang canyáng pagcasama sa mg̃a sundalo hanggáng doon; ¡ng̃ayó'y pinanghihinayang̃an niyá ang malalim na ilog na tumátacbo sa malapit sa canyáng dampâ, sapagca't ang matataas na mg̃a pampang̃in niyao'y nasasabugan ng̃ mg̃a matutulis na buháy na batóng nang̃agháhandog ng̃ catamistamisang camatayan. Ng̃uni't ang pagcaalaala niyá sa canyáng mg̃a anác, sa anác niyáng si Crisping hindî pa niya natatalos ng̃ sandalíng iyón ang kinasapitan, ang siyáng tumangláw sa canyá ng̃ gabíng iyón ng̃ canyáng búhay cayá't canyáng naibulong sa pag-sang-ayon sa marawal na palad:

Pinahíran ng̃ lúha ang canyáng mg̃a matá, pagpílit na tumiwasáy at nagsabi sa mg̃a guardia ng̃ marahang tínig:

Hindî mapaglírip ang anyô ng̃ canyáng pagcápanalitâ; yao'y daing, sisi, hibic, yaó'y daláng̃in, yaón ang pighatíng binuò sa tínig.

Sinagót siyá ng̃ isáng tang̃ô ng̃ mg̃a sundalong sa canyá'y naháhabag. Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagpílit na mag-anyóng tiwasáy ang loob.

Nang sandalíng iyó'y pagpasimulâ ang pagrepique ng̃ mg̃a campana't ipina-aalam ang pagcatapos ng̃ mísa mayor. Tinulinan ni Sisa ang paglacad, at ng̃ cung mangyayari'y huwag niyáng macasalubong ang mg̃a táong lalabas sa simbahan. Datapuwa't ¡hindî nangyari! waláng nakitang paraan upang maiwasan ang gayóng pagcasalubong.

Bumatì ng̃ masacláp na ng̃iti sa dalawáng cakilala niyá, na sa canyá'y nag-uusísa sa pamamag-itan ng̃ ting̃ín, at mulâ niyó'y ng̃ canyáng mailágan ang gayóng mg̃a cahirápan ng̃ loob, tumung̃ó siyá at ang lúpang tinutuntung̃an niyá ang canyáng minasdán, at ¡bagay na caguilaguilalas! natitisod siyá sa mg̃a bató ng̃ lansáng̃an.

Páhiná 171Tumiguil ng̃ sandalî ang mg̃ táo pagcakita sa canyá, silá-silá'y nang̃ag-uusap at sinusundan siyá ng̃ caniláng títig: nakikita niya ang lahát ng̃ itó, náraramdaman niya, bagaman siyá'y laguing nacating̃ín sa lúpà.

Naring̃ig niyá ang voces ng̃ isáng waláng cahihiyang babae, na nasalicuran niyá at nagtátanong ng̃ hálos pasigáw:

Yaó'y isáng babaeng waláng tápis, dilaw at verde ang sáya at ang báro'y gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamít na siyá'y isáng caagulo ng̃ sundalo.

Nacaramdam si Sisa ng̃ isáng parang tampál: wari'y hinubdán siyá ng̃ babaeng iyón sa haráp ng̃ caramíhan. Sandalíng tumungháy upang siyá'y magsáwa sa libác at pag-amís: nakita niyang ang mg̃a táo'y maláyò, totoong maláyò sa canyá; gayôn ma'y náramdaman niyá ang calamigán ng̃ caniláng ting̃in at canyang náriring̃ig ang caniláng mg̃a bulungbulung̃an. Lumalacad ang abáng babaeng hindî nararamdaman ang pagtungtóng sa lúpa.

Tulad sa waláng pag-íisip na nawasac ang nacapagpapagalaw, biglangbiglang ipinihit niyá ang canyáng mg̃a paa. At hindî siyá nacakikita ng̃ anó man, waláng anó mang iniisip, siya'y tumacbo at nagtágò; nakita niyá ang isáng pintuang may isáng sundalong bantáy, nag-acála siyang pumasoc doon; ng̃uni't siya'y inilihís sa canyang paglacad ng̃ isá pang voces na lalò pa manding mabalasíc. Tinunutón niya ang pinanggaling̃an ng̃ voces, na humáhacbang siyáng halos masung̃abà sa panglulupaypáy; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa licuran, siya'y pumikit, humacbáng ng̃ dalawá at sa pagca't kinúlang siya ng̃ lacás, nagpacálugmóc na siyá sa lúpà, paluhód muna at paupô pagcatápos. Isang pagtáng̃is na waláng lúha, walang sigáw, walang hibíc, ang siyang sa canya'y nagpapacatal.

Yáón ang cuartel: doo'y may mg̃a sundalo, mg̃a babae, mg̃a baboy at mg̃a inahíng manóc. Nang̃agsisipanahî ng̃ canicanilang mg̃a damít ang ibáng mg̃a sundálo, samantalang nacahiga sa bangcô ang canilang mg̃a caagulong babae, na ang híta ng̃ lalaki ang inuunan, nang̃aghihithiitan ng̃ tabaco ó cigarrillo at minámasdang ang bubung̃ang nang̃ayáyamot sa búhay: Tumutulong namán ang mg̃a ibáng babae sa paglilinis ng̃ damit ng̃ mg̃a sandata at iba pa, at inaaguing-íng ang mg̃a mahahalay na awit.

—¡Tila mandin nacatacas ang mg̃a sisiw! ¿Ang inahíng manóc lamang ang inyong dalá?—anang isang babae sa mg̃a sundalong bagong dating; na hindî napagsi Páhiná 172siyasat cung ang sabi niya'y dahil cay Sisa ó sa inahíng manóc na nagpapatuloy ng̃ piniyácpiyác.

—¡Siya ng̃a namán! cailan ma'y mahalagá ang inahíng manóc cay sa sisiw—ang isinagot niyá sa canyá ring tanong, ng̃ makita niyáng hindî umiimic ang mg̃a sundalo.

—¿Saan naroon ang sargento?—ang tanóng na may anyóng samâ ang loob ng̃ isá sa mg̃a guardîa cívil—¿Nagbigay sabi na bâ sa alferez?

Mg̃a kibit ng̃ balícat ang siyáng sa canya'y sagót ng̃ nang̃aroon, sino ma'y walang nagmamalasakit ng̃ camuntî man lamang tungcól sa calagayan ng̃ abáng babáe.

Dalawáng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isáng anyóng halos ay hibáng, nacauncót sa isáng súloc, nacatágo ang ûlo sa mg̃a camay, gusót at gusamót ang buhóc. Natanto ng̃ alférez ang padakip na iyon ng̃ pagcatanhaling tapát, at ang únang guinawâ niyá'y ang huwag paniwalâan ang sumbóng ng̃ cura.

—¡Bah! ¡iya'y mg̃a caul-ulan lamang ng̃ curipot na fraile!—anyá, at ipinag-utos na alpasán ang babae, at sino ma'y huwag ng̃ makialam ng̃ bagay na iyon.

—¡Cung ibig niyáng másumpong ang sa canyá'y nawalâ—ang idinugtong—hing̃in niya sa canyáng San Antonio ó magsacdál cayà siya sa nuncio! ¡Iyan!

Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos ipinagtutulacan, sa pagca't aayaw siyang cumílos.

Nang mákita ni Sisang siya'y sumasaguitna ng̃ daan lumacad na siyáng dî alam ang guinágawa, at tumúng̃o sa canyang báhay, nagmámadalî, walang anó mang takip ang úlo at ang tinititiga'y ang maláyong tan-awin. Nagnining̃as ang araw sa taluctóc ng̃ lang̃it at walang anó mang alapaap na nacacucublí sa maningníng niyang cabilugan; bahagyâ na pinagágalaw ng̃ hang̃in ang dáhon ng̃ mg̃a cahoy; hálos tuyô na ang mg̃a daan; waláng mang̃ahas cahi't isang ibon man lamang na iwan ang lilim ng̃ mg̃a sang̃á.

Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumásoc siyá roong pipí, hindî umiimic, nilibot ang cabahayan, umalís, nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacbó, pagcatapos sa bahay ni matandang Tasio, tumáwag sa pintuan; ng̃uni't walâ roon ang matandà. Bumalic sa canyáng báhay ang culang palad at nagpasimulâ ng̃ pagtáwag ng̃ pasigáw: ¡Basilio! ¡Crispín! at maya't maya'y humihinto at nakikinig ng̃ mainam. Inuulit ng̃ aling̃ang̃aw ang canyáng voces: ang matimyas na lagaslas ng̃ tubig sa calapit na ílog, ang música ng̃ mg̃a dahon ng̃ mg̃a cawayan; itó ang tang̃ing mg̃a voces ng̃ pag-iisa. Mulíng tumatawag, umaacyá't sa isáng mataas na lúpa, lumulusong sa isang bang̃in, nananaog sa ilog; nagpapalíng̃apling̃ap ang Páhiná 173canyáng mg̃a matáng may anyóng mabang̃is; ang mg̃a matá ring iyo'y manacanacang nag-aalab ng̃ mainam, pagcatapos ay nagdídilim, tulad sa lang̃it cung gabíng sumísigwa: masasabing namímisic ang liwanag ng̃ pag-iísip at malapit ng̃ magdilím.

Mulíng pumanhíc sa canyáng maliit na báhay, naupô sa baníg na caniláng hinig-án ng̃ nagdaang gabí, itinungháy ang mg̃a matá at nakita niyá ang capirasong napunit sa bárò ni Basilio sa dúlo ng̃ isáng cawayan ng̃ dingding, na na sa tabí ng̃ bang̃in. Nagtinding, kinuha ang pilas na damit na iyon at pinagmasdan sa ínit ng̃ áraw: may mg̃a bahid, na dugò.

Datapwa't marahil hindî nakita ni Sisa ang gayong mg̃a bahid, sa pagca't nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa pílas, sa guitnâ ng̃ nacasusunog na ínit ng̃ araw, na canyáng itinataas, at sa pagca't tila mandin ang ting̃in niya'y madilím na lahát, tinitigan niyá ng̃ paharap ang araw ng̃ dilát na dilát.

Nagpatúloy rin siya ng̃ pagpapalacadlacad sa magcabicabilá, na sumísigaw ó umaatung̃al ng̃ cacaibang tunóg; marahil siya'y catatacutan cung sa canya'y may macarinig; may isáng tínig ang canyáng voces na hindî caraniwang manggaling sa lalamunan ng̃ táo. Sa boong gabí, pagca umaatung̃al ang unós, at lumilipad ang hang̃in ng̃ calaguimlaguim na catulinan, at ipinagtatabuyan ng̃ canyáng hindî nakikitang mg̃a pacpac ang isáng hucbóng mg̃a aninong sa canyá'y humahagad, cung sacali't cayo'y na sa isáng báhay na guibâ at nag-íisa, at nacacarinig cayó ng̃ mg̃a cacaibang daing, mg̃a cacaibang buntóng-hining̃áng ipinalálagay ninyóng yaó'y ang hilahis ng̃ hihip ng̃ hang̃in sa pagtámà sa matataas na mg̃a torre ó siráng mg̃a pader, datapuwa't sa inyó'y pumupuspos ng̃ tacot at sa inyó'y nagpapakilabot na hindî ninyó mapiguilan; talastasin ng̃â ninyóng higuit ang lungcót ng̃ tínig ng̃ ináng iyón, cay sa hindî mapaglírip na mg̃a hibíc sa mg̃a gabíng madilím pagcâ umaatung̃al ang unós.

Sa gayóng calagaya'y inábot si Sisa ng̃ gabí. Pinagcalooban siyá marahil ng̃ Láng̃it ng̃ iláng horas na pagcacatulog, at samantalang siya'y nahihimbing, hinilahihisan ng̃ pacpác ng̃ isang ángel ang namumutlâ niyáng mukhâ, upang macatcát sa canyá ang alaala, na waláng ibáng tinátaglay cung dî pawang capighatîan; marahil hindî cásiyang macáya ng̃ mahinang lacás ng̃ táo ang gayóng caraming mg̃a pagcacasákit, caya't ng̃ magcágayo'y na mag-itan marahil ang Inang-Talagá ng̃ Dios na tagláy ang canyang matimyás na pangpagaang ng̃ hírap, ang pagcalimot; datapuwat sa papaano man, ang catotohana'y ng̃ kinabucasan, si Sisa'y nagpapalacádlácad na nacang̃itî, nag-aawit ó cung hindî nakikipag-usap sa lahát ng̃ mg̃a may búhay na kinapál.

XXII.

MANGA ILAW AT MGA DILIM

Nacaraan ang tatlóng áraw mulâ ng̃ mangyari ang mg̃a bagay na aming sinaysay. Guinamit ng̃ bayan ng̃ San Diego ang tatlong araw na ito, na casama ang mg̃a gabí sa paghahanda ng̃ fiesta at sa mg̃a salitaan, casabay ang mg̃a pag-uupasálà.

Samantalang caniláng nilalasap-lasap na ang mg̃a mangyayaring mg̃a casayahan, pinipintasan ng̃ ibá ang gobernadorcillo, ang ibá namá'y ang teniente mayor, at ang ibá'y ang mg̃a batà, at hindî nawawalan ng̃ binibigyang casalanan ng̃ lahát ang lahát.

Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni María Clara, na casama ng̃ tía Isabel. Sila'y nang̃atutúwâ sa gayong pagdatíng, palibhasa'y caniláng kinalúlugdan siyá, at casabáy ng̃ caniláng malaking pangguiguilalás sa canyáng cagandahan, ang canilá namáng pagtatacá sa mg̃a pagbabagobago ng̃ caugalian ni pári Salví.—"Madalás na siyá'y natitigagal at anaki'y nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubháng nakikipagsalitaan sa amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyáng pagcawaláng catiwasayan ng̃ loob,"—ang sabihan ng̃ mg̃a nagcucumpisal sa canyá. Namamasid ng̃ "cocinerong" siya'y namamayat ng̃ namamayat, at dumaraing ng̃ dî pagpapaunlac sa canyáng mg̃a inilulutong pagcain. Ng̃uni't ang lalong nacapagpapaalab ng̃ mg̃a bulong-bulung̃a'y ang canilang namamasdang mahiguít sa dalawáng ilaw sa convento cung gabí, samantalang si párì Salví'y dumadalaw sa isang bahay ng̃ mámamayan ... ¡sa báhay ni María Clara! ¡Nang̃agcucruz ang mg̃a mápagbanal, ng̃uni't ipinatutuloy nila ang pagbubulong-bulung̃an.

Tumelégrama si Juan Crisóstomo Ibarra buhat sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, na bumabati siyá cay tía Isabel at sa pamangkin nito; ng̃uni't hindî ipinaliliwanag cung bakit walâ siyá roon. Ang acálà ng̃ marami siya'y nabibilango dahil sa ginawâ niya cay parì Salví ng̃ hapon ng̃ araw ng̃ "Todos los Santos".

Páhiná 175Datapuwa't lalò ng̃ lumakí ang mg̃a usap-usapan ng̃ makita nila ng̃ hapon ng̃ icatlóng araw na lumúlunsad si Ibarra sa isang coche, sa harapan ng̃ munting bahay na tinitirahan ng̃ dalagang canyang maguiguing asawa, at bumabati ng̃ boong pitagan sa fraile, na tumutung̃o rin sa bahay na iyón.

Cung pumaroon tayo ng̃ayón sa bahay ni María Clara, isang magandang púgad na na sa guitna ng̃ mg̃a dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa natin ang binata't dalagang capuwâ nacasung̃aw sa isang bintana sa dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang mg̃a bulaclac at mg̃a halamang gumagapang sa mg̃a cawayan at sa mg̃a cawad, na pawang nang̃agsasabog ng̃ pihícang bang̃o.

Bumubulong ang canilang mg̃a labi ng̃ mg̃a salitang higuit ang cagandahang dingguín cay sa halishísan ng̃ mg̃a damó, at lalong mahalimuyac cay sa hang̃ing may taglay na bang̃ong handog ng̃ mg̃a bulaclac halamanan.

Sinasamantala ng̃ mg̃a "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilím ng̃ oras na iyon ng̃ matúling pagtatakíp-sílim ng̃ hapon, upang isung̃aw sa ibabaw ng̃ mg̃a alon ang canilang masasayáng maliliit na úlo at pangguilalasan at bumatì ng̃ canilang mg̃a awit sa araw na naghihing̃alô. Mg̃a azúl daw ang canilang mg̃a mata at ang canilang mg̃a buhóc; na sila'y may mg̃a pútong na coronang halaman sa tubig na may mg̃a bulaclac na mapuputi't mapupula; manacanacâ raw ipinamamalas ng̃ mg̃a bulâ ang canilang parang linalic na catawang higuit sa bulâ ang caputian at cung ganap ng̃ gabi'y canilang pinasisimulaan ang canilang mg̃a calugodlugod na paglalarô, at canilang ipinarírinig ang mg̃a tinig na talinghagang tulad sa mg̃a arpa sa lang̃it; sa bihanan din namang ...; ng̃uni't pagbalican natin ang ating mg̃a kinabataan pakinggan natin ang wacas ng̃ canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay María Clara:

—Búcas, bago magbucáng liwayway, magáganap ang hang̃ád mo. Iháhandâ cong lahát ng̃ayóng gabí at ng̃ huwag magculang ng̃ anó man.

—Cung gayó'y susulat acó sa aking mg̃a caibigang babae at ng̃ mang̃agsiparito. ¡Gawín mo ang bagay na itó sa isang parang howag sanang macasunód ang cura!

—Sa pagca't tila mandin acó'y binábantayan niyá. Nacasásamâ sa ákin ang canyáng mg̃a matang malalálim at malulungcót, pagca itinititig niya sa akin ay acó'y natatacot. Pagcâ acó'y kinacausap niyá, siya'y may isáng voces na ... sinasabi sa akin ang mg̃a bagay na totoong cacaiba, na hindî mapaglirip, na totoong cacatuwâ ... minsa'y itínanóng niya sa akin cung hindî co nananag-ínip Páhiná 176ng̃ tungcól sa mg̃a súlat ng̃ nanay; sa aking acala'y halos nasisíra ang canyang baít. Sinasabi sa akin ng̃ caibigan cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatíd sa gatas, na siya'y may pagcaculang-culang ang ísip. ¡Gawín mo sana ng̃ paraang siya'y howag pumarito!

—Hindî maaaring siya'y hindî natin anyayahan—ang sagot ni Ibarrang nag-iisip-ísip.—Catungculang atang ito ng̃ caugalian ng̃ bayan; siya'y nasa bahay mo at bucod sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag magtanóng sa canya ang Alcalde tungcól sa bagay na sinabi co na sa iyó, walang sinabi siya cung dî pawáng mg̃a pagpuri sa akin, at hindi nag-acalang maglagay ng̃ cahit caunting hadlang man lamang. Ng̃uni't namamasid cong icaw ay namúmuhî; howag cang manimdím at hindî macasasama siya sa atin sa bangcâ.

Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay ang ng̃itíng pilit.

—¡Maguinaw ang hang̃in!—anyá;—pagcâ nacacáhaguíp ng̃ isáng sipón, ay hindî bumíbitiw cung dî dumatíng ang tag-ínit. ¿Hindî ba cayó nang̃ang̃anib na baca cayó'y malamigan?

Nang̃ang̃atal ang voces niyá at sa maláyò ang canyáng tanáw: hindî siyá tumiting̃in sa binata't dalága.

—¡Tumbalíc; ang pakiramdám namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang háng̃in. Itó ang pinacá "otoño" at "primavera"[256] namin, nanlálaglag ang iláng mg̃a dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang mg̃a bulaclac.

—Ipinalálagay cong carikitdikitan ang pagcacálangcap ng̃ dalawáng bahaguing itó ng̃ taóng hindî nangguíguitnâ, ang "invierno" (tagguinaw)—ang ipinagpatuloy ni Ibara.—Sisilang, pagdating ng̃ Febrero, ang mg̃a bagong sang̃a ng̃ mg̃a cahoy at pagdating ng̃ Marzo'y may mg̃a bung̃ang hinog na tayo. Pagdating ng̃ mg̃a buwang tag-init ay paparoon cami sa ibang daco.

Ng̃umitî si Fray Salví. Nagpasimulâ sila ng̃ pagsasalitaan ng̃ mg̃a bagay-bagay na walang cabuluhan, ng̃ nauucol sa panahón, sa bayan at sa dárating na fiesta; humanap si María Clara ng̃ dahilán at umalís.

—At yamang mg̃a fiesta ang ating mg̃a pinag-uusapan, itulot pô ninyóng cayo'y anyayahan co sa gagawin namin búcas. Ito'y isáng fiestang búkid na aming iaalay sa aming mg̃a caibigan at iniaalay namán nilá sa amin.

Páhiná 177—Ibig ng̃ mg̃a cabataang gawín sa bátis sa umaagos sa malapit ditong gubat at na sa tabi ng̃ balítì: cayâ magbang̃on tayo ng̃ maaga at ng̃ huwag táyong abútin ng̃ áraw.

—Mápanucsong totoo ang anyáya at aco'y napahihinuhod, upang sa inyo'y patotohanang hindî po acó nagtátanim sa inyó. Datapuwa't kinakailang̃ang dumaló roon pagcatapos na aking maganáp ang aking mg̃a catungculan. ¡Cayó'y mapálad, sa pagca't may calayâan, lubos na may calayâan!

Nang macaraan ang iláng sandalî ay nagpaalam si Ibarra upang pang̃asiwâan ang paghahandâ ng̃ fiesta sa kinabucasan. Madilím na ang gabí.

Lumapit sa canyá sa daan ang isáng sa canya'y naghandóg ng̃ boong paggálang.

—Hindî pô ninyó alam, guinoo, ang aking pang̃alan,—ang sagót ng̃ hindî kilalá.—Dalawáng áraw na pong hinihintay co cayó.

—Sa pagca't sa alin mang daco'y hindî acó kinahabagán, palibhasa'y acó raw po'y tulisán, guinoo ¡Datapuwa't nawalan acó ng̃ mg̃a anác, sirâ ang isip ng̃ aking asawâ, at ang sabihan ng̃ lahát ay carapatdapat acó sa nangyayarî sa akin!

—Hindî acó macatiguil,—ang sagot ni Ibarra. Cung íbig po ninyóng sumunód sa akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi ninyó ang sa inyó'y nangyayari.

Napasalamat ang tao at pagdaca'y nang̃awalâ silá sa guitnâ ng̃ cadilimán ng̃ mg̃a daang bahagyâ na may ílaw.

XXIII.

ANG PANGIGISDA

Numíningning pa ang mg̃a bituin sa lang̃it "zafir",[257] at nang̃agugulaylay pa ang mg̃a ibon sa mg̃a sang̃á ng̃ cahoy, ay nang̃aglilibot na sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayang ang tung̃o'y sa dagatan, ang isang masayáng cawang naliliwanagan ng̃ nacagagálac na liwanag ng̃ mg̃a huepe.

Silá'y limáng mg̃a batang dalagang nang̃agmámadalî ng̃ paglacad, na nagcacacapitcapit ó nacayacap cayá sa bayawang ng̃ calapít, na iláng matandang babae ang sumúsunod at saca iláng mg̃a babaeng alilang sunong ng̃ calugodlugod na anyô ang mg̃a bácol na punô ng̃ mg̃a báon; mg̃a pinggán at iba pa. Pagcakita sa caniláng mg̃a mukháng ang cabatáa'y tumatawa at ang pag ása'y maníningning; sa panonood ng̃ linipadlipad ng̃ caniláng malalagò't maiitim na buhóc at malalapad na cunót ng̃ canilang mg̃a damít, marahil ipalagáy nating silá'y mg̃a diosa ng̃ gabí, cung dî sana talastás nating silá'y si María Clara na casama ang canyáng ápat na caibigan: ang masayáng si Sinang na canyáng pinsan, ang hindî makíbuing si Victoria, ang magandáng si Iday at ang mahinhing si Neneng na matimtiman at kimî ang cagandahan.

Nang̃agsasalitaan ng̃ boong ligaya, nang̃agtatawanan, nang̃agcucurutan, nang̃ag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan.

—¡Guiguising̃in ninyó ang taong natutulog pa!—ang ipinagwiwicà sa canilá ni tía Isabel;—ng̃ cabataan namin ay hindî camí nagcacaing̃ay ng̃ ganyán.

—¡Marahil hindî namán cayó gumiguising ng̃ maagang gaya namin, at marahil hindî namán nápacamatuluguín ang mg̃a matatanda!—ang panagót ng̃ maliit na si Sinang.

Sandaling hindî silá nang̃agsásalitâ, pinagpipilitan cayâ nilang magsalitâ ng̃ marahahan; ng̃uni't hindî nalalao't nang̃acalilimot, nang̃agtatawanan, at pinúpunô Páhiná 179ang daan ng̃ caniláng mg̃a bátà at sariwang tínig.

—Conowarì magtampó ca; huwág mo siyáng causapin!—ang sabi ni Sinang cay María Clara;—cagalitan mo siyá at ng̃ huwág mamihasa sa casam-an ng̃ ásal.

—¡Magmahigpít ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang nang̃ing̃ibig samantalang nang̃ing̃ibig; sa pagca't cung asawa na'y gagawin ang bawa't maibigan niya!—ang hatol ng̃ maliit na si Sinang.

—¿Anó ang kinalaman mo niyan, bátà?—ang ipinagwíca ng̃ canyáng pinsang si Victoria.

Dumarating ng̃â namán ang isáng pulutóng ng̃ mg̃a binatang nang̃agtátanglaw ng̃ sigsig. Nang̃agsisilacad siláng hindî umíimic na tinutugtugan ng̃ isáng guitarra.

Nang mag ábot na ang dalawáng pulutóng, ang mg̃a babae ay siyáng nag-anyóng hindî makibuin at matimtiman, na pára manding hindî pa silá nacacapag-aral na tumawa; tumbalíc, ang mg̃a lalaki namán ang nang̃agsasalitâ, nang̃agsising̃itî at tumátanong ng̃ macaanim upang magtamó ng̃ isáng casagutan.

—¿Tahímic bagá cayâ ang dagâtan? ¿Inaacála bagá ninyóng magcacaroon tayo ng̃ mabuting panahón?—ang tanóng ng̃ mg̃a iná.

—¡Huwág pô sana cayóng maligalig, mg̃a guinoong babae, mabuti acóng lumang̃óy!—ang sagót namán ng̃ isáng binátang payát at matangcád.

—¡Dápat sanang tayo'y nagsimbá múna!—ang buntóng-hining̃á ni tía Isabel na pinagduduop ang camáy.

—Nasasapanahón pa, guinoong babae: si Albinong ng̃ panahón niyá'y naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangcâ,—ang isinagót ng̃ isá, na itinuturò ang binatang payát at matangcád.

Si Albinong may pagmumukháng palabirô, ng̃ márinig na siyá'y binábangguit, nag-anyóng mapanglaw at banál, na anó pa't guinágagad niyá si párì Salví.

Bagá ma't hindî nililimot ni Ibarra ang cahinhinán, nakikisalamuhà siyá sa casayahan ng̃ canyáng mg̃a casamahán.

Pagdatíng nilá sa pasígan, hindî sinásadyá'y tumácas sa mg̃a lábi ng̃ mg̃a babae ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at catowâan. Doo'y caniláng nakita ang dalawáng bangcáng nagcacácabit, na mainam ang pagcacágayac ng̃ mg̃a pinagtuhóg-túhog na mg̃a bulaclác at mg̃a dahon, casama ng̃ mg̃a sarisaring cúlay na mg̃a Páhiná 180damít na pinacumbô: nacasabit sa bagong lagáy na bubóng ng̃ sasacyáng iyón ang mg̃a maliliit na farol na papel, na may mg̃a casal-ít na mg̃a rosas at mg̃a clavel, mg̃a bung̃ang halamang gáya ng̃ pinyá, casúy, saguing, bayabas, lanzones at ibá pa. Dinalá roón ni Ibarra ang canyáng alfombra, mg̃a maririkit na panábing at mg̃a cogín at ang lahát ng̃ itó'y siyáng guinawang upuang maguinháwa ng̃ mg̃a babae. Napapamutihan din ang mg̃a tikín at mg̃a sagwán. Sa isáng bangcáng lalong marikit ang pagcacágayac ay may isáng arpa, mg̃a guitarra, mg̃a acordeón at isáng sung̃ay ng̃ calabaw; sa isáng bangcâ nama'y nagnining̃as ang mg̃a caláng lúpà at doo'y iniháhandâ ang chá, café at salabát na gágawing agáhan.

—¡Dito ang mg̃a babae, diyán ang mg̃a lalaki!—ang sabi ng̃ mg̃a iná paglulan nilá sa bangcâ.—¡Mang̃átali cayó! ¡Howag sana cayóng lubháng magaláw at málulubog tayo!

—¿At tayo ba'y mang̃ag-íisa lamang dito?—ang tanóng ni Sínang, na pinasásama ang mukhâ—¿Tayo ba lamang ...? ¡Aráy!

Ang cadahilanan ng̃ "¡aráy!" na itó'y gawâ ng̃ isáng curót na sa capanahuna'y ibinigáy cay Sínang ng̃ canyáng iná.

Lumálayong untîuntî ang mg̃a bangcâ sa pasigan at naaanino ang iláw ng̃ mg̃a farol sa salamín ng̃ dagatang waláng caalon-alon. Sa silang̃ana'y sumusung̃aw ang mg̃a unang cúlay ng̃ liwayway.

Naghaharì ang malakíng catahimican; ang mg̃a binata't dalagang nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban ng̃ mg̃a ina'y tila nang̃aggugunamgunam.

—¡Mag-ing̃at ca!—ani Albinong seminarista ng̃ sabing malacás sa isáng capuwà binátà;—yapacan mong magaling ang mg̃a bunót na pangsicsíc na na sa ilalim ng̃ iyóng paa.

—Sa pagca't maaaring mabunglós at pumasoc ang túbig; maraming bútas ang bangcáng itó.

—¡Ay, at tayo'y lumúlubog!—ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng malakí ang gulat.

—¡Huwág cayóng mabahála, mg̃a guinoong babae!—ang pangpayapang sa canila'y sinabi ng̃ seminarista. Ang bangcáng iyá'y hindî maáano; waláng bûtas cung dî lílima lamang, na hindî naman totoong malalakí.

—¡Limáng bútas! ¡Jesús! ¿At ibig ba ninyóng lunurin camí?—ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng nang̃atatacot.

Páhiná 181—¡Walâ pô namán cung dî lílima, mg̃a guinoong babae, at ganyán calaki lamang!—ang patibay na sabi ng̃ seminarista, at sa canilá'y itinuturo ang maliit na bílog na gawâ ng̃ canyang hinlalakí at hintutúró na pinaghúhugpong ang capuwâ dulo. Yapácan ninyóng mabuti ang bunót na sicsíc at ng̃ hindî mabunglós.

—¡Dios co! ¡María Santísima! ¡Pumapasoc na ang tubig!—ang sigaw ng̃ isáng matandáng babaeng ang pakiramdam niya'y nabábasâ na siyá.

Nagcaroon ng̃ caunting caguluhan, ang iba'y tumitil-î, ang ibá namá'y íbig lumucsó sa túbig.

—¡Yapácan ninyóng magaling ang bunót diyan!—ang patuloy na sigáw ni Albino, at canyang itinuturò ang dácong kinalalagyán ng̃ mg̃a dalaga.

—¿Saan? ¿saan? ¡Dios! ¡Hindî namin nalalaman! ¡Parang áwa na ninyó, cayo'y pumarini't hindî namin nalalaman!—ang pamanhíc ng̃ matatacutíng mg̃a babae.

Kinailang̃ang lumipat ang iláng bagongtáo sa cabiláng bangcâ upang papanataguin ang loob ng̃ mg̃a natatacot na mg̃a iná. ¡Laking pagcacátaon! Tila mandin may isáng pang̃anib sa tabí ng̃ bawa't dalaga. Walâ cahi't isáng nacapagbibigay pang̃anib na bútas sa tabí ng̃ lahat ng̃ matatandang babae. ¡At lalo pa manding malakíng pagcacátaon! Umupô si Ibarra sa tabí ni María Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at ibá pa. Mulíng naghárì ang catahimican sa cabilugan ng̃ mapag-ing̃at na mg̃a iná. Datapuwa't hindî sa limpî ng̃ mg̃a dalaga.

Sa pagca't hindî gumágalaw ng̃ camuntî man lamang ang tubig, hindî nálalayô ang mg̃a baclád at sacâ totoo pang maaga, pinagcayarîang bitiwan ang mg̃a gaod at mang̃ag-agáhan ang lahat. Pinatay ang ílaw ng̃ mg̃a farol, sapagca't nililiwanagan na ang alang-alang ng̃ liwaywáy.

—¡Waláng casinggalíng ng̃ salabát cung inumín cung umaga bago magsimbá!—ani capitana Tikâ na iná ng̃ masayáng si Sinang;—uminom pô cayó ng̃ salabát na may cahalong puto, Albino, at makikita ninyóng hangang sa sisipaguin pa cayóng magdasál.

—Iyán ng̃a pô ang guinagawâ co—ang sagot naman nito;—caya't ibig co na tulóy magcumpisál.

—¡Huwag!—ani Sinang,—uminôm cayó ng̃ caféng nacapagpápasayá ng̃ calooban.

—¡Huwag cayóng uminòm niyán—ang paalaala ni tía Isabel;—uminóm cayó ng̃ chá at cumain cayó ng̃ galletas; nacapagpapatahímic daw ng̃ ísip ang chá.

—¡Iinom din acó ng̃ chá at cacain acó ng̃ galletas!—ang sagót ng̃ mapagbigay loob na seminarista—ang cabutiha'y hindî catolicismo ang alín man sa mg̃a Páhiná 182inumíng iyán.

—¿Cung macaíinóm namán acó ng̃ chocolate? ¡Mangyayari rin! Huwag lámang na mapacalaon bago mananghalîan....

Maganda ang umaga: nagpapasimulâ na ng̃ pagtinggád ang túbig, at sa liwanag na nanggagaling sa lang̃it at sa sinag na sa tubig nagmúmulâ, ang nangyayari'y isáng caliwanagang tumátanglaw sa mg̃a bagaybagay, na halos hindî nagcacaanino, isáng maningning at malamíg na liwanag, na nahahaluan ng̃ mg̃a culay na ating napagwawari sa mg̃a tang̃ing pintura tungcol sa dagat.

Hálos nang̃agagalac ang lahát, sinasanghod nilá ang mahínang amíhang untîunting napupucaw; sampóng ang mg̃a ináng puspós sa paninimdim at mg̃a pagpapaalaala'y nang̃agtatawanan at nang̃agbìbiruan silasilá.

—¿Natátandaan mo bâ? anang isá cay capitana Ticâ—¿natátandaan mo bâ ng̃ tayo'y nang̃aliligo sa ilog ng̃ panahóng dalaga pa tayo? Di caguinsaguinsa'y dumárating na dalá ng̃ agos ang malilit na bancang úpac ng̃ saguing, na may lúlang iba't ibang bung̃ang halámang nang̃ásasalansan sa ibabaw ng̃ mg̃a mababang̃ong bulaclac. Bawa't isa sa mg̃a bangcâ ay may maliliit na banderang kinasusulatan ng̃ ating canicanyang pang̃alan....

—¿At cung bumábalic na tayo sa báhay?—ang isinalabat namán ng̃ isá, na hindî nagpabayang macatapos ang nagsásalitâ; náraratnan nating wasác ang mg̃a tuláy na cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan táyong tumawíd sa ílat ... ¡ang mg̃a tampalasan!

—¡Siya ng̃â—ani capitana Ticâ;—datapuwa't iniibig co pang mabasâ ang laylayan ng̃ aking sáya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co ng̃ may mg̃a matáng nagmámasid na nagtatago sa mg̃a damuhán sa pampáng.

Nang̃agkikindatan at nang̃agng̃ing̃itîan ang mg̃a dalagang nacacárinig ng̃ mg̃a bagay na ito: hindî pumapansin ang mg̃a ibá, sa pagca't may saríli namán siláng mg̃a pinag-uusapan.

Isá lámang táo, ang gumáganap ng̃ pagcapiloto, ang nananatili sa hindî pag-imíc at hindî nakikisama sa gayóng mg̃a pagcacatuwâ. Siya'y isáng binatang napagkikilalang malacás sa canyáng pang̃ang̃atawan, mg̃a camay at paa, at may pagmumukháng nacacaakit ng̃ pagmamasid dahil, sa canyáng mapanglaw na malalakíng mata at mainam na tabas ng̃ canyang mg̃a labì. Nahuhulog sa canyang malusóg na líig ang canyang mg̃a buhóc na maiitim, mahahaba at hindî inaalagaan; napagwawarì sa mg̃a cunót ng̃ canyang itimang barong damít na magaspang ang canyang macapangyarihang mg̃a casucasuang sumapi sa canyang maugat at Páhiná 183lilís na mg̃a bísig upang magamit na parang isang balahìbong ibon lamang ang malapad at pagcálakilaking sagwang canyáng itinítimon upang mapatnugutan ang dalawáng bangcâ.

Hindî miminsang nasubucan ang táong itó ni María Clarang siyá'y pinagmámasdan: cung nagcacágayo'y dalidaling tumíting̃in siyá sa ibáng dáco at tumátanaw sa maláyò, sa bundóc, sa pampáng. Nahabág ang dalaga sa canyáng pag-íisa, cayá't cumúha ng̃ iláng galleta at sacá inialay. Tiningnán siyá ng̃ pilotong wari'y nagtátaca; ng̃uni't sandalíng sandalî lámang tumagál ang gayóng ting̃in: nuha ng̃ isáng galleta, at napasalamat sa maiclíng salitâ na bahagyâ na mawatasan sa cahinâan ng̃ voces.

At sino ma'y hindî na mulíng naalaala siyá. Hindî nacapagpapacunót ng̃ alín mang bahagui ng̃ canyáng mukhâ ang masasayáng tawanan at mg̃a birûan ng̃ mg̃a binata't dalaga; hindî nacapagpapang̃itî sa canyáng matatawaníng si Sínang, na napipilitang sumandalíng icucót ang kílay cung tumátanggap ng̃ mg̃a curót, upang manag-úlì sa dating casayahan.

Ipinagpatuloy ang caniláng pagparoon sa mg̃a baclád, pagcatapos na macapagagahan.

Dalawá ang baclád na iyóng nátatayô sa catatagáng pagcacáalayô, at capuwâ pag-aarî ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maláyò ang iláng tagác na nacadápò sa ibabaw ng̃ mg̃a dúlo ng̃ mg̃a cawayang tólos, na ang anyó'y nagsisipanood, samantalang nang̃agliliparang ang tung̃o'y sa iba't ibáng dáco ang mg̃a "kalaway" na hinihilahisan ng̃ caniláng mg̃a pacpác ang dacong ibabaw ng̃ dagatan at pinúpuspos ang impapawid ng̃ caniláng mg̃a húning nanunuot sa taing̃a.

Sinundán ng̃ ting̃ín ni María Clara ang mg̃a tagác, na ng̃ málapit ang bangcâ ay nagliparang ang tung̃o'y sa calapít na bundóc.

—¿Nang̃agpupugad ba ang mg̃a ibóng iyan sa bundóc? ang tanóng ni María Clara sa piloto.

—Marahil pô, guinoo,—ang isinagót—ng̃uni't sino ma'y walâ pang nacacakita ng̃ mg̃a pugad na iyan.

—Inacalà cong silá'y may pugád, sa pagca't cung hindî totoong culang-pálad silá.

Nahiwatigan nî María Clara ang malungcót na pang̃ung̃usap ng̃ piloto ng̃ gayóng mg̃a salitâ.

—Hindî raw, po, guinoo, nakikita ang mg̃a pugad ng̃ mg̃a ibong iyan, at taglay Páhiná 184namán ang bísà na huwag makita ang may dalá ng̃ púgad ng̃ "calaway", at túlad sa cálolowang hindî nakikita cung dî sa makínis na salamín ng̃ mg̃a matá; gayon din namáng hindî nakíkita ang mg̃a púgad na iyan cung hindî lamang sa salamín ng̃ tubig.

Samantala'y dumating silá sa bangcâ; itinálì ng̃ matandang bangkero ang mg̃a sasacyan sa isang tolos na cawayan.

—¡Hintay muna!—ani tía Isabel sa anác na lalaki ng̃ matandang talagang aacyat na sanang dalá ang panáloc,—kinacailang̃ang mahandâ muna ang sinigáng at ng̃ tulóy-tulóy sa sabáw ang mg̃a isdâ panggagaling sa tubig.

—¡Mabaít na tía Isabel!—ang bigláng sinabi ng̃ seminarista;—aayaw na susumandalî ma'y damdamín ng̃ isdâ ang pagcáhiwalay sa tubig.

Balitang magalíng na maglútò, baga ma't may malínis na mukhâ, si Andeng na capatid sa gatas ni María Clara. Naghanda ng̃ húgas-bigas, mg̃a camatis at camìas, at tinutulung̃an ó inaabala caya siya ng̃ iláng marahil nang̃agnanais na sila'y canyang calugdán. Linilinis ng̃ mg̃a dalaga ang mg̃a talbós ng̃ calabaza, hiníhimay ang mg̃a patánì at pinapuputolputol ang mg̃a paayap ng̃ casinghahabà ng̃ cigarrillo.

Upang libang̃in ang cainipán ng̃ mg̃a nagmímithing makita cung paano lálabas sa canilang bilangguan ang mg̃a isdang buháy at nang̃aggagalawan, kinuha ng̃ magandang si Iday ang canyang arpa. Hindî lamang mainam tumugtóg si Iday ng̃ instrumentong itó, cung hindî bucod sa rito'y may magagandang dalírì.

Nang̃agpacpacan ang mg̃a cabataan, hinagcán siya ni María Clara: ang arda ang siyang instrumentong lalong tinútugtog sa lalawigang iyon at siyang nauucol sa gayóng mg̃a sandalî.

—¡Cantahin mo, Victoria, "Ang canción ng̃ Matrimonio"!—ang hining̃i ng̃ mg̃a iná.

Tumutol ang mg̃a lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumaíng na siya'y namamalat daw. "Ang canción ng̃ Matrimonio'y" isáng magandáng tuláng tagalog na nagsasaysay ng̃ mg̃a cahirapan at mg̃a calungcutan ng̃ matrimonio, na hindî binábangguit ang alìn man sa canyang mg̃a catuwaan.

Hindî na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtóg ng̃ isáng "preludio" ó páng̃unahin at cumantang ang voces ay mataguinting, calugodlugod nat agad Páhiná 185ang damdamin:

Natápos ang voces, humintô, napipí ang arpa, at gayon ma'y nagsisipanatili sa pakikiníg; sino ma'y waláng pumalacpác. Naramdaman ng̃ mg̃a dalagang napúpúno ng̃ lúhà ang canilang mg̃a matá. Tila mandín nabábagot si Ibarra at ang binatang piloto'y nacatanaw sa maláyò at hindî cumikilos.

Dî caguinsaguinsa'y nárinig ang isáng tunóg na nacabíbing̃i; sumigaw ang mg̃a babae at tinacpan ang canilang mg̃a taing̃a. Yao'y gawà ng̃ naguíng seminaristang si Albino, na hinihipan ng̃ boong lacás ng̃ canyáng lalamunan ang sung̃ay ng̃ calabaw, na "tambúlì" cung tawaguin. Nanag-ulì ang tawanan at ang galak; ang mg̃a matang dating punô ng̃ lúhà ay sumayá.

Páhiná 186—Datapuwa't ¿cami ba'y bíbing̃ihin mo, hereje?—ang sigáw sa canyá ni tia Isabel.

—¡Guinoong babae!—ang sagót ng̃ naguing seminarista ng̃ boong cataimtiman;—may náring̃ig acóng sinasabing isá raw dukháng trompetero doon sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin, na nacapag-asawa, sa isáng dalagang mahal at mayaman, dahil sa pagtugtóg ng̃ trompeta lamang.

—¡Tunay ng̃â, ang trompetero sa Sackingen!—ang idinugtóng ni Ibarra, na hindî mangyaring dî makipanayam sa bagong casayahan.

—¿Nárinig na ninyo?—ang ipinagpatuloy ni Albino;—cayâ ng̃â ibig cong tingnan cung magcacaroon acó ng̃ gayón ding capalaran.

At mulî na namang hinipan ng̃ lálò pa mandíng malacás ang matunóg na sung̃ay, at sinasadyang ilapít sa mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a dalagang nagpapakita ng̃ capanglawan. Sa gayó'y nagcaroon ng̃â ng̃ caunting caguluhan; siya'y pinahimpíl ng̃ mg̃a iná sa cáhahampas ng̃ chinelas at cácucurot.

—¡Aráy! ¡aráy!—ang sinabi niya, na hinihipò ang canyang mg̃a bísig—¡Gaano ang láyong ikinahihiwalay ng̃ Filipinas sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin! "¡Oh tempora! ¡oh mores!" Binibigyán ang ibá ng̃ gantíng-pálà at balabal ng̃ cahihiyan ang ibiníbigay namán sa ibá.

Nang̃agtatawanan na ang lahát sampô ni Victoria, gayón ma'y sinasabi ng̃ may masasayáng matá na si Sinang cay María Clara ng̃ sabing marahan:

Sa cawacasa'y ipinagbigay alám ni Andeng, na nacahandâ na ang sabáw upang matanggáp ang doo'y ilalagay.

Nanhíc, ng̃ magcagayon, ang nagbíbinatâ ng̃ anác ng̃ mang̃ing̃isdâ, sa pabahay ng̃ baclád, na na sa dácong dulong pinagtatalicupan nitó at doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung marunong sana at nacacawatas ng̃ wícang italiano ang mg̃a culang pálad na mg̃a isdâ: ang pumapasoc sa canilá roo'y hindî lumálabas cung dî ng̃ mamatay. Yaó'y isáng culóng na may mg̃a isáng metro ang lúang, na ang pagcacaanyó'y macatítindig ang isáng táo sa itaas upang buhat doo'y mahaguíp ng̃ sáloc ang mg̃a isdâ at maitaas.

—¡Diyán ang tunay na hindî acó mayáyamot na mamingwit!—ang sabi ni Sinang na nang̃íng̃inig sa galác.

Nang̃agmámasid ng̃ dî cawásà ang lahát: nakíkinikinita na ng̃ ibáng nang̃agpapalagan at naglulucsuhan ang mg̃a isdâ sa loob ng̃ lambát ng̃ panaloc, cumikináng ang caniláng makikintab na caliskís at iba pa. Gayón man, ng̃ isisilíd ng̃ binátà ang lambát ay waláng anó mang lumúlucsong isdâ.

Páhiná 187—Marahil punô,—ang marahang sábi ni Albino; mahiguit ng̃ limáng araw na hindî pinapandaw.

Itinaas ng̃ mang̃ing̃isdâ ang sáloc.... ¡ay! cahi't isáng isdâ man lamang ay waláng nacapamuti sa lambát; sa pagcahúlog ng̃ masaganang patác ng̃ túbig na liniliwanagan ng̃ araw ay wari'y nagtátawa ng̃ mataguintíng. Isáng "¡ah!" ng̃ pagtatacá, ng̃ samâ ng̃ loob, ng̃ pagcabigô ang tumácas sa mg̃a lábì ng̃ lahát.

Inulit ng̃ binátà ang paglulubog ng̃ sáloc, at gayón din ang kináhinatnan.

—¡Hindî mo nalalaman ang iyóng hánap-búhay!—ang sa canya'y sinabi ni Albino, at umukyábit itó sa pabahay ng̃ baclád at inagaw ang sáloc sa camá'y ng̃ binátà—¡Makikita ninyó ng̃ayón! ¡Andeng, bucsán mo na ang palayóc!

Datapuwa't si Albino ma'y hindî nacacaalam: nanatíli sa pagcawaláng lamán ang sáloc. Pinagtawanán siya ng̃ lahát.

—¡Huwág cayóng maíng̃ay at náririnig cayó ng̃ mg̃a isdâ ay ayaw pahúli!—¡Marahil punít ang lambát na ito!

—Pabayaan mo't acó,—ang sa canya'y sinabi ni Leóng nang̃ing̃ibig cay Iday. Siniyasat na magalíng nitó ang calagayan ng̃ baclád, minasdán ang lambát, at ng̃ matantô na niyáng páwang magalíng ang calagayan ay tumanóng:

—¿Talastás ba ninyóng magaling na may limang áraw ng̃ hindî pinapandaw itó?

—¡Totoong nalalaman namin! Niyong áraw na bago mag "Todos los Santos" ang cáhulihulihang pagcápandaw nito.

Inilubog sa tubig ni León ang sáloc; datapuwa't nalarawan sa mukhâ niyá ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niyá ng̃ waláng imíc ang calapít na bundóc at ipinagpatuloy ang pag paparoo't paríto ng̃ sáloc sa tubig: pagcatapos ay umanás na hindî inaalis sa tubig ang sáloc:

Nagpalipatlipat ng̃ boong tulin sa mg̃a bibig ang salitáng iyón, sa guitnà ng̃ pagcatácot at pagcamanghâ ng̃ lahát.

—Ang sábi co'y may isáng buayang nahuli,—ang ipinagmatigas na sabi ni León, sacâ inilubóg sa tubig ang tagdáng cawayan ng̃ sáloc, at nagpatúloy ng̃ pagsasalitâ:

—¿Naririníg ba ninyó ang tunóg na iyán? Iya'y hindî ang buhang̃in; iyán ang Páhiná 188matigás na balát, ang licód ng̃ buaya. ¡Nakikita ba ninyó ang paggaláw ng̃ mg̃a cawáyan? Iya'y siyá na nagpupumiglás, datapuwa't siya'y nababaluctot; ¡hintay cayó ...! malakí: may isang dangcál hálos ó mahiguit pa ang lápad ng̃ canyáng catawán.

—¡Dapat na itáli natin siyá sa ating bangcâ at sacâ caladcarin ng̃ boong pagdiriwang!—ani Sinang.—¡Dapat bang cánin ang mg̃a isdáng talagáng cacanin natin!

—¡Hindî pa acó nacacakita hanggá ng̃ayón ng̃ isáng buayang buháy!—ang ibinulóng ni María Clara.

Nagtindig ang piloto, cumuha ng̃ isáng mahabang lúbit at malicsíng pumanhíc sa pinacabatalán ng̃ baclad. Ipinagcaloob ni Leóng ang piloto'y siyáng humalili sa canyáng kinalalagyán.

Lumucsó ang piloto sa loob ng̃ pabahay ng̃ baclád, sa guitnâ ng̃ pagtatacá at baga man nang̃agsisigawan ang lahat.

—¡Dalhin po ninyó ang sundáng na itó!—ang sigáw ni Crisóstomo, at sa canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundáng na gawâ sa Toleod.

Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patác, at naghílom na ang túbig ng̃ boong talinghagà.

—¡Jesús, María y José!—ang sigawan ng̃ mg̃a babae.—¡Magcacasacunâ tayo! ¡Jesús, María y José!

—Huwág cayóng mabahálà, mg̃a guinoong babae,—ang sa canila'y sinabi ng̃ matandang bangkero,—cung sa lalawiga'y may isáng macagágawâ ng̃ ganyáng bagay, iyá'y "siyá."

—Tinatawag namin siyáng si "Piloto": sa mg̃a pilotong nakilala co'y siyá ang magalíng sa lahát; ang casam-an lámang ay hindî niyá kinaguiguiliwan ang hánap-búhay na iyán.

Ang túbig ay gumágalaw, umáalimpuyó ang túbig: tila mandin may nagbubunô sa ilalim; umuugâ ang baclád. Hindî umíimic ang lahát, pinipiguil ang paghing̃á. Pinípisil ni Ibarra ng̃ nang̃áng̃atal niyang camáy ang puluhan ng̃ matalas na sundáng.

Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumung̃aw sa ibabaw ng̃ túbig ang úlo ng̃ binátà, na binátì ng̃ masayang sigawan: punóng-punô ng̃ mg̃a lúhà Páhiná 189ang mg̃a matá ng̃ mg̃a babae.

Umakyat ang piloto na hawak ang dúlo ng̃ lúbid, at ng̃ na sa batalán na'y sacá hínila ang lúbid na iyón.

Lumitáw ang buaya: nacátalì ang lubid ng̃ lambal na pahilís sa líig at sa dacong buntót. Malakíng buaya iyón, na gaya na ng̃a ng̃ ibinalítà na ni León may mg̃a pintá, at sa ibabaw ng̃ canyáng licód ay may sumisibol ng̃ lúmot, na sa mg̃a buaya'y siyáng pinacauban cung bagá sa táo. Umaatung̃al na parang vaca, hinahagkis ng̃ canyáng buntót ang mg̃a dinding ng̃ baclád, cumacapit doon, at ing̃inanáng̃ang̃a ang canyáng maitim at cagulatgulat na bung̃ang̃à na anó pa't ipinakikita ang canyáng mahahabang mg̃a pang̃il.

Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa ítaas: waláng nacacagunitang sa canyá'y tumúlong.

Nang walâ na sa túbig at ng̃ mailagáy na sa ibabaw ng̃ batalán, tinapacan ng̃ piloto ang buaya ng̃ canyáng paa; tinícom ng̃ canyáng malacás na camáy ang pagcálalaking mg̃a pang̃á, at binantang talían ang ng̃úsò ng̃ matibay na gápos. Tinicmán ng̃ buaya ang hulíng pagpipiglás, ibinalantóc ang catawá't sacâ ipinálò sa batalán ang malacás niyang buntót, at pagcacawala'y sumibát at nilucsó ang dagátan, sa dacong labás ng̃ baclád, na anó pa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasúcò. Waláng salang mapapatay ang piloto; isáng sigáw ng̃ panghihilacbót ang tumacas sa lahát ng̃ mg̃a dibdib.

Matuling tulad sa lintíc ay bigláng nahúlog sa túbig ang isáng catawán; bahagyâ na silá nagcapanahóng makitang si Ibarra iyón. Hindî hinimatáy si María Clara, sa pagca't hindî pa natututo ang mg̃a filipinang maghimatay.

Nakita niláng namulá ang mg̃a alon, nadampol ng̃ dugô ang tubig. Lumucsó sa malalim na tubigang binatang mang̃ing̃isda na hawac ang canyáng gúloc, sumunód sa canyá ang canyáng amá; datapuwa't bago pa lamang nacasisisid silá'y siyáng paglutang namán ni Crisóstomo at ng̃ piloto na capuwà nacacapit sa bangcáy ng̃ buaya. Ang boong tiyang maputî nito'y baác at nacapacò sa lalamunan ang sundáng.

Hindî maisaysay ang catowâan: libolibong camáy ang sa canilá'y umabót upang iahon silá sa túbig. Nahihibang hálos ang matatandang babae at silá'y nang̃agtatawanan at nang̃agdárasal. Nalimutan ni Andeng na macaatlo ng̃ sumulác ang canyáng sinigáng: nábubô ang lahát ng̃ sabáw at namatáy ang apóy. Si María Clara lámang ang hindî macapagsalitâ.

—¡Cayó ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking buhay!—ang sabi ng̃ piloto cay Páhiná 190Ibarrang nagbabalot ng̃ mg̃a mantang lana at mg̃a "tapiz".

—Totoong masúlong pô cayó sa pang̃anib,—ang sa canya'y isinagot ni Ibarra;—ulî-ulî huwag pô ninyong tútucsuhín ang Dios.

—¡Cung dî ca sana nacabalíc!...ang ibinulóng ni María Clarang namumutlâ at nang̃ang̃atal pa.

—¡Cung di sana acó nacabalíc at icáw ay sumunod sa akin,—ang isinagot ng̃ binátà, na canyáng ipinagpatuloy ang caisipán,—sa ilalim ng̃ dagata'y "mapapasama acó disin sa aking familia!"

Hindî nalilimutan ni Ibarrang doon humíhimlay ang mg̃a but-ó ng̃ canyang amá.

Aayaw ng̃ pumaroon ang matatandang babae sa cabilang baclád, íbig na nilang umuwî, at ang caniláng minámatuwid ay nagpasimulâ raw ng̃ masamâ ang araw, at baca may mangyaring maraming sacunâ.

—¡At ang lahát ng̃ iya'y dahil, sa hindî tayo nagsimba muna!—ang ibinubuntong hining̃a ng̃ isáng matandáng babae.

—Datapuwa't ¿ano pô bang sacunâ ang nangyari sa atin, mg̃a guinoong babae?—ang tanóng ni Ibarra.—¡Ang buaya ang siya lamang kinulang pálad!

—At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,—ang iniwacás ng̃ naguing seminarista,—na sa boong canyáng macasalanang buhay hindî nagsimbá cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y hindî co makitang siya'y nácasama ng̃ lubháng maraming mg̃a buayang malimit na pasasimbahan.

Nagsiparoon ng̃â ang mg̃a bangcâ sa cabiláng baclad, at kinailang̃ang mulíng maghandâ si Andeng ng̃ ibáng sabáw na pagsisigang̃an.

Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang mg̃a álon sa paliguid ng̃ buaya, at nagtátayo ng̃ "ng̃a bundóc ng̃ bulâ, na doo'y cumíkintab ng̃ boong casaganaan sa mg̃a culay ang liwanag ng̃ araw", ayon sa saysáy ng̃ poetang si P.A. Paterno.

Muling tumunóg ang música: tumutugtog si Iday ng̃ arpa, at ang mg̃a lalakí namá'y mg̃a acordeón at mg̃a guitarra, na humiguit cumúlang ang "afinación;" datapuwa't si Albino ang magaling tumugtóg sa lahát, sa pagca't tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at mayatmaya'y sumisinsay sa compás, at caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't lumilipat sa sonatang ibang ibá sa dating tinútugtog.

Pinaroonan ang cabiláng baclád na may malaking pag-aalinlang̃an; marami ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa ng̃ nápatay, ng̃uni't mápagbirô ang "Naturaleza", caya't laguing punô ng̃ isda ang sáloc cailanis Páhiná 191ma't ililitaw.

¡Mabuting isigang ang "ayung̃in"; pabayaan ninyó ang "biyâ" at ng̃ mágawang "escabeche", ipasà ninyó ang "dalag" at ang "buwan-buwan": mahábà ang búhay ng̃ dalág. Ilagay ninyó silá sa lambát at ng̃ manatili silá sa túbig. ¡Ilagay ninyó ang mg̃a "sugpô" sa cawáli! Ucol na iíhaw ang "bánac" na may camatis sa tiyan, at nacabálot sa dáhon ng̃ ságuing.

Pabayâan ninyó ang ibá at ng̃ maguing pain. Hindî magalíng na pabayâang ang waláng calamánlaman ang baclád,—ang idinugtóng.

Ng̃ magcágayo'y nang̃ag-acálà siláng lumunsád sa pampáng, sa gubat na iyón ng̃ matatandang cáhoy na pag-áarì ni Ibarra. Doo'y sa lílim at sa tabí ng̃ malínaw na bátis ay manananghalian silá sa guitnâ ng̃ mg̃a bulaclác ó sa ilalim ng̃ itatayô agad-agad na mg̃a palapala.

Umaaling̃awng̃aw sa alang-alang ang música; napaimbulog ng̃ boong casayahan ang úsoc ng̃ mg̃a caláng ang anyó'y manipís na ipoipo: umaawit ang túbig sa loob ng̃ mainit na palayóc; marahil ay mg̃a salitáng pang-alíw sa mg̃a isdáng patáy, marahil ay libác at cutyâ: nagpapapihitpihit ang bangcáy ng̃ buaya, cung minsa'y bigláng ipinakikita ang maputi at wacwác na tiyán, cung minsan nama'y bigláng ipinakikita ang may pintá at namemerdeng licód, ng̃uni't hindî nagugulumihanan ang táong minamahal ng̃ Naturaleza, sa gayóng caraming pagpatáy na cúsà sa mg̃a capatíd, ayon sa sasabihin marahil ng̃ mg̃a "bramin" ó ng̃ mg̃a "vegetariano."

XXIV.

SA GUBAT

Maaga, maagang maaga ng̃ magmisa si párì Salvî, at sa iláng sandali'y canyáng nilínis ang may labingdalawáng calolowang marurumí, at ang ganitóng gawa'y hindî niyá nauugalîan.

Tila mandín nawal-an ng̃ gánang cumain ang carapatdapat na cura, dahil sa pagcabasa ng̃ iláng súlat na dumatíng na may mg̃a "sello" at mabuti ang pagcacalagay ng̃ "lacre;" sa pagca't pinabayâang lubós na lumamíg ang "chocolate."

May sakít ang párì,—ang sinasabi ng̃ "cocinero," samantalang nagháhandà ng̃ ibáng "taza" ng̃ chocolate;—mahábà ng̃ áraw na hindî cumacain, sa anim na pinggang inihahayin co sa canyá sa "mesa," waláng dalawáng pinggán ang canyáng sinásalang.

—Dahil sa hindî siyá nacacatulog ng̃ mahusay,—ang sagót ng̃ alilang lalaki;—siyá'y binabang̃ung̃ot mulâ ng̃ magbago ng̃ tinutulugan. Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyáng mg̃a matá, at totoong nanínilaw.

Tunay ng̃a namáng nacaháhabag tíngnan si párì Salví. Hindî man lamang sinalang ang pang̃alawáng taza ng̃ chocolate, hindî tinicmán man lamang ang mg̃a hojaldeng Cebú; nagpaparoo't parito sa malúang na sálas at kinucuyumos ng̃ canyáng mabut-ong mg̃a camáy ang isáng sulat na manacânacang binabasa. Hining̃î, sa cawacasan, ang canyáng "coche", nag-ayos at sacâ nag-utos na siyá'y ihatîd sa gubat na kinalalagyan ng̃ nacapamámanglaw na cáhoy at sa malapit doo'y nang̃agcacatuwa ng̃ paglalakbay sa caparang̃an.

Pinaalis ni pári Salví ang "coche", pagdatíng sa lugar na iyón, at pumásoc siyang nag-íisa sa gubat.

Páhiná 193Isáng mapangláw na landás na bahagyâ na nabucsán sa casucalan ang pinagdáraanang patung̃ó sa isáng bátis, na ang tubig na umaagos doo'y gáling sa iláng bucál ng̃ malacúcong tubig, tulad sa mg̃a na sa taguiliran ng̃ Makíling. Mg̃a bulaclác na cusang sumisibol na ang marami sa canila'y hindî pa napapang̃alanan, ang siyang pamuti ng̃ mg̃a pangpang ng̃ batis na iyón; ng̃uni't marahil ay kilalá na ng̃ mg̃a doradong maliliit na háyop, ng̃ mg̃a paróparóng sarisarì ang lalakí, at may mg̃a cúlay na azúl at guintô, mapuputî at maiitím, sal-it sal-ít na cúlay maniningning, makikintab, may mg̃a tagláy na mg̃a rubí at mg̃a esmeralda sa caniláng mg̃a pacpác, at ng̃ mg̃a libolibong mg̃a tutubíng cumikinang ng̃ tulad sa metal, at wari nasasabugan ng̃ totoong mataas na guintô. Ang tunog ng̃ pagaspas ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a hayop na ito, ang irit ng̃ yayay na nag-iing̃ay sa araw at gabí, ang huni ng̃ ibon, ó ang lagapák ng̃ bulók na sang̃a ng̃ cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit sa lahat ng̃ lugar ang siyang tang̃ing sumisirà ng̃ catahimican ng̃ talinghagang lugar na iyón.

Malaónlaon din siyáng nagpalacadlacad sa casucalan ng̃ mg̃a gumagapang na damó, na canyáng pinang̃ing̃ilagan ang mg̃a dawag na cumacapit sa canyáng hábitong guingón na tíla mandin ibig siyáng piguilin, at pinatitisodtisod maya't mayâ ang mg̃a para ninyóng dî bihasang maglacád ng̃ mg̃a ugát ng̃ mg̃a cáhoy na lumálabas sa lúpà. Biglâ siyáng tumiguil: masasayáng mg̃a hálakhakan at mg̃a sariwang voces ang dumatíng sa canyáng mg̃a taing̃a, at nanggagaling ang mg̃a voces at ang mg̃a halakhakan sa bátis, at nalalao'y lálong nálalapit.

—Titingnan co cung acó'y macacásumpong ng̃ isáng púgad,—ang sinásabi ng̃ isáng magandá at matimyás na voces na nakikilala ng̃ cura;—íbig co siyá makita na hindî "niyá" acó nakikita, íbig co siyáng sundán sa lahát ng̃ dáco.

Nagtágo si párì Salví sa licód ng̃ malakíng púnò ng̃ isáng cáhoy at sacâ nakinig.

—¿Sa macatuwíd ay íbig mong gawín sa canyá ang sa iyó'y guinágawa ng̃ cura, na binábantayan ca saan ca man pumaroon?—ang itinugón ng̃ isáng masayáng voces.—¡Mag-ing̃at ca, sa pagca't nacayayayat at nacapagpapalalim ng̃ mg̃a matá ang panibughô!

—Hindî, hindî panibughô; cung dî pagcaibig lámang na macaalam ng̃ dî co talós!—ang isinásagot ng̃ mataguintíng na voces, samantalang, inuulit ng̃ masayá:

—Cung acó'y naninibugho, hindî acó ang hindî pakikita; ang hindî co ipakikita'y siyá, ng̃ hindî siyá mámasdan nino man.

—Ng̃uni't icáw may hindî mo siya makikita, at iya'y hindî magalíng. Ang lálong magalíng, cung macacasumpong táyo ng̃ púgad, ay ating "iregalo" sa Páhiná 194cura, at sa gayo'y canyáng mabábantayan tayo, na hindî magcacailang̃ang siya'y makita, ¿anóng acalà mo?

—Hindî acó naniniwalà sa mg̃a púgad ng̃ mg̃a tagác—ang sagót ng̃ isáng voces; ng̃uni't cailan ma't aco'y manibughô matututo acóng magbantay na hindî acó makikita.

Nakita ni párì Salví, mulâ sa canyáng pinagtataguan si María Clara, si Victoria si Sinang na naglílibot sa ílog. Lumalacad ang tatlóng ang ting̃in ay sa salamín ng̃ túbig at nang̃agháhanap ng̃ talínghágang púgad ng̃ tagác: Basâ silá hangáng sa tuhod, na ano pa't nahihiwatigan sa mg̃a malalapad na cunót ng̃ canilang mg̃a sáyang pangpalígo ang calugódlugód na húbog ng̃ caniláng mg̃a bintî. Nacalugay ang caniláng buhóc at hubád ang caniláng mg̃a bísig, at natátacpan ang catawán ng̃ isáng bárong may malalapad na gúhit at masasayang mg̃a cúlay. Samantalang nagháhanap silá ng̃ isáng bágay na hindî mangyayaring masumpung̃an ay namumuti tulóy silá ng̃ mg̃a bulaclác at nang̃ung̃uha ng̃ mg̃a gúlay sa pampáng.

Pinanonood ng̃ fraileng Acteón na namúmutlâ at hindî cumikilos ang mahinhing Dianang iyón; ang mg̃a matá niyáng numíningning sa madilím na hungcág na kinálalagyan ay hindî nang̃apapagal ng̃ pagtatacá sa mg̃a mapuputî at parang linalic na mg̃a bísig, yaóng magandang liig hanggang pa pasimulâ ng̃ dibdíb; ang malíliit at culay rosang mg̃a paang nang̃aglálarò sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niyá ng̃ cacaibang mg̃a damdamin at nagpapapanaguinip ng̃ mg̃a bágong caisipán sa nilálagnat niyang budhî.

Sa licód ng̃ isáng pag-licô sa ílat, sa guitnâ ng̃ masucal na cawayanan; nang̃awalâ ang mg̃a matitimyás na mg̃a dalagang iyón, at hindî na maring̃ig ang caniláng malulupit na mg̃a parungguít. Halíng, nanglulupaypay, pigtâ ng̃ pawis umalís si párì Salví sa canyáng pinagtataguan, at nagpaling̃apling̃ap sa canyáng paliguidliguid, na ang mg̃a mata'y hibáng. Humintóng hindî cumikilos, nagaalinlang̃an; humakbang ng̃ ilán at anaki'y íbig sumunód sa mg̃a dalaga, ng̃uni't nagbalic at naglacad sa pampáng at ang ibáng mg̃a casama ng̃ mg̃a dalagang iyón ang siyáng hinanap.

Nakita niya sa malayô-layô roón, sa guitnâ ng̃ bátis, ang isáng wari'y paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubóng ay isáng malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayáng mg̃a voces ng̃ babae. Napapamutihan Páhiná 195ang paliguang iyón ng̃ dahon ng̃ mg̃a niyog, mg̃a bulaclac at mg̃a bandera. Nacatanaw namán siyá sa daco pa roon ng̃ isáng tuláy na cawayan at sa dacong malayo'y mg̃a lalaking nang̃aliligo, samantalang nang̃agcácagulo ang caramihang mg̃a alilang lalaki at mg̃a alílang babae sa palíbót ng̃ mg̃a caláng biglaan ang pagcacágawâ at nang̃agsusumakit ng̃ paghihimulmol sa mg̃a inahíng manóc, nang̃aghuhugas ng̃ bigás, nag-iiháw ng̃ "lechón" at ibá pa. At doon sa cabiláng ibayo, sa isáng calinisang caniláng hináwan, sa loob ng̃ lilim ng̃ isáng palapalang caniláng bagong itinayóng ang mg̃a haligui'y cahoy at ang bubóng ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isáng bahagui'y mg̃a dahon ng̃ malalakíng cáhoy, nang̃agcacatipon ang maraming mg̃a lalaki't mg̃a babae. Doo'y naroroon ang alférez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo, ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mg̃a capitan at tenienteng "pasado", patí ni capitang Basiliong amá ni Sínang, na dating caaway ng̃ nasírang si Don Rafael sa malaon ng̃ pinag-uusapan. Sa canyá'y sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at hindî mag-caaway ang cahulugan ng̃ pag-uusapín. At napahinuhod ng̃ boong galác ng̃ loob ang balitang mánanalumpatì ng̃ mg̃a "conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tulóy nagpadalá ng̃ tatlong payo at sacâ ipinanalim sa capangyarihan ng̃ binatà ang paglilingcód ng̃ canyáng mg̃a alilà.

Sinalúbong ang cura ng̃ boong galac at pagpipitagan ng̃ lahát, patí ng̃ alférez.

—¿Ng̃uni't saan pô nanggaling ang cagalanggalang na camahalan pô ninyó?—ang itinanóng sa canya ng̃ alférez, ng̃ makita nitó ang canyáng mukháng punô ng̃ gálos, at ang canyáng habito'y puspós ng̃ mg̃a dahon at ng̃ mg̃a tuyóng sang̃á—¿Naparapâ pô ba ang cagalanggalang na camahalan ninyó?

—¡Hindî! ¡náligaw acó!—ang isinagót ni párì Salví, at ibinabâ ang canyáng mg̃a matá upang siyasatin ang canyáng pananamít.

Nang̃agbúbucas ng̃ mg̃a botella ng̃ limonada, nang̃agbíbiyac ng̃ mg̃a niyog na múrà at ng̃ ang mg̃a natatapos ng̃ paliligo'y macáinom ng̃ canyáng malamíg na túbig at ng̃ macacain ng̃ canyáng malambót na lamang higuít ang caputian sa gatas; at bucód sa roo'y pinag-aalayan pa ang mg̃a dalaga ng̃ isáng cuintas na sampaga, na nasasal-itan ng̃ mg̃a rosa at iláng-ilang, na siyang nagbibigay bang̃ó sa nacalúgay na buhóc. Sila'y naúupô ó humihilig sa mg̃a dúyang nacabitin sa mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ó nang̃aglilibang sa paglalaro sa paliguid ng̃ isáng batóng malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong mg̃a baraja, mg̃a tablero, maliliit na mg̃a libro, mg̃a sigay at mg̃a batóng malilíit.

Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nalílibang ang ísip sa ibáng bagay, at cayâ lamang pinansin ang sinalita sa canyá'y ng̃ sa canya'y Páhiná 196sabihing si Ibarra ang may gawâ ng̃ gayóng calakíng súgat. Ng̃uni't hindî mangyaring makita ang bantóg at hindî napagkikilalang piloto; bago dumatíng ang alférez ay siyá'y walâ na.

Sa cawacasa'y lumabás si María Clara sa páliguan, casama ang canyáng mg̃a caibigang babae, saríwang túlad sa isáng rosa sa únang umágang pamumucadcad na numíningning ang hamóg na ang cawáng̃is ay kisláp ng̃ diamante sa caayaayang ulbós ng̃ bulaclác. Inihandóg niya ang únang ng̃itî cay Crisóstomo, at naucol ang únang pagdidilím ng̃ canyáng nóo cay párì Salví. Nahiwatigan nitó, ng̃uni't hindî nagbuntunghining̃a.

Dumatíng ang oras ng̃ pagcáin. Nang̃agsiupô sa mesang pinang̃ung̃uluhan ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alférez, ang gobernadorcillo at ilán pang mg̃a capitan, sampô ng̃ teniente mayor. Hindî ipinahintulot ng̃ mg̃a ináng cumáin ang sinomang lalaki sa mesa ng̃ mg̃a dalága.

—Hindî ca na ng̃ayón, Albino, macapag panucálà ng̃ mg̃a bútas, pa na gáya ng̃ sa mg̃a bangcâ,—ani León sa nagseminarista.

—Na ang mg̃a bangcâ, mg̃a guinoong babae, ay páwang mg̃a buong-búò na túlad sa pinggâng ito;—ang ipinaliwanag ni León.

May nabábatid na pô bâ cayóng ano man, guinóong alférez, tungkól sa tampalásang nagpahírap sa catawán ni párì Dámaso?—ang tanóng sa alférez ni párì Salví, sa horas na iyón ng̃ pagcain.

—¿Síno pô bang tampalásan iyón, padre cura?—ang tanóng ng̃ alférez, na tinítingnan ang fraile, na guinágawang pinacasalamín sa matá ang vaso ng̃ álac na canyang iníinom.

—¡Abá, at síno pa pô ba? ¡Yaong tampalásang camacalawá ng̃ hapon ay bumuntal cay párì Dámaso sa daan!

—¡Túnay pô, caya't nararatay ng̃ayón si párì Dámaso! Sinasapantahang ang gumawâ ng̃ gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglublób sa pusáw, guinoong alférez.

—Ang boong ísip co,—ang ipinagpatuloy ni párì Salví, na ang anyó'y warì nanglílibac;—ay nalalaman po ninyó ang nangyayari. Ang wícà co'y alférez ng̃ Guardia Civil....

Páhiná 197Sa ganito'y siyang pagsipot ng̃ isang babaeng namumutla, payat, abang aba ang pananamit; sino may waláng nacakita ng̃ canyáng pagdaíng; palibhasa'y lumalacad siyáng waláng imíc at napácawaláng ing̃ay ang canyang paglacad, na cung naguing gabí sána'y marahil ipalagáy na siya'y isáng "fantasma."

—¡Pacanin ninyó ang cahabaghabág na babaeng iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a matatandâ:—¡uy, pumarito cayó!

Ng̃uni't ipinagpatuloy ng̃ babae ang canyáng paglácad, at siya'y lumapit sa mesang kinalálagyan ng̃ cura; ito'y luming̃ón, at nákilala siyá at nalaglág sa canyáng camáy ang cuchillo.

—¡Madilim ang gabí at nang̃awáwalâ ang mg̃a bátang lalaki!—ang ibinúbulong ng̃ magpapalimos na babae.

Ng̃uni't ng̃ makita ang alférez, na sa canya'y nagsásalitâ, náguitlá ang babae at nagtatacbó, at nawalâ sa guitnâ ng̃ cacahuyan.

—Isáng cahabaghabág na babaeng pinílit sirâin ang ísip sa cagugulat at cápapahírap!—ang isinagót ni don Filipo;—may ápat na áraw nang iya'y ganyán.

—¿Iyan bagá ang isáng nagng̃ang̃alang Sisa?—ang tanong ni Ibarra ng̃ boong pagmamalasakit.

—Ang babaeng iyá'y dinakip ng̃ inyó pong mg̃a sundalo,—ang ipinagpatuloy ng̃ sabing may capaitan ng̃ teniente mayor;—siya'y inilibot sa boong báyang batíd, dáhil sa hindî co maalamang mg̃a bagay ng̃ canyáng mg̃a anác na lalaki, na ... hindî nang̃agcaroon ng̃ caliwanagan.

—¿Bakit?—ang itinanóng ng̃ alférez na humaráp sa cura:—¿iyán pô bagá ang iná ng̃ inyóng dalawáng sacristán?

—¡Na nang̃awaláng hindî man lamang guinawâ ang anó mang pagsisiyásat tungcól sa canilá!—ang idinugtong ni Don Filipo ng̃ wári may poot, at tinititigan ang gobernadorcillo na ibinabâ ang mg̃a matá.

—¡Hanápin ninyó ang babaeng iyán—ang ipinag-utos ni Crisóstomo sa mg̃a alílang lalaki:—Aking ipinang̃acong pagpapagalan co ang pag-uusísà cung saan naroon ang canyáng mg̃a anac na lalaki.

—¿Nang̃awalà, ang wicà ninyó?—ang itinanóng ng̃ alférez.—¿Nang̃awalà ang inyóng mg̃a sacristan, padre cura?

Inúbos ininóm ng̃ cura ang vaso ng̃ álac na na sa canyáng haráp, at sacâ tumang̃ô, bilang sagót na oo.

Páhiná 198—¡Carambas, párì cura!—anáng alférez na casabáy ang táwang libác, at natútuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,—pagca nawáwalâ ang iláng píso lámang ng̃ cagaláng-gálang na camahalan pô ninyo'y maagang maaga pa'y inyóng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyóng salapî; ng̃uni't nawáwalâ ang dalawang sacristan ninyo'y hindî pô cayó nagsasabi; at cayó pô, guinoong capitán ... totoo ng̃ang cayó po'y....

At hindî tinapos ang canyang salitâ cung dî ang guinawa'y nagtawá, casabay ng̃ paglulubóg ng̃ canyang cuchara sa mapuláng lamán ng̃ papaya.

—¡Mabúting sagót, cagalanggalang na pastól ng̃ mg̃a cáluluwa!—ang salabat sa canyá ng̃ alférez na namumualan ng̃ kinacain.—¡Mabúting sagót, banál na laláki!

Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, ng̃uni't nagpilit si párì Salving manag-úli sa dating catahimican ng̃ loob, at sumagot na caacbay ang ng̃íting pílit:

—At ¿nalalaman pô bâ ninyó, guinóong alférez, cung anó ang sabihanan tungcól sa pagcawalâ ng̃ mg̃a bátang iyan? ¿Hindî? ¡Cung gayo'y ipagtanong pô ninyó sa inyóng mg̃a sundálo!

—¡Ang sabihana'y ng̃ gabing iyón mawala ang mg̃a bata'y may mg̃a tumunóg na ilang putóc ng̃ fusil!

—¿Iláng putóc?—ang inúlit ng̃ alférez na canyang minámasdan ang mg̃a cahárap.

Nang̃agsitang̃ó ang nang̃aroroon, bilang pagpapatunay na may náring̃ig ng̃a silá.

Nang magcágayo'y sumagót si párì Salví ng̃ madalang na pananalita, taglay ang malupit na paglibac.

—Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hindî cayó nacacahuli ng̃ mg̃a gumágawa ng̃ masamá'y hindî po ninyó nalalaman ang mg̃a guinagawa ng̃ inyóng mg̃a capamahay, at gayón ma'y íbig po ninyóng masoc na tagapang̃aral at magtúrò sa mg̃a iba ng̃ canilang mg̃a catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ulól sa canyang sariling bahay....

—¡Mg̃a guinoo!—ang isinalabat ni Crisóstomo ng̃ canyang makitang namumutla na ang alférez;—tungcol ng̃a sa bagay na itó'y ibig cong maalaman cung anó ang inyóng pasiyá sa isang aking panucálà. Inaacalà cong ipagcatiwálà ang pag-aalágà sa babaeng diyáng sira ang ísip sa isang mabúting manggagamot at samantala'y hahanapin co ang canyang mg̃a anác, sa pamamag-ítan ng̃ túlong at mg̃a hatol ninyóng dalawá.

Ang pagbabalíc ng̃ mg̃a alílang nang̃agsabing hindî nilá nasumpung̃an ang sirá ang ísip na babáe ang siyáng nacalubós ng̃ pagcapayapà sa dalawáng nagcacagalit, at caniláng dinalá ang salitaan sa ibang bagay.

Nang̃agbahabahagui sa iláng pulutong ang mg̃a matanda't mg̃a bátà ng̃ matápos ang pagcain Páhiná 199at samantalang sila'y biníbigyan ng̃ chá at café. Cumuha ang ibá ng̃ mg̃a "tablero" at ang ibá nama'y nang̃agsicuha ng̃ "baraja," ng̃uni't lalong minagaling ng̃ mg̃a dalagá ang mang̃atanóng sa "Rueda de la Fortuna" (gulong ng̃ capalaran), sa pagcaibig niláng maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahóng hínaharap.

—¡Hali cayó, guinoong Ibarra.—ang sigáw namán ni cápitang Basilio, na lang̃ó na ng̃ cauntî. May usapín tayong labing limáng taóng taón na ng̃ayón ang itinátagal, at waláng hucóm sa Audienciang súcat macahátol: ¿mangyayari bang tingnan natin cung áting mabíbigyang hanggá sa "tablero"?

—¡Ng̃ayón din pô, at sumasang-ayon acó ng̃ boong catowaan!—¡Hintayín po ninyó acóng saglít, sa pagca't nagpapaalam ang alférez!

Nang maalaman nilá ang gayóng paglalarô, nang̃agcapísan ang lahát ng̃ matatandáng lalaking marúnong ng̃ "ajedrez" sa palíguid ng̃ "tablero"; mahalagá ang laróng iyón, caya't nacaakit patí sa mg̃a hindî nacacaalam. Hinaráp ng̃ mg̃a matatandáng babae, gayón man, ang cura, upang makipagsalitaán sa canyá tungcól sa mg̃a bagay na nauucol sa religión; datapuwa't hindî marahil minámagaling ni fray Salví ang lugar na kinálalagyan at ang capanahunang iyón, cayâ ng̃â't pawang mg̃a malalábò ang caniyáng mg̃a isinásagot at mapapanglaw at may gálit na hálò, at ang canyang mg̃a matáng hindî tumiting̃in man lamang sa canyáng mg̃a kinacausap ay nagpapaling̃apling̃ap sa magcabicábilâ.

—Cung magtablá ang larô, papagtatablahín naman natin ang áting usapín—ang sabi ni Ibarra.

Nang na sa calaghatîan na ang larô, tumanggap si Ibarra ng̃ isáng telegrama na nagpaningning ng̃ canyang mg̃a matá at nacapagbigáy sa canyá ng̃ pamumutlà. Itinagó niyá sa canyáng "cartera" ang telegrama, na hindî binucsán, at canyáng sinulyáp ang pulutong ng̃ mg̃a cabatâang nagpapatuloy ng̃ pagtatanóng cay Capalaran, sa guitnâ ng̃ mg̃a tawanan at mg̃a sigawan.

—¡"Jaque" sa "Reina"!—ang muling sinábi ni Ibarra, na pinagbabalâan ng̃ canyáng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang ng̃ isang "Peón."

Sa pagca't hindî matacpán ni capitang Basilio ang "Reina" at hindî namán niyá maiurong itó, dahil sa "Haring na sa sa licód, huming̃î siyá ng̃ panahón upang siya'y macapa-isip.

—¡Sumasang-ayon pô acó ng̃ boong tuwâ!—ang sagót ni Ibarra;—mayroon pa namang sasabihin acó ng̃ayón din sa iláng lalaki sa pulutóng na iyón.

At nagtindíg siyá, pagcapagcaloob sa canyáng calaban ng̃ icaapat na bahágui ng̃ isang oras upang mag-ísip.

Tang̃an ni Idáy ang mabílog na cartóng kinasusulatan ng̃ apat na po't walóng tanóng, at si Albino ang may tang̃an ng̃ libro ng̃ mg̃a sagót.

—¡Casinung̃aling̃an! ¡hindî totoo! ¡casinungaling̃an!—ang isinísigaw ni Sinang na halos umíiyac.

—Tingnán mo, aking itinanóng: "¿Cailán bagá acó magcacabait?" binitiwan có ang mg̃a "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay binasa sa libro ang ganito: "¡Pagca nagcabuhóc ang palaca!" ¿Itó ba'y mabuti?

At saca ng̃iniwian ni Sinang ang naguíng seminarista, na hindî tumitiguil ng̃ pagtatawa.

Ng̃uni't ¿Síno ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng̃ gayon?—ang sinabi sa canya ng̃ pinsan niyang si Victoria—¡Súcat na ang magtanóng ng̃ gayón upang marapat sa gayóng mg̃a sagót!

—¡Tumanóng pô cayó!—ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng̃ paghahandog sa canya ng̃ "rueda"—Pinagcayarian naming cung sino ang magcamit ng̃ lalong magaling na sagót ay tatangap sa mg̃a iba ng̃ isang handóg. Nacatanóng na camíng lahat.

—¡Si María Clara! ¡si María Clara!—ang isinagót ni Sinang.—Ibiguin man niya't hindî'y siya'y pinatanong namin: "¿Tapát baga't hindî magmamaliw ang canyáng pagliyag?" at ang libro'y sumagót....

Ng̃uni't tinacpan ni María Clarang namúmulang mainam ang bibíg ni Sinang, at hindî itinulot na maipatuloy ang sinasabi.

—¡Cung gayo'y ibigay ninyó sa akin ang "rueda"!—ani Crisóstomong ng̃uming̃itî.

Páhiná 201Iniabsang ni Ibarra ang mg̃a "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay hinanap ang mukha at ang talata ng̃ na sa libro.

—"¡Ang mg̃a panaguinip ay pawang mg̃a panaguinip ng̃a!"—ang binása ni Albino.

—¡Ng̃ayó'y nagsinung̃alíng ang libro ninyó!—ang isinigaw na puspós ng̃ tuwâ.—Basahin ninyo:

"Sinang-ayunan ang panucálang escuela, hinatúlang cayó ang nanálo sa usapin."

—¿Hindî bâ ang sábi ninyo'y bibigyan ng̃ pabúya (regalo) ang magtamó ng̃ lalong mabúting sagót?—ang itinanóng niyá, na nang̃ang̃atal ang voces sa lakí ng̃ canyáng tuwâ, samantalang hinahati ng̃ boong ing̃at ang papel.

—Cung gayó'y nárito ang aking pabúyà,—ang sinabi, at ibinigay cay María Clara ang calaháti;—magtátayô acó sa báyan ng̃ isáng páaralang úcol sa mg̃a bátang lalaki't babáe; ang páaralang itó'y siyáng áking pabúyà.

—¡Itó'y iháhandog co namán sa nagcaroón ng̃ lalong masamâ sa mg̃a sagót!

Datapowa't maláyò na ang mapalad na bináta, at nagbalíc na mulî siyá sa pakikilarô ng̃ "ajedrez."

Lumapit si Fr. Salví na wari'y nag-wáwalang anó man sa masayáng lúpon ng̃ mg̃a cabatâan. Pinapahid ni María Clara ang isang lúha sa catuwâan.

Humintô ng̃ magcágayon ang tawanan at napipí ang salitàan. Tumíting̃in ang cura sa mg̃a bagongtao't dalaga, na di niyá matutuhan cung anó ang sasabihin; hiníhintay namán niláng magsalitâ ang cura at hindî silá umíimic.

—¿Anó itó?—ang sa cawacasa'y naitanong ng̃ cura, at kinúha ang libro at canyang binúbuclatbuclat.

—¿Ang "Rueda de la Fortuna",—isáng librong libang̃an, ang sagót ni León.

—¿Hindî ba ninyó nalalamang casalanan ang maniwála sa mg̃a bágay na ganitó?—ang winicà, at sacâ pinunitpunit ng̃ boong gálit ang mg̃a dáhon ng̃ libro.

Nagpumiglás sa mg̃a lábi ng̃ lahat ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at samâ ng̃ loob.

Páhiná 202—¡Lálong malakíng casalanan ang gawín ang maibigan sa bágay na hindî canyá't lában sa calooban ng̃ túnay na may árì!—ang itinútol ni Albinong nagtindig.—Amang cura, nácaw ang táwag sa ganyáng gawâ at ito'y bawal ng̃ Dios at ng̃ mg̃a táo.

Pinapagdaóp ni María Clara ang mg̃a camay, at tinitigang tumatang̃is ang mg̃a wacás ng̃ librong iyóng hindî pa nalalaong nag-alay sa canya ng̃ lubháng malakíng ligaya.

Hindî sumagót cay Albino si fray Salví, laban sa inaasahan ng̃ mg̃a nanonood; nátira siyá sa panonood cung paano ang linipadlipad ng̃ mg̃a pinagpunitpunit na mg̃a dáhon ng̃ libro, na ang ibá'y ipináwid ng̃ háng̃in sa gúbat at ang ibá namá'y sa túbig; pagcatápos ay lumayóng guíguirayguíray at nacapatong ang dalawáng camáy sa ulo. Humintong sandalî at nakipág-usap cay Ibarra na naghatíd sa canyá sa isá sa mg̃a cocheng náhahandang pangdalá ó panghatid sa mg̃a panauhín.

—¡Mabuti at lumayas ang pang-abóy-galác na iyán,—ang ibinulóng ni Sinang.!May pagmumukháng wári'y sinasabing: "Huwág cang tatawa't nalalaman co ang iyong mg̃a casalanan."

Sa malakíng catuwâan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niyá sa canyáng maguiguing asawang si María Clara ng̃ canyang pabuyà, nagpasimulâ siyá ng̃ paglalaróng hindî na iniisip ang guinágawá, at hindî na nag-aabalá ng̃ pagbabálacbalac ng̃ pagwawárì ng̃ boong pag-iing̃at ng̃ calagayan ng̃ mg̃a "pieza."

Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y báhagyâ ng̃ nacapagsásangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming pagcacamaling sa huli'y guinawâ ng̃ binátà.

¡Papagtablahin natin! ¡papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong malakí ang tuwâ.

—¡Papagtablahin natin!—ang inulit ng̃ binátà,—cahi't maguíng anó man ang inihatol ng̃ mg̃a hucóm sa ating usapín.

Samantalang ipinagcacatuwa ng̃ mg̃a caharap ang nangyaring itó na nagbíbigay wacás sa isáng usapíng totoong nagpapahírap na sa dalawang magcalaban, ang bigláng pagdating ng̃ apat na guardia civil at isáng sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dúlo ng̃ fusil ang bayoneta, siyáng sumirà ng̃ casayahan at nagdúlot ng̃ panghihilacbót sa pulutóng ng̃ mg̃a babae.-

—¡Huwág kikilos ang sino man!—ang sigaw ng̃ sargento.—¡Papúputucan ang cumilos!

Páhiná 203Hindî inalintana ni Ibarra ang gayóng paháyop na pagmamatapang, tumindig siyá at lumápit sa sargento.

—Na ng̃ayón din ay ibigáy sa amin ang isáng may casalanang nagng̃ang̃alang Elías, na sa inyó'y namimiloto canínang umaga,—ang isinagót na may anyóng pagbabálà.

—¿Isáng may casalanan?... ¿Ang piloto? ¿Cayó po'y nagcacamali marahil!—ang itinugón ni Ibarra.

—Hindî pô; ng̃ayo'y isinumbóng na naman ang Elías na iyáng nagbúhat ng̃ camáy sa isáng sacerdote....

—Iyán ng̃â, áyon sa sábi sa amin; tumátanggap pô cayó sa inyong mg̃a pagsasaya, guinoong Ibarra, ng̃ táong may masamang caasalan.

Tiningnan ni Ibarra ang sargento mulâ sa mg̃a paa hanggáng sa úlo at sinagót siyá ng̃ lubháng malaking pagpapawaláng halagá:

—Hindî co cailang̃ang acó'y magsúlit sa inyó ng̃ áking mg̃a guinágawâ! Tinatangggap namin ng̃ boong cagandahan ng̃ loob ang sino man sa áming mg̃a pagsasayá, at cayó man, cung cayó'y pumaríto sana, inyó disíng nasunduan ang isáng luclucan sa mesa, na gáya naman ng̃ inyóng alférez na capanayám namin ditong dalawáng horas lámang ang calálampas.

Kinagát ng̃ sargento ang canyáng mg̃a bigote, at sa pagca't napagdilidili niyáng siyá ang lalong mahínà, ipinag útos na paghanapin sa magcabicabilâ at sa mg̃a cacahuyan ang piloto, na ang anyô nitó'y nacatitic sa capirasong papel na canyáng dalá. Itó ang sinabi ni Don Filipo sa canyá:

—Inyóng talastasing naaangcap ang mg̃a anyó't calagayang iyán sa siyám ng̃ bawa't sampong dalisay na filipino; ¡bacâ pô cayó'y magcamalî!

Sa cawacasa'y bumalíc ang mg̃a sundalo, at caniláng sinabing waláng nakita silang bangcâ ó táong síno mang macapagbigáy hinála; nagsabi ng̃ pautál-utál ang sargento ng̃ iláng salitâ at sacâ umalis na tulad ng̃ pagdating: ása guardia civil.

Untîuntíng nanag-úli ang katuwâan, umulán ang mg̃a tanóng at sumagána ang mg̃a salisalitaan tungcól sa nangyári.

—¡Cung gayo'y iyán palá ang Elías na naghúlog sa alférez sa isáng pusáw!—ang sábi ni Leóng nag-iísip-isip.

—¿At paáno bâ ang nangyaring iyón, paano?—ang tanóng ng̃ iláng ibig maPáhiná 204catantò ng̃ líhim.

—Ang sabi'y násalubong daw ng̃ alférez ang isáng táong may pas-áng cáhoy na panggátong, ng̃ isáng áraw na umuulan ng̃ mainam ng̃ buwán ng̃ Septiembre. Totoong mapútic ang daan at sa tabí lamang may makipot na landás na malalakaran ng̃ iísang táo. Ang guinawâ raw ng̃ alférez ay hindî piniguil ang cabayo na siyáng dápat sana, cung dî bagcós pinatulin at sumigáw sa táong siya'y umudlót: tíla mandin hindî íbig ng̃ taong iyóng bumalíc sa pinanggalíng̃an ó áayaw na málubog sa pusáw, caya't nagpatúloy ng̃ paglacad. Sa gálit ng̃ alférez ay inacálang siya'y ipatáhac, ng̃uni't cumúha ang táo ng̃ caputol na cáhoy at pinacapalòpálô ang úlo ng̃ háyop nang boong lakás, na anó pa't nábulagtâ ang cabayo't napatapon sa pusáw ang alférez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw ng̃ táong iyón ang paglacad ng̃ boong tiwasáy, na hindî niyá alumana ang limáng balang ipinahabol sa canyá ng̃ alférez na nabulagan sa marubdób na gálit at sa lúsac. Sa pagca't túnay na hindî kilalá ng̃ alférez cung síno ang táong iyón, hininalang marahil ay ang bantóg na si Elías, na gáling sa lalawígang may iláng buwán pa lamang, na dî alám cung tagasaán, at napakilala sa mg̃a guardia civil sa iláng báyan dáhil sa mg̃a cawang̃is ng̃ gayon din mg̃a cagagawán.

—¿Cung gayó'y tulisán palá siyá?—ang itinanóng ni Victoriang kiníkilig.

—Sa acálà co'y hindî, sa pagcá't minsan daw ay siyá'y nakilaban sa mg̃a tulisán isáng araw na caniláng linolooban ang isáng báhay.

—¡Walâ, totóo lamang mapangláw ang canyáng ting̃ín: hindî co nakitang siyá'y ng̃umitî man lamang sa boong umaga,—ang sinábî ni María Clara.

Nang̃agsialís silá sa gúbat ng̃ iliníliwanag ang mg̃a hulíng sínag ng̃ naghíhing̃along áraw, at nagdaan siláng hindî umíimic sa malapit sa mahiwágang pinaglibíng̃án ng̃ núnò ni Ibarra. Pagcatápos ay nanag-úlì ang masayang mg̃a salitaang maíng̃ay, puspós ng̃ caning̃asan, sa sílong ng̃ mg̃a sang̃á ng̃ cáhoy na iyong hindî totóong sanáy na macárinig ng̃ gayóng caráming mg̃a voces. Tila mandin namámanglaw ang mg̃a cáhoy, umúugoy ang mg̃a gumagapang na mg̃a damó at warí'y sinasabi: ¡Paalam cabatâan! ¡Paalam, panag-ínip na isáng áraw!

At ng̃ayón, sa liwanag ng̃ mapupulá at malalakíng ning̃as ng̃ mg̃a sigsíg; at sa tugtog ng̃ mg̃a guitarra, bayaan natin siláng lumácad na patung̃ó sa bayan. Nagbabawas ang mg̃a pulutóng, namámatay ang mg̃a ilaw, napípipi ang guitarra, samantalang silá'y nálalapit sa tahanan ng̃ mg̃a táo. ¡Ilagáy ninyó ang inyóng "máscara", sa pagca't cayo'y makikipanayam na namán sa inyóng mg̃a capatíd!

XXV.

SA BAHAY NG FILOSOFO

Pagca umaga ng̃ kinabucasan, pagcatapos na madálaw ni Juan Crisóstomo Ibarra ang canyang mg̃a lúpà, siyá'y tumúng̃o sa báhay ni mátandang Tasio.

Lubós na lubós ang catahimican sa halamánan, sa pagca't ang mg̃a lang̃ay-lang̃ayang nang̃agsasalimbayan sa palibót ng̃ balisbisa'y bahagyâ na umiing̃ay. Sumísibol ang malilit na damó sa lúmang pader na guinagapang̃an ng̃ cawáng̃ís ng̃ báguing na bumubordá sa mg̃a bintánà, malíit na bahay na anaki'y siyáng tahanan ng̃ catahimícan.

Maíng̃at na itináli ni Ibarra ang canyáng cabáyo sa isáng halígui, siyá'y lumacad ng̃ hálos patiad ng̃ pagdadahandahan at canyáng tináhac ang halamanang malínis at totoong magaling ang alágà; pinanhíc ang hagdánan, at siya'y pumasoc, sa pagca't bucas ang pintô.

Ang únang nakita niyá'y ang matandâ, na nacayucód sa isang libro na tíla mandín canyáng sinusulatan. May napanood sa mg̃a pader na tinitipong mg̃a maliliit na mg̃a háyop at mg̃a dahon ng̃ mg̃a cáhoy at damó, sa guitnâ ng̃ mg̃a "mapa" at lúmang estanteng punô ng̃ mg̃a libro at ng̃ mg̃a súlat-camáy.

Lubhang nalilibang ang matandâ sa canyang guinagawâ, na ano pa't hindî naino ang pagdating ng̃ binatà, cung dî ng̃ ito'y aalis na sana, sa pagcaibig na huwag macagambalà sa matandang iyón.

—¡Abá! ¿nariyan pó bâ cayó?—ang itinanóng, at tiningnan si Ibarra ng̃ wari'y nangguiguilalás.

—Ipagpaumanhin pô ninyó,—ang isinagót nitó,—cayó pô pala'y maraming totoong guinagawâ....

—Siya ng̃â pô, sumusulat acó ng̃ cauntî, datapuwa't hindî dalî-dalì at ibig Páhiná 206cong magpahing̃á. ¿May magagawâ pô bâ acóng anó mang sucat ninyóng pakinabang̃an cahi't babahagyâ?

—¡Aba!—ang biglang sinabing nangguíguilalas; guinagamít po ba ninyo ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung anó ang cahulugán ng̃ mg̃a "geroglífico?"

—Hindî pô!—ang isinagót ng̃ matandáng laláki, at tuloy nag-álay sa kanyá ng̃ isáng "silla";—hindî nacacawatas acó ng̃ egipcio ó ng̃ copto man lamang, datapuwa't may cauntì akóng nalalamang paraan sa pagsulat niyan, caya acó'y sumulat ng̃ mg̃a "geroglífico."

—¿Sumusulat pô cayó ng̃ mg̃a "geroglifico"? ¿At bákit pô?—ang itinanóng ng̃ binatang nag-aalinlang̃an sa nakikita't nariring̃ig.

Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang ísip niya'y bacâ nasisirà ang ísip nitó. Madaling madalíng siniyásat ang aclat, sa pagca íibig niyang maalaman cung nagsisinung̃aling, at canyang námasdang totoong magalíng ang doo'y pagcacaguhit ng̃ mg̃a hayop, mg̃a gúhit na bilóg, mg̃a gúhit na anyóng pabilóg, mg̃a bulaclac, mg̃a paa, mg̃a camay, mg̃a bisig, at iba pa.

—¿At bakit pô cayó sumusulat cung talagang aayaw cayóng mabasa nino man ang inyóng sinusulat?

—Sa pagca't hindî co iniuucol ang áking sinusulat sa mg̃a taong nabubuhay ng̃ayón; sumusulat acó at ng̃ mabasa ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pa sa mg̃a panahong sasapit. Cung mababasa ng̃ mg̃a tao ng̃ayon ang aking mg̃a sinusulat ay canilang susunuguin ang aking mg̃a aclat, na siyang pinagcagugulan co ng̃ pagal ng̃ boong aking búhay; datapuwa't hindi gayón ang gagawin ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang macababasa ng̃ aking mg̃a sinusulat ng̃ayón; sa pagca't ang mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang iyo'y pawang maguiguing mg̃a pantas at mauunawâ nila ang aking mg̃a adhicâ at canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA GABI NG̃ AMING MG̃A NUNO! Ililigtas ng̃ talinghagà ó ng̃ mg̃a cacaibang mg̃a letrang itó ang aking gawâ, sa camangmang̃an ng̃ mg̃a tao, na gaya naman ng̃ pagcaligtas sa maraming mg̃a catotohanan ng̃ talinghaga ó ng̃ mg̃a cacaibang mg̃a pagsambá at ng̃ di sirain ng̃ mapangwasak na mg̃a camay ng̃ mg̃a sacerdote.

—At ¿sa anóng wica sumusulat po cayo?—ang itinanong ni Ibarra, pagcatapos ng̃ isang sandalíng hindî pag-imíc.

—Cung di lamang sa cahirapan ng̃ magdibujo, nagcacailang̃an ng̃ panahón at tiyaga, halos masasabi co sa inyóng lalong magaling na gamitin ang mg̃a "geroglifico sa pagsulat ng̃ ating wikà cay sa "alfabeto latino". Tagláy ang mg̃a "vocal" ng̃ dating "alfabeto egipcio"; ang ating o na pangwacas na vocal na na sa calaguitnàan ng̃ o at ng̃ u; wala rin sa egipciong túnay na tunóg ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating ha at ang ating kha na wala sa "alfabetong latín" ayon sa paggamit natin sa castila. Sa halimbawà; sa sabing mukha,—ang idinugtong na itinuro ang libro—lalong nababagay na aking isulat ang sílabang ha sa pamamag-itan nitóng anyóng isdâ cay sa letrang latina na ipinang̃ung̃usap sa Europa sa pamamag-itan ng̃ iba't ibáng paraan. Sa isáng pang̃ung̃usap na hindî totoong ipinahahalatâ ang letrang itó, gáya sa halimbáwa dito sa sábing hain, na dito'y hindî totooog mariin ang pang̃ung̃usap ng̃ h, ang guinagamit co'y itóng "busto" ng̃ leó ó itóng tatlóng bulaklak ng̃ loto, ayon sa bilang ng̃ "vocal." Hindî lámang itó, nagágawâ co rito ang pagsúlat ng̃ tínig na sa ilóng lumálabas, letrang walâ sa "alfabeto latinong" kinastilà. Inuulit cong cung hindî ng̃â lámang sa cahirápan ng̃ pagdidibujo na kinacailang̃ang pacabutihin, hálos magagamit ng̃â ang mg̃a "geroglifico;" datapowa't ang cahirapang ding itó ang siyang pumimipilit sa aking huwag magsalitâ ng̃ maláwig at huwag magsaysay cung dî iyóng catatagán at kinakailang̃an lámang: bucód sa rito'y sinasamahan acó ng̃ pinagpapagalan cong itó, pagca umáalis ang áking mg̃a panauhing tagá China at tagá Japón.

—Hindî pô ba ninyo náriring̃ig? Mg̃a lang̃aylang̃ayan ang áking mg̃a panauhin; ng̃ taóng itó'y nagcúlang ng̃ isá; maráhil siyá'y hinúli ng̃ síno mang masamáng bátang insíc ó japonés.

—Dahil pô sa isáng magaáng na paraan: may iláng taón na ng̃ayóng bágo silá umalís ay itinatalì co sa caniláng paa ang isáng maliit na papel na may nacasúlat na "Filipinas" sa wicang inglés, at inaacalà cong hindî totóong maláyò ang caniláng pinaroroonan, at sa pagcá't sinásalita ang wicang inglés hálos sa lahát ng̃ pánig ng̃ mg̃a dácong itó. Hindî nagcamít casagutan ang maliit cong papel sa loob ng̃ mahabang panahón, hanggáng sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang insíc, at ang nangyari'y silá'y bumalic ng̃ noviembreng sumunód na may mg̃a daláng ibáng mg̃a maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacasúlat ang isá sa wícang insíc, at yaó'y isáng báti magmula sa mg̃a pampang̃ín ng̃ HoangPáhiná 208ho, at ang isá, alisunod sa insíc na áking pinagtanung̃an, yaón daw marahil ay wicang japonés. Datapuwa't cayó po'y áking linílibang sa mg̃a bagay na itó, at hindî co itinatanong sa inyó cung sa paanong bagay macapaglílingcod acó sa inyó.

—Naparito pô acó't ibig cong makipag-úsap acó sa inyó tungcól sa isang bagay na mahalaga,—ang isinagót ng̃ binatà;—cahapon ng̃ hapo'y....

—¿Hinúli pó ba ang cúlang pálad na iyan?—ang isinalabat ng̃ matandang lalaking malaking totóo ang pagca ibig na macaalam.

—Ang asawa ng̃ alférez, na inyóng inanyayahan sa inyóng pagcacatuwa. Cumálat cahapon sa báyan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang catalásan ng̃ ísip ng̃ Musa ng̃ Guardia Civil ay gayon din ang catampalasanan ng̃ canyáng budhî, at hininálà na maráhil ang piloto'y yaong napacapang̃ahas na nag-abaáng sa canyang asawa sa pusaw at bumuntál cay párî Dámaso; at sa pagca't siya ang bumabasa ng̃ mg̃a "parte" (casulatang nagbibigay álam ng̃ anó mang bagay na nangyayari) na dapat tanggapin ng̃ canyáng asáwa, bahagyà pa lamang dumarating itó sa canyang bahay na lang̃ó at walang malay, inutusan ang sargento, sampô ng̃ mg̃a soldado, at ng̃ bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigantí sa inyó, ¡Mag-ing̃at pó cayó! Si Eva'y mabait na babae, palibhasa'y nanggâling sa mg̃a camay ng̃ Dios ... Masama raw babae si doña Consolación, at waláng nacacaalam cung caninong camáy siya nanggáling! Kinacailang̃ang naguing "doncella" ó naguíng ina, minsan man lámang, upang gumalíng ang isang babae.

Ng̃umitî ng̃ cauntî si Ibarra, sacâ súmagót, casabay ang pagcuha sa canyang cartera ng̃ iláng mg̃a papel.

—Malìmit na nagtátanong pô sa inyó ang aking nasírang amá sa iláng mg̃a bagay, at natátandaan cong páwang casayahan ang canyang tinamó lamang sa pagsunód sa inyong mg̃a cahatulan. May casalucuyan acóng isang munting gawain íbig cong papagtibayin ang magandang calalabasan.

At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclíng pananalitâ, ang pinagbabalac na escuelahang canyang inihandóg sa canyang pinang̃ing̃ibig, at inilahad sa mg̃a mata ng̃ nagtatacang filósofo ang mg̃a planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala.

—Ibig co sanang ihatol pô ninyó sa akin cung sinosino sa bayan ang mg̃a Páhiná 209taong aking susuyuin, at ng̃ lalong lumabás na magalíng ang gawaing itó. Kilalá pô ninyóng totóo ang mg̃a táong nananahan dito; acó'y bágong carárating at hálos acó'y isáng manunuluyang tagá ibang lupaín sa aking sariling bayan.

Sinisiyásat ni matandáng Tasiong sa mg̃a mata'y nangguiguilid ang mg̃a lúhà, ang mg̃a planong na sa canyáng haráp.

—¡Ang inyóng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang panaguinip ng̃ isáng abáng sirâ ang ísip!—ang bigláng sinábing nabábagbag ang lóob;—at ng̃ayó'y ang únang ihahatol co pô sa inyó'y ang huwág na mulíng cayó'y magtanóng sa ákin magpacailan man!

—Sa pagcá't ang mg̃a táong matitinó'y ipalalagay pô cayóng sirâ rin ang pag-iísip,—ang ipinagpatuloy ng̃ pananalitáng masacláp na pagpalibhásà.—Inaacalà ng̃ táong páwang mg̃a sirâ ang ísip ng̃ síno mang hindî nag-iisip ng̃ wang̃is na canilá; itó ang dahilán at ipinalálagay nilá acóng ul-ól, at ang gayó'y kinikilala cong útang na lóob, sa pagcá't ¡ay, sa aba co! sa araw na ibig niláng ibalic sa aking boo ang sirâ cong ísip; sa araw na iyá'y áalsan acó ng̃ cauntíng calayâang áking binilí sa halagá ng̃ pagca-acó'y táong may cálolowa. ¿At síno ang nacacaalam cung silá ng̃â ang may catuwiran? Hindî acó nag-iisip at hindî acó nabubuhay alinsunod sa caniláng mg̃a cautusán; pawang mg̃a ibá ang áking sinúsunod na mg̃a palatuntunan, ang áking mg̃a adhicâ. Sa ganáng canilá'y ang túnay na matinó'y ang gobernadorcillo, sa pagca't palibhása'y waláng ibáng pinagaralan cung dî ang magdúlot ng̃ chocolate at magtiis ng̃ casam-án ng̃ asal ni párì Dámaso, ng̃ayó'y mayaman, liníligalig niyá ang mg̃a maliliit na capaláran ng̃ canyáng mg̃a cababáyan at cung magcabihirà pa'y nagsásalitâ ng̃ tungcól sa catuwíran. "Matalas ang pag-iísip ng̃ táong iyán" ang inaacalà ng̃ mg̃a hang̃al; "tingnan ninyó't sa waláng anó ma'y nacapagpalakî sa sarili!" Datapuwa't acóng nagmána ng̃ cayamanan, mg̃a pagca-aláng-álang ng̃ cápuwà, acó'y nag-áral, ng̃ayó'y isáng mahírap acó, at hindî acó pinagcatiwalâan ng̃ lálong waláng cabuluháng tungcúlin, at ang sinasabi ng̃ lahát: "¡Iyá'y isáng ul-ól, iyá'y hindî nacauunawà cung anó ang pamumuhay!" Tinatawag acó ng̃ curang "filósofo" ng̃ palibác, na ang ipinahihiwatig ay acó'y isáng madaldal na ipinagmámayabang ang mg̃a pinagarálan sa Universidad, gayóng siyá pa namáng lálong waláng cabuluhán. Marahil ng̃â namá'y acó ang túnay na báliw at silá ang mg̃a tinô, ¿síno ang macapagsasabi?

At pinaspás ng̃ matandâ ang canyáng úlo, na anàkí ibig niyang palayuin ang isáng pag-iísip, at sacâ nagpatúloy ng̃ pananalitâ:

Páhiná 210—Ang icalawáng maihahatol co sa inyó'y magtanóng pô cayó sa cura, sa gobernadorcillo, sa lahát ng̃ mg̃a táong nacacacaya; bibigyan cayó nilá ng̃ mg̃a masasamâ, hang̃ál at waláng cabuluháng mg̃a cahatulán; datapuwa't hindî pagtalîma ang cahulugán ng̃ pagtatanóng, magpacunuwarî cayóng sinúsunod ninyó silá cailan man at mangyayaring gawin ninyo, at inyóng ipahayag na iniaalinsunod ninyó sa canilá ang inyóng mg̃a gawâ.

—Magalíng ang inyóng hátol, ng̃uni't mahirap sundin. Dapuwa't ¿hindî ng̃â cayâ maipagpatuloy co ang aking panucálà na hindî tumakip sa panúcalang iyán ang isáng dilím? ¿Hindî bagá cayâ magawâ ang isáng cagaling̃an cahi't tahákin ang lahát, yámang hindî cailang̃an ng̃ catotohanang manghirám ng̃ pananamit sa camalîan?

—¡Dáhíl diyá'y walâ sino man sumisinta sa catotohanang hubád! Magalíng ang bágay na iyán sa salitâ, mangyayari lamang sa daigdîg na pinápanaguimpan ng̃ cabatâan. Náriyan ang maestro sa escuela, na walang tumútulong síno man, sangól na púsong nagmithî ng̃ cagaling̃an ay walang ináni cung di libác at mg̃a halakhác; sinábi ninyó sa áking cayó'y taga ibang báyan sa inyóng sariling lupaín, at naniniwalâ acó. Mulâ sa únang áraw ng̃ inyóng pagdatíng díto'y inyóng sinactán ang calooban ng̃ isáng fraileng cabalitaan sa mg̃a táong siya'y isáng banál, at ipinalalagay ng̃ canyáng mg̃a cápuwâ fraileng siyá'y isáng pantás. Loobin nawâ ng̃ Dios na ang guinawâ ninyóng itó'y huwág siyáng maguing cadahilanan ng̃ mg̃a mangyayari sa inyó sa hináharap na panahón. Huwág po ninyóng acalâing dáhil sa pinawawal-áng halagá ng̃ mg̃a dominico at agustino ang guinggóng hábito, ang cordón at ang salaulang pangyapác, na dahil sa minsang ipinaalaala ng̃ isáng dakílang doctor sa Santo Tomás, na ipinasiyá ng̃ papa Inocencio III, na lalong nauucol daw sa mg̃a baboy cay sa mg̃a tao ang mg̃a palatuntunan ng̃ mg̃a franciscano'y hindî silá mang̃agcácaisa upang papagtibayin yaóng sábi ng̃ isáng fraileng procurador: "Higuit ang ikinapangyayari ng̃ lálong walang cabuluháng uldóg cay sa Gobierno, cáhi't maguing casama pa nitó ang lahát niyáng mg̃a soldado "Cave ne cadas". Totóong macapangyarihan ang guintô; madalás na inihápay ng̃ gúyang vacang guintô ang túnay na Dios sa canyáng mg̃a altar, at nangyayari itó búhat pa sa panahón ni Moísés.

—Hindî acô lubháng mapangláwin sa pag-iísip ng̃ mangyayari sa anó mang bágay, at sa gánang ákin ay hindî namán napacapang̃anib ang pamumuhay sa áking lupaín,—ang isínagót ni Ibarrang ng̃uming̃itî.—Inaacalà cong nápacalampas namán ang mg̃a tácot na iyán, at umaasa acóng áking magágawâ ang aking Páhiná 211mg̃a panucála, na hindî acó macacakita ng̃ malalaking mg̃a hadláng sa dácong íyan.

—Hindî ng̃a, sacali't cayó'y tangkilikin nilá; datapuwa't magcacaroon cayó ng̃ mg̃a hadláng cung cayo'y hindî tangkilin. Casucatán na upang madúrog na lahát ang inyóng mg̃a pagsusumicap sa mg̃a pader ng̃ bahay ng̃ tinatahanan ng̃ cura, ang iwaswás ng̃ fraile ang canyáng cordón ó ipagpág cayâ niyá ang canyáng hábito; itátanggui ng̃ alcalde bucas, sa papaano mang dahilán, ang sa inyo'y ipinagcaloob ng̃ayon; hindî itutulot ng̃ síno mang ináng pumásoc ang canyáng anác sa páaralan, at cung macágayo'y baligtád ang ibubung̃a ng̃ inyóng lahát na mg̃a pagpapagal: macapanghihinà ng̃ lóob sa mg̃a magpapanucálà pagcatapos, na tumikím gumawâ ng̃ anó mang bagay na cagaling̃an.

—Bagá man sa inyóng sabí,—ang tugón ng̃ binátà, hindî acó macapaniwálà sa capangyarihang iyang sinabi ninyó, at cáhit ipagpalagáy ng̃ catotohanan, cahi't paniwalâan túnay ng̃a, mátitira rin sa áking pinacalábis ang bayang may pag-iísip, ang Gobiernong may maning̃as na hang̃ad sa pagtatátag ng̃ mg̃a panucalang totoong maiinam, taglay niyá ang mg̃a dakilang adhicâ at talagáng ibig ng̃a niya ang icágagaling ng̃ Filipinas.

—¡Ang Gobierno! ¡Ang Gobierno!—ang bulóng ng̃ filósofo, at sacà tuming̃alà upang ting̃nán ang bubung̃án.—Bagá man túnay na magcaróon ng̃ maning̃as na nasang padakilâin ang lupaíng itó sa icágagaling ng̃ mg̃a taga rito rin at ng̃ Ináng Báyan; bagá man manacanacang alalahanin ng̃ mang̃isang̃isang mg̃a nang̃ang̃atung̃culan ang magagandang caisipán ng̃ mg̃a háring católico, at bangguitín cung siya'y napapag-isá, ang Gobierno'y hindî nacakikita, hindî nacaririnig, hindî nagpapasiyá, liban na lamang sa ibiguin ng̃ cura ó provincial na canyáng makita, mápakinggan at mápasiyahán; lubós ang pagsampalatayang cayâ lamang siyá matíbay ay dahil sa canilá; na cung siya'y nananatili'y sa pagca't siya'y inaalalayan nilá; cung siya'y nabubuhay, sa pagca't ipinahihintulot niláng siyá'y mabuhay, at sa araw na iwan siyá ng̃ mg̃a fraile'y siya'y matútumbang gáya ng̃ pagcatumbá ng̃ isang taotaohan pagca walâ ng̃ sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa panghihimagsík ng̃ bayan, at tinatacot ang bayan sa mg̃a hucbó ng̃ Gobierno: nagmulà rito ang isang magaang na laróng nacacatulad sa nangyayari sa mg̃a matatacutin cung sila'y pumapasoc sa mg̃a malulungcót na lúgar; ipinalálagay niláng mg̃a "fantasma" ang canilang sarilíng mg̃a anino, at ipinalálagay niláng mg̃a voces ng̃ ibá ang mg̃a alíng̃awng̃aw ng̃ caniláng sariling mg̃a voces. Hindî macawáwalà ang Gobierno sa pananalima sa mg̃a fraile, samantalang hindî siyá nakikipag-alam sa bayáng itó; mabubuhay siyang catúlad niyáng mg̃a bátang báliw, na pagdaca'y nang̃áng̃atal márinig lámang ang voces ng̃ sa canPáhiná 212ya'y tagapag-alágà, na caniláng pinacasusuyò ng̃ dî anó lámang at ng̃ sa canila'y magpaumanhin. Hindî nagháhang̃ad ang Gobiernong siya'y magtamó sa hináharap na panahón ng̃ sariling lacás na sagánà, siya'y isáng bísig lámang, sa macatuwíd ay tagaganáp; ang úlo'y ang convento, sa macatuwíd ay siyáng tagapag-utos, at sa ganitóng hindî niyá pagkilos, nagpapaubayà siyáng siya'y caladcarín sa magcabicabilang bang̃ing malalalim, siya'y naguiguing lilim lamang, nawáwal-an siyang cabuluhán, at sa canyáng cahinaan at casalatan sa caya'y ipinagcacatiwalà niyang lahát sa mg̃a camáy na upáhan. Cung hindî'y inyó pong isúmag ang anyô ng̃ pamamahálà sa atin ng̃ ating Pámunuan sa mg̃a ibang lupaíng inyóng linacbáy ...

—¡Oh!—ang isinalabat ni Ibarra,—mapapacalabis namán ang mg̃a cahing̃iang iyan; magcásiya na lámang táyo sa pagcakitang ang baya'y hindî dumáraing, at hindî nagcacahirap na gaya ng̃ mg̃a ibáng lupaín, at ito'y salámat ng̃a sa Religión at sa cabaîtan ng̃ mg̃a púnong dito'y namamahálà.

—¡Hindî dumáraing ang bayan, sa pagcá't waláng voces, hindî cumikilos sa pagca't hindî nacacaramdam sa mapang̃anib na pagtulog, at hindî nahihirapan, ang wicà po ninyó, sa pagca't hindî niyá nakikita cung paano ang pagdurugô ng̃ canyáng púsò, ¡Ng̃uni't makikita't mariring̃ig isáng áraw at ¡sa abá ng̃ mg̃a lumiligaya sa pagdaráyà at sa gabí cung mang̃agsigawâ, dahil sa ang acálà nilá'y natutulog na lahát. ¡Pagca naliwanagan ng̃ sícat ng̃ áraw ang carumaldumal na anác ng̃ mg̃a cadilimán, cung magcágayo'y dárating ang cakilakilabot na pananag-úlì ng̃ ísìp, búbugsô at sasambulat ang hindî maulátang lacás na kinulóng sa lubháng mahábang panahón, ang napacaraming camandág na isaisang patác na sinálà, ang di masayod na mg̃a himutóc na linunod ... ¿Cung magcágayo'y sino cayâ ang magbabayad niyang mg̃a útang na manacânacang sinísing̃il ng̃ báyan ayon sa ating nababasa sa pigtâ ng̃ dugong mg̃a dahon ng̃ Historia?

—¡Hindî ipahihintulot ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ Religióng dumating ang araw na iyan!—ang mulíng isinagót ni Crisóstomo, na nalálaguim ng̃ laban sa canyang saríling calooban.—Sumasampalataya sa religión at sumisinta sa España ang Filipinas; talastas ng̃ Filipinas cung gaano calakí ang mg̃a cagaling̃ang guinágawâ ng̃ nación sa canya. Tunay ng̃a't may mg̃a capaslang̃ang nagagawa, hindî co rin naman icacailang siya'y may mg̃a caculang̃an; datapuwa't nagpapagal ang España ng̃ pagbabago ng̃ mg̃a cautusán at mg̃a palácad na námamasid niyáng dî totóong wastô upang mabigyáng cagamutan ang gayóng mg̃a capaslang̃án at mg̃a caculang̃an; nagbabalac ng̃ mg̃a bago't bagong panucálà, hindî masamang asal.

Páhiná 213—Nalalaman co, at nárito ang casám-ang lálò. Ang mg̃a pagbabagong utos na nanggagaling sa mataas, pagdatíng sa baba'y nawawal-ang cabuluhán, dahil sa mg̃a pangit na pinagcaratihan ng̃ lahát, sa halimbawa, ang maning̃as na hang̃ad na pagdaca'y yumaman at ang camangmang̃an ng̃ bayang ipinauubáya ang lahat ng̃ gawín ng̃ may mg̃a salanggapang na budhî. Hindî nasasalansà ng̃ isáng tadhanà ng̃ hárì ang mg̃a gawang lisyà ng̃ mg̃a namiminúnò, samantálang hindî abang̃án ng̃ isáng mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubós na pagtalima sa tadhánang iyón ng̃ hárì, samantalang hindî ipinagcacaloob ang calayâang magsalitâ laban sa malalabis na mg̃a cagagawan ng̃ nang̃aglúlupit na mg̃a harîharían sa bayan: mátitira sa pagcapanucála, ang mg̃a panucála, ang mg̃a capaslang̃a'y mananatili't hindî masasawatâ, at gayón ma'y tahímic na matutulog ang ministro, sa galác na siya'y nacatupád ng̃ canyáng catungcúlan. Hindî lamang ito, sacali't pumarito ang isáng guinóong may mataas na catungcúlang may taglay na mg̃a dakila't magagandáng mg̃a hang̃ád, samantalang sa licura'y tinatawag siyáng-ulól, sa haráp niya'y ganitó ang ipasísimulang sa canya'y iparinig: "hindî po nakikilala ng̃ inyóng camahalan, ang lupaing ito, hindî pô nakikilala ng̃ inyóng camahalan ang mg̃a "indio", pasasamain pô ng̃ camalian ninyó silá, ang mabuti po'y magcatiwalâ cayó cay "fulano" at cay "zutano" at ibá pa," at sa pagca't hindî ng̃a naman nakikilala ng̃ camahalan niya ang lupaing hangga ng̃ayo'y na sa América ang canyáng boong acálà, at bucod sa roo'y ma'y mg̃a caculang̃an at may mg̃a hindî mapagtagumpayán ng̃ marupóc niyáng lóob, na gaya rin naman ng̃ lahát ng̃ táo, siya'y napahihinuhod. Nadidilidili naman ng̃ camahalan niyang kinailang̃ang siya'y magpatúlò ng̃ maráming páwis at magcahírap ng̃ dî cawásà upang camtán niyá ang catungculang hinahawácan, na tatlóng taón lamang ang itátagal ng̃ catungculang iyón, na sa pagca't siyá'y may catandaan na'y kinacailang̃ang huwag ng̃ mag-íisip ng̃ mg̃a pagtutuwid ng̃ licô at ng̃ mg̃a pagsasanggalang sa naaapi, cung dî ang iguiguinhawa niya sa panahông darating; isáng malíit na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid, isáng mainam na tahanan sa labás ng̃ ciudad at isáng magaling na pakikinabang sa taóntaón sa patubuang salapi upang macapagbúhay-guinháwa sa pang̃ulong báyang tahanan ng̃ hárì ang mg̃a bagay ng̃ang itó ang dapat paghanapin sa Filipinas. Huwág táyong huming̃î ng̃ mg̃a cababalaghán, huwág nating hing̃ing magmalasakit sa icagagaling ng̃ lupaíng itó ang tagá ibáng lupaíng naparirito at ng̃ macakita ng̃ cayamanan at pagcatapos ay aalis. ¿Anóng cahalagahan sa canyá ng̃ pagkilalang lóob ó ng̃ mg̃a sumpâ ng̃ isáng bayang hindî niya kilalá, na walâ síyáng ano mang súcat alalahanin at walâ naman doon ang canyáng mg̃a sinisinta? Upang tumimPáhiná 214yas ang dang̃al ay kinacailang̃an umaling̃awng̃aw sa mg̃a taing̃a ng̃ ating mg̃a iniibig, sa hang̃ing sumisimoy sa ating tahanang bahay ó sa kinamulatang bayang mag-iing̃at ng̃ ating bung̃ô at mg̃a but-ó, ... ibig nating maramdaman ang pagcaunlac sa ibabaw ng̃ ating libing̃an, at ng̃ mapapag-init ng̃ canyáng mg̃a sinag ang calamigán ng̃ camatayan, ng̃ huwag namang totoong mauwi na ng̃a tayo sa wala, cung di may matirang anó mang macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito'y walâ tayong maipang̃acò sa pumaparito upang mamanihalà ng̃ ating capalaran. At ang lalò pang kasamasamaan sa lahát ay nang̃agsisi-alis pagka nagpapasimulâ na ng̃ pagcaunawà ng̃ canilang catungculan. Ng̃uni't lumálayô tayo sa ating pinag-uusapan.

—Hindî, bago tayo magbalíc sa pinag-uusapan natin ay kinacailang̃ang cong pagliwanaguin ang iláng mg̃a tang̃ing bagay,—ang dalidaling isinalabat ng̃ binatà. Mangyayaring sumang-ayon acóng hindî nakikilala ng̃ Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimithî ng̃ bayan, datapuwa't sa acala co'y lalong hindî nakikilala ng̃ bayan ang Pamahalaan. May mg̃a cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasamâ, cung itó ang ibig ninyóng aking sabihin, datapuwa't mayroon namang mg̃a cagawad na magagalíng, at ang magagalíng na ito'y waláng magawâ, sa pagca't sumasaguitnâ sila ng̃ caramihang hindî gumágalaw, aayaw gumalaw, ang mg̃a mamamayan bagang bahagyâ, na nakikialam sa mg̃a bagay na sa canya'y nauucol. Ng̃uni't hindî acó naparito't ng̃ makipagmatuwiran sa inyo tungcol sa bagay na itó; naparito acó't ng̃ sa inyo'y huming̃ing cahatulan, at ang inyong sabi'y yumucód acó sa mg̃a diosdiosang catawatawá.

—Tunay ng̃â, at itó rin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y kinacailang̃ang ibabâ ang ulo ó pabayaang ilagpác.

—¿Ibaba ang ulo ó pabayaang ilagpac?—ang inulit ni Ibarrang nag-iisip-isip.—Totoong napacahigpit ang páhirang̃ang iyán! Ng̃uni't ¿bakit? Diyata't ¿hindî ng̃â cayâ mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa España? ¿Kinacailang̃an bagang magpacaîmbi upang maguing magalíng na binyagan, papang̃itin ang sariling budhi upang macagawa ng̃a ng̃ isáng magaling na panucalà? Sinisinta co ang aking tinubuang lúpà, ang Filipinas, sa pagca't siya ang pinapacacautang̃an co ng̃ buhay at ng̃ aking caligayahan, at sa pagca't dapat sintahin ng̃ lahat ng̃ tao ang canyang tinubuang lúpa; sinisinta co ang España, ang lupang tinubuan ng̃ aking magugulang, sa pagca't baga man sa lahat ng̃ bagay na nangyayari, pinagcacautang̃an siya at pagcacautang̃an ng̃ Filipinas ng̃ canyáng caligayahan at ng̃ canyang cagaling̃an sa panahong dárating; católico acó, nananatili sa aking dalisay ang pananampalataya ng̃ aking mg̃a magugulang, at hindî co maalaman cung anóng cadahilanan at aking ibábabâ ang aking úlo, gayóng mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking ihahayin ang aking ulo sa aking mg̃a caaway, gayong sila'y mangyayari co namang yurakin!

—Sa pagca't na sa camay ng̃ inyóng mg̃a caaway ang linang na ibig ninyóng pagtamnan, at walâ cayóng lacás na mailalaban sa canilá.... Kinacailang̃an munang hagcan ninyó ang camay na iyang....

—¡Hagcán! Datapuwa't ¿nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumatáy sa aking amá, at siya'y caniláng hinucay at inalis sa canyang libing̃an? Ng̃uni't acóng canyáng anác ay hindî co nalilimutan, at cung hindî co siya ipinanghihiganti'y, dahil sa liniling̃ap co ang capurihan ng̃ religión.

—Guinoong Ibarra.—ang canyang isinagót ng̃ madalang na pananalitá:—cung nananatili sa inyong alaala ang mg̃a gunitaing iyan, mg̃a gunitaing hindî co maihahatol na inyóng limutin; huwag pô ninyóng ipagpatuloy ang panucalang inyóng binabantang gawín, at hanapin ninyó sa íbang dáco ang icagagaling ng̃ inyóng mg̃a cababayan. Humihing̃i ang panucalà ninyo na ang ibang tao ang gumawâ, sa pagca't upang mayarì, hindi lamang salapi at hang̃ad na macayari ang kinacaìlang̃an; bucód sa rito'y kinacailang̃an dito sa ating lupaín ang pagca matiisin, malabis na catiyagaa't pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca't hindî nahahanda ang linang; pawang mg̃a dawag lamang ang nacatanim.

Napag-uunawà ni Ibarra ang cahalagahan ng̃ mg̃a salitang itó; datapuwa't hindî siya macapanglulupaypá'y; na sa canyang gunita ang alaala cay María Clara; kinacailang̃ang mayari ang canyang inihandóg na pang̃acò.

—¿Wala na bagáng ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas ninyó cung di ang mahigpít na paraang iyan?—ang itinanong sa mahinang pananalita.

Tinangnán siyá ng̃ matandáng lalaki sa bísig at saca siya dinalá sa bintanà. Isang hang̃ing malamig na pang̃unahin ng̃ timog ang siyang humihihip; nalalatag sa mg̃a mata niya ang halamang ang hangganan ay ang malawac na gubat na siyang pinacabacod.

—¿Bakit pô ba hindî natin tutularan ang gawa niyáng mahinang catawán ng̃ halamang iyang humihitic sa dami ng̃ bulaclac at mg̃a búco?—anang filósofo, na itinuturò ang isang magandang púnò ng̃ rosa.—Pagcahumihihip ang hang̃in at ipinagwawagwagan siya, ang guinagawa niya'y yumúyucod, anaki'y itinatagò ang canyang mahalagang taglay. Cung manatili ang punò ng̃ rosa sa pagcatuwid, siya'y mababali, isasabog ng̃ hang̃in ang mg̃a bulaclac at maluluoy ang mg̃a búco. PagPáhiná 216caraan ng̃ hang̃in, nananag-uli ang punò ng̃ rosa sa pagtuwid, at ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, ¿sino ang sa canya'y macacapípintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pang̃ang̃ailang̃an, sa macatuwid baga'y sa pang̃ang̃ailang̃ang pagyucod? Tan-awain po ninyo roon ang lubhang mayabong na cáhoy na "cúpang" na iyón, na iguinagalaw ng̃ boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang mg̃a dahong pinagpupugaran ng̃ lawin. Ang "cúpang" na iya'y dinala co ritong galing sa gubat ng̃ panahong siya'y mahinà pang usbóng; inalalayan co ang canyang catawan ng̃ maliliit na mg̃a patpat sa loob ng̃ di cacaunting panahón. Cung dinalá co rito ang cahoy na iyang malaki na't sagana sa buhay, wala ng̃ang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin siya ng̃ hang̃in ng̃ panahóng hindi pa nacacacapit ang canyang mg̃a ugat sa lupa upang macapagbigay sa canya ng̃ kinacailang̃ang icabubuhay, alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din pô naman ang maguiguing wacas ninyo, halamang inacat na nanggalíng sa Europa at inilipat sa mabatóng lupaíng itó, cung hindî cayó hahanap ng̃ sa inyo'y aalalay, at hindî cayó magpapacalíit. Masama pô ang inyóng calagayan, cayó'y nag-íisá, mataas; umuugà ang lúpà, nagbabalità ang lang̃it ng̃ malakíng unós, at napakita ng̃ nacahihicayat ng̃ paglapit ng̃ lintíc ang maruruclay na dulo ng̃ inyong angcán. Hindî catapang̃an, cung di capang̃ahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang náririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong nang̃úng̃ubli sa isang doong̃án sa unang hihip ng̃ hang̃ing nagbabalita ng̃ darating na bagyó. Hindî caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang masama'y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling bumang̃on.

—¿At magcacaroon cayâ ng̃ inaasahan cong bung̃a ang pag-amis sa sariling itó?—ang itinanóng ni Ibarra;—¿maniniwalà cayâ sa akin at lilimutin cayâ ng̃ sacerdote ang guinawâ co sa canyang pag-imbi? ¿Tunay ng̃â cayang tutulong sila sa akin sa icalalagô ng̃ pagpapaaral sa mg̃a batà, na siyáng makikipang̃agaw sa convento ng̃ mg̃a cayamanan ng̃ bayan? ¿Hindî caya mangyaring sila'y magpacunwarî ng̃ pakikipag-ibigan, magpaimbabaw ng̃ pagtatangkilic, at sa ilalim, sa mg̃a cadiliman ay siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucóng-búcong at ng̃ lalong madaling maibuwal siyá, cay sa labanan ng̃ pamukhaan? ¡Alinsunod sa iniacalà po ninyong mg̃a anyo'y maaasahang mangyayari ang lahat!

Nanatili ang matandang lalaki sa hindî pag-imíc at hindî macasagót. Nag-isip-isíp ng̃ ilang sandalî at sacâ nagsalitâ ulî:

—Cung gayón ang mangyari, cung maluoy ang inyóng panucalà, macaaaliw sa inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinawâ ang lahat ninyong macacaya, at gayon man ang cahinatna'y may cauntî ring pakikinabang̃in: itatag Páhiná 217ang unang bató, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo ng̃ unós ay sumibol ang iláng butil, magnawnaw pagcalampas ng̃ capahamacán, máligtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasa'y maguing binhi ng̃ mg̃a anac ng̃ maghahalamáng namatay. Mangyayaring macapagpalacás ng̃ loob ang gayóng ulirán sa mg̃a ibáng nang̃atatacot lamang magpasimulâ.

Pinaglininglining ni Ibarra ang mg̃a catuwirang itó, napagmasid ang canyáng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandáng lalaki sa guitnâ ng̃ canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa mapapanglaw na casasapitan ng̃ anó mang panucalà.

—¡Naniwalâ acó sa inyó!—ang bigláng sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra ang camay ng̃ matandáng lalakì.—Hindi nasayang ang aking pag-asang bibigyan pô ninyô acó ng̃ magalíng na cahatulán. Ng̃ayón dín ay paparoón acó sa cura't aking bubucsán sa canyá ang nilalaman ng̃ aking pusò, sa pagca't ang catotohana'y walà naman siyáng guinagawâ sa aking anó mang bágay na masamâ, sa pagca't hindî naman maguiguing cawang̃is na lahat ng̃ nag-usig sa aking amá. Bucód sa rito'y may ipakikiusap pa acó sa canyá tungcól sa icagagalíng niyáng culang palad na ulol na babaeng iyán at ng̃ canyáng mg̃a anác; ¡nananalíg acó sa Dios at sa mg̃a tao!

—¡Masdán nating magaling!—ang ibinulóng ng̃ mapag-isip ng̃ mapapanglaw na filósofo; na sinusundán si Ibarra ng̃ canyáng tanaw;—hiwatigan nating mabuti cung paano cayâ ang gagawín ni Capalarang pagyarì ng̃ pinasimulaang "comedia" sa libang̃an.

—Ng̃ayo'y tunay na siya'y nagcacámali: pinasimulaan ang "comedia" ng̃ caunaunahan pa bago nangyari ang sa libing̃an.

XXVI.

ANG "VISPERA" NG "FIESTA."

Tayo'y na sa icasampô ng̃ Noviembre, vispera (araw na sinusundan) ng̃ fiesta (pagsasayá).

Iniiwan ang caugaliang anyó sa araw-araw, at gumagamit ang bayan ng̃ isáng waláng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa sabung̃an at sa cabukiran; pinupunô ang mg̃a bintanà (durung̃awán ó linib) ng̃ mg̃a "bandera" at ng̃ mg̃a "damáscong may iba't ibang culay; napupuspos ang alang-alang ng̃ mg̃a ugong ng̃ mg̃a putóc at ng̃ música; nasasabugan at nalalaganapan ang hang̃in ng̃ mg̃a cagalacan.

Sarisaring minatamis na mg̃a bung̃ang cahoy rito ang nang̃acalagay sa mg̃a "dulcerang" (lalagyán ng̃ matamís) cristál na may sarisáring masasayáng cúlay na pinag aayos-áyos ng̃ dalaga sa isang "mesita" (maliít na mesa), na natátacpan ng̃ maputing "mantel" na "bordado." Sumisiap sa "pátio" ang mg̃a sisiw, cumacacac ang mg̃a inahing manóc, humagukhoc ang mg̃a baboy, na nang̃aguíguitla sa catuwaan ng̃ mg̃a tao. Nagmamanhic manaog ang mg̃a alilang may mg̃a daláng doradang "vagilia" (sasisaring bágay na lalagyan ng̃ pagcaing napapamutihan ng̃ mg̃a dibujong dorado), pilac na mg̃a "cubierto" (cuchara, cuchillo at tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil sa pagcabasag ng̃ isang pingan, doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat ng̃ daco'y may nang̃ag-uutos, nang̃ag-uusapan, sumisigaw, nang̃agpipintasan, nangagbabalacbalac, nang̃ag-aaliwan ang isa't isá, at pawang caguluhan, ugong, caing̃ayán. At ang lahat ng̃ pagsusumicap na itó at itong lahat na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala ó hindî kilala; ang cadahilana'y ng̃ pagpakitaan ng̃ magandang loob ang taong marahil ay hindî pa nakikita cailan mán, at marahil cailan man ay hindî na pakikita pagcatapos; ng̃ ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukhâ, ang mayaman ay umalis doon pagcaPáhiná 219tapos ng̃ fiestang natutuwa at walang maipintas: hindî man lamang hinihing̃ì sa canilang cumilala ng̃ utang na loob, at hindî hinihintay sa mg̃a panauhing yaong huwag gumawâ ng̃ anó mang isasamâ ng̃ mapagcandiling magcacasambaháy samantalang tinutunaw ó cung matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang mg̃a mayayáman, ang mg̃a nacakita ng̃ higuit cay sa mg̃a ibá, palibhasa'y nang̃aparoon sa Maynilà, nang̃agsisibili ng̃ cerveza, champagne, mg̃a licor, mg̃a alac at mg̃a pagcaing galing Europa, mg̃a bágay na bahagyà na nilá natiticman ang isáng subò ó isáng lagóc. Magandang totoó ang pagcacahanda ng̃ canyáng mesa.

Sa dacong guitnâ'y naroroon ang isáng "pinya-pinyahang" kinatutusucan ng̃ mg̃a panghining̃áng marikít na lubhâ ang pagcacagawâ ng̃ mg̃a "presidiario" sa mg̃a horas ng̃ caniláng pagpapahing̃alay. Ang mg̃a panghining̃áng itó'y may mg̃a anyong "abanico," cung minsa'y catulad ng̃ mg̃a pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac, ó isáng ibon, isáng "rosa", isáng dahon ng̃ anahaw, ó mg̃a tanicalâ, na pinapagmulâ ang lahát ng̃ itó sa isáng caputol na cahoy lamang: isáng bilanggong pinarurusahan sa sapilitang pagtatrabajo ang may gawâ, isáng pang̃al na "cuchillo" ang gamit na casangcapan at ang voces ng̃ bastonero ang siyang nagtuturò.—Sa magcabilang tabí ng̃ pinyang itó, na tinatawag na "palillera", nacalagáy sa mg̃a cristal na "frutero" (lalagyan ng̃ bung̃ang-cahoy) ang nacatimbóng mg̃a "naranjitas" (santones ang tawag ng̃ iba), lansones, ates, chicos at manggá pa cung magca minsan, bagá man buwan ng̃ Noviembre. Sacâ sa mang̃a bandeja sa ibabaw ng̃ mg̃a papel na may burdang inukit at may mg̃a pintáng makikináng na mg̃a cúlay, nacahayin ang mg̃a "jamong" galing Europa ó galing China, isáng malaking "pastel" na ang anyó'y "Agnus Dei," (tupang may tang̃ay na banderang may nacadibujong isang cruz), ó cayá'y calapati, ang Espíritu Santo marahil, mg̃a "pavo rellenado," at ibá pa; at sa casamahan ng̃ lahat ng̃ ito'y ang pangpagana sa pagcaing mg̃a frasco ng̃ mg̃a "achara" na may caayaayang mg̃a dibujong gawâ sa bulaclac ng̃ bung̃a at ibá pang mg̃a gúlay at mg̃a bung̃ang halaman na totoong mainam ang pagcacahiwà na idinigkít ng̃ "almibar" sa mg̃a taguiliran ng̃ mg̃a garrafón.

Linilinis ang mg̃a globong vidrio, na pinagmanamana ng̃ mg̃a ama't ng̃ mg̃a anác, pinakikintab ang mg̃a tansong aro; hinuhubdan ang mg̃a lampara ng̃ petróleo ng̃ canilang mapupuláng mg̃a funda, na sa canila'y naglalagac sa loob ng̃ isang taón sa mg̃a lang̃aw at sa mg̃a lamoc na sa canila'y sumisirâ; umuugoy, cumacalansing, umaawit ng̃ caligaligaya ang mg̃a "almendra" at mg̃a palawit na cristal na nagkikinagan ng̃ sarisaring maniningning na cúlay dahil sa anyô ng̃ pagcacatapyas; na ano pa't anaki'y nang̃akikisaliw sa pagcacatuwâ, nang̃agsasayá Páhiná 220pinagpag-iiba't-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw ng̃ mapuputing mg̃a pader ang mg̃a cúlay ng̃ bahag-hari.

Ang mg̃a bata'y nang̃aglalarô, nang̃agcacatuwâan, hinahabol ang maniningning na mg̃a cúlay, nang̃atitisod, nababasag ang mg̃a tubo, datapuwa't ito'y hindî nacacagambalà upang ipagpatuloy ang catuwaan ng̃ fiesta: ibáng ibá ang caniláng casasapitan at ang mg̃a luhà ng̃ caniláng mabibilog na mg̃a matá, ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitóng pagbabasag sa ibáng panahon ng̃ isáng taón.

Lumalabás, na gaya rin ng̃ mg̃a cagalang-galang na mg̃a lámparang itó, sa mg̃a pinagtatagúan, ang mg̃a pinagtiyagaang gawín ng̃ dalaga: mg̃a "velo" na sa "crochet" ang pagcacayarì, maliliit na mg̃a alfombra, mg̃a bulaclac na gawáng camay; inilalabás din ang mg̃a caunaunahang bandejang sa calaguitnaa'y may nacapintáng isáng dagatang may mg̃a maliliit na isda, mg̃a buaya, mg̃a lamáng dagat, mg̃a lúmot, mg̃a coral at mg̃a batóng vidriong maniningning ang mg̃a cúlay. Namamauló ang mg̃a bandejang itó sa mg̃a tabaco, mg̃a cigarrillo at maliliit na hitsóng pinilí ng̃ maiínam na mg̃a dalirì ng̃ mg̃a dalága.

Cumikintáb na parang salamín ang tablá ng̃ báhay; mg̃a cortinang júsi ó piña ang mg̃a pamuti ng̃ mg̃a pintúan, sa mg̃a bintana'y nacasabit ang mg̃a farol cristal, ó papel rosa, azul, verde ó pulá: napupuspos ang bahay ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a lalagyan ng̃ mg̃a halamang namumulaclac ó magaling na mg̃a pamuti na ipinapatong sa mg̃a pedestal na loza sa China; pati ng̃ mg̃a santo'y nang̃agsisigayac, ang mg̃a larawan at ang mg̃a, "reliquia" ay nang̃agsásaya namán, pinapagpagán silá ng̃ alabóc at binibitinan ng̃ pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac ang caniláng mg̃a marco.

Nang̃agtátayô sa mg̃a daán, sa láyong hálos nagcacatuladtulad, ng̃ maiinam na mg̃a arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang tinatawag na "sincában", at naliliguid ng̃ mg̃a caluscós, na makita lámang ng̃ mg̃a bata'y nang̃agsasayahan na. Sa paliguid ng̃ patio ng̃ simbaha'y naroon ang malaking toldang pinagcagugúlan ng̃ mainam, na mg̃a punò ng̃ cawayan ang mg̃a túcod, at ng̃ doon magdáan ang procesion. Sa ilalim ng̃ toldang ito'y nang̃aglalaró ang mg̃a báta, nang̃agtatacbuhan, nang̃ag-aacayatan, nang̃aglulucsuhan at caniláng pinupunit ang mg̃a bagong barong talagáng caniláng pagbibihisan sa caarawan ng̃ fiesta.

Nang̃agtayô doon sa plaza ng̃ tablado, palabasan ng̃ comediang ang mg̃a guinamit na kasangcapa'y cawáyan, páwid at cáhoy. Diyan magsasaysay ng̃ mg̃a cahang̃ahang̃à ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa mg̃a dios sa cababalaghan: diyán cácanta at sásayaw si na Marianito, Chananay, Balbino, Ratia, Páhiná 221Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa. Kinalulugdan ng̃ Filipino ang teatro at nang̃agsusumicap ng̃ pagdaló sa mg̃a guinágawang palabas na mg̃a drama; pinakikinggang hindî umiimíc ang cantá, kinatutuwâan ang sayáw at ang "mímica", hindî-sumusutsot, (tandâ ng̃ pagpintas,) ng̃uni't hindi namán pumapacpac (tanda ng̃ pagpupuri) ¿Hindî niyá naibigan ang pinalabas? Ang guinágawa'y ng̃inang̃ang̃ang̃à ang canyáng hitsó, ó cung dílì cayá'y umaalis na hindî guinagambálà ang ibáng maráhil ay nang̃alúlugod sa pinalálabas na iyón. Manacanacang humíhiyaw lámang ang mg̃a mámamayang hang̃ál, pagcâ hináhagcan ó niyayacap ng̃ lumálabas na mg̃a laláki ang lumálabas na mg̃a babae; datapwa't hindî lumálampas sa gayóng gawâ. Ng̃ úna'y walang pinalálabas cung hindî mg̃a drama lamang; gumágawa ang poeta ng̃ bayan ng̃ isáng cathang doo'y hindî naaaring hindî magcaroon ng̃ labanán, pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "túpay at cakilakilabot na mg̃a malicmatang pagbabagobago ng̃ anyô. Datapwa't mula ng̃ maisipan ng̃ mg̃a artista sa Tundóng gumawa ng̃ labanán bawa't icalabing limáng "segundo" at maglagay ng̃ dalawang túpay, at magpalabas ng̃ mg̃a cathang lálò ng̃ dî súcat mapaniwalâan, mulâ noó'y caniláng natabúnan ang caniláng mg̃a capang̃agáw na mg̃a tagá lalawígan. Sa pagca't totoóng malulugdin sa bagay na gayón ang gobernadorcillo, ang guinawâ niya'y canyang piniling camalam ang cura, ang comediang "Principe Villardo, ó ang mg̃a pácong binúnot sa imbíng yung̃ib," dramang may "magia" at may mg̃a "fuegos artificiales."

Mayá't mayá'y nirerepique ng̃ boong galác ang mg̃a campanà, ang mg̃a campanà ring iyón ang dumúdoblas ng̃ camacasampong araw. Mg̃a ruedang may mg̃a bomba at mg̃a "verso" (morterete) ang siyáng umu-ugong sa împapawid; ipakikita ang canyáng dunong ng̃ "pirotécnico" ó castillerong filipino, na natutuhan ang canyáng "arte" na sino ma'y waláng nagtuturo, naghahanda ng̃ mg̃a toro, mg̃a castillong may mg̃a paputóc at may mg̃a "luces de Bengala", mg̃a globong papel na pinapantog ng̃ hang̃ing mainit, mg̃a "rueda de brillante," mg̃a bomba, mg̃a cohetes at ibá pá.

¿Tumútunog sa maláyò ang caayaayang aling̃awng̃áw? Pagdaca'y nang̃ag tatácbuhan ang mg̃a batang lalaki at nang̃ag-úunahan sa pagtúng̃o sa labás ng̃ báyan upang salubúng̃in ang mg̃a banda ng̃ música. Limá ang inupahan, bucód sa tatlóng orquesta. Hindî dapat mawala ang música ng̃ Pagsanghang ang escribano ang siyang may arì, at gayón din ang música ng̃ S.P. de T., na balitang totoo ng̃ panahóng iyón, dahil sa ang namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagáng si "cabo Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo ng̃ canyáng batuta ang pagcabantog at ang magagandang tínig. Pinupúri ng̃ Páhiná 222mg̃a musico ang canyáng marcha fúnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siya'y hindî nacapag-aral ng̃ música, sa pagcá't sa cagaling̃an niyáng umísip ay macapagbibigay dang̃al sana siyá sa canyáng kináguisnang báyan.

Pumasoc na ang música sa bayan at tumutugtog ng̃ masayang mg̃a "marcha" na sinúsundan ng̃ mg̃a bátang marurumi ang pananamit ó halos mg̃a hubo't hubád: may ang bárò ng̃ canyáng capatíd ang suot, may ang salawál ng̃ canyáng amá. Pagdacang tumitiguil ang música'y nasasaulo na nilá ang tugtuguing caniláng nárinig, caniláng inuulit na sa aguing-íng ng̃ bibig ó isinusutsot ang tugtuguing iyón ng̃ lubós na cakinisan, at caniláng pinasisiyahan na cung magandá ó pang̃it.

Samantala'y nang̃adarating̃an ang mg̃a carromata, mg̃a calesa ó mg̃a coche ng̃ mg̃a camag-anac, ng̃ mg̃a caibigan, ng̃ mg̃a hindî cakilala ng̃ mg̃a tahur na dalá ang canicanilang lalong magagaling na mg̃a manóc at mg̃a supot ng̃ guintô, at nang̃aháhandang ipang̃anib ang caniláng pamumúhay sa sugalan ó sa loob ng̃ "rueda" ng̃ sabung̃án.

—¡Tumatanggap ang alférez sa gabigabí ng̃ limáng pong piso!—ang ibinúbulong ng̃ isáng laláking pandác at matabâ sa taing̃a ng̃ mg̃a bágong dating;—paririto si capitang Tiago at maglálagay ng̃ bangcâ; may labíng-walóng libong dalá si capitang Joaquin. Magcacaroon ng̃ "liampó," sampóng líbo ang ilálagay na puhúnan ni insíc Carlos. Magsisirating na gáling sa Tanawan, sa Lipá at sa Batang̃an at gayón din sa Santa Cruz, ang malalacás na mg̃a "punto" (mananayà). Ng̃uni't magchocolate cayó. Hindî tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya ng̃ taóng nagdaan: tátatlong misa de gracia ang canyáng pinagcagugulan, at aco'y may mutyâ sa cacáw. At ¿cumusta pô bâ ang familia?

—¡Mabuti po! ¡mabuti po! ¡salamat!—ang isinásagot ng̃ mg̃a nang̃ing̃ibang báyan;—at ¿si párì Dámaso?

—Magsesermón sa umaga si pári Dámaso at pagcágabí casama nating siya'y magbábangcâ.

—¡Panátag, totoóng panatag tayo! ¡Bucód sa roo'y susubò si insic Carlos!

At inaacma ng̃ matabang tao ang canyáng mg̃a daliring warì'y nabibilang ng̃ salapî.

Sa labas ng̃ bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang mg̃a tagabundoc ng̃ lalong magagaling nilang pananamit upang dalhín sa bahay ng̃ canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalíng na mg̃a inahing manoc, mg̃a baboy-ramó, mg̃a usa, mg̃a ibon; inilululan ng̃ mg̃a ibá sa mabibigat ng̃ hilahing mg̃a Páhiná 223carretón ang cáhoy na panggátong; ang mg̃a iba'y mg̃a búng̃áng cáhoy, bihirang makitang mg̃a dápò na nasusumpung̃an sa gúbat; at ang mg̃a iba'y nagdádala namán ng̃ bigà na may malalápad na mg̃a dáhon, ticás ticas na may mg̃a bulaclac, na cúlay apóy upang ipamúti sa mg̃a pintuan ng̃ mg̃a báhay.

Ng̃uni't ang kinaroroonan ng̃ lálong malakíng casayahang hálos ay caguluhan na'y doón sa isang malápad na capatágang mataas, na iláng hacbáng lámang ang láyò sa báhay ni Ibarra. Cumacalairit ang mg̃a "polea", umaaling̃awng̃aw ang mg̃a sigawan, ang mataguintíng na tunóg ng̃ batóng nilalabrá, ang martillong pumúpucpoc ng̃ pácò, ang palacól na inilalabrá ng̃ cahab-an. Caramihang táo ang dumúducal ng̃ lupa at gumágawâ silá ng̃ isáng maluang at malálim na húcay naghahanay ang ibá ng̃ mg̃a batóng tinibág sa tibagan ng̃ báyan, nagbábaba ng̃ lulan ng̃ mg̃a carretón, nagbúbunton ng̃ buhang̃in, nang̃aglálagay ng̃ mg̃a torno at mg̃a cabrestante....

—¡Dito! ¡doón iyan! ¡Madali!—ang isinísigaw ng̃ isáng maliit na matandáng laláking ang pagmumukhá'y masayá at matalínò, na ang háwac na pinacatungcód ay isáng metro na may tansô ang mg̃a cantó at nacabilíbid doón ang lúbid ng̃ isáng plomada. Iyón ang maestro ng̃ paggawâ, si ñor Juang arquitecto, albañil, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor, picapedrero at manacánacâ pang escultor.

—¡Kinacailang̃ang itó'y mayari ng̃ayón din! ¡Hindî macapagtatrabajo búcas at gágawin na ang ceremonia sa macalawa! ¡Madalî!

—¡Gawín ninyó ang hoyo sa isáng paraang maipasoc na angcáp na angcáp ang tila híhip na itó!—ang sinasabi sa iláng mg̃a picapedrero na nang̃agpapakinis ng̃ isang malaking batóng parisucát;—¡sa loob nitó iing̃atan ang ating mg̃a pang̃alan!

At inuulit sa báwa't tagaibáng báyang lumalapit, ang macalilibong canyáng sinábi na:

—¿Nalalaman bâ ninyó ang áming itátayô? Talastasín ninyóng itó'y isáng escuélahan, huwáran ng̃ mg̃a ganitóng bágay rin, catúlad ng̃ mg̃a escuélahan sa Alemania, higuít pa ang cabutihan! ¡Ang arquitectong si guinóong R. at acó ang gumuhit ng̃ plano, at acó ang namamatnugot sa paggawâ! Siyá ng̃â, pô; tingnán ninyo. Itó'y maguiguing isáng palaciong may dalawáng pinacapacpác; úcol ang isa sa mg̃a bátang lalaki at ang isá'y sa mg̃a bátang babae. Magcacaroon dito sa guitnâ ng̃ isáng malaking halamanang may tatlóng huwád sa bucál ng̃ túbig na sumusumpít na paitaas, at caligaligaya ang sambúlat ng̃ mg̃a patác; mg̃a púnò ng̃ cáhoy diyan sa mg̃a taguilíran, maliliit na halamanan, at ng̃ ang mg̃a báta'y Páhiná 224magtatanim at mag-aalágà ng̃ mg̃a halaman sa mg̃a horas ng̃ pagliliháng, sasamantaláhin ang panahón at hindi sasayáng̃in. ¡Tingnán ninyó't malalalim ang mg̃a simiento! Tatlóng metro at pitompó't limáng centímentro. Magcacaroon ang bahay na itó ng̃ tatlóng bodega, mg̃a yung̃íb sa ilálim ng̃ lúpà mg̃a bilangguan sa mg̃a tamád mag-aral sa malapít, sa totóong malapit sa mg̃a pinaglalaruan at sa "gimnasio", at ng̃ márinig ng̃ mg̃a pinarurusahang bátà cung paano ang guinágawang pagcacatuwâ ng̃ mg̃a masisipag-mag-áral. Nakikita pô bâ ninyó ang malaking lugar na iyáng waláng caanoano man? Itinátalaga ang capatagang iyáng lampaslampasan ang hang̃in upang diyán mang̃agtacbúhan at mang̃aglucsuhan ang mg̃a bátà. Magcacaroon ang mg̃a batang babae ng̃ halamanang may mg̃a uupán, mg̃a "columpio", mg̃a cacahúyan at ng̃ doon silá macarapaglarô ng̃ "comba", mg̃a bucál ng̃ túbig na pumapaimbulog, culung̃an ng̃ mg̃a ibon at ibá pa. Itó'y maguiguing isang bágay na cárikitdikitan.

At pinapagkikiskis ni ñor Juan ang mg̃a camáy sa galác, at ang iniisip niya'y ang pagcabantóg na mátatamo. Magsisìparito ang mg̃a tagá ibáng lupain upang daláwin iyón at sila'y mang̃agtatanong:—¿Síno ang dakilang arquitectong gumawâ nitó?—¿Hindî bâ ninyó nalalaman? ¡Tila mandin hindî catotohanang; hindî ninyó makilala si ñor Juan! ¡Marahil totoóng maláyò ang inyong pinangaling̃an!—ang isásagot ng̃ lahát.

Nagpaparoo't paríto sa magcabicabilang dúlong taglay ang ganitong mg̃a pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang lahát ay canyáng minámasdan.

—Sa ganáng ákin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang cabria—ang canyáng sinabi sa isang taong nanínilaw, na siyang namamatnubay sa ilang mg̃a manggagawà;—casucatan na, sa ganang akin, ang tatlóng mahahabang trozo na papagtutungcuíng-calan ó "trípode", at sacâ tatló pang cahoy na papagcapitcapitin!

—¡Aba!—ang isinagót ng̃ laláking nanínilaw na ng̃umíng̃itî ng̃ cacaibá;—lálong malakíng pangguiguilalás ang áting tátamuhin samantalang lálong marámi ang mg̃a casangcapang gamítin nátin sa gawaing itó. Lálong maínam ang anyô ng̃ caboôan, lálong mahalagá at caniláng wiwicâin: ¡gaano calakíng págod ang guinúgol díto! ¡Makikita ninyo cung anó ang cábriang áking itátayô! At pagcatápos ay áking pamumutihan ng̃ mg̃a banderola, ng̃ mg̃a guirnaldang mg̃a dáhon at mg̃a bulaclác ...; masasabi ninyó pagcatapos na nagcaróon cayó ng̃ magandáng caisipán ng̃ pagcacátanggap ninyó sa ákin sa casamahán ng̃ inyóng mg̃a manggagáwa, at walâ ng̃ maháhang̃ad pa si guinóong Ibarra!

Sa dácong malayôlayô roo'y may natatanawáng kiosko, na nagcacahugpong Páhiná 225sa pamamag-itan ng̃ isáng bálag na nahahabung̃an ng̃ mg̃a dáhon ng̃ ságuing.

Ang maestro sa escuélahang may mg̃a tatlompóng bátang laláki ay nang̃aggágawâ ng̃ mg̃a corona, nang̃agtatali ng̃ mg̃a bandera sa mg̃a malilíit na mang̃a halíguing cawáyang napupuluputan ng̃ damít na putíng pinacumbô.

—¡Pagsicápan ninyóng umínam ang pagcacasulat ng̃ mg̃a letra!—ang sinasabi sa mg̃a nagpípinta ng̃ mg̃a salitáng itátanyag sa lahát;—¿paririto ang Alcalde, maráming mg̃a cura ang magsísidalo, maráhil patí ng̃ Capitan General na ng̃ayo'y na sa lalawigan! Cung makita niláng magalíng cayóng magdibújo, marahil cayo'y puríhin.

—¿Síno ang nacaaalam! datapuwa't huming̃î na si guinoong Ibarra ng̃ isá sa Maynilà. Dárating búcas ang iláng bágay na ipamamahágui sa inyóng pinacaganting pálà.... Datapuwa't pabayaan ninyó ang mg̃a bulaclác na iyán sa túbig, gágawin natin búcas ang mg̃a ramillete, magdádala pa cayó ríto ng̃ mg̃a bulaclác, sa pagca't kinacailang̃ang malatagan ang mesa ng̃ mg̃a bulaclac, ang mg̃a bulaclác ay nacapagbíbigay sayá sa mg̃a matá.

—Magdádala ríto ang áking amá búcas ng̃ mg̃a bulaclác ng̃ bainô at sacâ isáng bácol na mg̃a sampaga.

—Hindi tumatanggáp ng̃ báyad ang aking amá sa tatlóng carritóng buhang̃ing dinalá rito.

—Ipinang̃acò ng̃ aking tiong siya ang magbabayad sa isáng maestro,—ang idinugtong ng̃ pamangkin ni capitang Basilio.

At túnay ng̃a namán; kinalugdán ang panucálang iyón ng̃ lahát hálos. Hining̃î ng̃ curang siyá ang mag-áamang-binyág at magbebendición sa paglalagáy ng̃ únang bató, pagdiriwáng na gágawin sa catapusáng araw ng̃ fiesta, at siyáng gágawing isá sa mg̃a pinacamalaking pagsasaya. Patí ng̃ coadjutor ay lumápit ng̃ boóng cakimîan cay Ibarra, at sa canya'y inihandóg ang lahát ng̃ mg̃a pamisang pagbayaran sa canyá ng̃ mg̃a mapamintacasi hanggáng sa mayarì ang báhay na iyón. Mayroon pa, sinabi ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't cuculang̃in ng̃ salapî, canyáng lilibutin ang iláng báyan upang magpalimós, sa ilálim ng̃ táng̃ing pagcacasunduang sa canyá'y babayaran ang paglalacbáy, ang mg̃a cacánin at ibá pa. Pinasalamatan siyá ni Ibarra at siyá'y sinagót:

—Walâ táyong macucuhang mahalagáng bágay, sa pagcá't hindi acó mayáman at hindî namán simbahan ang báhay na itó. Bucód sa rito'y hindî co ipinang̃ácong áking itátayô ang báhay na itóng ibá ang magcacagugol.

Páhiná 226Pinagtatakhan siyá at guinagawang ulirán ng̃ mg̃a bináta, ng̃ mg̃a estudianteng gáling Maynilang pumaroón doón at ng̃ makipagfiesta; ng̃uni't gaya ng̃ nangyayari hálos cailán man, pagca ibig nating tuláran ang mg̃a tinátakhang mg̃a táo, ang nagágagad lámang natin ay ang canyáng waláng cabuluháng mg̃a guinágawâ, at cung magcaminsan pa'y ang canyáng mg̃a sawíng caasalan, nang̃agtataca palibhasa'y walá táyong cáya sa ibáng bágay, minámasdan ng̃ maraming sa canya'y nang̃agtátaca cung paano ang pagtatali ng̃ binátang iyón ng̃ canyáng corbata, ang mg̃a ibá nama'y ang anyô ng̃ cuello ng̃ bárò, at hindî cácaunti ang nagmámasid cung ilán ang mg̃a botón ng̃ canyáng americana at chaleco.

Tila mandin pawang nang̃apawi magpacailán man ang mg̃a masasamáng nangyayari sa panahóng hináharap na guinuguniguni ni matandáng Tasio. Iyán ng̃â ang sinabi ni Ibarra isáng áraw sa canyá; ng̃uni't siyá'y sinagót ng̃ matandáng mapag-ísip ng̃ malulungcót:

Cung gaano ang galíng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayón din sa catalinuhang umísip.

Itó at ibá pang mg̃a bágay ang mg̃a nangyari sa áraw na sinusundan ng̃ fiesta bago lumubóg ang áraw.

XXVII.

SA PAGTATAKIPSILIM.

Gumawâ rin namán ng̃ malaking handâ sa báhay ni capitang Tiago. Nakikilala natin ang may báhay; ang canyáng hilig sa caparang̃alanan, at dápat na hiyaín ng̃ canyáng capalaluang pagca tagá Maynila, sa caríkitan ng̃ piguing, ang mg̃a tagalalawigan. May isá pang cadahilanang sa canya'y pumipilit na pagsicapan niyáng siya'y macapang̃ibabaw na lubos sa mg̃a ibá: casáma niyá ang canyáng anác na si María Clara at sacâ naroroon ang canyáng mamanugang̃in, caya't waláng pinag uusapan ang mg̃a tao cung dî siyá lámang.

At siyá ng̃a namán: hinandugan ang canyáng mamanugang̃in ng̃ isá sa lálong mg̃a dalubasang pámahayagan sa Maynilà ng̃ isáng "artículo" (casulatan) sa canyáng únang mukhâ, na ang pamagát (ng̃ artículong iyón) ay "¡Siya'y inyong tularan!" pinuspos siya ng̃ mg̃a pang̃aral at inaalayan siyá ng̃ iláng mg̃a papuri. Tinawag siyáng "marilag na binata at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos ng̃ dalawáng renglon ay sinabing siya'y "tang̃ing mapagcaawang-gawâ"; sa sumúsunod na párrafo'y ikinápit namán sa canyá ang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Ináng Bayan upang bumátì sa wagás na lúpà ng̃ mg̃a arte at mg̃a carunung̃an" at sa dácong ibabà pa'y "ang español filipino" at iba't ibá pa. Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unahán sa gawáng magaling, at canyáng iniísip na bacá magalíng na canyáng pagcagugulan ang pagtatayô namán ng̃ isáng convento.

Nang mg̃a nagdaáng áraw ay dumatíng sa báhay na tinatahanan ni María Clara at ni tía Isabel ang maraming caja ng̃ mg̃a cacánin at mg̃a inumíng gáling Europa, mg̃a salaming pagcálalaki, mg̃a cuadro at ang piano ng̃ dalaga.

Dumatíng si capitang Tiago ng̃ áraw rin ng̃ vispera: paghalíc sa canyá ng̃ camáy ng̃ canyang anác na babae, hinandugán niyá itó ng̃ isáng magandang relicariong guintô na may mg̃a brillante at mg̃a esmeralda, na ang lamá'y isáng Páhiná 228tatal ng̃ bangca ni San Pedro, sa dacong inup-án ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo ng̃ panahón ng̃ pang̃ing̃isda.

Walâ ng̃ lalalò pa sa galing ng̃ pagkikita ng̃ bibiananin at ng̃ mamanugang̃in; cauculán ng̃ang silá'y mag-úsap ng̃ nauucol sa escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago'y tawaguing "Escuela ni San Francisco."

—Maniwalà cayó sa ákin,—ang sabi ni capitang Basilio,—¡isáng magalíng na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinabang̃in cung tatawaguin ninyong "Escuela ng̃ Instrucciôn Primaria". ¿Sino pô si Instrucción Primaria?

Dumating ang iláng mg̃a caibigang babáe ni María Clara at caniláng inanyayahan itong magpasial.

—Ng̃uni't bumalic ca agád,—aní capitang Basilio sa canyáng anác na babáe na sa canyá'y humihing̃ing pahintulot;—nalalaman mo ng̃ sasalo sa átin sa paghápon si parì Dámasong bágong carárating.

—Cayó po namán ay sumalo ng̃ paghápon sa amin; magiisa cayó sa inyóng báhay.

—Malakíng totóo po ang áking pagca ibig, datapwa't dápat pong sumaaking bahay acó't bacá sacáling may dumating na mg̃a "visita,"—ang isinagót ng̃ binatang nagcacang-uútal, at iniiwasan ang títig ni María Clara.

—Dalhín po ninyó rito ang inyóng mg̃a caibigan, ang itinútol ng̃ boóng capanatagán ni capitang Tiago;—May sagánang pagcain sa áking bahay.... Bucód sa roó'y ibig cong cayó at si párì Dámaso'y magcáwatasan....

—¡Magcacaroon na pô ng̃ panahón sa bágay na iyán!—ang isinagót ni Ibarrang ng̃uming̃iti ng̃ sapilitang pagng̃itî, at humandáng samáhan ang mg̃a dalaga.

Nangguiguitnâ si María Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa licuran si tía Isabel.

Nagwawahi ang tao sa udyóc ng̃ paggálang, at ng̃ sila'y mabigyáng daan. Puspós ng̃ catacatacang cagandahan si María Clara: napáwi ang canyáng pamumutlâ, at cung nananatiling tila may iniísip ang canyáng mg̃a mata, ang canyáng bibig namán ay warì'y waláng ibang nakikilala cung hindî ang ng̃itî. Tagláy iyáng cagandahan ng̃ loob ng̃ isáng lumiligayang dalaga, siya'y bumabatì sa canyáng mg̃a dating cakilala mulâ pasa camusmusan, at ng̃ayo'y nagsisipangguilalás sa canyáng mapálad na cabatâan. Sa cúlang pang labíng limáng áraw ay nanag-úlì sa canyá yaóng lubós na pagpapalagay ng̃ loob, yaóng catabiláng musmos na tila mandin nagulayláy sa guitnâ ng̃ makikipot na tahanang nalilibot Páhiná 229ng̃ pader sa beaterio; masasabing kinikilala ng̃ paroparó ang lahat ng̃ mg̃a bulaclac pagcaalís niya sa canyáng bahay-uod; nagcasiya sa canyá ang lumipád na sumandali at magpainit sa mg̃a doradong sínag ng̃ áraw upang mawalâ ang catigasan ng̃ mg̃a casucasuan ng̃ bágong nagcacapacpác. Cumikisláp ang bágong búhay sa boong cataohan ng̃ dalaga: pawang magaling at maganda ang canyang ting̃in sa lahát; isinasaysay ang canyáng pagsintá sa pamamag-itan niyang calugodlugód na asal ng̃ isáng virgeng palibhasa'y waláng namamasdán cung dî mg̃a budhîng dalísay, hindî nakikilala cung anó ang dáhil ng̃ mg̃a paghihiyahiyâan. Gayón man, pagca siya'y inaalayan ng̃ masasayáng mg̃a aglahi'y tinatácpan niya ang canyáng mukhâ ng̃ abanico; datapuwa't pagca nagcacagayó'y ng̃uming̃itî ang canyáng mg̃a matá at lumalaganap sa canyáng boong cataohan ang bahagyang kilabot.

Pinasimulaang lagyán ng̃ mg̃a ílaw ang mg̃a pang̃ulong báhay, at sa mg̃a daang pinagdaraanan ng̃ mg̃a música ay sinisìndihan ang mg̃a ílaw ng̃ mg̃a arañang cawayan at cahoy na inihuwad sa mg̃a araña ng̃ simbahan.

Natatanaw buhat sa daan, sa mg̃a bintanang bucás, ang hindî naglilicat na pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a tao sa mg̃a bahay, sa guitnâ ng̃ caliwanagan ng̃ mg̃a ílaw at halimuyac ng̃ mg̃a bulaclac, sa caayaayang tínig ng̃ piano, arpa ú orquesta. Nang̃aglalacaran sa mg̃a daan ang mg̃a insíc, mg̃a castila, mg̃a filipinong may suot europeo ó suot tagalog. Nang̃agcacahalòhalò sa paglacad, na nang̃agcacasicuhan at nang̃agtutulacán ang mg̃a alilang lalaking may dalang carne ó mg̃a inahíng manóc, mg̃a estudianteng nacaputî ang pananamit, mg̃a lalaki't mg̃a babae, na nang̃agsisipang̃anib na sila'y matahac ng̃ mg̃a coche at mg̃a calesa, na cahit sumisigaw ng̃ "tabì" ang mg̃a cochero'y nahihirapan din silang macapaghawì ng̃ daan.

Bumati sa ating mg̃a cakilala, ng̃ na sa tapát silá ng̃ báhay ni capitang Basilio, ang iláng mg̃a kinabataan, at inaayayahang pumanhic muna sa báhay. Ang masayáng voces ni Sinang, na tumatacbóng papanaog sa hagdanan, ang siyáng nagbigay wacás sa mg̃a pagdadahilan upang huwag pumanhic.

—Pumanhíc muna cayóng sandalî upang aco'y macasama sa inyó,—ang sinasabi niya. Nababagot acó sa pakikipanayam sa gayóng caraming hindî co mg̃a cakilalang walang pinag-uusapan cung di mg̃a sasabung̃in at mg̃a baraja.

Punongpuno ang salas ng̃ mg̃a tao. Nang̃agpauna ang ilán upang bumati cay Ibarra, na kilala, ang pang̃alan ng̃ lahat; canilang pinagmamasdan ng̃ boong pagcahang̃a ang cagandahan ni María Clara, at nang̃agbubulungbulung̃an ang ilang mg̃a matatandang babae, samantalang ng̃umang̃ang̃à: ¡mukhang vírgen!"

Páhiná 230Napilitan silá roong uminóm ng̃ chocolate. Naguing matalic na caibigan at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula ng̃ araw na sila'y maglibang sa caparang̃an. Naalaman niya, sa pamamag-itan ng̃ telegramang inihandóg sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon sa hatol ng̃ hucom, at dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa cagandahan ng̃ loob, canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian ng̃ sila'y maglarò ng̃ ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw pumayag si Ibarra sa gayóng bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat na ibayad sa mg̃a costas ay gamitin sa pagbabayad ng̃ isang maestro sa gagawing escuela ng̃ bayan. Dahil sa gayóng nangyayari, guinagamit ni capitang Basilio ang canyang mainam na mg̃a pananalita, at ng̃ huwag ng̃ ipagpatuloy ng̃ ibang mg̃a causapin ang canilang mg̃a cacaibang adhica, at sa canila'y sinasabi:

Datapwa't wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang sinasambit ang mg̃a romano.

Ng̃ macatapos ng̃ macainom ng̃ chocolate, napilitan ang ating mg̃a cabataang pakingan ang pianong tinutugtog ng̃ organista ng̃ bayan.

Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong magsayaw; ng̃ayong piano ang canyang tinutugtóg ang naiisipan co nama'y magdasal. Dahil dito'y sasama acó sa inyó.

—¿Ibig pô ba nínyóng pumarito sa amin ng̃ayóng gabí?—ang inianás ni capitang Basilio sa taing̃a ni Ibarra ng̃ itó'y magpaalam na—maglalagáy si parì Dámaso ng̃ isáng maliit na bang̃câ.

Ng̃umitî si Ibarra at sumagót ng̃ isáng tang̃ô ng̃ úlo, na mangyayaring ang maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari namang hindî pagsang-ayon.

—Sino ba iyan?—ang tanóng ni María Clara cay Victoria, na itinurò sa isáng mabilís na sulyáp ang isáng binatang sa canilá'y sumusunod.

Iya'y hindî co pinsan.—ang dalidaling isinagót ni Sinang;—iyá'y isáng anác ng̃ aking tía.

Nagdaan silá sa harapán ng̃ conventong tahanan ng̃ cura, na ang catotohanan ay hindî sahól sa mg̃a ibáng lugar sa casayahan. Hindî napiguilan ni Sinang ang isáng sigaw ng̃ pangguiguilalás ng̃ canyáng makitang may mg̃a ílaw Páhiná 231ang mg̃a lámpara, mg̃a lámparang ang mg̃a anyó'y sa caunaunahan pa, na hindî pinababayaan cailan man ni párì Salving siyang pag-ilawan at ng̃ huwag magcagugol sa petróleo. May nang̃ariring na mg̃a sigawan at malalacás na halakhacan, napapanood na ang mg̃a fraile'y lumalacad ng̃ mahinà, at iguinagalaw ang úlo ng̃ ayon sa compás, at malakíng tabaco ang napapamuti sa mg̃a lábì. Pinagsisicapan ng̃ hindî páring sa canila'y nakikipanayam, na caniláng gagarin ang lahát ng̃ guinágawà ng̃ mg̃a mababait na fraile. Ayon sa mg̃a damit europeong caniláng casuutan, marahil sila'y mg̃a cawanì (empleado) ng̃ gobierno ó mg̃a punong lalawigan.

Natanawan ni María Clara ang mabilog na pang̃ang̃atawán ni parì Dámaso sa tabí ng̃ makisig na tindíg ni parì Sibyla. Hindî cumikilos sa canyáng kinalalagyán ang matalinghaga at mapanglawing si parì Salví.

—¡Nalulungcot!—ang ipinahiwatig ni Sinang;—canyáng pinag-iisip-isip ang canyáng magugugol sa gayóng caraming mg̃a panauhín. Ng̃uni't makikita rin ninyóng hindî siyá ang magbabayad cung hindî ang mg̃a sacristán. Sa tuwituwi na'y cumacain ang canyáng mg̃a panauhin sa ibáng lugar.

—Totoóng aco'y galít sa canyá mulâ ng̃ iwasac ang "Rueda de la Fortuna," hindî na acó mang̃ung̃umpisal sa canyá.

Natang̃î sa lahát ng̃ mg̃a bahay ang isáng waláng cailaw-ilaw, at hindî man lamang bucás ang mg̃a bintana; ang bahay na iyón ang sa alférez. Nagtacá sa bágay na itó si María Clara.

—¡Ang asuang! ¡ang Musa ng̃ Guardia Civil, ang wicà ng̃à ng̃ matandáng lalaki!—ang bigláng sinabi ng̃ catacot tacot na si Sinang.—¿Anó ang ipakikialam niyá sa ating mg̃a catuwaan? ¡Marahil ay nagng̃ang̃alit! Pabayaan mong dumating ang cólera at makikita mong siya'y mag-aanyaya.

—Cailán ma'y kinasusutan co siyá, at lalonglalo na ng̃ guluhin ang ating pagcacatuwa sa pamamag-itan ng̃ canyáng mg̃a guardía civil. Cung Arzobispo lamang aco'y ipacacasal co ang babaeng iyán cay parì Salvi.... ¡makikita mo cung anó ang caniláng maguiguing mg̃a anác! Sucat bang ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugbá sa tubig macapagbigay loob lamang....

Hindî niyá natapos ang sinasabi; sa suloc ng̃ plaza na pinagcacantahan ng̃ isáng bulág na lalakî, na isáng guitarra ang catono, ng̃ casaysayang ucol sa mg̃a isdà, may isáng hindî caraniwang napapanood.

Yayó'y isáng lalaking ang nacapatong sa úlo'y isáng malapad na salacót na dáhon ng̃ bulí, at dukhang totoo ang pananamít. Ang suut niya'y isáng gulaguPáhiná 232lanit na levita at salawal na maluang, na cawang̃is ng̃ salawal ng̃ mg̃a insic, na punít sa ibá't ibáng lugar. Carukharukhaang mg̃a panyapác ang nacasuut sa canyáng mg̃a paa. Sumasadilím ang canyáng mukhâ dahil sa canyáng salacót; ng̃uni't manacanacang nagmumulâ sa cadilimáng iyón ang dalawang kisláp, na pagdaca'y napapawi. Siya'y matangcád, at napagkikikilalang siya'y bátà pa, dahil sa canyáng mg̃a galáw. Inilalagáy sa lúpà ang ísang baculan, at pagcatapos ay lumalayo't nagsasalitâ ng̃ mg̃a cacaibang tínig na hindì mawatasan; nananatiling nacatindíg, lubós ang pagcalayô sa mg̃a ibá, na anaki'y siya at ang caramihang tao'y talagáng nang̃agpapang̃ilagan ang isá't isá. Pagcacagayo'y nang̃agsisilapit ang iláng mg̃a babae sa canyáng baculan at inilalagáy doon ang mg̃a bung̃ang cáhoy, isdâ, bigás at ibá pa. Pagcâ walâ ng̃ lumalapit na sino man, nang̃agsisilabás sa mg̃a cadilimang iyón ang ibáng mg̃a tínig na lalong malulungccót, ng̃uni't hindî na totoong nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at sacâ lumalayô upang ulitin ang gayón ding gawâ sa ibáng lugar naman.

Nagunitâ ni María Clara sa gayóng nakita ang isáng sacunâ, at pinagsumakitang itanóng cung anó anó nangyayari sa cacaibáng táong iyón.

—Iyan ang sanlázarohin,—ang isinagót ni Iday.—May apat na taón na ng̃ayóng kinapitan siyá ng̃ sakit na iyan: ang wicà ng̃ ibá'y dahil sa pag-aalagà, sa canyáng iná, at anáng ibá namá'y dahil sa pagcapiit niya sa malamíg na bilangguan. Siya'y doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit na sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc; hindî siya nakikipag-abot-usap canino man, nang̃agsisilayóng lahát sa canyá sa tacot na bacá mahawahan. ¡Cung makita mo sana ang canyang dampâ! Iyón ang dampâ ni Guiríng-guiríng: ang hang̃in, ang ulán at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na catulad ng̃ carayom sa damít. Ipinagbawal sa canyáng humipò ng̃ anó mang bagay na pag-aari ng̃ sino mang tao. Nahulog isáng áraw sa sang̃há ang isáng batà; hindî naman malalim ang sang̃há, datapuwa't nagcátaong siya'y dumaraan doon, ang guinawâ niya'y tinulung̃an niya ang batà sa pag-ahon doon. Napagtantô ng̃ amá ng̃ batà ang nangyaring iyón, pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapalò siya nito ng̃ anim sa guitnà ng̃ daan at sacâ ipinasunog pagcatapos ang yantóc. ¡Cakilakilabot iyón! Tumatacbó sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya ng̃ tagapalo at sinisigawan siya ng̃ gobernadorcillo: "¡Mag-aral ca! mabuti pang malunod na ng̃a ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya ng̃ sakit mo."

At hindî nalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit sa baculan ng̃ cúlang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang cahahandóg sa canya ng̃ canyang ama.

Páhiná 233—¿Anó ang guinawâ mo?—ang sa canyá'y itinanóng ng̃ canyáng mg̃a caibigang babae.

—¡Walâ acóng ibang sucat máibigay!—ang isinagót, at canyáng inilihim sa pamamag-itan ng̃ isáng tawa ang luhà ng̃ canyáng mg̃a matá.

—¿At anó ang canyáng gágawin sa iyong relicario?—ang sa canyá'y sinabi ni Victoria.—Binigyán siyá isáng araw ng̃ salapî. Ng̃uni't ang guinawâ ng̃ sanlazarohin ay inilayô sa canyá ang salapíng iyón sa pamamag-itan ng̃ isáng patpat: ¿anó ang gágawin niyá sa salapî sa gayóng walâ sino mang tumangáp ng̃ anó mang bágay na gáling sa canyá? ¡Cung macacain sana ang relicario!

Tiningnán ni María Clara ng̃ boong pananaghilì ang mg̃a babaeng nagbibilí ng̃ mg̃a cacanín, at ikinibít ang mg̃a balicat.

Ng̃uni't lumápit ang sanlazarohín sa baculan, kinuha ang hiyás na cumináng sa canyáng mg̃a camáy, lumuhód, hinagcán ang hiyás na iyón, at saca nagpugay at bago isinubsób ang canyáng noó sa alabóc ng̃ bacás ng̃ dalaga.

Ikinublí ni María Clara ang canyáng mukhâ sa canyáng abanico at dinalá ang panyô sa canyáng mg̃a matá.

Samantala'y lamapit ang isáng babae sa culang palad na anaki'y nagdárasal. Lugáy at gusamót ang canyáng mahabang buhóc, at sa liwanag ng̃ ilaw ng̃ mg̃a faról ay napanood ang payát at namumutlâ ng̃ mainam na pagmumukhâ ng̃ ul-ol na si Sisa.

Ng̃ maramdaman ng̃ sanlazarohin ang paghipò sa canyá, nagpacasigawsigaw, at tumindíg sa isáng lucsó. Ng̃uni't humawac sa canyáng bísig ang ul-ol na babae, sa guitnâ ng̃ malakíng pang̃ing̃ilábot ng̃ tao, at itó ang canyáng sinabi:

—¡Magdasál tayo! ¡magdasál tayo! ¡Ng̃ayón ang caarawan ng̃ mg̃a patáy! Ang mg̃a ilaw na iyá'y siyáng mg̃a búhay ng̃ mg̃a tao; ¡ipagdasál natin ang aking mg̃a anác na lalaki!

—¡Ilayô ninyó ang babaeng iyán, papaglayuin ninyó silá! sa pagca't mahahawa ang ul-ol na babae!—ang sigawan ng̃ caramihang tao, datapwa't waláng mang̃ahás na lumapit sino man.

—¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón sa campanario? ¡Ang ilaw na iyón ang aking anác na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan ng̃ isáng lúbid! ¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón na convento? Ang ilaw na iyón ang aking anác na si Crispín, ng̃uni't hindî co silá paroroonan sa pagca't may sakit ang cura at siya'y maraming mg̃a onza, at ang mg̃a onza'y nang̃awawalâ. ¡Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluwá ng̃ cura! Dinadalhán co siyá ng̃ amargoso at zazalidas; punongpunô ang aking halamanan ng̃ mg̃a bulaclac at dating may Páhiná 234dalawa acong anác na lalaki. ¡Dati acóng may halamanan, nag-aalagà aco mg̃a bulaclac at dating may dalawá acóng anác na lalaki!

—¡Dáting may halamanan aco't mg̃a bulaclác, aco'y dating may mg̃a anác na lalaki, halamanan at mg̃a bulaclác!

—¿Anó na ba ang nagawâ mong magaling sa cahabághabág na babaeng iyán?—ang tanóng ni María Clara cay Ibarra.

—¡Walâ pa! siya'y nawala ng̃ mg̃a araw na itó sa bayan at hindi nangyaring siya'y masumpung̃an!—ang isinagót ng̃ binatang nagdadaláng cahihiyan—Bucod sa roo'y totoong marami ang aking guinawâ, ng̃uni't huwág ca sanang mahapis; ipinang̃acò sa akin ng̃ curang tutulung̃an niyá acó, tulóy ipinagtagubilin niyá sa akin ang malaking pag-iing̃at at paglilihim sa pagca't tila mandin isang cagagawán ng̃ guardia civil ¡Totoong ipinagmamalasakit ng̃ cura ang babaeng iyán!

Casasabi pa ng̃ gayóng bágay ng̃ caniláng makitang hindî inihahatíd cung di kinacaladcad ang ul-ol na babae ng̃ isáng soldado: aayaw sumama si Sisa.

—¿Bákit ba ninyó hinuli ang babaeng iyán? ¿Anó ang canyáng guinawá? ang tanong ni Ibarra.

—¿Cung bákit? ¿Hindî ba ninyô nakita cung paano ang guinágawâ niyáng pag-iing̃ay?—ang sagót ng̃ tagapag-ing̃at ng̃ catahimican ng̃ bayan.

Minagalíng ni María Clarang umuwî na, sa pagca't lumipas sa canyá ang tuwá at casayahan.

Pagdatíng niyá sa pintuan ng̃ canyáng bahay, canyáng naramdamang naragdagan ang canyáng capanglawan, ng̃ canyáng mahiwatigang aayaw pumanhíc at nagpapaalam ang nang̃ing̃ibig sa canyá.

Pumanhíc sa hagdanan si María Clarang ang sumasaisip ay totoong nacayayamot ang mg̃a araw ng̃ fiesta, pagcá dumarating ang mg̃a panauhing tagaibang bayan.

XXVIII.

MANG̃A SULAT

Sa pagca't waláng anó mang mahalagang nangyayari sa mg̃a taong sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabí ng̃ sinusundang araw ng̃ fiesta at gayón din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang araw na itó ng̃ pagsasayá, cung di lamang inaacala naming baca sacalì hang̃aring maalaman ng̃ sino mang bumabasang taga ibang lupaín cung paano ang guinagawá ng̃ mg̃a filipino sa caniláng mg̃a pagpifiesta. Sa ganitóng cadahilana'y sisipiin naming hindî daragdaga't hindî babawasan ang iláng mg̃a sulat, na ang isá sa canila'y ang sa "corresponsal" ng̃ isang pamahayagang matimtiman at tinatang̃i sa Maynilà, na cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalitá. Ang mg̃a bumabasa sa amin ang siyá ng̃ bahalang magpunô sa ilang maliliit at calacarang mg̃a cauculan.

"Tang̃i cong caibigan: cailan ma'y hindî pa acó nacapapanood, at inaacalà cong hindî na acó macapapanod pa sa mg̃a lalawigan ng̃ isáng fiestang tungcòl sa religióng totoong dakilà, maningning at nacababagbag ng̃ loob, na gaya ng̃ pagsasayáng guinagawa sa bayang ito ng̃ mg̃a totoong cagalanggalang at mg̃a banal na mg̃a paring Franciscano."

"Pagcaramirami ng̃ dumalo: nagtamó acó rito ng̃ ligayang bumati sa halos lahát ng̃ mg̃a castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong cagalanggalang na mg̃a Paring Agustino na na sa lalawigang Batang̃an, sa dalawang cagalanggalang na mg̃a Paring Dominico, na ang isá sa canila'y ang totoong cagalanggalang na Páhiná 236si Pári Fray Hernando de la Sibyla, nasa canyáng pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang itó, bagay na hindî dapat calimutan magpacailan man ng̃ mg̃a carapatdapat na mg̃a tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang maraming mg̃a caguinoohang taga lalawigang Tang̃uay, Capangpang̃an, ang maraming mayayamang mg̃a taga Maynilà at maraming mg̃a banda ng̃ música, at ang isá sa canila'y ang lubháng mainam na banda sa Pagsanghán, pag-aari ng̃ guinoong Escribanong si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang mg̃a insic at mg̃a indio, na taglay ng̃ mg̃a insíc ang canilang talagang dating caugaliang pagca maibiguíng macakita ng̃ iba't ibang bagay, at ng̃ mg̃a indio ang caniláng asal na mapamintacasi, hinihintay nilá ng̃ maalab na pagmimithî ang pagdating ng̃ araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang caniláng mapanood ang palalabasing "comico-mímico-lirico-coreográfico-dramático," at ng̃ magawá ang bágay na itó'y sila'y nagtayò ng̃ isáng malaki at maluang na tablado sa guitnâ ng̃ plaza."

"Ng̃ icasiyam na oras ng̃ gabi ng̃ araw na icasampô nitóng buwan, araw na sinusundan ng̃ fiesta, pagcatapos ng̃ isáng masaráp at saganang hapunang inihandóg sa amin ng̃ Hermano Mayor, tinakhan naming lahát na mg̃a castila't mg̃a fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtóg ng̃ musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at ng̃ úgong ng̃ mg̃a cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan ng̃ mg̃a guinoo ng̃ bayan, ang tinutung̃o'y ang convento upang cami'y sunduin at ihatíd sa lugar na nahahandâ at iniuucol sa amin at ng̃ doo'y panoorin namin ang catuwaang palalabasin."

"Napilitan caming pahinunod sa gayóng magandáng anyaya, bagá man lalo sanang minamagaling co pa ang magpahing̃alay sa mg̃a bisig ni Morfeo, at pagcalooban ng̃ masanghayang pagpahing̃alay ang aking nananakit na mg̃a laman at buto, salamat sa nilundaglundag ng̃ lulanáng sa ami'y ipinagcaloob ng̃ Gobernadorcilio sa bayan ng̃ B."

"Nanaog ng̃a camí at aming hinanap ang aming mg̃a casamang humahapon bahay na pag-aari rito ng̃ mapamintacasi at mayamang si don Santiago de los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Bernardo Salvi na cura nitóng bayan, at ang totoóng cagalanggalang na si Párì Fray Damaso Verdolagas, na sa tanging biyayà ng̃ Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canya'y guinawa ng̃ camáy na pusóng, na ang casama'y ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Hernando de la Sibyla at ang banál na cura sa Tanawan at iba pang mg̃a castilà, ang siyang mg̃a panauhín ng̃ mayamang filipino. Diya'y nagtamó caming capalarang pangguilalasan, hindî lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagaling̃ang magpamuti ng̃ may-ari ng̃ Páhiná 237bagay, bagay na hindî caraniwan sa mg̃a taong tubò rito, cung di naman ang camahálmahalan, cágandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya'y tunay at ganáp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtóg ng̃ lalong caayaayang músicang likhá ng̃ mg̃a alemán at ng̃ mg̃a italiano, sa canyáng mainam na piano, na anó pa't ang canyáng cagaling̃ang tumugtóg ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lubós sa cagaling̃ang binibini, at inililihim ang canyang mg̃a carapatán sa madláng caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canya'y handóg. Hindî co dapat iwan sa tintero, na sa bahay ng̃ nag-anyaya'y pinainóm cami ng̃ champaña at masasarap na mg̃a licor ng̃ boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hindî nagbabago ng̃ kilalang mamumuhunan."

"Pinanood namin ang palabás. Kilala na po ninyó ang ating mg̃a artistang si na Ratia, Carvajal at Fernandez; camí lamang ang nacaunawa ng̃ canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang mg̃a taong walang pinag-arala'y walang napagtantò cahi't babahagya. Magaling ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos nilá: isang pagcantáng hidwa ng̃ caunti sa música ang guinawa ni Balbino, datapuwa't catacatacá ang cabooan at ang canilang pagpupumilit sa mabuting pagganap. Lubháng naibigan ng̃ mg̃a indio at lalong-lalò na ng̃ gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita ng̃ malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming sáyang daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y umagaw, bagay na sa canyáng balac ay lalò sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung hindî mangyaring talban ang gigante cung di sa púsod lamang, na gaya baga ng̃ isang nagng̃ang̃alang Ferragús, ayon sa nababasa sa casaysayan ng̃ buhay ng̃ Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala ng̃ gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si Parì Fray Damaso, taglay iyáng cagandahan ng̃ púsong siyang ikinatatangì niyá, at ang idinagdag pa'y cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap ng̃ paraan at ng̃ canyáng masunduan ang púsod ng̃ gigante upang sa gayo'y canyang mápatay."

"Hindî co pô kinacailang̃ang sabihin sa inyong samantalang guinágawâ ang pagpapalabas ay di itinulot ng̃ Rothschild na filipinong magculang ng̃ ano man sa cagandahan ng̃ canyang loob: ang mg̃a sorbete, mg̃a limonada gaseosa, mg̃a refresco, mg̃a matamis, mg̃a alac at iba't iba pa'y saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininóng totoó, at na sa catuwiran ng̃a ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon ng̃ kilala at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos na ninyo, ay dapat na siyáng manguló búPáhiná 238cas sa pagbebendición ng̃ unang bató na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatayò sa udyóc ng̃ malaking nais na macagawâ ng̃ magalíng. Ang carapatdapat na calahing itó ng̃ mg̃a Pelayo at ng̃ mg̃a Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtantò co'y tubò sa ating bayani at uring mahál na mg̃a lalawigan sa dacong Timugan ng̃ España ang isá sa canyáng mg̃a nunò sa amá, na marahil ay isá sa mg̃a unang kinasama ni Magallanes ó ni Legaspi) ay hindi rin napakita sa mg̃a nalalabing oras ng̃ araw, dahil sa caunting sakit na canyáng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mg̃a bibig ang canyáng pang̃alang ipinang̃ung̃usap lamang upang purihin, mg̃a pagpupuring hindî mangyayaring di mauuwî sa icararang̃al ng̃ España at ng̃ tunay na mg̃a castilang gaya na ng̃â natin, na cailan ma'y hindî natin pinasisinung̃aling̃an cailan man ang ating dugô, cahit magpacáramirami ang mg̃a maguing cahalò."

"Napanood namin ng̃ayóng icalabing isá ng̃ buwan, sa dácong umaga, ang isáng nangyaring lubháng nacababagbag ng̃ loob. Hayág ng̃â at talastás ng̃ lahát na sa araw na itó'y cafiestahan ng̃ Virgen de la Paz (Virgen ng̃ Capayapaan), at itó'y ipinagsasayá ng̃ mg̃a Hermano (capatíd) ng̃ Santisimo Rosario Búcas ang cafiestahan ng̃ Pintacasing si San Diego, at sa fiestang iyá'y lubhang nakikitulong ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pang̃atlóng Hanáy). May isáng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang itó sa paglilingcód sa Dios, at dumaratíng ang ganitóng gawáng cabanalan hanggang sa panggaling̃an ng̃ santong pagcacasamaan ng̃ loob nilá, gaya na ng̃â nitong hulíng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan ng̃ dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balità, na hindî iba't ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso, na siyáng lalagay búcas sa sadyang licmúan ng̃ Espiritu Santo, at ayon sa maacalà ng̃ lahát ay hindî malilimutang paunlacán ng̃ religión at ng̃ literatura."

"Alinsunod ng̃â sa aming sinasaysay, napanood namin ang isáng nangyaring lubháng nacapagtuturò at nacababagabag ng̃ loob. Lumabas sa sacrista ang anim na mg̃a bata pang mg̃a "religioso" (fraile), ang tatlo sa canila'y upang mangagmisa at ang tatló ng̃ mag-"acolito", nanicluhod sila sa harap ng̃ altar, at kinanta ng̃ "celebrante" (ang magmimisa) na itó ng̃a'y ang totoong cagalanggalang na si párì Fray Hernando Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging pasimulâ ng̃ procesión sa paliguid ng̃ simbahan, taglay yaóng mainam na voces at anyong mataimtin na sa canyá'y kinikilala ng̃ lahat at siyang lubós na ipinaguiguing dapat niyá sa pangguiguilalas ng̃ madla. Pagca tapos ng̃ "Surge Domine", pinasimulan ang procesión ng̃ gobernadorcillo, na nacafrac, dalá ang "guión" Páhiná 239at may casunod na apat na sacristang may hawac na mg̃a insensario. Sumusunod sa caniláng licuran ang mg̃a cirial na pilac, ang caguinoohan ng̃ bayan, ang mahahalagang mg̃a larawang nasusuutan ng̃ sutlang raso at guintô ni na Santo Domingo at San Diego, at ng̃ Virgen de la Paz na may isáng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may mg̃a planchang pilac na dinorado, handóg ng̃ banál na capitang paradong si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapát uliranin at hindî casiya ang siyá'y ibantog magpacailán man. Nalululan ang lahát ng̃ mg̃a larawang itó sa mg̃a carrong pílac. Sumusunod caming mg̃a castilà at ang ibáng mg̃a religioso sa licuran ng̃ Iná ng̃ Dios: tinatangkililc ng̃ isáng páliong dalá ng̃ mg̃a cabeza de barangay ang "oficiante" at ang wacás ng̃ procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan ng̃ Guardia Civil. Inaacalà cong hindî na cailang̃ang sabihing caramihang mg̃a "indio" ang siyáng bumubuo ng̃ dalawang hanay ng̃ procesión, na pawang may tang̃ang candílang may ning̃as at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog ang música ng̃ mg̃a marcha religiosa; ulit-ulit na putóc ang siyáng guinágawa ng̃ mg̃a bomba at ng̃ mg̃a apóy na rueda. Nacapangguiguilalás ang panonood ng̃ cahinhinán at níng̃as ng̃ loób na iniuudióc sa pusò ng̃ mg̃a nanampalataya sa caniláng wagás at malaking pananalig sa Vírgen de la Paz ang pagdiriwang na lubós at marubdób na pamimintacasing guinágawâ nating nagtamó ng̃ palad na ipang̃anác sa lílim ng̃ casantasantahan at waláng báhid na dung̃is na bandera ng̃ España sa ganitong mg̃a cafiestahan."

"Ng̃ matapos ang procesio'y pinasimulán ang misa, na sinasaliwan ng̃ orquesta at ng̃ mg̃a artista ng̃ teatro. Ng̃ matapos na ang Evangelio'y pumanhík sa púlpito ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Manuel Martín, agustinong nanggáling sa lalawigang Batang̃an, na pinagtakhán ng̃ mg̃a nakikinig na páwang nang̃abitin sa canyáng pananalitâ, lalonglalò na ang mg̃a castíla, sa pagpapasimulâ ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ wícang castílà, na sinaysay ng̃ boong cabayanihan sa mg̃a pananalitang magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcáp na ancáp, na anó pa't pinúpuspos ang aming mg̃a púsò ng̃ mataimtim na pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitóng pang̃ung̃usap ng̃â ang siyáng marapat ilagdâ sa dinaramdam, ó ating dinaramdam pagcâ nauucol ang sinasaysay sa Vírgen ó sa ating sinisintang España, at lálonglálo na pagcâ naisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari namán sa bagay na itó, ang mg̃a caisipán ng̃ isáng príncipe ng̃ Iglesia, na si "señor Monescillo," na mapapagtitibay na siyáng dináramdam ng̃ lahát ng̃ mg̃a castilà."

"Ng̃ matápos ang misa'y pumanhíc camíng lahát sa convento, na casama ng̃ mg̃a caguinoohan sa bayan at ibá pang mahahalagáng mg̃a tao, at doo'y Páhiná 240hinandugán silá ng̃ boong cagandahan ng̃ loob, pagpipitagan at casaganaang siyáng kinaugalian ng̃ totoong cagalanggalang na si Párì Fray Salví, na inalayan nilá ng̃ mg̃a tabaco at mg̃a pagcaing inihandâ ng̃ Hermano Mayor sa sílong ng̃ Convento na handâ sa lahát ng̃ mg̃a nagcacailang̃ang patahimikin ang mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ sicmurà."

"Waláng naguíng caculang̃ang anó man sa loob ng̃ maghápon upang bigyáng casiyahan ang fiesta at ng̃ upang manatili ang masayáng caasalán ng̃ mg̃a castilà, na sa mg̃a gayóng capanahuna'y hindî mangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa mg̃a "canción" ó mg̃a sayaw, at cung minsa'y sa mg̃a waláng cahulugan at masayáng mg̃a paglilibáng, palibhasa'y may mg̃a púsong mahál at malacás, na anó pa't hindî nacararaig sa canilá ang mg̃a pighati, at sucat na ang magcapisan ang tatlóng castilà sa alin mang lugar, upang doo'y tumácas ang calungcutan at samâ ng̃ loob. Pinag-aláyan ng̃â sa maraming bahay si Terpsícore datapuwa't lalonglalo na sa marilág na cayamanyamanang filipino na pinagpiguing̃an sa amin sa pagcain. Hindî co na kinacailang̃ang sabihin pô sa inyóng lubháng masaganà at masaráp ang mg̃a ipinacain sa piguing na iyón, na masasabing pang̃alawa na ng̃ mg̃a piguing sa casalan sa Caná ó cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang nagtatamasa cami ng̃ mg̃a caligayahan ng̃ pagcaing pinamamatnubayan ng̃ isáng tagalútò ng̃ "La Campana," tumútugtog naman ang orquesta ng̃ mg̃a cawiliwiling tinig. Tagláy ng̃ cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isáng casuutang mestiza, at isáng warí'y ágos ng̃ mg̃a brillante, at siyá ng̃â, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina ng̃ fiesta. Dinamdám naming lahát na dahil sa isáng hindî namán malubháng pagcápatapiloc ng̃ canyáng magandang paa'y hindî siya nangyaring nagcamit ng̃ mg̃a ligaya sa pagsasayáw, sa pagca't cung ayon sa aming nahiwatigang siyá'y ganáp sa cagaling̃ang gumawâ ng̃ anó man, ang guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad ng̃ isáng "silfide"."

"Dumating ng̃ hapong itó ang Alcalde ng̃ lalawigan, upang bigyán ng̃ cadakilaan sa canyáng pagharáp ang gagawing "ceremonia" búcas. Dinamdám niyá ang pagsamâ ng̃ damdám ng̃ hirang na mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana'y magalíng na."

"Nagcaroon ng̃ gabíng itó ng̃ mainam na procesión, datapuwa't sasabihin co na ang bagay na itó sa aking sulat búcas, sa pagca't bucód sa mg̃a malalaking bombang sa aki'y nacatulíg at halos nacabing̃i, acó'y totoong pagód at nahahapay na acó sa pag-aantoc. Samantalang binabawì co ang lacás sa mg̃a bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa catre ng̃ convento, hinahang̃ad co, tang̃i Páhiná 241cong caibigang cayó'y matamó ng̃ magandang gabi at hanggang búcas, isáng araw na dakilà."

Itó ang isinulat ng̃ mabait na corresponsal. Tingnán namán natin ng̃ayón cung anó ang isinulat ni capitang Martín sa canyáng catotong si Luis Chiquito.

"Minamahal cong Choy: Magmadalî cang pumaríni, cung mangyayari; sapagca't ang fiesta'y totoong masayá; súcat ang matantô mong hálos natumbá ang bangcâ ni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni capitang Tiago ang canyáng tayâ, at sa tatlong iyó'y tumamà, at pintô ng̃ pintóng palagui, caya't sa gayóng nangyari lalong nangliliit sa catuwâan si cabezang Manuel na may arì ng̃ bahay. Binasag ni Párì Dámaso, sa isáng dagoc, ang isáng ilawán, sa pagca't hanggá ng̃ayó'y hindî pa siyá tumatamà miminsan man lamang. Natalo ang Cónsul sa canyáng mg̃a sasabung̃in, at natalo sa bangcâ ang lahát ng̃ pinanalunan sa atin sa fiesta ng̃ Binyáng at sa fiesta ng̃ Pilar, sa Santa Cruz."

"Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyáng mamanugang̃in, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwa't wari'y ibig manding tumulad sa canyáng amá, sa pagca't hindî man lamang napakita ¡Sayang! Sa masíd co'y hindî siya pakikinabang̃an cailan man."

"Malakíng totoong cayamanan ang nakikita ng̃ insíc na si Cárlos sa "liampó"; naghihinala acóng may taglay siyáng anó mang lihim, isáng bato-balanì marahil: waláng tíguil ang canyáng pagdaing ng̃ sakit ng̃ úlo, na may taling panyô pagcâ tumitiguil na ng̃ untiuntî ang umíikit na sangkap ng̃ "liampó," pagcacagayo'y tumútung̃o siyá ng̃ mainam hanggáng sa halos mápabunggô na sa canyáng noo, na anaki'y ibig na totoong hiwatigan ang pag-inog na iyón. Nagcuculang tiwalà acó, dahil sa may nalalaman acóng mg̃a cawang̃is ng̃ bagay na iyóng guinágawâ."

"Paalam, Choy; magaling ang calagayan ng̃ aking mg̃a sasabung̃in, at ang aking asawa'y masayá at naglilibang."

Tumanggap naman si Ibarra ng̃ isáng maliit na liham na may pabang̃ó, na ibinigay sa canyá ng̃ gabí ng̃ unang araw ng̃ fiesta ni Andéng, na capatíd sa suso ni María Clara. Ganitó ang sabî ng̃ liham:

"Crisóstomo: Mahiguít ng̃ isáng araw na hindî ca napakikita; nahiguing̃an cong Páhiná 242may caunting dinaramdam icáw, cata'y ipinagdasal at ipinagsindi cata ng̃ dalawang malalaking candilà, bagá man sinasabi ng̃ tatay na hindî raw mabigát namán ang sakít mo. Totoong niyamót nilá acó cagabí at ng̃ayón; pinatutugtog nilá acó ng̃ piano at canilá acóng inaanyayahang sumayáw. Hindî co nalalamang lubhang marami sa ibabaw ng̃ lupà ang mg̃a nacapagbíbigay yamót. Cung hindî lamang cay Párì Dámaso na pinagpipílitang acó'y libang̃ín sa pagsasaysay ng̃ maraming bagay, acó sana'y magcuculóng sa aking silíd upang matulog. Isulat mo sa akin cung anó ang dinaramdam mo, sa pagca't sasabihin co sa tatay na icáw ay dalawin. Samantala'y inutusan cong pumaryan sa iyo si Andéng, at ng̃ ipaglutò ca ng̃ chá; magalíng siyáng maglutò at marahil ay daig ang iyong mg̃a alilà."

"Pahabol. Pagca hindî ca naparini búcas, hindî acó paparoon sa ceremonia. Calakip."

XXIX.

ANG UMAGA.

Tinugtóg ng̃ mg̃a banda ng̃ música ang "diana" sa unang pagsilang ng̃ liwayway, na anó pa't pinucaw ng̃ masasayáng tugtuguin ang mg̃a pagál na mg̃a mamamayan. Nanag-uli ang búhay at casayahan, mulíng nirepique ang mg̃a campanà at nagpasimulâ ang mg̃a putucan.

Yaon ang catapusang áraw ng̃ fiesta, yaón ang tunay na araw ng̃ cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higuít pa sa nacaraang araw. Lalong marami ang mg̃a "manong" ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalanggalang na Pang̃atlong Hánay) cay sa mg̃a manong ng̃ Santísimo Rosario, at nang̃agsising̃itî ng̃ boong cabanalan ang mg̃a manong na iyon ni San Francisco, sa caniláng paniniwalang sa gayo'y caniláng mahihiyâ, ang caniláng mg̃a capang̃agaw. Lalong marami ang bilang ng̃ mg̃a candilang caniláng binilí: nag-ani ng̃ malaking pakinabang ang mg̃a insíc na magcacandilâ, at nangag-iisip siláng pabinyag upang máipakilala nilá ang canilang pagtumbás, baga man sinanabi ng̃ ilang yao'y hindî raw sa caniláng pananampalataya sa pagca católico cung dî sa canilang nais na macapag-asawa. Datapawa't sa gayó'y sumásagot ang mg̃a babaeng banal:

—Cahi't magcagayon man, hindî mangyayaring hindî maguíng isang himala ang sabaysabáy na pag-aasawa ng̃ gayong caraming mg̃a insíc; papagbabaliking loob na silá ng̃ canicanilang mg̃a esposa.

Isinuot ng̃ mg̃a tao ang caniláng lalong magagaling na mg̃a bihisan; lumabás sa kinatataguang mg̃a cajita ang lahát ng̃ mg̃a hiyas. Sampô ng̃ mg̃a "tahur" at ng̃ mg̃a sugarol ay nagbihis ng̃ mg̃a barong bordado na may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guintô at mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandáng filósofo lamang ang nananatili sa dating suot; ang baro'y sinamáy na may mg̃a guhit na itim, nabobotones hanggang sa liig Páhiná 244maluang na zapatos at malapad na sombrerong fieltro na culay abó.

—¡Ng̃ayó'y lalò pa manding mapanglaw cayó cay sa dati!—ang sabi sa canyá ng̃ teniente mayor,—¿aayaw pô ba cayóng manacanacâ tayong magsayá, yamang maraming tayong lubhang sucat na itang̃is?

—¡Hindî ang cahulugan ng̃ pagsasaya'y dapat na gumawâ ng̃ mg̃a caululan!—ang isinagot ng̃ matandâ.—¡Itó rin ang halíng na pagtatapon ng̃ salapî sa taôn-taón! At ang lahat ng̃ ito'y ¿bakit? iwaldás ang salapî, sa gayóng macapál na totoo ang carukhaân at mg̃a pang̃ang̃ailang̃an. ¡Abá! nalalaman co na; ¡itó ang pagtatapón, ang maruming paggagalac upang matacpán ang mg̃a caraing̃an ng̃ lahát!

—Nalalaman na pô ninyóng sumasang-ayon acó sa inyóng mg̃a caisipan,—ang mulíng sinabi ni don Filipo, na tíla ibig magpakitang galit at tíla ng̃uming̃iti.—Cayó'y aking ipinagsasanggalang, datapuwa't ¿anó ang aking magagagawâ sa gobernadorcillo at sa cura?

—Magbitiw ng̃ tungcól!—ang ibinúbulong, samantalang tumutung̃o sa simbahan,—¡magbitíw! ¡Oo! cung isá sanang bagay na nagbibigay dang̃al ang tungcúling itó at hindî isáng pas-anin, ¡oo, bibitiwan co!

Punô ng̃ tao ang patio ng̃ simbahan: mg̃a lalaki't mg̃a babae, mg̃a bata't mg̃a matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na nang̃agcacahalo-halò, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na mg̃a pintúan. Amóy pólvora, amóy bulaclác, amóy incienso, amóy pabang̃ó; pinatatacbó at pinasisigaw ang mg̃a babae at pinapagtatawá ang mg̃a batâ ng̃ mg̃a bomba, ng̃ mg̃a cohete at ng̃ mg̃a buscapiés. Isáng banda ng̃ música ang tumútugtog sa tapát ng̃ convento, isáng banda namán ang naghahatid sa mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayan, ang mg̃a ibáng banda'y naglilibót sa mg̃a daang kinalaladlaran at winawagaywayan ng̃ maraming mg̃a bandera. Lumilibang sa paning̃in ang liwanag at cúlay na sarisarì, at sa pangpakinig nama'y mg̃a tínig at mg̃a úgong. Hindî nagtitiguil ang mg̃a campanà ng̃ carerepique, nagcacasalasalabat ang mg̃a coche at mg̃a calesa, na manacanacáng ang mg̃a cabayong humihila sa canilá'y nangáguiguitla dumádamba, humuhulay, mg̃a bagay na bagá man hindî casangcáp sa palatuntunan ng̃ fiesta, gayón ma'y naguiguing isáng pánooring hindî pinagbabayaran at siyáng lalong mahalaga.

Nag-utos ang Hermano Mayor sa áraw na itó ng̃ mg̃a alilà upang mang̃aghanáp sa mg̃a daan ng̃ mg̃a inaanyayahan, túlad sa nagpiguing na sinasabi sa atin ng̃ EvanPáhiná 245gelio. Hálos sápilitan ang pag-aanyaya upang uminóm ng̃ chocolate, café, chá, cumain ng̃ matamis, at iba pa. Madalás na naguiguing cawang̃is ng̃ isáng pakikipagcagalít ang guinagawang pag-aanyaya.

Gágawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmática", catulad ng̃ misa cahapong sinasaysay ng̃ carapatdapat na corresponsal, at ang bílang caibhán lámang, ang magmimisa ng̃ayo'y si Parì Salví, at sa mg̃a taong makikiníg ng̃ misa ng̃ayo'y casama ang Alcalde ng̃ lalawigan, caacbáy ang maraming mg̃a castílà at mg̃a táong marurunong, upang pakinggán si Párì Dámaso na totoong bantóg sa lalawigan. Sampô ng̃ alférez, bagá man siya'y lubháng dalá na sa mg̃a pang̃ang̃aral ni Párì Salví, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya ng̃ cagaling̃an ng̃ canyang loob at ng̃ cung mangyayari, macapanghiganti siyá sa mg̃a pagbibigay galit na sa canyá'y guinawâ ng̃ cura. Sa calakhán ng̃ pagcábantog ni Párì Dámaso'y ipinag-páuna na ng̃ corresponsal ang pagsúlat namamatnugot ng̃ pamahayagan ng̃ sumúsunod:

"Alinsunod sa aking ipinagpáuna na sa inyo sa waláng wastô cong mg̃a talata cahapó'y gayón ng̃a ang nangyari. Nagcamít cami ng̃ tang̃ing capalarang mápakinggan ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang itó, at ng̃ayó'y inilipat sa lálong malaki, bílang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa canyang mg̃a catungculan. Lumagáy ang maningning na mananalumpati ng̃ mg̃a mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at nagsaysay ng̃ carikitdikitan at cálalim-lalimang sermon, na nagbigay cabanalan sa madlâ at pinagtakhán ng̃ lahát ng̃ mg̃a binyágang naghihintay ng̃ boong pagmimithî ng̃ pagsilang sa lubhang mapagbung̃ang mg̃a labi ng̃ nacaguiguinhawang bucál ng̃ waláng hanggáng-búhay. Cadakilaan sa mg̃a cahulugan, capang̃ahasan sa mg̃a munacalà, mg̃a bagong pananalitâ, cagandahan sa anyô, catutubong mg̃a galaw, pagsasaysay na calugodlugód, calusugán ng̃ mg̃a adhicâ, nárito ang mg̃a híyas ng̃ Bossuet na castilà, na talagáng carapatdapat ng̃á ang canyáng malakíng pagcábantog hindî lamang sa mg̃a marurunong na mg̃a castila, cung di naman sa mg̃a waláng pinag-aralang mg̃a "indio" at sa mg̃a mapanglinlang na mg̃a anác ng̃ "calang̃itang imperio" (imperio ng̃ cainsican)."

Gayon man, unti ng̃ mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Párì Damaso ang isáng magaang na sipóng canyang nasaguip ng̃ gabing nagdaan: pagcatapos na siya'y macapagcantá ng̃ masasayáng mg̃a "petenera", (caraniwang kinacanta sa mg̃a lalawigang andalus, sa España), siya'y uminóm ng̃a tatlong vásong sorPáhiná 246bete at sandali siyang nanood ng̃ pinalalabas sa teatro. Dahíl sa bagay na ito'y ibig sana niyang magbitíw ng̃ pagca tagasalitâ ng̃ mg̃a wicà ng̃ Dios sa mg̃a tao, ng̃uni't sapagca't waláng ibáng makitang nacacaalam ng̃ búhay at mg̃a himalâ ni San Diego,—túnay ng̃a't natátalos ang mg̃a bagay na itó ng̃ cura, ng̃uni't kinacailang̃ang siyá'y magmisa,—pinagcaisahan ng̃ ibáng mg̃a fraile na walâ ng̃ gagaling pa sa tínig ng̃ voces ni Párí Dámaso, at lubhang túnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam na sermóng gaya na ng̃a ng̃ naisulat at naisaulo na. Dahil dito'y ang babaeng dating tagapag-ing̃at ng̃ susi'y siya'y ipinaghandâ ng̃ mg̃a limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig ng̃ mg̃a unguente at mg̃a lang̃is, binalot siyá ng̃ maiinit na mg̃a cúmot, siya'y hinilot at iba pa. Umínóm si Parî Dámaso ng̃ hiláw na itlóg na binati sa álac, at sa boong umaga'y hindî nagsalitâ at hindî man lamang nag-agahan; bahagyâ na uminóm ng̃ isáng vasong gatas, isáng tazang chocolate at lalabin-dalawang biscocho, na anó pa't tiniis niya ng̃ boong cabayanihang huwag cumain ng̃ isáng sisiw na frito at calahating quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga, sapagca't ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring macapagpaubó ang sisiw at ang queso, dahil sa capuwâ may asin at may tabá.

—¡Guinágawá ang lahat ng̃ itó't ng̃ camtan natin ang calang̃itan at magbalíc loob tayo!—ang sabi ng̃ mg̃a Hermana ng̃ V.O.T., ng̃ caniláng maalaman ang ganitóng canyáng mg̃a pagpapacahirap.

—¡Siyá'y pinarurasahan ng̃ Virgen de la Paz!—ang ibinúbulong naman ng̃ mg̃a Hermana ng̃ Santisimo Rosario, palibhasa'y hindî nilá maipatawad ang canyang pagkiling sa canilang mg̃a caaway na capuwà babae.

Lumabás ang procesión pagca alas ocho y media sa lilim ng̃ mg̃a toldang lona. Nacacahawig din ng̃ guinawâ, cahapon, baga man may isáng bagay na nabago: ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T., na mg̃a matatandang lalaki't babae, casama ang iláng mg̃a dalagang patungó na sa pagtandá, ang pananamit na dalá'y mahahabang hábitong guingón: damít na guingóng magaspáng ang sa mg̃a mahihirap, at ang sa mg̃a mayayama'y guingóng sutlâ, sa macatuwid baga'y ang tinatawag na "guingông franciscano", sa pagca't siyang lalong caraniwang gamitin ng̃ mg̃a cagalanggalang na mg̃a fraileng franciscano. Ang lahat ng̃ mg̃a mahal na hábitong iyó'y mg̃a dalísay, sa pagca't pawang galing sa convento sa Maynilà, na siyáng kinucunan ng̃ mg̃a mamamayan sa limós na ang capalit ay salapíng isinasang-ayon sa táning na halagang hindî natatawaran, cung bagá mangyayaring sabíhing cawang̃is ng̃ sa isáng tindahan. Ang halagang itóng hindî nabaPáhiná 247bawasa'y mangyaring maragdagan, ng̃uni't hindî nababawasan. Tulad sa mg̃a habitong itó'y nagbibilí ng̃ gayón ding mg̃a hábito sa monasterio ng̃ Santa Clara, na tagláy, bucód ang mg̃a tang̃ing biyáyang nacapagbibigay ng̃ maraming mg̃a indulgencia sa mg̃a patáy na pinagsasaputan, ang biyáyang lalò pa manding tang̃i: na lalò pang mahál ang halagá paga lalong lumà, gulanit at hindî na magagamit. Itinititic namin itó at baca sacaling banal na bumabasang nagcacailang̃an ng̃ gayóng mg̃a mahál na "reliquia" (anó mang bagay na guinamit ó linangcáp na ng̃a ibá), ó baca caya may matalas na isip casam-ang mámumulot ng̃ mg̃a basahang taga Europa, na ibig yumaman sa pagdadalá sa Filipinas ng̃ isáng "cargamento"" (maraming yácos na catatagang lúlan sa ísáng daóng) ng̃ mg̃a hábitong masurot at malibág, sa pagca't nagcacahalagá ng̃ labíng anim na píso ó higuit pa, ayon sa calakhán ng̃ pagcalibaguing humiguít cumulang.

Nacapatong si San Diego de Alcalá sa isáng carrong napapamutihan ng̃ mg̃a planchang pílac na nabuburdahan. May malaking capayatán ang Santo, garing mulá sa úlo hanggáng bay-awang, magagalitín at nacacaaalang-alang ang anyô ng̃ pagmumukhâ, baga mán culót ang buhóc sa úlo, na catulad ng̃ mg̃a ita. Sutlang raso na nabuburdahan ng̃ guintô ang canyáng pananamit.

Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco, pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhán lamang ay si Párì Salví ng̃ayón ang sumasailalim ng̃ palio at hindî ang makisig na si Párì Sibyla na mainam cumíyà. Ng̃uni't cung di tagláy ni Párì Salví ang magandang anyô ni Párì Sibyla, datapuwa't nagcacanlalabis naman sa canyá ang pagca anyóng banál: nacatung̃ó ang mg̃a matá; nacadoop ang mg̃a camay na ang anyó'y matimtiman at lumalacad na nacayucód. Ang mg̃a may dalá ng̃ palio'y yaón ding dáting mg̃a cabeza de barangay, na nagpapawis ng̃ boong ligaya, sa caniláng panunungcól na nakikisacristán, bucód sa silá'y manining̃il ng̃ buwis, manunubos ng̃ mg̃a taong lagalág at mg̃a dukhâ, sa macatuwid baga'y mg̃a Cristong nagbibigay ng̃ dugô dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a ibá. Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay nagpaparoo't parito sa iba't ibáng mg̃a carro, na dalá ang incensario, at canyáng manacanacang hinahandugan ng̃ úsoc nitó ang pang̃amoy ng̃ cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong ng̃ nagmumukhang caaway ng̃ tawa at magagalitín.

Dahándahán ng̃a at matimtiman ang lacad ng̃ procesióng inaacbayan ng̃ ugong ng̃ mg̃a bomba at ng̃ tinig ng̃ mg̃a cantá at músicang tungcol sa religióng ilinalaganap sa impapawid ng̃ mg̃a banda ng̃ músicang sumusunod sa licurán ng̃ bawa't carro. Samantala'y napakasipag na totoo ang pamamahagui ng̃ Hermano Mayor ng̃ malalaking mg̃a candila, na ang marami sa mg̃a nakipagPáhiná 248procesio'y nag-uwi sa canilang mg̃a bahay ng̃ maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nang̃agsusugál. Nagsisiluhód ng̃ boong gálang ang mg̃a nanonood pagca nagdaraan ang carro ng̃ Ina ng̃ Dios at nang̃agdarasal silá ng̃ taimtim sa loob ng̃ mg̃a Sumasampalataya ó ng̃ mg̃a Aba pô.

Tumiguil ang carro sa tapát ng̃ isáng báhay na sa mg̃a bintanang napapamutihan ng̃ maririkit na mg̃a pangsampáy (colgadura) ay nacasung̃aw ang Alcalde, si capitang Tiago, si María Clara, si Ibarra, ilang mg̃a castilà at mg̃a dalaga; nágcataong tumungháy si Párì Salví, datapuwa't hindî gumawâ ng̃ cahi't munting kilos na magpahalatang siya'y bumabatì ó nakikilala niyá silá; ang tang̃ing guinawá niyá'y lumindíg lamang, tinuíd ang catawán at sa gayo'y sumabalicat niyá ng̃ lalong caayusan at gandá ang "capa pluvial."

Sa dacong ibabâ ng̃ bintana'y may isáng dalagang nacalúlugód ang gandá ng̃ mukhâ, mahalagá ang suut na damít at may kílic na isáng musmós na lalaki. Marahil siyá'y sisiwa ó taga pag-alagà lamang, sa pagca't ang sanggól na iyó'y maputi at mapulá ang buhóc, samantalang ang dalaga'y caymangguí at mahiguít pa sa caitimán ng̃ azabache ang canyáng mg̃a buhóc.

Pagcakita sa cura, iniunat ng̃ musmós ang canyáng maliliit na bísig, tumawa niyáng táwang hindî nacapagbibigay sákit at hindî namán pighati ang nacapagpapatawá, at sumigáw ng̃ pautál sa guitna ng̃ isáng sandalíng catahimican: ¡Tá ...tay! ¡Tatay! ¡Tatay!

Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw ng̃ bibig ng̃ sanggól na lalaki at patacbóng lumayô roong taglay ang totoong malaking cahihiyan. Umiyác ang bátà.

Nang̃agkindatan ang mg̃a mapaghinala, at nang̃agsing̃ití ang mg̃a castilang nacamasid ng̃ gayóng maiclíng pangyayari. Naguing pulá ang catutubong pamumutla ni Párì Salví.

At gayón ma'y wala sa catuwiran ang táo: hindî man lamang nakikilala ng̃ cura ang babaeng iyón, siya'y taga-ibang bayan.

XXX.

SA SIMBAHAN.

Mulâ sa isá hanggang sa cabiláng dúlo'y punô ang camálig na ípinalalagá'y ng̃ mg̃a táong yaó'y bahay ng̃ Lumaláng sa lahát.

Nang̃agtutulacán, nagsisicsican, nang̃agdudurugan ang isá't isá, at nang̃agdaraing̃an ang iláng lumálabas at ang maraming nagsisipasoc. Malayò pa'y iniuunat na ang camáy sa pagbabasâ ng̃ mg̃a dalirì ng̃ túbig na bendita, ng̃uni't caguinsaguinsa'y dumárating ang isáng álon ng̃ pagtutulacán at napapalayô ang camay: Nariring̃ig pagca nagcacagayon ang isáng áng̃il, nagmúmura ang isáng babaeng nayapacan, datapuwa't hindî tumitiguil ang pagtutulacán. Ang iláng matandang lalaking naisasawsaw ang mg̃a dalirì sa tubig na iyóng culay pusalí na, palibhasa'y naghúgas ng̃ camáy roon ang boong báyan, bucód pa sa mg̃a taga-ibáng báyang doo'y dumarayo, ipinapahid ang túbig na iyón ng̃ boong pamimintacasi, baga mán sila'y nahihirapan dahil sa casicpán, sa caniláng bátoc, sa puyó, sa noo, sa ilóng, sa babà, sa dibdib at sa púsod, sa caniláng pananalig na sa gayó'y caniláng nabebendita ang mg̃a bahaguing iyón ng̃ catawán, bucód sa hindî silá magcacasakit ng̃ paninigás ng̃ liig, ng̃ sakít ng̃ úlo, ng̃ pagcatuyô, ng̃ hindî pagcatúnaw ng̃ kinacain. Ang mg̃a cabataan, marahil sa sila'y hindî totoong masasactín ó baca cayâ naman hindî silá naniniwala sa mahal na gamót na íyón, bahagyâ na niláng binabasâ ang cáduloduluhan ng̃ caniláng daliri—at ng̃ walang anó mang masabi sa canilá ang mg̃a mapamintacasing tao,—at cunuwa'y canilang ipinapahid sa caniláng noó, na, ang catotohana'y hindî nilá isinasayad. "Marahil ng̃a'y bendita ang túbig na iyán at taglay ang lahát ng̃ mg̃a sinasabi",—ang iniisip marahil ng̃ sino máng dalaga,—"ng̃uni't may isáng culay na" ...!

Bahagyâ na macahing̃á roon, mainit at amóy háyop na dalawá ang páa; datapuwa't catumbás ng̃ lahá't ng̃ pagcacahirap na iyón ang magsesermong as Páhiná 250sermông yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad ng̃ bayan. Ito ang sinabì ng̃ matandáng Tasio.

—¡Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermôn! ¡Isá lamang táo at sa minsan lamang na paggawâ! ¡Ang icatlóng bahagui ng̃ ibinabayad sa mg̃a comediante na mangagpapagal sa loob ng̃ tatlóng gabí!... ¡Tunay ng̃a marahil na cayo'y mayayaman!

—¿At bakit namán mawawang̃is ang bagay na iyán sa isáng comedia?—ang isinagót na masamá ang loob ng̃ mapúsoc na maestro ng̃ mg̃a Hermano ng̃ V.O.T.; ¡nacahuhulog ng̃ mg̃a caluluwa sa infierno ang comedia, at nacapapasalang̃it ang sermón! Cung huming̃i siyá ng̃ sanglibo'y babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ...

—¡Cahi ma't comedia, cung sa ganáng akin!—ang isinisigaw naman sa galit ng̃ isá.

—¡Naniniwalà acó, palibhasa'y magalíng na totoo ang inyóng pagca unawà sa kinauuculan ng̃ comedia at ng̃ sermón!

At yumao ang pusóng, na hindî inalumana ang guinagawâ ng̃ magagaliting maestro na mg̃a paglait at masasamang húlang mangyayari sa daratning búhay ni matandáng Tasio sa hinaharáp na panahón.

Samantalang hinihintay ang Alcalde, nágpapawis at naghihicab ang mg̃a tao; iguinagalaw sa hang̃in ang mg̃a paypáy, mg̃a sombrero at mg̃a panyô; nang̃agsisigawan at nang̃ag-iiyacan ang mg̃a batà, bagay nagbíbigay pagál sa mg̃a sacristan na pagpapalabas sa mg̃a batang iyón sa simbahan. Ang gawáng ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili ng̃ matalas na caisipan at malumanay na maestro ng̃ Cofradía ng̃ Santisimo Rosario:

—"Pabayaan ninyóng lumapit sa akin ang mg̃a báta," anáng áting Pang̃inoong Jesucristo, ng̃uni't dito'y dapat ng̃ unawaing yaó'y ucol lamang "sa mg̃a batang hindî umiiyac."

Ganitó ang sinasabi ng̃ isá sa mg̃a matatandang babaeng nanánamít ng̃ guingón, si Hermana Pute bagá, sa isáng babaeng may anim na taón na ang gúlang na canyáng apó, na nacaluhód sa canyáng tabi:

—¡Condenada! ¡itahimic mo ang iyóng isip, at macaririnig ca ng̃ isáng sermóng gáya ng̃ sa Viernes Santo!

At sacâ pinacacurotcurót, na anó pa't pinucaw ang cabanalan ng̃ batang babae, na ikinibit ang mukhâ, pinahabà ang ng̃úso at pinapagcunót ang mg̃a kílay.

Humihimláy ang iláng mg̃a lalaking nacapaningkayád sa tabí ng̃ mg̃a conPáhiná 251fesionario. Ang acalà ng̃ ating matandang babaeng nagng̃ung̃ung̃uya ng̃ mg̃a dasal at pinatatacbó sa canyáng mg̃a dalírì ang mg̃a butil ng̃ canyáng cuintás, na ang guinágawang pagtang̃ô ng̃ isáng matandáng lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagáng gayón ang lalong magalíng na pagsang-ayon sa mg̃a calooban ng̃ Lang̃it, caya't ang guinawâ niya'y untitunti niyáng guinagád ang gayóng anyô.

Na sa isáng sûloc si Ibarra; nacaluhód si María Clara sa malapit sa altar mayor, sa isáng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan ng̃ mg̃a tao sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sacristán. Nacaupô si capitang Tiagong nacasúot ng̃ frac sa isá sa mg̃a bangcóng laan sa mg̃a pinunò, dahil sa bagay na itó'y ang isip ng̃ mg̃a insíc na sa canyá'y hindî nacakikilala'y gobernadorcillo rin siyá cayá't hindî nang̃ang̃ahás na sa canyá'y lumapit.

Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyáng Estado Mayor, (ang mg̃a guinoong sa canyá'y umaacbay), doon sa sacristía silá nagmulà at siyá'y lumucloc sa isá sa mg̃a maiinam na mg̃a sillóng nacapatong sa ibabaw ng̃ isáng alfombra. Pangdakilà ang casuutan ng̃ Alcalde at sa canyá'y nacalagáy ang banda ni Cárlos III at apat ó limáng mg̃a condecoración (mg̃a saguisag na inilalagáy sa dibdib, tandâ ng̃ sa nagdadala'y pagbibigay unlác ng̃ isáng harì ó ng̃ cataastaasang pûnò sa isáng nación.)

—¡Abá!—ang bigláng sinabi ng̃ isáng tagabukid; ¡isáng civil na nacasuot comediante!

—¡Tangá!—ang isinagót ng̃ canyáng calapit at siyá'y sinicó;—¡iyán ang principe Villardo na ating nakita cagabí sa teatro!

Tumaas ng̃â ang calagayan ng̃ Alcalde sa mg̃a matá ng̃ báyan at siyá'y ipinalagay na encantadong principe, na nácapanalo sa mg̃a gigante.

Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mg̃a nauupô, ang mg̃a natutulog ay nang̃águisíng dahil sa cacacampanilla at sa matunóg na voces ng̃ mg̃a cantór. Tila totoong natutuwâ si Párì Salví, baga man siyá'y may mukhang walang caibigan, sa pagca't sa canyá'y naglilingcód na diácono at subdiácono ang dalawá pa namáng agustino.

Bawa't isá'y nagcantâ, ng̃ dumatíng ang úcol na panahón, baga man humiguit cúmulang na nagdaraan sa ilóng ang caniláng voces at malabò ang pang̃ung̃usap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nang̃ing̃inig ang voces at hindî mamacáilang nasirà ang tono, na anó pa't malaki ang ipinagtataca ng̃ mg̃a táong sa canyá'y nacakikilala. Gayón ma'y gumágalaw siya ng̃ makinig na anyô at hindî nag-aang-ang; ikinácanta ang "Dominus vobiseum" ng̃ taimtim Páhiná 252sa loob, ikinikiling ng̃ caunti ang úlo at tumiting̃ala sa "boveda," (bubung̃an ng̃ simbahan). Sa pagmamasid ng̃ pagtanggáp niyá ng̃ asó ng̃ incienso, masasabing totoo ng̃â ang sabi ni Galeno, na naniniwaláng pumapasoc daw ang úsoc sa bao ng̃ úlo, pagcaraan sa bútas ng̃ ilóng na ang tulóy ay sa salaang but-ó, sa pagca't siya'y lumilindig, iniiling-ay ang úlo sa lícod, pagcatapos ay lumalacad na patung̃ó sa guitnâ ng̃ altar ng̃ lubháng malakíng pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa cagaling̃ang cumíyà ang comedianteng insíc ng̃ gabing nagdaang nacadamít emperador, may pintá ang mukhâ may maliliit na bandera sa licód, ang balbás ay buntót ng̃ cabayo at macapal ang "suclas" ng̃ sapín.

—Hindî ng̃â mapag-alinlang̃anan, higuit ang camahalang umanyô ng̃ isáng cura namin cay sa lahat ng̃ mg̃a emperador.

Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Párì Dámaso. Nang̃agsiupô sa caniláng mg̃a sillón ang tatlóng sacerdote, na ang anyó'y nacapag-bibigáy ulirán sa cahinhinan, ayon sa sasabihin marahil ng̃ may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan silá ng̃ Alcalde at ibá pang mg̃a taong may vara at may bastón; humintô ang música:

Pamucaw ang paghaliling iyón ng̃ catahimican sa úgong sa ating matandáng Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa música. Túlad cay Segismundo ó gaya ng̃ "cocinero" sa kinathang búhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay tuctucan ang canyáng apóng babae, na nacatulog din. Ito'y umatung̃al, datapuwa't pagdaca'y nalibang ng̃ makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae sa lubós na pananalig at sa caalaban ng̃ loob.

Pinagsicapan ng̃ lahat na maipacaguinhawa ng̃ anyô; naningcayad ang mg̃a waláng bangcô, umupô sa lupà ó sa caniláng sariling paa ang mg̃a babae.

Tináhac ang caramihan ni Párì Dámaso, na pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawáng sacristan at sinusundan ng̃ isáng capuwa niya fraileng may daláng isáng malaking cuaderno. Nawala siyá pagpanhíc sa hagdanang palicawlicaw, ng̃uni't pagdaca'y mulíng sumipót ang canyáng mabilog na úlo, pagcatapos ay ang canyáng macacapal na bátoc at sumunod agad-agad ang canyáng catawan. Tuming̃in sa magcabicabila ng̃ boong capanatagan ng̃ loob at uubo-ubó; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isáng tang̃ing kiráp, na hindî calilimutan sa canyáng mg̃a pananalang̃in ang casintahan ni María Clara; tinitigan ng̃ ting̃ing may towa si Párì Sibyla at saca niya sinulyap ng̃ ting̃íng calakip ang pagpapawalang halagá si Párì Manuel Marsing cahapo'y nagsermón. Ng̃ matapos ang ganitóng pagsisiyasat; lining̃on ang casama ng̃ paalimís at sa canyá'y sinabi: "MagpacaPáhiná 253talino, capatid!—Binucsan nitó ang cuaderno.

Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isáng bahaguing bucód ang sermóng itó. Isáng binatang nag aaral ng̃ panahóng iyón ng̃ taquigrafia at malakíng totoo ang pagcalugód sa mg̃a dakilang mananalumpati ang siyáng umalalay ng̃ pagtititic samantalang nagsasaysay si Párì Dámaso; at salamat sa ganitóng guinawa'y mailalagdâ namin dito ang isáng bahagui ng̃ pang̃ang̃aral tungcól sa religión sa mg̃a lupaing iyón.

XXXI.

ANG SERMON.

"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti".—"At ibinigay mo sa canilá ang espíritu mong magaling upang caniláng iturò at hindî mo inalís sa caniláng bibig ang iyóng maná at binigyán mo silá ng̃ tubig sa caniláng pagcauhaw!"

"Mg̃a salitang ipinang̃usap ng̃ Pang̃inoon sa pamamag-itan ng̃ bibig ni Esdras, icalawáng aclát, icasíyám na bahagui, icadalawampong tulâ."

Sa udyóc ng̃ pangguiguilalás ay sinulyáp ni Párì Sibyla ang nagsesermón; namutla at lumun-oc ng̃ laway sa Párì Manuel Martin: marikit ang sermóng iyón cay sa canyáng sermón.

Ayawan cong nahiwatigan ni Párì Dámaso ang gayóng bagay ó baca cayâ naman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubóng macailan at ikinapit ang dalawang camáy sa palababahan ng̃ púlpitong mahal. Sumása tapat ng̃ canyáng úlo ang Espiritu Santo na bago lamang capípinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang tucâ.

"¡Cárilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cábanalbanalang mg̃a sacerdote, mg̃a cristiano, mg̃a capatid cay Jesucristo!"

Gumawa rito ng̃ dakiláng paghintô, at maling inilacad niya ang canyáng paning̃in sa mg̃a nakikinig, at sa canya'y nacagalác ang pag-ulinig sa canya at canilang taimtim na pagtahimic.

Wicang castilà ang unang bahagui ng̃ canyáng sermón at wicáng tagalog ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".

Pagcatapos ng̃ mg̃a ¡oh! at ô ng̃ paghinto dakilang iniunat niya ang canyang Páhiná 255canang camáy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde, naghalukipkip pagcatapos, na waláng anó mang sinasabi; ng̃uni't caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawán, iniling-ay sa licód ang úlo, itinuró ang dacong pintóng malakí na pinutol ang hang̃in sa pamamag-itan ng̃ taguiliran ng̃ camáy ng̃ boong cabilisán, hanggang sa acalain ng̃ mg̃a sacristang ang cahulugán ng̃ gayong galáw ay ipinag-uutos sa caniláng ísará ang mg̃a pinto, at gayón ng̃a ang caniláng guinawâ; nagdamdam ligalig ang alférez at nag-alinlang̃an cung siyá'y lálabas ó hindî; datapuwa't nagpapasimulá na ang nagsesermón ng̃ pananalitang malacás, punô at mataguinting: tunay ng̃a palá namáng totoong matalinò sa panggagamót ang dating canyáng tagaalagang babae.

"¡Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pintô, ang hang̃in ang sasacyan ng̃ santong wica ng̃ Dios na búbucal sa aking bibig, pakinggán ng̃a ninyó ng̃ mg̃a pangding̃ig ng̃ caluluwa at ng̃ púsò at ng̃ hindî mang̃alaglag ang mg̃a salitâ ng̃ Pang̃inoon sa lupang batuhán at canin ng̃ mg̃a ibon sa Infierno, cung dî ang cayó'y lumagô at sumibol na catulad ng̃ isáng santong binhî sa lináng ng̃ ating cagalanggalang at huwad sa serafing Amáng si San Francisco! Cayóng mg̃a malalaking macasalanan, mg̃a bihag ng̃ mg̃a moro ng̃ cálolowa, na siyang lumalaganap sa mg̃a dagat ng̃ waláng hanggang búhay, na pawang nacalulan sa macapangyarihang mg̃a sasacyán ng̃ sa táong catawán at ng̃ mg̃a lugód sa búhay na itó, cayóng hindî magcandadala ng̃ mg̃a tanicalâ ng̃ mahahalay na hilig at ng̃ mg̃a calibugan, at nang̃agsisigaod sa daóng ng̃ taga Infiernong si Satán, masdán ninyó riyan ng̃ mapitagang pagcahiyâ ang tumutubós sa mg̃a cálolowa sa pagcabihag ng̃ demonio, ang matapang na Gedeón, ang malacás na loob na David, ang mapagwaguing Roldan ng̃ cacristianohan, ang tagalang̃it na guardia civil, na higuít ang catapang̃an sa lahat ng̃ mg̃a guardia civil cahi't pagsamasamahin ang mg̃a guardia civil ng̃ayón at ang sa búcas pa".—(Pinapagcunót ng̃ alférez ang noo)—"Siya ng̃â, guinoong alférez, higuít ang canyáng tapang at lacás, na cahi't walâ siyáng fusil cung di isáng cruz na cahoy, canyáng guinágahis ng̃ boong cabayanihan ang walang hanggang tulisán ng̃ mg̃a cadilimán, at gayón din ang lahát ng̃ mg̃a cacampí ni Luzbel, at cung dî lamang hindî nang̃amamátay ang mg̃a espiritu, siláng lahat ay nang̃alipol na magpacailan man! Ang caguilaguilalás na laláng na itó ng̃ Dios, itóng hindî mapaglírip na himalâ ay ang maluwalhating si Diego de Alcalá, na, gagamit acó ng̃ isáng pagsusumag, sa pagca't nacatutulong na magalíng ang mg̃a pagsusumag sa pagca unawà ng̃ mg̃a bagay na hindî mapag-abót ng̃ ísip, ayon sa wicà ng̃â ng̃ ibá, sinasabi co ng̃a na ang dakilang santong itó'y isáng catapustapusang Páhiná 256cawal, isáng "ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubháng macapangyarihang hucbóng pinag-úutusan ng̃ aming tulad sa serafing Amáng si San Francisco, na siyang ikinararang̃al cong kinapapanigang acó'y cabo ó sargento sa talaga't awà ng̃ Dios."

Ang mg̃a hang̃al na "indio", ayon sa sabi ng̃ "corresponsal", walang nábingwit sa sinaysay na iyón, liban na lamang sa mg̃a salitang "guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nilá ang pagsamà ng̃ mukhá ng̃ alférez, ang anyóng bayani ng̃ nagsesermón, at sa gayo'y inacala niláng kinagagalitan ng̃ Párì ang alférez dahil sa hindî niyá inuusig ang mg̃a tulisán. Si San Diego at si San Francisco ang gaganap ng̃ bagay na iyón, at silá ng̃a ang túnay na macagagawa, tulad sa pinatototohanan ng̃ isáng pinturang na sa convento ng̃ Maynila, na sa pamamag-itan lámang ng̃ canyáng cordón ay nahadlang̃an ni San Francisco ang paglúsob ng̃ mg̃a insíc ng̃ mg̃a unang taón ng̃ pagcatuclás sa Filipinas ng̃ mg̃a castila. Hindì ng̃a cacaunti ang catuwaang tinamó ó ng̃ mg̃a namimintacasi, kinilala niláng utang na loob sa Dios ang ganitóng túlong, at hindî silá nag-aalinlang̃an sa paniniwalang pagca walâ ng̃ mg̃a tulisán, ang mg̃a guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong pinagbuti ng̃a nilá ang pakikinig, sinundan nilá ang mg̃a sinasaysay ni Párì Dámaso, na nagpatuloy ng̃ pananalitâ:

"Cárilagdilagang guinoo: Ang malalaking mg̃a bagay talagáng malalakíng mg̃a bagay cahi't na sa tabí ng̃ mg̃a maliliit, at ang mg̃a maliliit cailan ma'y maliliit din na sa siping man ng̃ mg̃a malalaki. Itó ang sabi ng̃ Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa sandaang palo'y isá lamang ang tumatamà, palibhasa'y bagay na gawâ ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi ni Ciceron, ang may dilà ay nahihidwâ, ayon sa casabihan sa aking bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hindî sinasabi ng̃ Historia. Ang mg̃a catotohanang itó, Cárilagdilagang Guinoo, ay sinabi ng̃ Espíritu Santo, sa canyáng cataastaasang carunung̃ang cailan ma'y hindî naabót ng̃ pag iisip ng̃ tao mulâ pa sa mg̃a panahón, ni Séneca at ni Aristóteles, iyang mg̃a pantás na mg̃a fraile ng̃ unang panahón hanggang sa macasalanang mg̃a panahón natin ng̃ayón, at ang mg̃a catotohanang itó'y hindî ng̃â ibá cung di hindî palaguing ang mg̃a maliliit na bagay ay maliliit ng̃a, cung di pawang malalakí, hindî cung isusumag sa mg̃a mumuntî, cung di cung isusumag sa lalong malalakí sa lúpà at sa lang̃it at sa hang̃in at sa mg̃a pang̃anurin at sa mg̃a tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan.

Páhiná 257Ibig ni Párì Dámasong papangguilalasin ang mg̃a nakikinig sa ganitóng anyô ng̃ pananalitáng canyáng napag-aralan sa isáng dakilang tagapagsermón sa Maynilà, at siya ng̃ang nangyari, na sa pagcápatang̃a sa gayóng caraming mg̃a catotohanan, kinailang̃an niyang dunggulín ng̃ paa ang canyáng "espiritu santo" (ang fraile bagáng sa canyá'y tagadictá) upang sa canyá'y maipaalaala ang canyáng catungculan.

—Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá!—ang sinabi ng̃ "espiritu" búhat sa ibabá.

"Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá ang sumasacsing ganáp at napapaukit na itóng waláng hanggáng catotohanang naalinsunod sa Filosofía! Maliwanag na nakikita iyáng áraw ng̃ mg̃a cabanalan, at sinabi cong áraw at hindî buwán, sa pagca't waláng malaking carapatang numingning ang buwán sa boong gabî; sa lupà ng̃ mg̃a bulág ang dalawáng mata'y harì ang bulág ang isáng matá lamang (nacapangyayari sa bayan ng̃ mg̃a hang̃al ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring numingníng ang isáng ílaw cung gabí, ó ang isáng maliit na bituin; ang lalong mahalaga'y ang macapagningníng cahi't catanghaliang tulad sa guinagawâ ng̃ áraw: ¡ganitó ng̃a ang pagniningníng ng̃ capatid na si Diego cahi't sa guitna ng̃ lalong mg̃a dakilang santo! ¡Nariya't nacahayág sa inyóng mg̃a matá, sa inyóng pusóng na hindî pananampalataya sa uliráng gawà ng̃ Cataastaasan upang mabigyáng cahihiyan ang lalong mg̃a dakila sa lupà; oo, mg̃a capatid co, hayag, hayag sa lahát, hayag!"

Nagtindíg ang isáng lalaking namumutlâ at nanginginig at nagtagò sa isáng confesionario. Siya'y isáng maglalacò ng̃ álac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na hinihing̃an siyá ng̃ mg̃a caribinero ng̃ "patente" na hindî niyá taglay. Hindî na raw siyá umalís sa canyáng pinagtaguan hanggang sa hindî natapos ang sermón. [258]

—"Mapagpacumbabà at maligpiting santo, ang iyóng cruz na cáhoy"—(ang dalá ng̃ larawan ni San Diego'y cruz na pilac),—"ang iyóng mahinhíng hábito'y pawang nagbibigay dang̃al sa dakilang si Francisco, na camí canyáng mg̃a Páhiná 258anac at nakikiwang̃is sa canyáng mg̃a guinagawá! Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lahát ng̃ mg̃a suloc, sa mg̃a ciudad, sa mg̃a bayan at hindî namin tiniting̃î ang maputi sa maitim"—(piniguil ng̃ Alcalde ang canyáng paghing̃a)—"sa pagtitiis ng̃ hindî pagcain at ng̃ mg̃a pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religióng may taglay na sandata"—(¡Ah! ang hining̃á ng̃ Alcalde)—"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil na mabulíd sa malalim na bang̃in ng̃ capahamacán!"

Untiunting naghihicab ang mg̃a nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindî pinakikinggan ni María Clara ang sermón: nalalaman niyang malapit sa canyáng kinalalagyán si Ibarra at siyáng sumasaisip niya, samantalang siyá'y nag-aabanico at canyáng minámasdan ang toro ng̃ isá sa mg̃a Evangelista, na waláng pinag-ibhán sa anyó ng̃ isáng calabaw na maliit.

"Dapat nating masaulong lahát ang mg̃a Santong Casulatan, ang búhay ng̃ mg̃a santo, at sa ganitó'y hindî co kinacailang̃ang sa inyó'y mang̃aral, mg̃a macasalanan; dapat ninyóng maalaman ang mg̃a bagay na itóng totoong mahalagá at kinacailang̃ang gaya ng̃ pagcasaulo sa Ama namin, bagá man nacalimutan na ninyó itó at nagbubuhay protestante ó hereje na cayó, na hindî nagsisigalang sa mg̃a ministro (cawaní ng̃ Dios, na gaya ng̃ mg̃a insíc), ng̃uni't cayó'y mang̃agpapacasama, lálò ng̃ mang̃apapahamac cayó, mg̃a sinumpa!"

—Abá, cosa ese pale Lámaso, ese! (Abá anó ba namán ang párì Dámasong iyán)—ang ibinulóng ng̃ insíc na si Cárlos, na iniirapan ang nagsesermóng nagpapatuloy ng̃ mg̃a pananalitáng naiisip niya ng̃ sandalíng iyón, at nagbúbubuga siyá ng̃ mg̃a licaw-licaw na mg̃a paglait at pagmumurá.

¡"Mamamatáy cayóng hindî macapagsisisi ng̃ inyóng mg̃a casalanan, mg̃a lahi ng̃ mg̃a hereje! Mulâ pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayó ng̃ Dios ng̃ mg̃a pagcapiit at pagcabilanggô! ¡Ang mg̃a mag-amag-anac, ang mg̃a babae ay dapat lumayô sa inyó: dapat cayóng bitayíng lahát ng̃ mg̃a namummunô at ng̃ hindî lumaganap ang binhî ni Satanás sa halamanan ng̃ Pang̃inoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayó'y may masamáng casangcapan ng̃ catawáng humihicayat sa inyó sa pagcacasala, putulin ninyó, iabsáng ninyó sa apóy!..."

Nang̃ing̃inig si fray Dámaso, nalimutan niyá ang canyáng sermón at ang maayos na pananalitâ.

—Náriníg mo ba?—ang itinanóng sa canyáng casama ng̃ isáng binatang estudianteng taga Maynílà;—¿puputulin mo ba ang iyo?

—¡Ca! siyá na muna ang magputol!—ang isinagót ng̃ causap, na itinuturò Páhiná 259ang nagsesermon.

Naligalig si Ibarra; luming̃ap sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ alin mang súloc, datapwa't punôngpunô ang boong simbahan. Walang nárîrinig at waláng nakikita si María Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro ng̃ pinagpalang mg̃a cáluluwa sa Purgatorio, mg̃a cáluluwáng ang anyó'y mg̃a lalaki't mg̃a babaeng hubó't hubad na may nacapatong sa úlong "mitra," (sombrero ng̃ papa,) "capelo" (sombrero ng̃ cardenal), ó "toca" (talucbóng ng̃ monja), na nang̃aiihaw sa apóy at nang̃agsisicapit sa cordón ni San Francisco, na hindî nalalagot cahi't lubháng napacabig-at ang mg̃a nacabiting iyón.

Sa gayóng pagdaragdag ni Fray Dámaso ng̃ canyáng mg̃a naisipa'y nag-caligáw-ligáw ang espíritu santong fraile sa pagcacasunodsunód ng̃ sermón hanggang sa siya'y lumactaw ng̃ tatlóng mahahabang pangcát at sumamâ ang pagdidictá cay Párì Dámaso, na humihing̃al at nagpapahing̃a sa canyang maalab na pagmumurá.

"¿Sino sa inyó, mg̃a makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa mg̃a súgat ng̃ isáng dukhâ at libaguing magpapalimos? ¿Sino? Sumagót at itaas ang camáy cung sino! ¡Walâ sino man! Dati co nang nalalaman; walâ ng̃ang macagagawâ ng̃ gayón cung dî ang isáng santong gaya ni Diego de Alcalá; canyáng hinimuran ang boong cabulucán, at tulóy sinabi niyá sa isang capatid na nangguiguilalás; ¡Ganitó ang paggamot sa may sakít na itó! ¡Oh pagcacacawang gawâ ng̃ cristiano! ¡Oh pagcahabág na waláng cahulililip! ¡Oh cabanalan ng̃ mg̃a cabanalan! ¡Oh cagalinggaling̃ang hindî matutularan! ¡Oh waláng bahid na lunas!...."

At ipinagpatuloy ang isáng mahabang tanicalang mg̃a ¡oh! na idiniripa ang mg̃a camáy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad ó bumugaw ng̃ mg̃a ibon.

"Nagsalitâ siyâ ng̃ latin bago mamatáy, ¡bagá man dating hindî murunong ng̃ latin! Mangguilalás cayó mg̃a macasalanan! ¡Hindî cayô macapagsasalitâ ng̃ latin, baga man pinag aaralan ninyó, at sa pag aaral na ito'y pinapalò cayó, hindî cayó macapagsasalitâ ng̃ latin, mamamatay cayóng hindî macapaglálatin! ¡Isáng biyaya ng̃ Dios ang macapagwicang latin, cayâ nagsasalita ng̃ latín ang Iglesia! ¡Acó ma'y nagwiwicang latin din! ¿Bakit ipagkakait ng̃ Dios ang caaliwang itó ng̃ loob sa canyáng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyáng mamatáy, mapababayaan ba siyáng hindî nagwiwicang latín? Hindî ng̃a mangyayari! Cung magcagayó'y hindî gaganáp sa catuwiran ang Dios, hindî sa totohanang siyá'y Dios! ¡Nagwicang latín ng̃â siyá at nagpapatotoo ang mg̃a sumulat ng̃ aclat ng̃ mg̃a panahóng iyón!" At canyáng binigyáng wacás ang canPáhiná 260yang pasimula ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ lalong pinaghirapan niya na canyáng inumit sa titic ng̃ isáng dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de Más.

"¡Binabatì ng̃â cata, marilág na Diego, dang̃al ng̃ aming samahán! Puspós ca ng̃ cabanalan, mahinhing may capurihán; mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tapát ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubháng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalaíng waláng málay; waláng bahid calupaang sumisinta; hindî maimiking may tinagong líhim; mapagtiis na matiyagá; matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; mápang̃ahás na masulong; mapanalimang nagpapacatinô; mahiyaing may carang̃alan; mapag-ing̃at ng̃ iyóng pag-aaring hindî mahinayang̃in; maliksing tagláy ang cáya; mapagbigáy galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang ísip na ma-ing̃at; mahabaguing may awa, matimtimang may hiyá; mapanghigantíng matapang; sa casipaga'y dukhâ na mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; waláng malay na nacacatalós; mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithíng matuto: ¡linaláng ca ng̃ Dios upang camtán ang mg̃a caayaayang lugód ng̃ pagsintang malamlam!...Tulung̃an mo acóng umawit ng̃ iyóng mg̃a cadakiláan at ng̃ ang iyóng pang̃ala'y lalong mataas cay sa mg̃a bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulung̃an ninyó acóng huming̃i sa Dios ng̃ cauculáng tálas ng̃ ísip, sa pamamag-itan ng̃ pagdarasal ng̃ isáng Aba Guinoong María!...

Nang̃agsiluhód na lahát at bumáng̃on ang isáng hûgong na catúlad ng̃ sabay-sabáy na húgong ng̃ sanglíbong bubúyog. Iniluhód ng̃ Alcalde ng̃ malakíng pag-hihirap ang isáng páa, na iniíiling ang úlo sa samâ ng̃ lóob; namutlá at nagsisisi ng̃ taimtim sa púsò ang alférez.

—¡Napacadiablo ang curang iyán!—ang ibínulóng ng̃ isá sa mg̃a binatang galing Maynílà.

—¡Huwág cang maing̃ay!—ang sagót ng̃ casáma,—naririnig táyo ng̃ canyáng asawa.

Samantala'y hindî ang pagdarasál ng̃ Abá Guinoong María ang guinágawâ ni Párì Dámaso, cung dî ang pag-away sa canyáng "espíritu santo," dáhil sa paglactaw na guinawâ sa tatlóng pinacamainam na pangcát ng̃ canyáng sermón, sacâ cumáin ng̃ tatlóng merengue at uminóm ng̃ isáng vasong álac na Málaga, sa canyang lubós na pananalig na masusundûan niyá sa canyáng kináin at ininóm na iyon ang magagalíng na salitáng canyáng sasaysayin, ng̃ higuít sa maibubulóng sa canyá ng̃ lahát ng̃ mg̃a "espiritu santong" cáhoy na may anyóng calapati Páhiná 261ó may but-ó't may lamáng may anyóng malibang̃ing fraile. Pasisimulan niya na ang sermóng wícang tagalog.

Tinuctucán ng̃ matandáng mapamintacasi ang canyáng apóng babae, na naguising na masamâ ang loob at nagtanóng:

—Hindî pa, ng̃uni't huwag cang matulog ¡"condenada"!—ang isinagót ng̃ mabait na núnong babae.

Babahagyâ lamang ang naitandá namin sa pang̃alawang bahágui ng̃ sermón, sa macatwíd bagá'y ang sa wícang tagalog. Hindî nagsasaulo ng̃ pinag-ayos sa wicang tagalog si Párì Dámaso, cung dî ang maisipan na lamang niyá sa oras ng̃ pagsesermón, hindî sa dahiláng malakî ang dunong niyá sa pananagalog cay sa pang̃ang̃astila, cung dî palibhasa'y ipinalálagay niyáng páwang hang̃ál ang mg̃a filipinong mg̃a taga lalawigan sa maayos na pananalitâ, hindî siyá nang̃ang̃anib macapagsalitâ ng̃ mg̃a caul-ulán sa haráp nilá. Sa mg̃a castila'y ibá ng̃ bagay, may naringgan siyáng may palatuntunan daw na sinusunod sa magalíng na pananalumpatì, at hindî ng̃â malayong magcaroón sa mg̃a nakikinig ng̃ isá man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang guinoong Alcalde Mayor ang isá sa canilá; at dahilán dito'y isinusulat muna niyá ang canyáng mg̃a sermón, pinagsisicapang pagbutíhin, kinikikil at sacâ isinasaulo pagcatápos, at guinágawâ niyá ang pagsasanay sa loob ng̃ mg̃a dalawáng áraw bágo dumatíng ang pagsesermón.

Naguíng cabalitaàng sino man sa nakikinig ay hindî nacaunawa ng̃ caboóan ng̃ sermóng iyón: at gayón ang nangyari, palibhasa'y mapupuról ang caniláng ísip at totoong malalalim ang mg̃a sinabi ng̃ nagsermón, ang sabi ng̃a ni Hermana Rufa, cayâ ng̃a't nasáyang lámang ang paghihintáy ng̃ mg̃a nakikinig ng̃ pagdatíng ng̃ mg̃a pananalitáng kinararapatang iyacán, at bucód pa sa roo'y mulíng natúlog ang "condenadang" apó ng̃ matandáng mápagbanal.

Gayón man, itóng huling bahaguing itó'y namung̃ang hindî gáya, ng̃ úna, cahi't sa mg̃a tang̃ing nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong súsunod.

Nagpasimulâ ng̃ isáng: "Maná capatir con cristiano", at sacá isinunod dito ang dugyóng-dugyóng mg̃a salitáng hindî maihuhulog sa anô mang wicà; nagsalita ng̃ tungcól sa cáluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa mg̃a macasalanang mg̃a "indio" at sa mg̃a banal na mg̃a Páring Franciscano.

—¡Menche!—anáng isá sa dalawáng mg̃a waláng galang na tagá Maynila sa canyáng casama:—wicang griego sa ganáng ákin ang lahat ng̃ iyán, yayao na acó.

Páhiná 262At sa pagca't nakita niyang nacasará ang lahát ng̃ pintuan, doón siyá lumabás sa sacristía, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala ng̃ mg̃a tao at ng̃ nagsesermón, sa dahil sa gayo'y namutlâ at itiniguil ni Párì Dámaso sa calahati ang isáng salitâ niyá; inacálà ng̃ ilang magsasalitâ siyá ng̃ isáng mabalásic na múra, ng̃uni't nagcásiya na lamang si Párì Dámaso na pasundan niyá ng̃ ting̃in ang umalís, at sacâ ipinagpatúloy ang pagsesermón.

Ibinulusoc niyá ang mg̃a sumpâ lában sa lácad ng̃ mg̃a caasalan ng̃ sangcataohan, lában sa pagwawaláng gálang, lában sa bagong sumísilang na paglabág sa religión. Tila mandîn ang ganitóng bágay ang siyang totóong canyáng cáya, sa pagca't nag-aalab ang canyáng ísip, at nagsásalitâ ng̃ boóng caríinan at caliwanagan. Tinúcoy ng̃ canyáng pananalitâ ang mg̃a macasalanang, hindî nagsisipang̃umpisal, na nang̃amamatay sa bilangguang hindî nacatatanggap ng̃ mg̃a sacramento, ng̃ mg̃a familiang sinumpâ ng̃ Dios, ng̃ mg̃a palalo't mg̃a sopladong "mesticillo" ng̃ mg̃a binatang nagdudunongdunung̃an, mg̃a "filosofillo" ó "pilosopillo", ng̃ mg̃a "abogadillo", mg̃a "estudiantillo" at iba pa. Hindî cailâ ang caugalîang tagláy ng̃ marami, pagcà ibig niláng libakín ang caniláng mg̃a caaway: dinuduluhan nilá ang mg̃a pananalitâ ng̃ "illo", palibhasa'y walâ na mandíng mapigâ sa caniláng útac, at sa ganitóng gawá'y lubos na siláng lumiligaya.

Naririnig na lahát ni Ibarra at canyáng nalalaman ang mg̃a pasaring na iyón. Nananatili sa canyá ang paimbabáw na catahimican ng̃ lóob, hinahanap ng̃ canyáng mg̃a matá ang Dios at ang mg̃a púnong may capangyarihan, datapuwa't doo'y walà cung dî mg̃a laráwan ng̃ mg̃a santo at ang humihímlay na Alcalde.

Samantala'y náraragdagan ng̃ náraragdagan ang silacbó ng̃ álab ng̃ loob ng̃ nagsesermón. Sinasabi niyáng ng̃ mg̃a unang panahón daw, ang lahát ng̃ filipino, cung nacacasalubong ang isáng sacerdote ay nagpupugay, iniluluhód ang isáng páa sa lúpà at hinahagcán ang camáy ng̃ párì.—"Datapua, gayón, ang idinugtóng—an gawa nínyo láman, inaális nínyo an salácot ó an "sombrero de castorillo", na nalalágay nínyo nacakilin sa ibabaw nan ínyo úlo, para húwac masisíra ang súclay nan ínyon búhoc! Hústo na sabihin nínyo: ¡Magandanaraw, "amon"! at may maná palalo, na maná "estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaáral sa Manila ó sa Europa, acala na níla mayron na sila catuwiran makicámay síla sa ámin, sa lugar na síla mahahálic nan cámay sa amin ...¡Ah! madáli na darásin an paghuhúcom, matatápos an múndo, maramî maná sánto an huhúla níto uúlan nan ápoy, báto, sáca ábo, para parusahan an capalaluan nínyo!"

Páhiná 263At bago niyá iniaral sa báyang huag tuláran ang gayóng mg̃a "salvaje", cung dî bagcós pang lumayô at casusutan ang gayóng mg̃a táo, sa pagcá't silá'y páwang mg̃a "excomulgado."

—"Din-guin ninyo an sabi nan maná "santos concillos!"—anya—"Cun nasasalûbun nan ísan indio sa calle an ísan cura, itutún-go an úlo, ihahánda an cányan lilo, at nan an amon ay cumapît dóon; pácca nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gáyon, hihinto an indio, mapupúgay nan salácot ó sombrero nan boon gálan; sa catapúsan, cun an indio nacacabáyo at nadlalácat an cura, iíbis sa cabayo an indio at hindî sasácay úli hángan híndî nasasábi sa cánya nan cura ¡sólon! ó cun totoo maláyo na an cura. Maná sabi íto ng̃ santos concillos, at an hindî nasusúnod, síya maguiguin "excomulgado."

—At ¿pagca ang sinasacyán ng̃ isá'y isáng calabaw?—ang tanóng ng̃ isáng masuring magsasacá sa canyáng calapít.

—¡Cung gayó'y ... macapagpapatuloy ca!—ang isinagót nitó na totoong marúnong umíbag.

Datapuwa't marami ring nacacatulog ó nalilibang, bagá man nagsisisigaw ang nagsesermón at cumikiyang magalíng; paano'y iyón ng̃ iyón ang isenesermón sa anó mang áraw at sa anó mang bagay: nawalán ng̃ cabuluháng magbuntóng-hining̃á at magtang̃istang̃isan ang iláng mápagbanal na babae, dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a pusóng, napilitang itiguil nilá ang caniláng gawâ dáhil sa walâ sino mang sa canílá'y makisapì. Si Hermana Putî ma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog ng̃ mainam ang isáng lalaking nacaupô sa canyáng tabí, na waláng ánó-anó'y natumbá sa canyáng ibabaw, na anó pa't nalúcot ang canyáng hábito: dinampót ng̃ mabait na matandáng babae ang canyáng bacyâ at guinísing sa cáhahampas ang lalaking iyón, casabay ng̃ sigaw na:

Nagcaguló ng̃à dahil dito. Humintô ang nagsesermón, itinaás ang mg̃a kílay, sa pagtatacá niyá sa gayóng calakíng caligaligan. Linúnod ng̃ cagalitan ang salitâ sa canyang lalamúnan, caya't walâ siyang nagawâ cung dî umatúng̃al at, suntukín ang palababahan ng̃ púlpito. Namúng̃a ang gayóng gawâ: binitiwan ng̃ matandang babae ang bacyâ, nagbubulóng at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhód siya ng̃ boong cataimtiman.

—"¡Aaah! ¡aaah! ¡ang sarisawa'y!—naisigaw ng̃ nagagalit na sacerdote, na naghalukípkip at naipailíng-ilíng;—¡sa ganyan baga cun caya acó nangagaral dito sa inyó sa boon umaga, maná salvajes! Dito sa baháy nan Dios cáyo naaáway at cayo nasasábi nan maná salitan masasáma, maná walan híya! ¡Aaaah! cayo Páhiná 264wála nan iguinágalan!....Ito an maná gawa nan calibugan at nan hindî paglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo ¡aah!

At ipinatuloy niya ang pagsesermón tungcól sa bagay na itó sa loob ng̃ calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatang̃otang̃o na si María Clara sa pagcaantoc, hindî na mapaglabanan ng̃ abang dalaga ang pagtutucá, palibhasa'y walâ ng̃ ano mang pintura at ano mang larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapaglibang̃an. Hindî na nacalingit cay Ibarra ang mg̃a sinasabi at gayón din ang mg̃a pasaring; ang canyang iniisip ng̃ayó'y isang maliit na bahay sa taluctóc ng̃ isang bundóc, at doo'y nakikita niyang si María Clara'y na na sa halamanan. ¡Anóng masakit sa canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang mg̃a tao sa canilang mg̃a imbing bayan!

Macaalawang ipinatugtóg ni Párì Sibyla ang campanilla, ng̃uni't itó'y parang guinagatung̃an ng̃ cahoy ang apóy: palibhasa'y "tercero" si fray Dámaso'y lalò nang pinahabà niya ang sermón, Nang̃ang̃agat-labi si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyáng salamín sa matáng "cristal de roca", na guintô ang kinacacabitan. Si Fray Manuel Martín ang tang̃ing tíla mandín nakikinig ng̃ boóng ligaya, sa pagca't ng̃uming̃iti.

Sa cawacasa'y sinabi ng̃ Dios na siya na, napagal ang nagsesermón at nanaog sa púlpito.

Nang̃agsiluhód ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscós ng̃ Alcalde ang canyang mg̃a mata, inúnat niya ang isang brazo na para manding nag-iinat, nagbitiw ng̃ isang malalim na ¡"ah"! at naghicab.

Nang cantahín na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", ng̃ magasiluhód na ang lahat, at ng̃ magsitung̃ó na ang mg̃a sacerdote, ibinulóng ng̃ isang lalaki sa taing̃a ni Ibarra ang ganitó:—"Sa ceremonia ng̃ bendición ay huwag pô cayóng lálayô sa cura, huwag cayóng lulusong sa húcay, huwag cayóng lalapit sa bató; mapapang̃anyayà ang inyóng búhay cung di ninyó acó sundin!".

Nakita ni Ibarrang nawalâ si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya ng̃ bagay na iyón.

XXXII.

ANG "CABRIA".

Guinanáp ng̃ taong naniniláw ang canyáng pang̃acò: hindî isáng madaling wariing "cábria" (pangbabâ ó pangtaas ng̃ anó mang bágay na mabigát) ang itinayô sa ibábaw ng̃ nacabucás na húcay upang ibabâ roon ang lubháng malaking batóng "granito"; hindî ang panukalang "trípode" (tatlóng tungcóng caláng mg̃a mahahabang cahoy) ni ñor Juan, upang ibitin sa dúlo niyá ang isáng "polea," yao'y mahiguít, yao'y bucód sa isáng máquina'y isáng pamuti, ng̃uni't isáng dakílà at nacahahang̃ang pamúti.

Sa ibábaw ng̃ walóng metro ang táas ay nátatayô roón ang totoóng maguló at mahírap na liríping mg̃a "andamlo": apat na malalaking cáhoy na nacabaón sa lúpà ang siyáng mg̃a pinacahalígui, na nagcacacabitcabit sa pamamag-itan ng̃ mg̃a malalakíng cahab ang pahaláng, na nagcacacabit cabit namán sa pamamag-tan ng̃ malalaking pácong hanggáng sa calahatì lamang ang nacabaón, marahil sa pagcá't aalisin din lamang agad ang bagay na iyón, ay ng̃ magaang na mapagcalás-calás. Ang malPáhiná 266alaking mg̃a lubid na nacabitin sa lahát ng̃ mg̃a panig, ang siyáng nacapagbíbigay anyóng catibáyan at cadakilâan ng̃ caboôang nacocoronahan doón sa itáas ng̃ mg̃a banderang may sarisaring cúlay; mang̃a gallardete na nagsisiwagaywáy at lubháng malalakíng mg̃a guirnaldang bulaclác at mg̃a dahong totoóng nacalulugod panoorin.

Doon sa caitaasan, sa lilim ng̃ mg̃a anino ng̃ mg̃a malalaking cáhoy, ng̃ mg̃a guirnalda at ng̃ mg̃a bandera, nacabiting ang tálì ay mg̃a lúbid at mg̃a ganchong bácal, ang isáng pagcálakilakíng "polea" na may tatlóng "rueda," at sa mg̃a nagniningning na taguiliran nito'y nacasulót at nacasacáy ang tatlóng lúbid na lálò pa mandíng malalaki cay sa mg̃a ibá, at nacabitin sa tatlóng pagsálalaking mg̃a lúbid na itó ang isáng pagcálakilaking "sillar" na buò na may hucay sa dácong guitnâ, na cung itámà sa cápuwâ gúang ng̃ isáng bátong capapatung̃ang na sa ilálim na ng̃ húcay, siyang maguiguing gúang na láang paglálagyan ng̃ casaysayang casalucuyan, ng̃ mg̃a pámahayagan, ng̃ mg̃a casulatan, ng̃ mg̃a salapi, ng̃ mg̃a medalla at ibá pa, at ng̃ maibalità ang mg̃a bagay na iyôn sa mg̃a táong mabubuhay sa cáhulihulihang panahón. Nagmumulâ ang mg̃a malalakíng lúbid na itó sa itáas na patung̃ó sa ibabá, at nasusulot sa isá pang "poleang" malaki ring nacagápos sa paanan ng̃ "aparatong" iyón, at ang dácong dúlo ng̃ mg̃a lúbid na iyó'y nacabilibid sa "cilindro" ng̃ isáng "torno", na nacapacò sa lúpà ng̃ malalaking cáhoy. Ang tornong itó, na napagagalaw sa pamamag-itan ng̃ "dalawáng manubrio" ay nagdáragdag sa lacás ng̃ tao ng̃ macasandaang ibayo, dahil sa nagcaca-camá-camáng mg̃a ruedang may ng̃ipin, bagá man ang nasusunduang lacás ay naguiguing cabawasán namán sa catulínan.

—Tingnán pô ninyó,—ang sabi ng̃ taong nanínilaw samantalang pinipihit ang "manubrio;"—tingnán pó ninyó, ñor Juan, cung di sa lacás co lamang ay laking naitátaas at naibábabâ ang calakilakihang bató.... Nápaca buti ang pagcacaanyô-anyô, na áyon sa maibigan co'y aking naitátaas ó naibábabâ ng̃ isá ng̃ isáng dálì, at ng̃ magawâ ng̃ boóng caal-wanan ng̃ isáng táong nasasailalim ng̃ hûcay ang paglalapat ng̃ dalawáng bató, samantalang aking pinang̃ang̃asiwáan búhat díto.

Hindî ng̃â mangyayaring dî pangguilalasán ni ñor Juan ang taong ng̃umíng̃iti ng̃ anyóng totoóng cacaibá. Nang̃ag-uusap-usapan ang mg̃a nanónood, at caniláng pinupuri ang lalaking naninilaw.

—¿Sino pó bâ ang nagtúrò sa inyó ng̃ "maquinaria?"—ang tanóng sa canyá ni ñor Juan.

—¡Ang aking amá, ang aking nasirang amá!—ang sagót na casabáy ang canyáng cacatuwáng ng̃itî.

—Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hindî lámang mainam mamalò at ibinibilad sa araw ang canyang mg̃a trabajador; bucód sa roo'y marunong pumúcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating ang panahóng inyó ring makikita cung anó ang itinurò sa akin ng̃ aking amá,—¡makikita rin pô ninyó!

At ng̃uming̃itî ang lalakíng nanínilaw, ng̃uni't sa isáng cacatuwang anyò.

Páhiná 267Sa ibabáw ng̃ isáng masang natatacpan nang isáng "lapíz" (pangladlad sa mg̃a dingding ó pangtakip sa mg̃a mesa) na galing sa Persia'y nacalagáy roon ang cawang̃is ng̃ hihip na tinggâ, at ang mg̃a bagay na iing̃atan sa pinacalibing̃ang iyón: isáng caja na ang mg̃a pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan ng̃ pinacabangcáy na iyóng hindî mabubulóc ng̃ isang panahón at siyáng caliligpitan ng̃ mg̃a macapagpapaalaala sa mg̃a tao sa haharapíng panahón ng̃ mg̃a bagay na ucol sa isáng panahóng nacaraan na. Itó ang ibinúbulong ng̃ filósofo Tasio na doroon naglalacadlacad.

—Marahil isáng áraw, pagca ang gawang nagpapasimulá ng̃ayón ng̃ pagsilang sa maliwanag ay cung matandâ na at maguibâ dahil sa iláng mg̃a sacunáng sa canyá'y nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa mg̃a pagpapagpág (paglindol) ng̃ Naturaleza, cung magcabihira'y dahil sa mapagwasac na camay ng̃ tao, at sumiból sa ibabaw ng̃ mg̃a casangcapan ng̃ guibáng itó ang damó at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na ng̃ panahón ang damó, ang baguing at ang mg̃a siráng casangcapan ng̃ bahay na itó, at catcatin sa mg̃a dahon ng̃ Casaysayan (Historia) ang sa canyá'y gunitâ, at gayón din ang mg̃a gumawâ sa canyá, na malaon ng̃ panahóng nawalâ sa alaala ng̃ mg̃a tao: marahil, cung napalibing na ó nawala na ang mg̃a lahing casama ng̃ mg̃a pinacabalát ng̃ lúpà, sa isá lamang pagcacataon, cung pasilang̃in ang tilamsíc ng̃ apóy sa batóng matigás ng̃ pico ng̃ sino mang manghuhucay ng̃ mina, mangyayaring masunduan sa sinapupunan ng̃ malakíng bató ang mg̃a talinghagà at mg̃a lihim. Marahil ang mg̃a pantás ng̃ isáng nacióng dito'y tumirá'y mang̃agsisicap, na gaya naman ng̃ pagsisicap ng̃ayón ng̃ mg̃a "egiptólogo" (ang mg̃a malulugdin sa mg̃a bagay na na sa Egipto) sa nang̃atiráng bagay ng̃ isáng dakilang "civilizaciong" nagpagal sa pagsisiyasat ng̃ waláng hanggan, at hindî sinapantahang sa canya'y bababá ang isáng pagcahabàhabang gabi. Marahil sabihin ng̃ isáng paham na "profesor" (tagapagturò) sa canyáng mg̃a alagàd, na may limá hanggang pitóng taon, sa isang wicang siyang sinasalita ng̃ lahát ng̃ mg̃a tao;—"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnán at mapagsiyasat ng̃ boong catiyagaan ang mg̃a bagay na nasumpung̃an sa ilalim nitóng ating lupà, pagcatapos na mausisà ang cahulugán ng̃ iláng mg̃a tandà, at pagcatapos na maihulog sa wica natin ang iláng mg̃a salitâ, masasapantahâ nating walang anó mang tacot na magcamalî, na nauucol ang mg̃a bagay na iyon sa panahón nang cahunghang̃an nang tao, sa madilim na panahóng caraniwan nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay ng̃a, mg̃a guinoo; sucat na ang sabihin sa inyó, upang mapagcuròcurò ninyo cung gaano ang cahang̃alan ng̃ mg̃a canúnonunuan natin, na ang tumira rito'y hindî Páhiná 268lamang cumikilala pa silá ng̃ mg̃a hari, cung di upang macapagpasiyâ silá ng̃ anó mang bagay na nauucol sa pamamahalâ sa caniláng sariling bayan, kinacailang̃an pa niláng dumaló sa cabilang dulo ng̃ daigdíg, na ano pa't masasabi nating sila'y catulad ng̃ isáng catawang upang gumaláw ay kinacailang̃ang magtanóng sa canyáng ulo, na na sa cabílang ibayo ng̃ Sanglibután, marahil sa mg̃a lupaing itinatagò ng̃ayón ng̃ mg̃a alon. Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan ng̃ ísip, cahi't acalain ninyóng hindi sucat mangyari, inyóng kilalaning gayón ng̃a cung didilídilihin ang calagayan ng̃ mg̃a kinapal na iyóng bahagyâ na lamang nang̃ang̃ahas acóng tawaguing tao! Ng̃ mg̃a caunaúnahang panahóng iyón, ang mg̃a kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganitó marahil ang caniláng boong acalà) sa Lumikhâ sa canilá, sa pagca't silá'y may mg̃a kinikilálang mg̃a Ministro (kinacatawan) ng̃ Lumikhá iyán, mg̃a kinapal na iba cay sa mg̃a ibá na caniláng sa tuwi na'y pinang̃ang̃alanan ng̃ mg̃a talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa mg̃a letrang ito'y hindî nang̃agcacaisa ang ating mg̃a marurunong. Alinsunod sa pangcaraniwang profesor ng̃ mg̃a wicà, sa pagca't walà cung dí sasandaan lamang ang mg̃a profesor ng̃ mg̃a wicang malakí ang caculang̃an na siyang gamit ng̃ nacaraang panahón, marahil "Muy Rico Propietario" daw ang cahulugan ng̃ M. R. P., sa pagca't may pagca pang̃alawang Dios ang mg̃a Ministrong itó, mg̃a cábanalbanalan mg̃a cágaling galing̃ang mananalumpatì, mg̃a carunong-dunung̃an, at bagá man totoóng malakí ang caniláng capangyarihan at sa canila'y pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi silá gumagawâ ng̃ cahi't babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng̃ paniniwala sa aking sapantahang hindî cawang̃is ang canilang pagcatao sa pagcatao ng̃ ibâ. At cung hindî maguing casucatan itó upang mapapagtibay ang aking panucalâ may natitirá pang isáng catuwirang hindî sinasalansang nino man at bawa't áraw na nagdaraa'y lalò at lalòng nagtútumibay, na pinapananaog ng̃ mg̃a talinghagang kinapal na iyón ang Dios sa ibábaw ng̃ lupà, sabihin lamang nilá ang ilang wicà, na hindî nasasalita ng̃ Dios cung dî sa pamamag-itan ng̃ canilang bibig, at ang Dios na iyá'y caniláng kinacain, iniinóm nilá ang canyáng dugô at madalas na ipinacacain nilá naman sa mg̃a táong caraniwan."

Ito'y iba pang mg̃a bagay ang inilalagay ng̃ hindi mapaniwalaíng filósofo sa bibíg ng̃ mg̃a may bulóc na pusong mg̃a tao sa panahóng sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindî ng̃a totoong malayò ng̃uni't pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda ng̃ayón ang pagcaing masaráp sa mg̃a kioskong kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa mg̃a alagád. Gayón, ma'y sa mesang handâ sa mg̃a bata'y wala isá man lamang botella ng̃ alac, Páhiná 269ng̃uni't ang cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang mg̃a bung̃a ng̃ cahoy. Sa lilim ng̃ bálag na siyang naghuhugpóng sa dalawáng kiosko'y naroroon ang mg̃a upuan ng̃ mg̃a músico, at sacá isáng mesang nalalaganapan ng̃ mg̃a matamís, ng̃ mg̃a "cosfitura", ng̃ mg̃a frascó ng̃ tubig na nacocoronahan ng̃ mg̃a dahon at mg̃a bulaclac na inihahandâ sa mauhaw na mg̃a taong dadalo róon.

Nagpatayô ang maestro ng̃ escuela ng̃ mg̃a palosebo, ng̃ mg̃a lucsúhan at nagpabitin ng̃ mg̃a cawali't mg̃a palayoc na iniuucol sa catuwatuwang mg̃a larô. Nang̃aglúluponlúpon sa lilim ng̃ mg̃a cáhoy ó sa ilalim ng̃ balag ang caramihang taong masasayáng mg̃a cúlay ang damit na bihís, at sila'y nang̃agsisitacas sa maningning na áraw. Nang̃agsisipanhíc ang mg̃a batà sa mg̃a sang̃á ng̃ mg̃a cahoy ó sa ibábaw ng̃ mg̃a bató, sa pagcaibig niláng makitang magaling ang "ceremonia", at sa gayó'y narurugtung̃an nilá ang cababaan ng̃ canilang taas; minámasdan nilá ng̃ boong pananaghilì ang mg̃a batang pumápasoc sa escuelang malílinis at magalíng ang pananamít na nang̃aroróon sa lugar na sa canila'y laan. Malakíng di ano lamang ang galác ng̃ mg̃a magúgulang; baga man sila'y abáng mg̃a tagabukid, sa pagca't mapapanoód niláng cumácain ang caniláng mg̃a anac sa mesang natatacpan ng̃ maputing mantel, na halos mawawang̃is sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang mg̃a bagay na iyón upang huwag magdamdam gutom, at ang gayóng pangyayari'y pagsasabisabihanan ng̃ salinsaling maguiguing tao sa ibábaw ng̃ lupà.

Hindî nalao't narinig ang malayong mg̃a tinig ng̃ músical ang nang̃ung̃una'y isáng pulutóng ng̃ sarisaring tao, na ang bumúbuo'y taglay ang lahát ng̃ mg̃a gúlang at taglay ng̃ pananamít ang lahát ng̃ mg̃a cúlay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong "aparato" niyá ng̃ isáng sulyap. Sinusundán ang canyáng matá at hinihiwatigan ang lahát niyáng mg̃a kilos ng̃ isáng mapag-usisang tagabúkid: yao'y si Elias na dumaló rin doo't ng̃ panoorin ang "ceremonia"; halos hindî siyá makilala dahil sa canyáng salacót at sa anyô ng̃ canyáng pananamit. Pinagpilitan niyáng siya'y mapalagay sa lalong magalíng na lugar, halos sa siping ng̃ torno, sa pampang ng̃ húcay.

Casama ng̃ músicang dumating ang Alcalde, ang mg̃a namúmunong guinoo sa bayan, ang mg̃a fraile at ang mg̃a castilang may mg̃a catungculan, liban na lamang cay Parì Dámaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyáng totoong naguing caibigan, mulà ng̃ canyang handugan siya ng̃ ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mg̃a condecoración at mg̃a banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina ng̃ loob ng̃ marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alférez at ilang mayayaman, ng̃ maningning na cawan Páhiná 270ng̃ mg̃a dalagang may dalang payóng na sutlâ. Sumúsunod si Párì Salvi na walang kibô at anyóng nag-iisipisip, na gaya ng̃ dating canyang ugali.

—Umasa pô cayó sa aking túlong cailán ma't ucol sa isáng mabuting gawâ,—ang sabi ng̃ Alcalde cay Ibarra;—ibibigay co sa inyó ang lahát ninyóng cacailang̃anin, ó pabibigyan co cayâ cayó sa ibá.

Samantalang silá'y napapalapít, nararamdaman ng̃ binatang tumatahip ang canyáng púsò. Hindî niyá sinasadya'y tinung̃o ng̃ canyáng mg̃a matá ang cacaibáng mg̃a andamio na doo'y nacatayô; nakita niyáng sa canyá'y yumuyucod ng̃ boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang sandalî. Pinagtakhan niyá ang pagcasumpóng doon cay Elías, na sa pamamag-itan ng̃ isáng macahulugang kiráp ay ipinaunawà sa canyáng alalahanin ang sa canyá'y sinabi sa simbahan.

Isinuot ng̃ cura ang mg̃a pananamít ng̃ pagcacaserdote at pinasimulaan ang "ceremonia": tang̃an ng̃ sacristan mayor na bulág ang isáng matá, ang libro, at tang̃an naman ang isáng monagulilo ang pangwisic at lalagyan ng̃ tubig na bendita. Na sa paliguid ang mg̃a ibá, nacatayò at pawang nacapugay, napacalaki ang caniláng catahimican, na anó pa't baga man ang pagbasa'y mahinà napagwawaring nang̃ing̃iníg ang voces ni Pàri Salvi.

Samantala'y inilagáy sa cajang cristal ang lahat ng̃ bagay na doo'y ilalaman, gaya bagá ng̃ mg̃a sulat camay, mg̃a pamahayagan, mg̃a medalla, mg̃a salapi at ibá pa, at ang lahat ng̃ iyo'y isinuot sa parang hihip na tinggâ at inihinang na magalíng ang takip.

—Guinoong Ibarra, ¿ibig pô ba ninyóng ipasoc ang caja sa dapat calagyan? ¡Hinihintay ng̃ Cura!—ang inianas ng̃ Alcalde sa taing̃a ng̃ binatà.

—Malaking totoo pô ang aking pagcaibig,—ng̃ isinagót ni Ibarra,—ng̃unit cung magcagayó'y cacamcamin co ang nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong Escribano; ¡ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo ng̃ guinagawang itó!

Kinuha ng̃ Escribano ang cajang iyón, nanaog sa hagdanang nalalatagan ng̃ alfombra na patung̃o sa húcay, at inilagay ng̃ cadakilaang marapat sa gúang ng̃ bató. Ng̃ magcagayo'y dinampót ng̃ cura ang "hisopo" at winiligan ang bató ng̃ tubig sa bendita.

Dumatíng ang sandalíng dapat na maglagáy ang bawa't isá ng̃ isang cucharang "lechada" sa ibábaw ng̃ sillar na nacalagáy sa húcay at ng̃ lumápat na magalíng at cumapit ang isáng manggagaling sa itaas.

Inihandóg ni Ibarra sa Alcalde ang isáng cucharang albañil, na sa malapad na dahong pilac niyó'y nacaukit ang bilang ng̃ araw na iyón: ng̃uni't nagtalumPáhiná 271patì muna ng̃ wicang castilà ang mahal na Alcalde.

"¡Mg̃a taga San Diego!"—anya sa salitáng cagalanggalang:—May capurihán camíng siyang mang̃ulo sa isáng "ceremonia", na ang cahalagaha'y matatantô na ninyó cahi't hindî co sabihin. Itinatatag ang isáng escuela; ang escuela'y siyang patuunan ng̃ pamamayan, ¡ang escuela'y siyáng aclat na kinatatalaan ng̃ icagagaling ng̃ mg̃a bayan sa panahóng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng̃ isáng bayan at sasabihin namin sa inyó cung anó ang bayang iyan."

"¡Mg̃a taga San Diego! ¡Pasalamatan ninyó ang Dios na sa inyó'y nagbigay ng̃ mg̃a banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng̃ Inang Bayang naglalaganap na di napapagal ng̃ "civilisación" sa masaganang mg̃a pulóng itó, na inaampón ng̃ canyáng maluwalhating balabal! ¡Purihin ninyó ang Dios na nagdalá sa inyó rito nitóng mg̃a mapagpacumbabáng mg̃a sacerdote, na sa inyó'y nang̃ágbibigay liwanag at nagtuturò sa inyó ng̃ wicà ng̃ Dios! ¡Purihin ninyó ang Pamahalaang gumawâ, gumagawâ at gagawâ ng̃ mg̃a pagpapacahirap sa icagagalíng ninyó at sa icagagaling ng̃ inyóng mg̃a anác!"

"At ng̃ayóng benebendita ang unang bató nitóng lubháng macahulugang bahay, camí, Alcalde Mayor nitóng lalawigan, sa pang̃alan ng̃ dakilang Harì, na ing̃atan nawá ng̃ Dios, ng̃ Harì sa mg̃a España, sa pang̃alan ng̃ maluningning na Pamahalaang castílà at sa ilalim ng̃ pagtatangkilik ng̃ canyáng waláng bahid at cailán ma'y mapagdiwang na bandera, binibigyan namin ng̃ dakilang cahulugan ang guinawang itó at sinimulaan namin ang paggawâ ng̃ escuelahang itó."

"Mg̃a taga San Diego, ¡mabuhay ang Harì! ¡Mabuhay ang España! ¡mang̃abuhay ang mg̃a fraile! ¡Mabuhay ang Religión católica!"

—¡Mabuhay! ¡mabuhay!—ang isinagót ng̃ maraming voces,—¡mabuhay ang guinoong Alcalde!

Itó'y nanaog, pagcatapos, ng̃ boong cahinhinang madakilà, casabay ng̃ mg̃a tinig ng̃ músicang nagpasimulâ ng̃ pagtugtóg; naglagáy ng̃ iláng cucharang lechada sa ibabaw ng̃ bató, at catulad din ng̃ madakilang cahínhinang gaya ng̃ siya'y pumanhíc.

—Iniabót ni Ibarra ang isá pang cucharang pílac sa Cura, na ng̃ macatitig na sumandalî sa canyá'y marahang nanaog. Ng̃ na sa calahatî na ng̃ hagdana'y tuming̃alâ upang tingnan ang nabibiting batóng nacatali sa matitibay na mg̃a lúbid, datapuwa't ang pagting̃ing yao'y sandalìng sandalî lámang at nagpatuloy ng̃ pananaog. Gumawâ rìn siyá ng̃ gaya ng̃ guinawâ ng̃ Alcalde, ng̃uni't ng̃ayo'y lalòng marami ang nang̃agsipacpác: nakisama sa pagpacpác ang mg̃a fraile at si capitang Tiago.

Páhiná 272Tila mandin humahanap si Párì Salví ng̃ mapagbigyán ng̃ cuchara; tiningnan niyá si María Clara at anakí'y nag-aalinlang̃an; ng̃uní't nagbago ng̃ panucalà at ang guinawa'y sa escribano niyá ibinigáy. Ito'y sa pagbibigáy loob, lumapít cay María Clara, datapuwa't ito'y tumangguing ng̃uming̃iti. Nagsúnodsunod nanaog ang mg̃a fraile, ang mg̃a empleyado at ang alférez. Hindî nalimutan si capitang Tiago.

Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanínilaw na taong pababain na ang bató, ng̃ maalaala ng̃ cura ang binatà, na pinagsabihan ng̃ anyóng nagbibirô at taglay ang paímbabáw na sa canyá'y pagpapalagay na catotong tunay:

—Cung magcagayo'y aking gagagarín si Juan Palomo ¡acó ang nagluluto't acó rin ang cumacain!—ang isinagót nitó ng̃ gayón din anyô ng̃ pananalitâ.

—¡Lacad na cayó!—anang Alcalde sa canyá, saca siyá marahang itinulac;—cung hindî, mag-uutos acong huwag pababaín ang bató at matitirá tayo rito hanggang sa caarawán ng̃ paghuhucóm.

Napilitan si Ibarrang tumalimà dahil sa ganitóng cakilakilabot na bálà. Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pílac ng̃ isáng malakíng cucharang bacal, bagay na nagpang̃iti sa iláng mg̃a tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan ng̃ naninilaw na tao ang bang̃ing na sa tabi ng̃ canyáng mg̃a paa.

Pagcatapos na matingnan ng̃ mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi ng̃ canyáng úlo, si Elías at ang lalaking naninilaw, nagsalitâ siyá cay ñor Juan, na ang canyang voces ay nang̃ing̃inig ng̃ cauntî:

—¡Ibigáy pô ninyó sa akin iyang timbâ at ihanap ninyó acó sa itaas ng̃ ibáng cuchara!

Napag-isá ang binatà. Hindî na siya minamasdan ni Elías; ang mg̃a matá nito'y nacapacò sa lalaking naninilaw, na nacadung̃aw sa húcay at sinusundan ang mg̃a kilos ng̃ binatà.

Náririnig ang ing̃ay na guinagawâ ng̃ cuchara sa paghalò ng̃ pinagsamang buhang̃in at apog na nakikisaliw sa hugong ng̃ mahinang pagsasalita ng̃ mg̃a cawaní ng̃ gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpatì.

Caring̃atding̃at ay bumugsô ang isang lagapac; umilandáng ang poleang (calô) nacatalì sa púnò ng̃ cábris, at saca sumunód ang terno na humahampás sa aparatong tulad sa isáng panghataw: nang̃agsigalaw ang mg̃a malalakíng cáhoy, lumipád ang mg̃a gapos at sa isáng kisáp matá'y nálugsong lahát, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakbó ang isáng alapaap na alikabók; pinuspos Páhiná 273ang alang-alang ng̃ isáng sigaw sa panghihilacbót ng̃ libolibong voces. Tumacas at nang̃agsitacbó halos ang lahát, babahagyâ na ang nang̃agmadalíng lumúsong sa húcay. Si María Clara at si Párì Salví ang nang̃agsipanatili lamang sa caniláng kinálalagyan, sa pagca't hindî silá mang̃acagaláw, nang̃amumulâ at hindî mang̃apagsalitâ.

Nang mapawi-pawi na ang sumilacbóng alicabóc, nakita niláng nacatayo si Ibarra sa guitna ng̃ mg̃a cahabaan, mg̃a cawayan, malalaking mg̃a lúbid, sa pag-itan ng̃ torno at ng̃ malaking bató, na sa pagbabâ ng̃ gayóng cabilís, ang lahát ay ipinagpag at pinisà. Tang̃an pa sa camáy ng̃ binata ang cuchara at canyáng minámasdan ng̃ mg̃a matáng gulát ang bangcáy ng̃ isáng taong nacatimbuang sa canyáng paanán, na halos nalilibing sa guitnâ ng̃ mg̃a cahabaan.

—¿Hindi pô ba cayó namatay? ¿Buháy pa ba cayó? ¡Alang-alang sa Dios, magsalita pô cayo!—ang sabi ng̃ ilang mg̃a empleadong punong-puno ng̃ tacot at pagmamalasakit.

—¡Hali cayó at inyóng alisin sa pagca dang̃an ang bangcay ng̃ sawíng palad na itó!—ani Ibarrang anaki'y náguising sa isáng pagcacatulog.

Ng̃ marinig ang canyáng voces, naramdaman ni María Clarang pínapanawan siyá ng̃ lacás, hanggáng siyá'y nátimbuang sa mg̃a camáy ng̃ canyáng mg̃a catotong babae.

Malakíng caguluhán ang naghaharì: sabay-sabay na nang̃agsasalitâ, nang̃agcumpáscumpás ang mg̃a camáy, nang̃agtatacbuhan sa magcabicabilà, nang̃aháhambal na lahát.

Caniláng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatayô sa tabi ng̃ torno ang siyáng bangcay.

—Pag-usiguin sa haráp ng̃ mg̃a tribunal ng̃ Justicia ang "maestro de obras" (ang namamatnugot sa gawâ)!—ang siyang unang nasabi ng̃ Alcalde.

Caniláng siniyasat ang calagayan ng̃ bangcáy, tinutóp nilá ang dibdib, datapuwa't hindi na tumitibóc ang púsò. Inabot siyá ng̃ hampás sa úlo at nilalábasán ng̃ dugô ang dalawáng bútas ng̃ ilóng, ang bibíg at ang mg̃a taing̃a. Caniláng nakita sa canyáng liig ang mg̃a bacás na cacaibá: apat na malalalim na lubô sa isáng dáco at isá sa cabiláng dáco, bagá man itó'y may calakhán: sino mang macakita niyó'y wiwicaing sinacál siyá ng̃ sipit na bácal.

Binabati ng̃ boong galác ng̃ mg̃a sacerdote ang binata at pinipisil nilá ang canyáng mg̃a camáy. Ganitó ang sabing nagcacang-iiyac ng̃ franciscanong may Páhiná 274mapagpacumbabang anyô na siyang umeespiritu santo cay Pári Dámaso.

—¡Pagca nadidilidili cong bahagyâ lamang ang panahóng pag-itan mulâ ng̃ acó'y mápalagay sa lugar na iyán—ang sabi ng̃ isá sa mg̃a empleado cay Ibarra,—¡nacú! ¡cung acó ang naguing cahulihulihan sa lahát, Jesús!

—¡Naninindig ang aking mg̃a buhóc!—anang isáng úpawin at bahagyâ na ang buhóc.

—¡At mabuti't sa inyó nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!—ang ibinubulóng ng̃ isáng matandáng lalaking nang̃ing̃inig pa.

—Mg̃a guinoo, gayón ang sabi co, sa pagca't hindî namatáy ang guinoong itó; cung sa aki'y hindî man acó napisâ, mamamatay rin acó pagcatapos, madilidili co lamang ang bagay na iyán.

Datapuwa't malayò na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni María Clara.

—¡Hindî dapat maguing cadahilanan ang bagay na itó upang hindî mátuloy ang fiesta, guinoong Ibarra!—anang Alcalde;—purihin natin ang Dios! ¡Hindi sacerdote at hindî man lamang castilà ang namatay! ¡Kinacailang̃an nating ipagdiwang ang pagcaligtas pô ninyó! ¡Anó cayá ang mangyayari sa inyó cung nadag-anan cayó ng̃ bató!

—¡Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!—ang isinisigáw ng̃ escribano;—¡sinasabi co na! hindî masiglá ang paglusong sa húcay ni guinoong Ibarra, ¡Nakikita co na!

—¡Ipagpatuloy ang fiesta! ¡Música! ¡hindî mabubuhay ng̃ capanglawan ang namatay! ¡Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... ¡Pumarito ang directorcillo!.... ¡Piitin ang "maestro de obras"!

—Guinoong Alcalde,—ang itinutol ng̃ boong catigasan ng̃ loob ni Ibarra;—cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lalò ng̃ hindi macabubuhay ang pagcabilanggô ng̃ isáng tao, na hindi pa natin nalalaman cung may sala siyá ó walâ. Nanánagot pô acó sa canyáng calagayan at hinihing̃î cong pawal-an siyá, sa mg̃a araw na itó man lamang.

Sarisarìng mg̃a salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan ng̃ isáng himalâ Páhiná 275ang nangyaring iyón. Gayón ma'y tila mandin hindî totoóng natutuwâ si Párì Salvi sa himaláng sinasapantahang guinawâ ng̃ isáng santo ng̃ canyáng capisanan at ng̃ canyáng ping̃anang̃asiwaang bayan.

Hindî nagculang ng̃ nagdagdag na canyáng nakitang lumusong sa húcay ang isáng nacasuot ng̃ pananamít na itimáng catulad ng̃ sa mg̃a franciscano. Hindî ng̃â mapag-aalínlang̃anan: si San Diego ang nanaog na iyón. Napagtantô rin namáng nakinig ng̃ misa si Ibarra, at ang lalakíng nanínilaw ay hindî; ito'y maliwanag na cawang̃is ng̃ sicat ng̃ áraw.

—¿Nakita mo na? áayaw cang magsisimbá,—anang isáng ina sa canyáng anac—cung dí cata napalò upang icaw ay aking pilitin, ng̃ayó'y pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!

At siyá ng̃â naman: hatid sa tribunal na nácabalot sa isáng banig ang lalaking nanínilaw ó ang canyáng bangcay.

—¡Masamáng pasimulâ, hm!—ang sinabi ng̃ matandáng Tasio na doo'y lumalayô.

XXXIII.

LAYANG-CAISIPAN.

Nagtatapos na si Ibarra ng̃ paghuhusay ng̃ catawán ng̃ sa canyá'y ipagbigay alam ng̃ isáng alîlang lalakíng may isáng lalakíng tagabukid na nagtátanong cung siyá'y naroroon.

Sa pagsasapantahà niyáng marahil ang nagtatanóng ay isa sa canyáng mg̃a casama sa bukid, ipinagutos niyáng papasukin ang taong iyón sa canyáng "despacho", silid na aralán, ligpitan ng̃ mg̃a aclát at laboratorio químico túloy.

Ng̃uni't sinadya mandin upang siyá'y lubhang mangguilalás, ang nasumpung̃an niya'y ang mabalasic at matalinghagang anyô ni Elias.

—Iniligtas ninyó ang aking búhay—ang sinabi nitó sa wicang tagalog, dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;—binayaran co ng̃ cauntì ang aking utang at walâ ng̃â cayóng sucat kilalaning utang na loob sa akin, tumbalíc, acó ang ma'y kinikilalang utang na loob. Naparito pô acó't ng̃ makiusap sa inyó tungcól sa isáng bagay.

—¡Magsalita pô cayó!—ang sagót ng̃ binatà sa wicang tagalog din, taglay ang pangguiguilalás sa mabalasic na anyô ng̃ tagabukid na iyón.

Sandaling tinitigan ni Elías ang mg̃a matá ni Ibarra, at nagpatuloy ng̃ pananalita:

—Sacali't ibiguin ng̃ justicia ng̃ mg̃a taong liwanaguin ang talinghagang itó, ipinamamanhic co pó sa inyong huwag ninyóng sasabihin canino man ang tagubiling sinabi co sa inyó sa simbahan.

—Huwag pô cayóng mabahala,—ang isinagót ng̃ binatà sa isáng anyón nagpapakilala ng̃ sama ng̃ loob;—talastas cong cayó'y pinag-uusig, datapuwa't acó'y hindî marunong magcanulô canino man.

Páhiná 277—¡Oh, hindî dahil sa akin, hindî dahil sa akin!—ang madalíng isinagót ni Elías, na nagpapahalatâ ng̃ caalaban ng̃ loob at pagcahindî maalam magpacababà—itó'y dahil pô sa inyó: walâ cauntî mang tacot acó sa mg̃a tao.

Náragdagán ang pangguiguilalas ng̃ binatà: bago ang anyô ng̃ pananalitâ nang tagabukid ng̃ iyóng ng̃ unang daco'y piloto, at tila mandin hindî agpang sa canyang anyo at gayón din sa canyang pamumuhay.

—¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?—ang tanóng sa lalaking talinghagang iyón, na pinagsisiyasat ng̃ canyang paning̃in.

—Ang pananalitâ co po'y hindî palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi ng̃ maliwanag. Sa icapapanatag pô ninyó kinacailang̃ang sapantahain ng̃ inyóng mg̃a caaway na cayó'y hindî nag-aalap-ap at palagay ang loob ninyó:

—¡May caaway pô tayong lahát, guinoo, mulâ sa lalong maliit na hayop hanggang sa tao, mulâ sa lalong dukhâ hanggang sa lalong mayaman at macapangyarihan! ¡Ang pagcacaroon ng̃ caaway ang siyang talagang cautusan ng̃ buhay!

—¡Cayó po'y hindî piloto at hindî cayó tagabukid!—ang canyáng ibinulóng.

—May mg̃a caaway pô cayó sa mg̃a matataas at mababang tao,—ang ipinagpatuloy ni Elías na hindî pinansín ang mg̃a sinalitâ ng̃ binatà;—nais pô ninyóng itulóy ang isáng panucalang dakilà, may pinagdaanan pô cayó, nagcaroon ng̃ mg̃a caaway ang inyóng nunong lalaki at ang inyóng amá, silá'y may mg̃a kinahiligan ng̃ púsò, at sa pamumuhay hindî ang mg̃a tampalasa't masasamang tao ang lalong nacapupucaw ng̃ maalab na mg̃a pagtataním ng̃ galit, cung hindî ang mg̃a taong may malilinis na calooban.

—Nakikilala co ang isá, iyóng namatáy,—ang isinagót. Napagtalastas co cagabíng may isáng bagay na caniláng inaacalang laban po sa inyó, dahil sa iláng mg̃a salitang canyang isinagót sa isáng lalaking hindî co kilalá na nawalâ sa cadiliman. "Hindî itó cacanin ng̃ mg̃a isdáng catulad ng̃ canyáng amá: makikita pô ninyó búcas",—anya,—Ang mg̃a salitáng itó'y siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hindî lamang sa taglay na canyang cahulugan, cung hindî sa taong nagsalitâ, na niyóng araw pa'y nagcusang humaráp sa "maestro de obras" at canyang sinabi ang canyáng hang̃ad na siyá na ang mamamatnugot ng̃ mg̃a gawain sa paglalagáy ng̃ unang bató, na hindî huming̃i ng̃ malakíng bayad, at Páhiná 278ipinagbabansag ang malalakíng canyáng mg̃a caalaman. Walâ acóng pagsaligang casucatan upang masapantalà co ang canyáng masamang calooban, ng̃uni't may isáng cauntíng bagay na nagsasabi sa aking ang mg̃a sapantahà co'y catotohanan, at dahil dito'y aking hinirang upang cayó'y pagbilinan, ang isáng sandalî at isáng calagayang ucol at angcáp upang cayó po'y huwag macapagtatanóng sa akin. Ang mg̃a ibáng nangyari'y nakita na pô ninyó.

Malaon nang hindî nagsasalità si Elías, at gayón ma'y hindî sumasagót at hindî pa nagsasalitâ ng̃ anó man si Ibarra. Siyá'y naggugunamgunam.

—¡Dinaramdam co na ang taong iya'y namatay!—ang sa cawacasa'y nasabi niyá;—¡marahil sa canyá'y may napag-usisà pang caunting mg̃a bagay!

—Cung siyá'y nabúhay marahil siyá'y nacawalâ sa nang̃ing̃nig na camáy ng̃ bulág na justicia ng̃ tao. ¡Hinatulan siyá ng̃ Dios, pinatay siyá ng̃ Dios, ang Dios ang siyáng tang̃ing humucóm sa canyá!

Minasdáng sandalî ni Crisóstomo ang lalakíng nagsasalita sa canyá ng̃ gayón, at canyáng nakita ang mg̃a batibot na mg̃a braso nitó, na punóng-punô ng̃ mg̃a pasà at malalakíng bugbóg.

—¿Cayó pô ba'y nananampalataya naman sa mg̃a himalá?—ang sinabing ng̃uming̃itî;—¡tingnan pô ninyó ang himaláng sinasabi ng̃ bayan!

—Cung nananampalataya pô acó sa mg̃a himala'y hindî acó mananampalataya sa Dios: sasampalataya acó sa isáng taong naguing dios, sasampalataya acóng tunay ng̃ang linalang ng̃ tao ang Dios alinsunod sa canyáng larawan at calagayan; datapawa't sumasampalataya acó sa Canyá; hindî miminsang náramdaman co ang canyáng camáy. Nang lumulugso na ang lahát, na ano pa't nang̃ang̃anib malipol ang lahát ng̃ nang̃aroroon sa lugar na iyón, acó, acó ang pumiguil sa tampalasan, lumagay acó sa canyáng tabí; siya ang nasugatan at aco'y nacaligtás at hindî nasactán.

—¡Opô! hinawacan co siyá ng̃ nag-iibig ng̃ tumacas, pagcatapos na mapasimulan niyá ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyáng pananampalasan. Sinasabi co pô sa inyó; ang Dios na ng̃â pô lamang ang siyáng tang̃ing maguing hucóm sa mg̃a tao, siyá na ng̃â lamang ang tang̃ing magcaroon ng̃ capangyarihan sa búhay; na cailan ma'y huwag isiping siyá'y halinhan ng̃ tao!

—¡Hindî pô!—ang isinalabat ni Elías, palibhasa'y nahulaan niyá ang tutol, hindî nagcacawang̃is.—Pagca hinahatulan ng̃ tao ang ibang mg̃a tao sa camatayan ó sa capahamacan ng̃ pagcabuhay magpacailan man sa hinaharap na panaPáhiná 279hón, guinagawà ang gayóng paghatol na hindî siyá lumagay sa pang̃anib, at gumagamit siyá ng̃ lacás ng̃ ibang mg̃a tao upang ganapin ang canyáng mg̃a hatol, na sa lahát ng̃ ito'y mangyayaring pawang camalian ó lihis sa catuwiran. Datapuwa't acó, sa aking paglalagay sa tampalasan sa gayón ding pang̃anib na canyáng ínilaan sa mg̃a ibá, nalalakip din acó sa gayon din capang̃aniban. Siya'y hindî co pinatay, pinabayaan cong patayin siyá ng̃ camáy ng̃ Dios.

—Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanámpalataya sa mg̃a himalá; ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y naniniwala namang hindî natátalos ng̃ Dios ang mg̃a mangyayari sa panahóng sasapit. ¿Anó ang pagcacátaon? Isang bagay na nangyaring sino ma'y hindî nacaaalam ng̃ mangyayarî. ¿Anó ang himalà? Isáng casalangsang̃an, isáng pagcacasirâ-sirà ng̃ lacad na tacdà sa mg̃a kinapal. Isáng caculang̃an ng̃ laan sa mangyayari at isáng casalangsang̃ang ang cahuluga'y dalawang malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa máquina ng̃ daigdig.

—¿Sino pô ba cayó?—ang mulíng itinanóng ni Ibarra na ma'y halong tacot;—¿cayó pò ba'y nag-aral?

—Napilitan acóng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't pumanaw sa akin ang pananalig sa mg̃a tao,—ang isinagót ng̃ piloto, na anó pa't iniwasan ang pagsagót sa tanóng.

Ang isip ni Ibarra'y canyáng napag-unawà, ang caisipan ng̃ pinag-uusig na binatang iyón: hindî niyá kinikilala ang catuwiran ng̃ taong maglagdâ ng̃ cahatulán sa canyáng mg̃a capuwà, tumututol siyá laban sa lacás at cataasan ng̃ calagayan ng̃ mg̃a tang̃ing pulutóng na tao sa ibáng mg̃a pulutóng.

—Datapuwa't kinacailang̃ang sumang-ayon cayó sa pang̃ang̃ailang̃an ng̃ lalarong timbang̃ang tao, cahi man lubhâ ang capintasan at mg̃a caculang̃an nitó—ang itinutol niyá.—Cahi't anóng dami ng̃ mg̃a kinacatawán ng̃ Dios sa lupa'y hindî mangyayarî, sa macatuwid baga'y hindî sinasabi ng̃ boong caliwanagan ang canyáng pasyá upang mabigyang cahatuláng ang yutayutang mg̃a pagaalit-alít na ibinabalangcás ng̃ mg̃a hidwâ nating budhî. Nauucol, kinacailang̃an sumasacatwirang manacanaca'y humatol ang tao sa canyáng mg̃a capuwà.

—Tunay ng̃â, datapuwa't ng̃ upang gawín ang cagaling̃an, hindî ang casam-an; upang sumawatâ ng̃ lihis at magpabuti, hindî ng̃ macapagwasac, sa pagca't cung hindî matuntóng sa matuwid ang canyáng mg̃a pasya'y walâ siyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamáng canyáng guinawâ. Ng̃uni't higuit sa aking cáya ang pagmamatuwirang itó,—ang canyáng idinugtóng at binago ang anyô ng̃ Páhiná 280pananalita,—at nililibang co po sayó ng̃ayong cayó'y hiníhintay; Huwag pô ninyóng calimutan ang casasabi co pa sa inyô: may mg̃a caaway cayô; magpacabuhay pô cayô sa icágagaling ng̃ inyóng tinubuang bayan.

—Cailan man pô't ibiguin ninyó at cailán mang ma'y magagawâ acóng inyóng pakikinabang̃an. May utang pa pô acó sa inyô.

XXXIV.

ANG PAGCAIN.

Nang̃agasisicain sa ilalim ng̃ pinamutihang kiosko ang mg̃a mahál na tao sa lalawigan.

Na sa isáng duyo ng̃ mesa ang Alcalde; sa cabiláng duyo naman naroon si Ibarra. Nacaupô sa dacong canan ng̃ binatà si María Clara, at sa dacong caliwa, niyá ang escribano. Si capitang Tiago, ang alférez, ang gobernadorcillo, ang mg̃a fraile, ang mg̃a cawani ng̃ pamahalaan at ang ilang mg̃a dalagang nang̃asira'y nang̃agsiupô, hindî ayon sa canicaniláng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicaniláng hilig.

May catámtamang sayá at galác ang cainan, datapuwa't ng̃ nang̃ang̃alahati na'y siyang pagdating ng̃ isáng cawaní sa telégrafo na si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa canyá ang isáng telegrama. Ayon sa caugalia'y huming̃i ng̃ang pahintulot si capitang Tiago upang basahin ang telegramang iyón, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanhíc ng̃ lahát na canyáng basahin.

Pinapagcunót muna ng̃ carapatdapat na Capitan ang canyáng mg̃a kilay, itinaás pagcatapos, namutlâ ang canyáng mukhâ, nagliwanag, dinálidalíng tiniclóp ang papel at sacá nagtindig.

—Mg̃a guinoo,—ang sinabing nagmamamadalî,—¡daratíng ng̃ayóng hapon ang cárang̃aldang̃alang Capitang General upang paunlacán ang aking bahay!

At sacá bigláng nagtatacbóng dalà ang telegrama at ang servilleta, ng̃uni't waláng sombrero, na pinag-uusig ng̃ mg̃a hiyawan at mg̃a tanông.

Cung ang pagdatíng ng̃ mg̃a tulisán ang ibinalita'y gayón na ng̃â lámang ang ligalig na mangyayari.

—¡Ng̃uni't pakinggan pô ninyó!—¿cailan daratíng?—¡Sabihin ninyó sa amin!—¡Ang Cápitan General!

—Dárating ang Capitan General at doon tútuloy sa báhay ni Capitan Tiago!—ang sigawan ng̃ ilán, na ano pa't hindî na nilá dinidili-diling naroroon ang anac na babae't ang canyáng mamanugang̃in.

Nang̃agtiting̃inan ang mg̃a fraile: itó ang cahulugan ng̃ caniláng ting̃inan:—"Gumagawâ ang Capitan General ng̃ isá sa canyáng mg̃a capáslang̃an, inaalipustà niyá tayo, dapat na sa convento siyá tumulóy",—datapuwa't sa pagca't gayón din ang iniisip ng̃ lahát, silá'y hindî umiimic at hindî sinasaysay nino man ang canyáng caisipan.

—May nang̃agsabi na sa akin sa hapon ng̃ bagay na iyán, datapuwa't hindî pa nalalaman ng̃ Capitan General cung siya'y matutulóy.

—¿Nálalaman pô ba ng̃ camahalan ninyó, guinoong Alcalde, cung hanggang cailan matitirà rito ang Capitan General?—ang tanóng ng̃ alférez na nang̃ang̃ánib.

Ang mg̃a telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alférez at sa gobernadorcillo; namamasid na magaling ng̃ mg̃a fraileng walâ isá man lámang telegramang ucol sa cura.

—¡Dárating ang Capitan General sa icapat na oras ng̃ hapon, mg̃a guinoo!—anang Alcalde ng̃ pananálitang madakilà;—macacacain tayo ng̃ boong catahimican.

Hindî macapagsasabi ng̃ hihiguit pa sa rito sa cagaling̃an si Leonidas sa Termópilas: "¡Ng̃ayong gabi'y hahapon tayong casama ni Plutón!"

¡Namamasid cong walâ rito ang ating dákilang máng̃ang̃aral!—ang kiming sinalità ng̃ isá sa mg̃a naroroong cawaní ng̃ gobierno, na mahinhin ang anyô at hindî binubucsán ang bibig hanggang sa oras ng̃ pagcain, at sa boong umaga'y ng̃ayon ng̃â lámang nagsalità.

Ang lahát ng̃ nacaáalam ng̃ mg̃a nangyari sa amá ni Crisóstomo'y cumilos at cumindát, na ang cahuluga'y:—"¡Halá cayó! ¡Sa unang hacbáng pa lámang ay cayo'y násilat na!—Datapuwa't sumagót ang iláng mapagmagandang loob:

—¿Anóng caunti lámang?—ang bigláng sinabi ng̃ alférez;—pagód na pagód Páhiná 283marahil, at ayon sa casabihán dito'y "malunqueado" (bugbóg na bugbóg ang catawán). ¡Nacú ang pang̃aral na iyón!

—Upang macapagsalità ng̃ gayóng catagál, kínacailang̃ang magcaroon ng̃ lálamunang gaya ng̃ canyáng lálamunan,—ang ipinahiwatig ni párì Manuel Martín.

—¡Nalalaman ba ninyóng si guinoong Ibarra'y siyáng lalong may magalíng na tagapaglutò sa boong lalawigan?—anang Alcalde upang putulin ang salitaan.

—Iyan ng̃â ang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng canyáng calapít ay áayaw paunlacán ang hayin, sa pagca't bahagyâ na lámang tiniticman ang pagcain,—ang tutol ng̃ isá sa mg̃a cawaní ng̃ gobierno.

—Napasásalamat acó sa guinoo ... napacalabis naman ang canyáng pang̃ang̃asiwà sa aking cataohan,—ang kimíng sinalitâ ng̃ pautál,—datapuwa't....

—Datapuwa't pinaúunlacan pô ninyó ng̃ malakí ang pagsasalosalong itó sa inyó lámang pagparito,—ang sinabing pangwacás sa salità ng̃ Alcaldeng maling̃ap sa babae, at sacá humarap cay párì Salví.

—Párì Cura,—ang malacás na idinugtóng,—námamasid co pong sa maghapo'y hindî cayó umíimic at may iniísip....

—¡Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!—ang bigláng sinabi sa isáng cacaibáng anyô ni párì Sibyla.

—Itó na ang aking ugali,—ang pautál na sinabi ng̃ franciscáno;—ibig co pang makinig cay sa magsalitâ.

—¡Ang pinagsisicapang lagui ng̃ camahalan pô ninyo'y ang makinabang at huwag mang̃ulugui!—ang sinabi ng̃ alférez, na aglahî ang anyô ng̃ pananalità.

Hindî inaring birô ang bagay na iyón ni párì Salví; sandaling numingníng ang canyáng paning̃in, at sacá sumagót:

—Magalíng ang pagcatalastas ng̃ guinoong alférez na sa mg̃a áraw na ito'y hindî ng̃â acó ang lalong nakikinabang ó nang̃ung̃ulugui!

Hindî inalumana ng̃ alférez ang dagoc na iyón sa pamamag-itan ng̃ isáng cunua'y tawa, at winalang bahalà ang pasaring na iyón.

—Ng̃uni, mg̃a guinoo, hindî co mapagwarì cung bakit macapagsasalitaan ng̃ mg̃a pakikinabang ó mg̃a pang̃ung̃ulugui,—ang isinabat ng̃ Alcalde;—¿anó ang mawiwicà sa atin ng̃ mg̃a magagandang loob at matatalinong binibining nang̃aritong nagbibigay unlác sa atin ng̃ caniláng pakikipanayam? Sa ganáng akin, Páhiná 284ang mg̃a dalaga'y tulad sa mg̃a taguintíng ng̃ arpa ng̃ calang̃itan sa guitna ng̃ gabi! kinacailang̃ang pacauliniguin at silá'y pakinggan, at ng̃ ang mg̃a caayaayang tinig niláng nagpapailanglang sa calolowa sa calang̃itang kinarorooran ng̃ waláng hanggan at ng̃ lalong cagandagandahan....

—Naghahanay ang camahalan pô ninyó ng̃ mg̃a matitimyás na sasay!—anang escribano ng̃ boong galác, at ininóm niyá at ng̃ Alcalde ang álac na na sa canicaniláng copa.

—Hindî mangyaring hindî co gawín,—anang Alcalde, na pinapahid ang canyáng mg̃a labì;—cung hindî laguing gumagawâ ng̃ magnánacaw ang capanahunan, ay gumagawâ namán ng̃ manunulâ. Ng̃ cabataan co'y cumathâ acó ng̃ mg̃a tulâ, na hindî namán masasamâ.

—Sa macatuwid po'y naglilo ang inyóng camahalan sa mg̃a Musa upang sumunód cay Themis!—ang sinaysay ng̃ ating "corresponsal" na mahiliguín sa mg̃a diosa ng̃ panahóng una.

—Psch! anóng ibig ninyóng aking gawin? Sa tuwi na'y naguing hilig co ang aking mapagkilalà ang lahát ng̃ calagayan ng̃ pamúmuhay. Namúmupol acó cahapon ng̃ mg̃a bulaclác, ng̃ayó'y aking hawac naman ang tungcod ng̃ Justicia at naglilingcód acó sa sangcataohan, búcas....

—Búcas ay ihahaguis ng̃ camahalan pô ninyó ang tungcód na iyán sa apóy at ng̃ inyóng mapainit ang maguináw na dacong hápon ng̃ buhay, at ang cucunin pô namán ninyo'y ang catungculang pagca ministro,—ang idinugtóng ni párì Sibyla.

—Psch! oo ... hindî ... ang maguing ministro'y hindî siyáng lalong aking pinacahahangad na camtan: sino mang waláng carapata'y naguiguing ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan ng̃ España at ng̃ matirahan cung panahông tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at tahanan at mg̃a lupaín sa Andalusia cung panahong tag-lamig ... Hindî ng̃â masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais été chez ces peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier".

Ang boong ísip ng̃ mg̃a cawaní ng̃ gobierno'y nagsalità ang Alcalde ng̃ isáng catatawanán, caya't nagtawanan silá't ng̃ bigyáng capurihan ang gayóng pagpapatawá; silá'y guinayahan ng̃ mg̃a fraile, palibhasa'y hindî nilá talós na si Voltaire ay yaóng Voltaireng hindî mamacailang caniláng sinumpâ at inilagay sa infierno. Ng̃uni, sa pagca't nalalaman ni parì Sibyla cung sino si Voltaire, siya'y magpakilang galit, sa pagsasapantaha niyang nagsalitâ ang Alcalde ng̃ isáng laban ó paglabag sa religion.

Páhiná 285Nagsisicain naman sa isáng "kiosko" ang mg̃a batang lalakì, na ang caniláng maestro ang sa canila'y nang̃ung̃ulò.

Gumagawâ silá ng̃ malakíng caing̃ayan, gayóng silá'y mg̃a batang filipino, sapagca't ang caraniwan, cung ang mg̃a batang filipino'y na sa pagcain at na sa haráp ng̃ ibáng mg̃a tao'y hindî ang cagaslawán ang caniláng naguiguing caculang̃an, cung di ang cakimian. Ang isa'y nagcacamalí ng̃ paggamit ng̃ mg̃a "cubierto" at sa gayo'y sinásala ng̃ calapit; dito'y nagmumulâ ang isáng pagmamatuwiran, at ang dalawang nagtatalo'y nagcacaroon ng̃ canicaniyáng mg̃a cacampí: ang wicà ng̃ iba'y ang cuchara, anang iba nama'y ang tenedor ó ang cuchillo, at sa pagca't walâ silang kinikilalang capuwà batang lalong marunong cay sa ibâ, doo'y nang̃agcacaing̃ay ng̃ di sapalâ, ó, sa lalong maliwanag na sabi, sila'y nang̃agmamatuwirang wang̃ís sa pagtatalò ng̃ mg̃a teólogo.

Ang mg̃a magugulang ay nang̃agkikindatan, nang̃agsisicuhán, nang̃aghuhudyatan, at nababasa sa caniláng mg̃a pagng̃itî na sa sila'y lumiligaya.

—¡Abá!—ang sabi ng̃ isáng babaeng tagabukid sa isáng matandang lalaking nagdidicdic ng̃ hitsó sa canyáng calicot;—magpaparì ang aking si Andoy, cahi't áayaw ang aking asawa. Tunay ng̃a't mg̃a dukhâ cami, ng̃uni't cami'y magsisipag sa paghahanap buhay, at cami'y magpapalimos cung cacailang̃anin. Hindî nawawalan ng̃ nagbibigay ng̃ salapi at ng̃ macapagpárì ang mg̃a mahihirap. Hindî ba sinasabi ni hermano Mateo, taong hindî nagsisinung̃aling, na si papa Sixto'y isáng pastol lamang ng̃ calabaw sa Batang̃an? Tingnan na ngâ lamang ninyó ang aking si Andoy, ¡tingnan ninyó siyá cung dí camukhâ na ni San Vicente!

At cumacayat ang laway ng̃ mabaít na ina sa panonood sa canyáng anác na hinahawacan ang tenedor ng̃ dalawang camay.

—¡Tulung̃an nawa siyá ng̃ Dios!—ang idinugtóng ng̃ matandang lalaki, na ng̃inung̃uyâ ang sapá;—cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa Roma ¡je!—¡je! nacalalacad pa acóng mabuti. At cung sacali't mamatay acó ... ¡jeje!

—¡Huwag pô cayóng mabahalà, incong! Hindî malilimot ni Andoy na tinuruan ninyó siyá ng̃ paglála ng̃ mg̃a bilao at ng̃ dikin.

—Tunay ang sabi mo Petra; acó ma'y naniniwala ang anác mo'y nagcacaroon ng̃ mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca. ¡Hindî pa acó nacacakita ng̃ batang hiniguit sa canyá sa cadaliang natuto ng̃ hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya acó, cung siyá'y papa na ú obispo at maglibang sa paggawa ng̃ mg̃a bilauhang gagamitin ng̃ canyáng tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa ng̃a niyâ ang aking calolowa, ¡jeje!

At taglay ng̃ mabait na matanda ang ganitóng pag asa'y sinicsicang maiPáhiná 286nam ng̃ maraming hitsó ang canyáng calicot.

—Cung pakikinggan ng̃ Dios ang aking mg̃a pagsamò at magaganap ang aking mg̃a pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anác, pawiin mo sa amin ang lahát ng̃ casalanan at ipadalá mo camí sa lang̃it". Hindî na tayo mang̃ang̃ailang̃ang magdasál, mag ayuno ó bumilí pa ng̃ mg̃a bula. Maaarì ng̃ gumawâ ng̃ mg̃a casalanan ang may isáng anác na santo papa!

—Paparoonin mo siyá sa bahay búcas, Petra,—anang matandang lalakì na totoong nagagalác;—¡tuturuan co siyá ng̃ pagcacayas ng̃ nito!

—¡Hmjo! ¡abá! ¿Anó pô ba, incóng ang pagcaalam ninyó? ¿Inaacalà pô ba ninyóng iguinagaláw pa ng̃ mg̃a papa ang caniláng mg̃a camáy? ¡Ang cura ng̃â, gayóng siya'y cura lamang, cayâ lamang nagpapagal ay cung nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispo'y hindî na pumipihit, paupô cung magmisa; cayâ ng̃â't ang papa ... ¡ang papa'y nacahigá cung magmisa, at may abanico pa! Anó pô ba ang ísip ninyó?

—Hindî isáng calabisán, Petra, ang canyáng malaman cung paano ang guinagawang paghahandâ ng̃ nito. Mabuti na ngâ ang siyá'y macapagbili ng̃ mg̃a salacót at mg̃a petaca at ng̃ huwag macailang̃ang magpalimos na gaya ng̃ guinagawâ rito ng̃ cura sa taón-taón sa pang̃alan ng̃a papa. Nahahabag acong makita ang isáng santong pulubi, caya't aking ibinibigay ang lahat cong nalimpoc.

—Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, ¡walâ ng̃ magaling na gaya ng̃ doctor!

—¡Doctor! huwag ng̃â cayóng maing̃ay, cumpare;—ang sagót ni Petra;—¡walâ ng̃ magalíng na gaya ng̃ magcura!

—¿Cura? ¡prr! ¡Sumísing̃il ng̃ maraming salapî ang doctor; silá'y sinásamba ng̃ maysakít, cumare!

—¡Magnilaynilay cayó! Sucat ng̃ magpapihitpihit ng̃ macaatlo ó macaapat ang cura at magsalità ng̃ "déminus pabiscum," upang canin ang Dios at tumangap ng̃ salapî. Sinâsabi ng̃ lahát sa canyá, patí ng̃ mg̃a babae, ang caniláng mg̃a lihim.

—¿At ang doctor? ¿At anó bang acalà ninyó sa doctor? ¡Nakikita ng̃ dóctor na lahat, patì ng̃ itinatagò ninyông mg̃a babae, pumúpulso sa mg̃a dalaga.... ¡Ibig cong maguing doctor isáng linggó man lamang!

—¿At ang cura? ¿hindî ba nakikita ng̃ cura ang nakikita ng̃ inyóng doctor? ¡At magaling pa sa riyan! Nálalaman na ninyó ang casabihan; "¡sa cura ang matatabang inahing manóc at gayón din ang binting mabilog!"

Páhiná 287—¿At anó, cumacain ba ang mg̃a manggagamot ng̃ tuyóng lawlaw? ¿nasasactán ba ang mg̃a dalirì sa pagdidildil ng̃ asín?

—¿Narurumhán ba ang camáy ng̃ cura na gaya ng̃ mg̃a camáy ng̃ manggagamot? ¡Ng̃ huwag magcagayo'y may malalakíng hacienda silá, at sacali't gumagawâ, gumagawáng may música at siyá'y tinutulung̃an pa ng̃ mg̃a sacristan!

—¡Nacú, ang pagpapagal na iyán! ¡Ang pagcaibig ninyóng sa inyó'y mang̃umpisal ang lahát ng̃ tao! ¡Diyata't nagcacapagod at nagcacapangpapawis pa ng̃â tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung anó ang mg̃a gawâ ng̃ mg̃a lalaki't mg̃a babae at cung anó ang mg̃a gawâ ng̃ ating mg̃a capit-bahay! Waláng guinagawâ ang cura cung dî maupo, at pagdaca'y sinasabi na sa canyá ang lahát; cung minsa'y nacacatulog, datapuwa't ¡sucat na ang maggawad ng̃ dalawa ó tatlóng benedición upang tayo'y maguing anac ulí ng̃ Dios! ¡Maanong maguing cura na ng̃â lamang acó sa isáng hapon ng̃ cuaresma!

—¿At ang ... ang magsermón? ¿sasabihin naman ninyó sa aking iya'y hindî pagpapagod? ¡Nákita na ninyó cung paano ang pagpapawis ng̃ curang malaki caninang umaga!—ang itinututol ng̃ lalaking nacacaramdam na siya'y nalulupig sa matuwiranan.

—¿Ang magsermón? ¿Isáng pagpapagal ba ang magsermón? ¿Saan naroon ang inyóng pag-iisip? ¡Maanong macapagsasalitâ na ng̃à acó hanggang tanghalì, mulà sa púlpito, na aking macagalítan at mapagwicaan ang lahát, na sino ma'y waláng macapang̃ahás na tumutol, at pagbabayaran pa acó sa gayóng gawâ! ¡Maanong maguing cura na ng̃â acó isáng umagang nang̃agsisimbá ang mg̃a may utang sa akin! ¡Pagmasdan ninyó cung paano ang pagtabà ni párì Dámaso sa canyáng capagmumurá at capapalò!

At dumarating ng̃â naman si párì Dámaso, taglay ang paglacad ng̃ taong matabà, na halos nacang̃iti, ng̃uni't sa isáng anyóng nagpapakilala ng̃ pang̃it niyáng caisipán, caya't pagcakita sa canyá ni Ibarra'y nalitó sa canyáng pagtatalumpatî.

Binatì nilá si párì Dámaso, baga man may halong pagtatacá, datapuwa't nagpakita ang lahát ng̃ galác sa canyáng pagdating, liban na lamang cay Ibarra. Nang̃aghihimagas na at bumubulâ na ang sa mg̃a copa ang "champaña".

Naowi sa pang̃ang̃atál ang ng̃itî ni párì Dámaso, ng̃ canyáng mamasdan si María Clarang nacaupô sa dacong canan ni Crisostomo; ng̃uni't umupô siyá sa isáng silla sa tabí ng̃ Alcalde, at sacá tumanóng sa guitna ng̃ isáng macahulugang catahimican:

Páhiná 288—¿May pinag-uusapan ba cayóng anó man, mg̃a guinoo? ¡Ipagpatuloy ninyó ang salitaan!

—Nang̃agtatalumpatian,—ang sagót, ng̃ Alcalde. Binabangguit ni guinoong Ibarra ang lahát ng̃ sa canya'y tumulong sa adhicáng icagagaling ng̃ madlá, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, ng̃ ang camahalan pâ ninyó'y....

—Hindî ng̃â acó nacacamuang ng̃ tungcól sa arquitectura,—ang isinalabat ni párì Dámaso,—datapuwa't tinatawanan co ang mg̃a arquitecto at gayón din ang mg̃a tang̃áng tumatacbô sa canilá. Náriyan, acó ang gumuhít ng̃ piano ng̃ simbahang iyán, at lubós sa cagaling̃an ang pagsacagawâ: ganyan ang sabi sa akin ng̃ isáng inglés na maglalacó ng̃ mg̃a hiyás, na tumuloy isáng áraw sa convento. ¡Sucat ng̃ magcaroon ng̃ dalawang daling noo upang macagawâ ng̃ piano!

—Gayon man,—ang mulíng isinagót ng̃ Alcalde, ng̃ mamasid niyáng hindî umiímic si Ibarra,—pagca nauucol na sa mg̃a tang̃íng bahay, gaya na ng̃â baga ng̃ isáng escuela, sa halimbawa, nagcacailang̃an tayo ng̃ isáng "perito" (isáng taóng pantás sa paggawâ ng̃ anó man).

—¡Anó bang "perito ni peritas"!—ang sinabing malacás na palibac ni párì Dámaso.—Ang nagcacailang̃an ng̃ mg̃a "perito" ay isáng "perrito" (tuta ó maliit na áso)! ¡Kinacailang̃ang maguing hayop pa cay sa mg̃a "indio", na gumagawang mag isá ng̃ caniláng mg̃a bahay, upang hindî matutong magpagawâ ng̃ apat na pader at saca patung̃an sa ibábaw ng̃ isáng tangkil, na siyá ng̃ang isáng tunay na escuela!

Tuming̃ing lahát cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong namutlà, nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay María Clara.

—Tingnan pô ninyó,—ang ipinagpatuloy na sabi ng̃ franciscano, na ayaw papagsalitain ang Alcalde,—tingnan pô ninyó cung paano ang guinawâ ng̃ isáng "lego" namin, na siyáng lalong pinacahayop sa lahát naming mg̃a lego, na yumari ng̃ isáng magalíng, mabuti at murang hospital. Marunong magpagawang magalíng at hindî nagbabayad cung dî walong cuarta lámang sa araw-araw sa bawa't isá sa mg̃a taong nanggagaling pa sa ibáng bayan. Nálalaman ng̃ legong iyán cung paano ang nauucol na pakikisama sa mg̃a "indio", na hindî gaya ng̃ maraming mg̃a haling at mg̃a "mesticillo", na nagpapasamâ sa mg̃a taong iyán sa pagbabayad sa canila ng̃ tatlóng bahagui ó isáng salapî.

—¿Ang wicà pô ba ninyo'y walóng cuarta lamang ang ibinabayad? ¡Hindî mangyayari!—Ibig ng̃ Alcaldeng baguhin ang lacad ng̃ salitaan.

Páhiná 289—Tunay pô, at iyan ang dapat uliranin ng̃ mg̃a nagpapanggap na magagaling na mg̃a castilà. Nakikita na ng̃â, na buhat ng̃ mabucsán ang Canal ng̃ Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. Ng̃ una, ng̃ kinacailang̃an nating lumigoy sa Cabo, hindî nacararating dito ang lubhang maraming; mg̃a may masasamáng caugalian, at hindî namán nacapaglácbay roon ang mg̃a iba upang mang̃agasamâ!

—Nakikilala na pô ninyó cung anó ang "indio"; bahagyâ pa lamang nacacaalam ng̃ cauntî ay nagmamarunong na. Ang lahát ng̃ mg̃a úhuguing iyáng napapasa Europa'y....

—¡Ng̃uní't pakinggan pô ninyó!...—ang isinasalabat ng̃ Alcalde, na nababalisá dahil sa masasakít na mg̃a pasaring na iyón.

—Magcacaroon silá ng̃ wacás ayon sa canicaniláng carapatán—ang ipinagpatuloy na párì Dámaso;—nákikita sa calaguitnaan ang camáy ng̃ Dios, kinacailang̃ang maguing bulág upang huwag mámasdan. Tumatanggap na sa búhay pang itó ang mg̃a magúlang ng̃ gayóng mg̃a ahas ... nang̃amámatay sa bilangguan ¡jé! ¡jé! at masasabi nating waláng sucat na....

Datapuwa't hindî natapos ang sinasabi. Sinúsundan siyá ng̃ matá ni Ibarrang nang̃ing̃itimng̃itim ang pulá ng̃ mukhâ sa malakíng galit; at pagcárinig ng̃ pasaring sa canyáng ama'y nagtindíg, at sa isáng lundág ay ilinagpác ang canyáng batibot na camáy sa ibábaw ng̃ úlo ng̃ sacerdote, na natihayâ at tulíg.

Sa lubós na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y waláng nang̃ahás mamaguitnà.

—¡Layô cayó!—ang sigáw ng̃ binatà ng̃ tinig na cagulatgulat, at inabot ang matalas na sundáng samantalang iniípit ng̃ canyáng paa ang liig ng̃ fraile, na nahihimásmasan sa canyáng pagcatulíg;—¡ang áayaw mamatáy ay huwag lumapit!

Pinagdirimlán si Ibarra: nang̃ang̃atal ang canyáng catawán umíinog sa kinalalagyan ang canyáng mg̃a matáng nang̃agbabalà. Nagpumilit si Fr. Dámasong bumang̃on at tumindíg; datapuwa't hinawacan siyá sa liig ni Ibarra, saca siyá ipinagwas-wásan hanggang sa siyá'y mapaluhod at mabaluctoc:

Datapuwa't sino man, cahi man ang alférez ay ayaw mang̃ahás lumapit at caniláng námamasdan ang kisláp ng̃ sundáng at nababalac nilá ang lacás at calagayan ng̃ binatà. Nang̃atitigagal na lahát.

—¡Cayo'y diyan! hindî cayó nang̃agsisiimíc, ng̃ayo'y acó ang marapat na Páhiná 290mang cumilos. ¡Siya'y iniílagan co, dinalá sa akin siyá ng̃ Dios, ang Dios ang siyáng humatol!

Nahihirapan ng̃ paghing̃à ang binatà, datapuwa't ang canyáng bísig na basal ay nagpapatuloy ng̃ pagpiguil sa franciscano, na hindî macawalâ cahi't nagpupumiglás ng̃ dî cawasà.

—¡Tahimic na tumitibóc ang aking pusô, hindî mabibigó ang aking camáy!...

At tuming̃in sa paliguid niya't nagsalitâ;—Makinig muna cayó, ¿mayroon bagang isá man lamang sa inyó na umibig sa canyáng amá, na nagtamin ng̃ malalim na galit sa canyáng pinagcacautang̃an ng̃ búhay, isá man lamang na ipinang̃anác sa cahihiyán at sa caimbihán?... ¿Nakita mo na? ¿Nariring mo baga ang hindî nilá pag-imic na iyán? Sacerdote ng̃ isáng Dios ng̃ capayapaan, puspós ang bibig mo ng̃ cabanalan at religión, at ang puso'y punô ng̃ mg̃a carumhán, ¡hindî mo marahil nálalaman cung anó ang isáng amá!... ¡cung guinugunitâ mo sana ang iyóng amá! ¿Nákita mo na? Sa guitnâ ng̃ caramiháng iyáng pinawawalan mong halaga, ¡walâ cahi't isá man lamang na catulad mo! ¡Nahatulan ca na!

Ang mg̃a taong sa canyá'y nacaliliguid, sa pagcaisip niláng doó'y gagawâ ng̃ isáng cusang pagpatay, sila'y nang̃agsikilos.

—¡Lumayô cayó!—ang mulíng isinigáw na nagbabalà ang tinig; ¿anó? ¿nang̃ang̃anib ba cayóng dumhám co ang aking camáy ng̃ maruming dugó? ¿Hindî ba sinabi co na sa inyóng tiwasay na tumitiboc ang aking pusô? ¡Lumayò cayó sa amin! ¡Pakinggan ninyó mg̃a sacerdote, mg̃a hucóm, na ang boong acalà ninyo'y hindî cayó cawang̃is ng̃ ibáng mg̃a tao at nagbibigáy cayó sa inyóng sarilí ng̃ ibáng mg̃a catuwiran! Ang aking amá'y isáng taong may malinis na capurihán, ipagtanóng ninyó diyan sa bayang lubós na iguinagalang ang pagaalaala sa canyá. Ang aking amá'y isáng mabait na mayaman: inihandóg niyá ang canyáng pagpapacahirap sa akin at sa icagagaling ng̃ canyáng bayan. Laguing bucás ang canyáng báhay, laguing handâ ang canyáng dulang sa taga-ibang lupain ó sa pinapanaw sa canyáng kinaguisnang lupâ, na sa udyóc ng̃ caralitaa'y tumatacbó sa canyá! Siya'y mabuting cristiano: lagui ng̃ guinagawâ niyá ang cagaling̃an at cailan ma'y hindî siyá umapí sa mahinang naguiguipit at hindî siyá humabág sa na sa malakíng carukhaan.... Binucsán niyá sa taong sumasadálitâ ang mg̃a pintuan ng̃ canyáng bahay, pinaupô niyá at pinacain sa canyáng dúlang at canyáng pinang̃alanang caibigan. ¿Anó ang pagtumbás na sa canyá'y guinawâ? Siya'y pinaratang̃an, pinag-usig, pinapanandata ng̃ laban sa canyá ang camamangmang̃an at siya'y pinag-usig hanggang sa libing̃ang pinagpapaPáhiná 291hing̃alayan ng̃ mg̃a patáy. At, hindî pa nagcacasiyà sa ganitóng mg̃a gawa'y ¡pinag-uusig naman ng̃ayon ang anác na lalaki! Aco'y tumacas sa canyá, iniílagan cong siya'y aking macaharap ... Nárinîg ninyó siyá caninang umaga na hindî pinagpacundang̃anan ang púlpito, idinalirî acó sa halíng na pananampalataya ng̃ mg̃a taong hang̃ál sa bayan, ng̃uni't hindî acó umimíc. Ng̃ayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis acó sa hindî pag-imíc na inyóng pinangguilalasán, datapuwa't mulíng linait ang lalong pinacamamahal ng̃ lahát ng̃ mg̃a anác sa caibuturan ng̃ caniláng alaala ... Cayóng mg̃a nariritó, mg̃a sacerdote, mg̃a hucóm, ¿nakita baga ninyó ang pagpapacacasipag sa paggawâ ng̃ matandâ ninyóng amá, at ng̃ masunduan ang inyóng icagagalíng, mamatay sa hapis ang amáng iyán sa isáng bilangguan, na nagbubuntong hinîng̃à sa pagmimithíng cayo'y mayacap; na humahanap ng̃ isáng taong sa canyáng umalíw, nag iísa, may sakít, samantalang cayo'y na sa ibáng lupain?... ¿Narinig ba ninyó pagcatapos na siniraan ng̃ purì ang canyáng pang̃alan, nasumpung̃an baga ninyóng waláng laman ang sa canya'y pinaglibing̃an ng̃ pumaroon cayó at ang talagà ninyo'y manalang̃in sa ibábaw ng̃ baunang iyón? ¿Hindî? ¿Hindî cayó umiímïc? ¡cung gayo'y hinahatulan ninyóng tunay ng̃â siyáng masamâ!

Iniang̃at ang bísig; datapawa't malicsíng tulad sa cabilisán ng̃ sinag ng̃ liwanag, pagdaca'y napaguîtnâ ang isáng dalaga at piniguil ng̃ canyáng linalic na camáy ang mapaghigantíng bîsig: ang dalagang iyo'y si María Clara.

Tiningnan siyá ni Ibarra ng̃ isáng titig na wari'y nang̃ang̃anîno ang casiraan ng̃ ísip. Untî unting lumuag ang pagcahawac ng̃ mg̃a naninigás na mg̃a dalirì ng̃ canyáng mg̃a camáy at pinabayaang lumagpac ang catawan ng̃ franciscano't ang sundang, tinacpán ang mukha't tumacas na sinagal ang caramihang tao.

XXXV.

MGA SALISALITAAN.

Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita ng̃ nangyaring iyón. Ng̃ bagobago'y ayaw maniwalâ sino man, ng̃uni't sa pang̃ang̃ailang̃ang pahinuhod sa catotohanan, nang̃ag-iinaman ang lahat sa pagsigáw ng̃ pagtatacá.

Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa abót ng̃ cataasan ng̃ canicaniláng calinisan ng̃ budhî.

—¡Si párì Dámaso'y namatáy!—ang sabihan ng̃ mg̃a iilán;—ng̃ itindíg nilá siya'y naliligó ang canyáng mukhâ ng̃ dugô at hindî humihing̃à.

—¡Magpahing̃alay nawâ siyá sa capayapaan, ng̃uni't waláng guinawâ sa canyá cung dî papagbayarin lamang ng̃ canyáng utang—ang malacás na sabi ng̃ isáng binatà—Wariin ninyóng waláng sucat maipang̃alan sa guinawâ niyá caninang umaga sa convento.

—¿Nakita ba ninyó ng̃ umagang itó ang isáng mestizong castílà na lumabás sa dácong sacristía samantalang nagsésermon?

—¡Oo! ¡oo ng̃â, siya'y nakita namin! Pinagmasdán siyá ni párì Dámaso.

—Ang nangyári'y ... pagcatapos ng̃ sermón, siyá'y ipinatáwag at tinanóng cung anóng dahil sa siyá'y lumabás.—"Hindî pô acó maálam ng̃ wicang tagálog, padre",—ang isinagót.—"¿At bakìt ca nanglibác, na sinabi mong wicang griego iyón?—ang isinigáw sa canyá ni párì Dámaso, at tuloy sinampál siyá. Gumantí ang bináta, nagpanuntóc ang dalawá, hanggáng sa silá'y pinag-awatanan.

—¡Cung sa akin mangyari ang gayóng bágay!...—ang ibinulóng ng̃ márahan ng̃ isáng estudiante.

Páhiná 293Hindî co minamagalíng ang guinawâ ng̃ franciscano,—ang idinugtóng namán ng̃ isá,—sa pagca't hindî dapat ipagpilitan ang Religióng párang isáng parusa ó isáng pahirap; datapuwa't hálos ikinatútuwâ co, sa pagca't nakikilala co ang binátang iyán; siyá'y tagá San Pedro Macatí at maigui siyáng magwicang tagálog. Ng̃ayo'y ibig niyáng siyá'y ipalagáy na bágong gáling sa Rusia, at ipinagmámapuri ang pagpapacunuwaríng hindî niyá nalalaman ang wícà ng̃ canyáng mg̃a magugúlang.

—Gayón ma'y dápat táyong tumútol sa cagagawáng iyán,—ang sábing malacás ng̃ isáng estudiante namán;—ang dî pag-imíc ay párang isáng pag-sangáyon, at ang guinawáng iyó'y mangyayaring gawín namán sa alín man sa átin. ¡Nanunumbalic táyo sa mg̃a panahón ni Nerón!

—¡Nagcácamalî ca!—ang tútol ng̃ isá;—¡si Nerón ay isáng dakîlang artista, at si párì Dámaso'y isáng casamasamaang magsesermón!

Samantalang hiníhintay nilá sa isáng maliit na bahay, na na sa labás ng̃ báyan ang pagdatíng ng̃ Capitán General, itó ang sinasabi ng̃ Gobernadorcillo:

—Hindî ng̃â bágay na magaáng sabíhin cung síno ang may catuwíran at cung síno ang walâ, datapuwa't cung nacapagmunimuni sána si guinoong Ibarra....

—¿Cung nagcaroón sána si párì Dámnaso ng̃ calahatî man lámang ng̃ pagmumunimuni ni guinóong Ibarra, ang talagáng ibig pô ninyóng sabihin maráhil?—ang isinalábat ni don Filipo,—Ang casamaa'y nagpalít silá ng̃ catungcúlan: ang bátà ang nag ásal matandâ at ang matandâ ang nag-ásal bátà.

—¿At ang sabi pô ninyo'y walâ síno mang dumalô upáng silá'y awatin, liban na lámang sa anác na babáe ni cápitang Tiago?—ang tanóng ni cápitang Martín. ¿Sino man sa mg̃a fraile, cahi't ang Alcalde man lámang? ¡Hm! ¡Lálò pa ng̃ang masama! Hindî co nanasaing aking casapitan ang calagayan ng̃ binatâ. Sino ma'y walang macapagpapatawad sa gayóng sa canyá'y pagcatácot. ¡Lálò pa ng̃ang masama! ¡Hm!

—¿Sa acalà cayâ ninyó?—ang tanóng ni cápitang Basilio, na totoong malakí ang hang̃ad na macatalastas.

—Umaasa acó,—ani don Felipong nakipagsulyápan cay cápitang Basilio,—na hindî siyá pababayaan ng̃ bayan. Dápat náting alalahanin ang guinawâ ng̃ canyáng mg̃a magugúlang at ang canyáng casalucúyang guinágawâ ng̃ayon. At Páhiná 294sacali't hindi umimic ang bayan, dahil sa pagcatacot, ang canyang mg̃a caibiga'y....

—Ng̃uni, mg̃a guinoo,—ang isinalabat ng̃ gobernadorcillo,—ano baga ang ating magagawa? ¿ano ang magagawa ng̃ bayan? Mangyari ang ano mang mangyari'y ang mg̃a fraile ang siyang "lagui" ng̃ na sa catuwiran!

—"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" ng̃ binibigyang cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa ating sarili, at pagsacagayo'y saca tayo mag-usap!

Kinamot ng̃ gobernadorcillo ang canyáng ulo, tuming̃ala sa bubung̃an at saca nagsalita na ang tinig ay masaclap:

—¡Ay! ang ínit ng̃ dugo! Tila mandin hindî ninyo nalalaman ang lupaíng kinalagayan natin; hindî ninyo nakikilala ang mg̃a cababayan natin. Ang mg̃a fraile'y mayayaman at nang̃acacaisa; tayo'y nagcacáwasac wasác at mg̃a dukha. ¡Siya ng̃a! ¡ticman ninyong siya'y inyóng ipagmalasakit, at makikita ninyóng cayo'y pababayaan ng̃ ating mg̃a cababayang mag-isa sa mg̃a sagutin!

—¡Siyá ng̃a!—ang biglang sinabi ni don Filipo ng̃ boong sacláp,—mangyayari ng̃a ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip, samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiing̃at. Lalo pang pinapansin ang isáng capahamacáng hindî pa nalalaman cung mangyayari ng̃a, cay sa kinacailang̃ang pagcápacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang tácot, sa hindî ang pananalig; bawa't isá'y walang iniisip cung dî ang ganang canya, sino ma'y hindî nag-iisip ng̃ ganang sa mg̃a ibá, caya mahihinà táyong lahát!

—Cung gayo'y isípin na muna ninyo ang sa ganáng mg̃a ibá, at bago ninyó isipin ang sa ganáng inyó, at makikita ninyó cung paáno ang pagpapabayang sa inyó'y gagawin. ¿Hindi ba ninyó nalalaman ang casabihang castilà: "na nag-pasimula sa saríling catawán ang mahúsay na pagcacaawang gawâ"?

—Ang lálong magalíng na inyóng masasabi—ang sagot na pagalit ng̃ teniente mayor—na nagsisimulá ang mahusay na caruwagan sa malabis na pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala ng̃ cahihiyan! Ng̃ayón di'y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw ng̃ aking catungculan; bundat na acó ng̃ paglagay sa cahihiyan, na canino ma'y wala acong nagagawang cagaling̃an. ¡Paalam!

—¡Ay! ang buntóng hining̃a ng̃ isáng babae na ang anyó'y mabait;—¡cailán ma'y ganyán ang mg̃a cabataan! Cung nabubuhay ang canyang mabait na ina'y ¿anong sasabihin? ¡Ay, Dios! Pagca napag-iisip co na maaaring magcaganPáhiná 295yan din ang áking anác na laláki, na mainit din namán ang úlo ...¡ay Jesús! halos pinananaghilian co ang canyáng nasirang iná..,¡mamamátay acó sa dalamháti!

—Ng̃uni't acó'y hindî ang sagót namán ng̃ isáng babáe,—hindî acó magdadalamháti cung sacali't magcacaganyan din ang áking dalawáng anác na laláki.

—¿Anó pô ang sinasabi ninyo, capitana Maria?—ang sabing malacás ng̃ unang babáeng nagsalita, na pinagduduop ang mg̃a camáy.

—Ibig cong matuto ang mg̃a anác na nagsasanggaláng ng̃ capurihan ng̃ namatay ng̃ mg̃a magugúlang nilá, capitana Tinay; ¿ano pô ang wiwicain ninyo cung isáng araw na cayo'y bao na márinig ninyóng pinaguupasalaan ang inyóng asawa, at itung̃ó ng̃ inyóng anác sa Antonío ang úlo at huwag umimic?

—¡Ipagcacait co sa canyá ang aking bendicion!—ang sabing malacas ng̃ pang̃atlóng babae, na ito'y si hermana Rufa—datapuwa't....

—¡Hindî co maipagcacait ang aking bendición cailan man!—ang isinalabat ng̃ mabait na si capitana Tinay;—hindî dapat sabihin ng̃ isáng iná iyan ...datapuwa't hindî co maalaman ang aking gagawin ... hindî co maalaman ... sa acalà co'y acó'y mamámatay..siyá'y ...¡hindi! ¡Dios co! datapuwa't hindî co na marahil iibiguing muling makita co pa siya ... ¿ng̃uni't cung anó-anó ang mg̃a iniisip ninyó, capitana Maria?

—Datapuwa't gayón man,—ang dugtóng ni hermana Rufa,—hindî dapat limuting isang malaking casalanan ang magbuhat ng̃ camáy sa isang taong "sagrado."

—¡Lalò ng̃ "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihán ng̃ namatáy na mg̃a magugúlang!—ang itinútol ni capitana Maria.—¡Waláng macapagwáwalang galang sa canilang santong capurihán, cahì man ang Papa, at lalò ng̃ hindî si párì Damaso!

—Túnay ng̃a!—ang bulóng ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunung̃an ng̃ dalawa;—¿saan ninyó kinucuha ang ganyáng pagcagagaling na mg̃a pang̃ang̃atuwiran?

—¿Ng̃uni't ang "excomunión" at ang pagcapacasama?—ang itinutútol namán ng̃ Rufa.—¿Anó ang capacanán ng̃ mg̃a dang̃al at ng̃ capurihan sa búhay na itó cung mapapasasama naman tayo sa cabilang búhay? Dumaraang madali ang lahat ... datapuwa't ang excomunión ... sumirang púri sa isang kinacatawan ni Jesucristo ... ¡iya'y ang Papa lamang ang nacapapapatawad!

—¡Ipatatawad ng̃ Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina; hindî siya eexcomulgahin ng̃ Dios! At itó ang sinasabi co sa inyó, na cung pumaroon sa Páhiná 296aking bahay ang binatang iyan, siya'y aking patutuluyin at cacausapin; at iibiguin cong siya'y aking maging manúgang, cung mayroon sana acóng anac na babae; ang mabaít na anac ay maguiguing mabaít namang asawa at mabaít na ama; ¡maniwalà cayó, hermana Rufa!

—Hindî gayón naman ang aking acala, sabihin na ninyó ang ibig ninyóng sabihin; at cahi man tila mandín cayó ang sumasacatuwiran, ang cura rin ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unaúna'y ililigtas co múna ang aking caluluwa, ¿anó pô ang sabi ninyó, capitana Tinay?

—¡Ah, anó ang ibig ninyóng aking sabihin! Capuwa cayó sumasacatuwiran; sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't ¡dapat ding magcaroon ng̃ catuwiran ang Dios! Ayawan co, acó'y isang tang̃a lamang ... Sasabihin co sa aking anac na lalaking huwag ng̃ mag-aral, ang siya cong gagawin! ¡Namamatay daw sa bibitayan ang mg̃a marurunong! ¡María Santisima, ibig pa naman pa sa Europa ng̃ aking anac na lalaki!

—Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, ¿anó't iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dúnong? Búcas macalawa'y mamamatay rin cami, namamatay ang marúnong na gawa rin ng̃ mangmang ... ang kinacailang̃a'y mamúhay ng̃ payapà.

At nagbúbuntong hining̃a ang mabait na babae at itiniting̃alá sa lang̃it ang mg̃a matá.

—Acó naman,—ang sabi ng̃ bóong cataimtiman ni capitana María,—cung acó ang gaya ninyóng mayaman, pababayaan cong maglacbay—bayan ang aking mg̃a anac; sila'y mg̃a batà, at darating ang araw na sila'y mang̃agcacagulang cacauntì ng̃ panahón ang aking icabubuhay ... magkikita na camí sa cabilang buhay ... dapat magmithi ng̃ lalong mataas na calagayan ang mg̃a anac cay sa calagayang inabot ng̃ canilang mg̃a ama, at wala tayong naituturò sa canila, cung sila'y na sa ating sinapupunan, cung dî ang pagcamusmús.

—Ay, cacatuwâ namang totoo ang mg̃a caisipan pala ninyo!—ang bíglang sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang mg̃a camay;—¡tila mandin hindî ninyo pinaghirapan ang pang̃ang̃anac sa inyong cambal na mg̃a anac, na lalaki!

—Dahilan ng̃â sa sila'y pinaghirapan co ng̃ pang̃ang̃anac, inalagaan at pinapagaral, cahi man camí dukhâ, hindî co íbig na pagcatapos ng̃ lubhang maraming capagalang sa canila'y aking guinúgol, ay waláng cahinatnan sila cung dî maguing calahating tao lamang.

Páhiná 297—Sa áking palagáy hindî pô ninyó iniibig ang inyóng mg̃a anác ng̃ alinsunod sa ipinag-uutos ng̃ Dios!—ang may cahigpitang sábi ni hermána Rufa.

—Ipatáwad pô ninyó, umiibig bawa't iná sa canyáng mg̃a anác ng̃ alinsunod sa canyáng adhicâ; may mg̃a ináng umiibig sa canyáng mg̃a anác at ng̃ caniláng pakinabang̃an, ang ibá nama'y umiibig sa canyáng mg̃a anác dáhil sa pag-ibig nilá sa sarili, at umiibig namán ang ibá sa icagagaling ng̃ canilá ring mg̃a anác. Acó'y nabibilang dito sa mg̃a hulíng sinábi co, ganitó ang itinúrò sa ákin ng̃ áking asáwa.

—Hindî totóong nababagay sa átas ng̃ religión, capitana María, ang lahát ninyóng mg̃a iniisip; ¡cayó'y másoc ng̃ pagca hermana sa Santísimo Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, ó cay Santa Clara!—ang sabi ni hermana Rufa, na ang anyo'y párang nagsesermón.

—Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acóng maguing capatíd (hermana) ng̃ mg̃a táo, aking sisicaping acó'y maguing capatíd namán ng̃ mg̃a santo!—ang canyáng sagót na ng̃uming̃itî.

Upang mabigyáng wacás ang bahaguing itóng nauucol sa mg̃a salisalitaan ng̃ báyan; at ng̃ mapagwarì man lámang ng̃ mg̃a bumabasa cung anó cayâ ang iniisip ng̃ mg̃a waláng málay na mg̃a tagabúkid sa nangyari, pumaroon tayo sa lílim ng̃ tolda ng̃ plaza, at pakinggán nátin, ang mg̃a salitaan ng̃ iláng nang̃ároroon, ang isá sa canila'y cakilala nátin, na dî ibá cung dî ang nananaguinip sa mg̃a doctor sa panggagamot.

—Ang lálong dináramdam co'y hindî ná mayayari ang páaralan!—ang sinasabi nitó.

—¿Bakit? ¿bakit?—ang tanung̃an ng̃ mg̃a nakíkinig malakí ang pagpipilit na macaálam.

—¡Hindî na maguiguing doctor ang áking anác, siya'y maguiguing magcacaritón na lamang! ¡Walâ! ¡Hindî na magcacapáaralan!

—¿Sino ang nagsábing hindî na magcacapáaralan?—ang tanóng ng̃ isáng hang̃ál at matabáng tagabúkid, na malalakí ang mg̃a pang̃á at makítid ang báo ng̃ úlo.

—¡Aco! ¡Pinang̃alanang "plibastiero" si don Crisóstomo ng̃ mg̃a páring mapuputî! ¡Hindî na magcacapáaralan!

—Nagtatanung̃an ang lahát sa pagsusulyapan. Nababago sa canilá ang pang̃alang iyón.

—¿At masamâ bâ ang pang̃álang iyán?—ang ipinang̃ahas na itinanóng ng̃ hang̃ál na tagabúkid.

Páhiná 298—¡Iyan ang lálong masamáng masasabi ng̃ isáng cristiano sa cápuwà niyá!

—¡Ah, cung sána'y ganyán na ng̃â lámang! Hindî mamacailang tináwag acó ng̃ ganyán ay hindi man lámang sumakít ang áking sicmúrà.

Datapuwa't marahil namá'y hindi na sasamâ pa sa "indio", na ¡sinasabi ng̃ alférez!

Ang nagsabing magcacaroon ng̃ isáng anác na laláking carretonero'y lálo pang nagpakita ng̃ calungcútan; nagcamót namán sa úlo ang isá at nag-íisip isip.

—¡Cung gayó'y maráhil catúlad ng̃ "betelapora" na sinasabi ng̃ matandáng babáe ng̃ alférez! Ang masamâ pa sa riya'y ang lumurà sa hostia.

—Talastasín mong masamâ pa sa lumurâ sa hostia cung viernes santo, ang isinagót ng̃ bóong cataimtimán. Naaalaala na ninyó ang salitáng "ispichoso", na sucat ng̃ icapit sa isáng táo, upang siya'y dalhín ng̃ mg̃a civil ni Villa Abrillo sa tapunán ó sa bilangguan; unawáin ninyóng lálò pa manding masamâ ang "plibustiero." Ayon sa sábi ng̃ telegrafista at ng̃ directorcillo, cung sabíhin daw ng̃ isáng cristiano, ng̃ isáng cura ó ng̃ isáng castílà, sa isáng cristianong gáya nátin ay nacacawang̃is ng̃ "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsáng tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca ng̃ magcumpisal at magbayad ng̃ iyong mg̃a utang sa pagca't walâ magagawâ cung di ang pabítay ca na lámang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang telegrafista: nakikipag-usap ang isá sa mg̃a cáwad, at marúnong namán ang isá ng̃ castílà at walâ ng̃ gamit cung di ang pluma.

—¡Pilitin na acóng papagsuutin ng̃ zapatos at huwag acóng painumín sa bóong áking búhay cung di iyán lámang ihì ng̃ cabáyo na cung tawagui'y cerveza, capag napatáwag acó cailáan man ng̃ "pelbistero!"—ang sumpáng sinabí ng̃ tagabúkid, na nacasuntóc ang mg̃a camáy.—¿Sino? ¿Acó, mayamang gáya ni don Crisóstomo, marúnong ng̃ castílang gáya niyá, at nacapagdadali-dali ng̃ pagcaing may cuchillo at cuchara? ¡magtátawa acó cahit sa limáng mg̃a cura!

—Tatawaguin cong "palabistero" ang únang civil na aking makitang nagnanacaw ng̃ inahing manóc!... at pagdaca'y magcúcumpisal acó!—ang bulóng na maráhan ng̃ isá sa mg̃a tagabúkid, na pagdáca'y lumayô sa pulutóng.

XXXVI.

ANG UNANG DILIM

Hindi sahól ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa caguluhan ng̃ pag-isip ng̃ mg̃a tao. Waláng guinágawâ si María Clara cung dî tumang̃is at áyaw pakinggan ang mg̃a salitáng pang-alíw ng̃ canyang tia at ni Andéng na canyáng capatíd sa gátas. Ipinagbawal sa canyá ng̃ canyáng amá ang pakikipag-úsap cay Ibarra, samantalang hindî kinácalagan itó ng̃ mg̃a sacerdote ng̃ "excomunión."

Si capitang Tiago na totoong maraming guinagawâ sa paghahandâ ng̃ canyáng báhay, upang matanggap doón ng̃ carapatdapat ang Capitán General ay tinawag sa convento.

—¡Huwág cang umiyác anác co!—ang sinasabi ni tía Isabel, na pinupunasan ng̃ gamuza ang maniningning na mg̃a salamíng pang̃áninuhan; siya'y cácalagan ng̃ excomunión, mang̃agsisisulat sa Santo Papa ... magbibigay táyo ng̃ malakíng limós ... Hinimatáy lamang si párì Damaso ... ¡hindî namátay!

—¡Huwag cang umiyac!—ang sábi sa canyá ni Andéng ng̃ paanás;—gágawâ acô ng̃ paráan upang siya'y iyong macausap; ¿anóng cadahilana't itinatág ang confesionario, cung dî ng̃ gumawá ng̃ casalanan? ¡Súcat na ang sabihin cura sa upang ipatawad na lahát!

¡Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinánap ng̃ mg̃a babáe sa mukhá niyá ang casagutan sa maráming tanóng; datapuwa't nagbabalità ang mukhá ni capitang Tiago ng̃ panglulupaypáy ng̃ lóob. Nagpapawis ang abang laláki, hinahaplos ang nóo at hindî macapang̃úsap ng̃ isáng salita man lamang.

Páhiná 300—¿Ano ang nangyari, Santiago?—ang tanóng ni tia Isabel na malaki ang pagmimithi.

—¡Ang aking ipinang̃ang̃anib na ng̃a!—ang sa cawacasa'y sinábing pabulalás na halos umiiyac. ¡Napahamac ng̃ lahat! Iniuutos ni párì Dámaso na sirain ang mg̃a salitaan, sa pagca't cung hindî'y ¡mapapacasama raw acó sa búhay na itó at sa cabiláng búhay! ¡Gayon din ang sábi sa ákin ng̃ lahát, patí ni párì Sibyla! Hindî co dápat papanhikin siyá sa aking báhay, at may útang acó sa canyang mahiguit na limampóng libong píso! Sinabi co itó sa mg̃a pari, dapuwa't hindî nilá acó pinansin: ¿Alín ba ang ibig mong mawalâ, ang sabi nila sa akin,—limampóng libong píso ó ang iyong búhay at ang iyóng cáluluwa? ¡Ay, San Antonio! ¡cung nalalaman co lámang ang gayón! ¡cung nalalaman co lamang ang gayón!

—Huwág cang umiyác, anac co,—ang idinugtóng at lining̃on niyá itó;—hindî ca gáya ng̃ nanay mong hindî umiiyac cailan man ... hindî umiiyac cung dî sa paglilihí ... Sinasabi sa ákin ni párì Dámasong dumating na raw ang isáng camag-ánac niyáng gáling sa España na siyáng itinátalagang mang̃ibig sa iyó ...

—Ng̃úni, Santiago, ¿nasisira na ba ang ísip mo?—ang sigáw ni tía Isabel; ¿dapat bang magsabi ca sa canyá ang ibang mang̃ing̃ibig? ¿Inaacalà mo bang nagbabago ang anác mo ng̃ mg̃a mang̃ing̃ibig na gaya ng̃ pagbabago ng̃ báro?

—Iyán din ng̃a ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y mayaman ...¡cayâ lámang nagaasawa ang mg̃a castila'y sa pag-ibig sa salapi ... datapuwa't ¿anó ang ibig mong aking gawín? Pinagbalaan nilá acông lapatan ng̃ isá ring excomunion ... sinasabi niláng lubhâ raw nang̃ang̃anib, hindî lámang ang akíng cáluluwa, cung dî namán ang aking catawán ...¡ang catawán! ¿naririnig mo? ¡ang catawán!

—¡Ng̃uni't walâ cang guinagawâ cung dî pasama-ín ang lóob ng̃ iyóng anác! ¿Hindî ba caibigan mo ang Arzobispo? ¿Bákit hindî ca sumúlat sa canyá?

—Ang Arzobispo'y fraile rin, waláng guinagawâ ang Arzobispo cung dî ang sinasabi ng̃ mg̃a fraileng canyáng gawin. Ng̃uni, María, huwág cang umiyác; dárating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mamúmulá ang mg̃a mata mo ... ¡Ay! ang isip co pa nama'y magtátamo acó ng̃ isáng hápong maligaya ... cung dî lámang itong nángyaring malakíng casacunâang ito'y acó sána Páhiná 301ang lálong maligaya sa lahat ng̃ mg̃a táo at mananagbíli sa akin ang lahát ... Tumiwasáy ca, anác co; ¡higuit ang casaliwâng palad co cay sa iyó ay hindî acó umiiyác! ¡Maaaring magcaroon ca ng̃ mang̃ing̃ibig na lálong magaling, datapuwa't acó'y mawáwalan ng̃ limampóng libong piso! ¡Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man lámang sána acó ng̃ magandáng palad sa gabing itó!

Mg̃a patóc, gúlong ng̃ mg̃a coche, tacbúhan ng̃ mg̃a cabáyo, músicang tumútugtog ng̃ marcha real ay nang̃agbalítang dumating na ang mahal na Gobernador General ng̃ Kapulùhang Filipinas. Tumacbó si María Clara at nagtágò sa canyáng tinutulugang cabahayán ... ¡cahabaghabag na dalaga! ¡pinaglalaruan ang iyóng pusô ng̃ mg̃a magagaspáng na mg̃a camáy na hindî nacakikilala ng̃ canyáng mg̃a maseselang na mg̃a cuerdas!

Samantalang napúpuno ng̃ táo ang báhay at umaalíng̃awng̃áw sa lahát ng̃ mg̃a pánig ang malalacás na yabág ng̃ mg̃a lumalacad, ng̃ mg̃a tínig na naguutos, calampág ng̃ mg̃a sable at ng̃ mg̃a espuela, nahahandusay namáng hálos nacaluhód ang lipós pighatíng dalága sa harapan ng̃ isáng estempa ng̃ Vírgen, na ang pagcacalarawa'y yaóng anyô ng̃ cahapíshapis na pang̃úng̃ulila, na si Delaroche lámang ang natutong macasipî ng̃ gayóng damdamin, na wari'y napanood nitó ng̃ manggaling na si Guinoong Santa María sa pinaglilibing̃an ng̃ canyáng Anác. Hindî ang pighati ng̃ Inang iyón ang siyáng iniisip ni María Clara, ang iniisip niyá'y ang saríling capighatîan. Sa pagcâlung̃ayng̃ay ng̃ úlo sa dibdíb at sa pagcátiin ng̃ mg̃a camay sa sahig na tabla, ang azucenang hinútoc ng̃ malacás na hang̃in ang canyang nacacatulad. Isáng hinaharáp na panahóng pinanag-inip at hinimashimas na malaon, mg̃a sapantahà ng̃ budhíng sumílang sa camusmusán at lumagong casabay ng̃ canyáng paglaki at siyang nabibigay casiglahán sa caibuturan ng̃ canyáng cataóhan, ¡acalaing catcatin ng̃ayón sa baít at sa púsò sa isá lamang salita. ¡Macacawang̃is itó cung patiguílin ng̃ tibóc ng̃ púsò at bawian ang baít ng̃ canyáng liwánag!

Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni María Clara sa canyáng pagcabinyagan, gayón din ang canyáng pagcamasintahin sa canyáng mg̃a magugúlang. Hindî lámang nacapagbíbigay tácot sa canya ang excomunión ang utos ng̃ canyang ama't ang pinagbabalaang catiwasayan nito'y páwang humihing̃ing inisin niyá ang canyáng pagsintá at ihayin sa gayóng mg̃a dakílang catungcúlan. Dinaramdam niyá ang bóong lacás ng̃ pagsinta cay Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo'y hindî man lamang niyá hinihinalà. Ng̃ minsa'y isáng ilog na umaagos ng̃ bóong cahinhinan; mababang̃ong mg̃a bulaclac ang siyang nacalaPáhiná 302latag sa canyang mg̃a pampang̃in. Bahagyá na napaaalon-alon ng̃ bang̃in ang canyáng ágos; cung panonoori'y masasabing tumitining. Datapuwa't dî caguinsaguinsa'y cumipot ang dinaraanan ng̃ ágos, magagaspáng na mg̃a malalakíng bató ang siyáng humahadlang sa canyáng paglacad, matatandáng mg̃a púnò ng̃ cáhoy ang siyáng nacahálang na sumasala, ¡ah, ng̃ magcagayó'y umatúng̃al ang ilog, tumindig, cumulô ang mg̃a álon, nagwagwag ng̃ mandalâ ng̃ mg̃a bulâ, hinampás ang malalaking mg̃a bató at lumundág sa malálim na bang̃ín!

Ibig niyá sanang manalang̃in, ng̃unit ¿sino ang macapananalang̃in pagca nagng̃ing̃itng̃it sa malakíng hirap? Nananalang̃in pagca may pag-asa, at cung wala'y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a buntóng hining̃a.—"¡Dios co! ang sigaw ng̃ canyáng púsò,—¿bákit inihihiwalay mo ng̃ ganyán ang isáng táo, bakit ikinácait mo sa canyá ang pagsintá ng̃ mg̃a iba? Hindî mo ikinacait sa canyá ang iyong araw, ang iyong hang̃in at hindî mo man lamang itinatagò sa canyáng mg̃a matá ang iyong lang̃it, ¿bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayóng walâ mang lang̃it, walâ mang hang̃in at walâ mang araw ay mangyayaring mabúhay, datapuwa't cung walang pagsinta'y hindî mangyayari cailan man?

¿Dumarating cayâ sa trono ng̃ Dios ang gayóng mg̃a sigaw na hindî naririnig ng̃ mg̃a tao? ¿Naririnig cayâ ang mg̃a sigaw na iyón ng̃ Ina ng̃ mg̃a sawing palad?

¡Ay! ang cahabaghabag ng̃ dalagang hindî nacakilala ng̃ isáng ina'y nang̃ang̃ahas ipagcatiwalà ang mg̃a dalamhating itóng nagbubuhat sa mg̃a pagsinta sa ibabaw ng̃ lúpà doon sa calinislinisang púsò na walang nakilala cung di ang pag-íbig ng̃ anac sa ina at ang pag-íbig sa ina sa anac; tumatacbo siya, sa canyang mg̃a cahapisan, diyan sa larawan ng̃ babaeng dinídios, sa mithing lalong cagandagandahan sa láhát ng̃ mg̃a mithi ng̃ mg̃a kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha ng̃ religion ni Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong cagandagandahang calagayan ng̃ babae, vírgen at ina, na hindî nalahiran ng̃ cahi't babahagyang dúng̃is, na tinatawang nating María.

Lumapit si tía Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayóng pighati. Dumatíng ang iláng canyang caibigang babae at ibig ng̃ Capitan General na siya'y makita.

—Tía, sabíhin pô ninyóng acó'y may sakít!—ang ipinakiúsap ng̃ dalagang nagugulat;—¡patutugtugin nilá acó ng̃ piano at pacacantahin!

Páhiná 303Nagtindig si María Clara, tiningnan ang canyang tía, pinilipit ang canyang magagandang bisig at nagsasalitâ ng̃ pautal:

Ng̃uni't hindî tinapos ang salitâ, at nagpasimulâ ng̃ paghuhúsay ng̃ canyang saríling catawan.

XXXVII.

ANG GOBERNADOR GENERAL

—¡Ibig cong causapin ang binatang iyan!—ang sabi ng̃ Gobernador General sa isang ayudante;—pinúcaw niyang totóo ang aking nasang siya'y makilala.

—¡May nang̃agsilacad na pô upang siya'y hanapin, aking general! Datapuwa't díto'y may isang binatang taga Maynílà, na mapílit ang hing̃íng siya'y papasúkin díto. Sinabi pô namin sa canyang walang panahon ang camahalan ninyó, at cayó'y hindî naparíto upang duming̃ig ng̃ mg̃a pagsasacdal, cung dî ng̃ tingnan ang bayan at ang procesión; ng̃úni't sumagót, na sa tuwituwî na'y may panahón daw na magagamit ang camahalan pô ninyó upang gumawâ ng̃ nauucol sa catuwíran....

—Cung hindî pô acó nagcacamalî,—ang sagót ng̃ Alcaldeng yumucód ng̃ cauntî,—iyan ang binatang canínang umaga'y nacagalít ni parì Damaso, dahil sa sermón.

—¿Diyata't mayroon pang iba pala? ¿Sinasadyà mandíng talaga ng̃ fraileng iyang guluhín ang lalawígan, ó baca cayâ ang ísip niya'y siya ang nacapangyayari rito? ¡Sabíhin pô ninyó sa binatang siya'y magtuloy!

Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dúlo ng̃ salas ang Gobernador General, na nang̃ang̃atal sa galit.

Sa "antesala" (panig ng̃ bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may ilang mg̃a castilà na nahahalò sa mg̃a militar, mg̃a namumunò sa bayan ng̃ San Diego at mg̃a mamamayan; sila'y nagsasalitaan ó nagmamatuwírang nagcacalúpon sa iba't ibang pangcat. Nang̃aroroon din naman ang lahat ng̃ mg̃a Páhiná 305fraile, líban na lámang kay pári Dámaso, at ibig niláng pumások upang maghandóg ng̃ galang sa Gobernador General.

—Ipinamámanhic sa mg̃a camahalan pô ninyong mang̃aghintay ng̃ sandali—anang ayudande;—¡pumasoc pô cayô, binatà!

Namumùtla at nang̃ang̃atal na pumasoc ang binatang iyóng taga Maynilà na madalas mámali sa pananalita na pinaghahaló ang griego at ang tagalog.

Pawang napuspós ng̃ pangguilalás ang lahat marahil, ng̃a'y totóong malaki ang galit ng̃ Gobernador General upang mang̃ahás na papaghintayin ang mg̃a fraile. Nagsalita si pári Sibyla:

—¡Acó'y walang anó mang sasabihin sa canyá!... ¡nagsasayang acó rito ng̃ panahon!

—Hindî cayâ lalong magaling na ating siyasatin cung papaáno ang canyáng iniisip?—ang tanóng ni pári Salvi;—sa ganya'y maiilagan natin ang mg̃a upasala ng̃ mg̃a macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang canyáng mg̃a catungculan ...sa Religión,..

—¡Magtuloy pô ang mg̃a camahalan ninyó, cung inyóng ibig!—anang ayudante, na hatid ang binatang hindî nacauunawà ng̃ griego, na ng̃ayó'y lumálabas na taglay ang isáng pagmumukháng kinikinang̃an ng̃ catuwáan.

Naunang pumasoc si párì Sibyla; sa licura'y sumúsunod si pári Salvi, si párì Manuel Martin at ang iba pang mg̃a fraile. Silá'y nang̃agsiyucód ng̃ bôong capacumbabaan, liban na lámang cay párì Sibyla, na pinapanatilì, sampô sa canyáng pagyucod, ang tang̃ing anyô ng̃ isáng nacatataas cay sa ibá; na anó pa't baligtad sa guinawá ni párì Salvi, na halos hinutoc ang bayawang.

—Sino pô sa mg̃a camahalan ninyó si párì Dámaso?—ang biglang itinanóng ng̃ Gobernador General, na hindî man lamang silá pinaupô, hindî silá kinumusta, at hindî silá pinagsabihan niyáng mg̃a salitang pangpapúri na pinagcaugaliang tanggapin ng̃ gayóng mg̃a catataas na úring mg̃a tao.

—Hindî pô, guinóo, casama namin si párì Dámaso!—ang sagót ni párì Sibyla ng̃ halos gayón ding masacláp na pananalitâ.

—¡Nacahigâ pô sa baníg at may sakit ang lingcôd ng̃ camahalan ninyó!—ang idinugtông na bóong capacumbabaan ni párì Salvi;—pagcatapos na magtamó ng̃ lugód na macabati pô sa inyó at macumusta namin ang inyóng calagayan, ayon sa nararapat gawin ng̃ lahat ng̃ mababait na mg̃a lingcód ng̃ Hari at ng̃ lahát ng̃ taong may pinag-aralan, naparito pô naman cami sa ng̃alan ng̃ mapitagang lingcód ninyó, na may casaliwang palad na....

Páhiná 306—¡Oh!—ang isinalabat ng̃ Capitán General, na pinipihit ang silla sa pamamag-itan ng̃ isáng páa nitó at saca ng̃umiting nang̃ang̃atal,—cung ang lahát ng̃ mg̃a lingcód ng̃ aking camahalan ay catulad ng̃ camahalan ni parì Dámaso, lalong iibiguin co pang acó na ang maglingcód sa akin ding camahalan!

Ang mg̃a cagalangalang na mg̃a fraile na pawang nacatayò ang catawan ay nang̃agsisitayò naman ang caniláng cáluluwa sa ganitóng pagcasasalabat.

—¡Cayó po'y mang̃agsiupô!—ang idinugtóng ng̃ Capitán General, pagcatapos ng̃ sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng̃ caunti ang canyáng pang̃ung̃usap.

Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatíd niya't tang̃an sa camáy ni María Ciara, na pumasoc na halos hindî macahacbang at kimíng kimi. Gayón ma'y gumamit ng̃ calugód-lugód at mapitagang pagyucód.

—¿Ang guinoong binibini pô bang itó ang anac ninyó?—ang tanóng na nagtataca ng̃ Capitán General.

—¡At inyó pô, aking General!—ang sagót ni capitang Tiago ng̃ bóong cataimtiman.

—Nang̃asidilat ang Alcalde at ang mg̃a ayudante; datapuwa't nanatili sa hindî pagng̃igiti ang Capitán General, iniabot ang camáy sa binibini at sa canyá'y sinabi ng̃ matimyás na pananalitâ:

—Mapapalad ang mg̃a magugulang na may mg̃a anác na babaeng gaya pô ninyó, guinoong binibini! Cayó pó'y ibinalita sa aking carapatdapat na cayó'y pagpitaganan at pangguilalasán ... hinang̃ad co cayóng makita upang cayó'y pasalamatan dahil sa magandang guinawâ pô ninyo ng̃ayong araw na itó. Nalalaman cong "lahát" at hindî co lilimutin ang marang̃al ninyóng inasal pagsúlat co sa Gobierno ng̃ Harî. Samantala'y itulot pô ninyó, guinoong binibini, na pang̃alan ng̃ dakilang Harî na dito'y aking ipinakikiharap, at umiibig ng̃ "capayapaan" at "capanatagan" ng̃ canyáng mg̃a tapat na loob na nasasacop, at sa pang̃alan co naman, na pang̃alan ng̃ isáng amáng may mg̃a anác na babaeng casing gúlang pô ninyó, na cayo'y pasalamatan ng̃ boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng̃ isáng ganting pála!

Nahulaan ng̃ Capitan General cung anó ang talagang ibig niyang sabihin at sumagót:

—Totoó pong magaling, guinoong binibini, na cayó'y magcasiya sa galák ng̃ inyóng sarilíng budhî at sa pagmamahal ng̃ inyóng mg̃a cababayan, na ang catunaya'y siyá ng̃ang lalong magaling na ganting pála, at hindi na tayo dapat Páhiná 307huming̃i pa ng̃ iba. Datapuwa't huwag pò ninyóng ikait sa akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justicia'y marunong di namang gumanting pála, at siya'y hindî parating "bulág."

Sinalità ng̃ Capitan General sa isáng paraang macahulugan at lalong malacás ang lahát ng̃ mg̃a salitang napapaguitanan ng̃ lambál na coma.

—Naghihintay po ng̃ mg̃a utos ng̃ camahalan ninyo si guinoong Juan Crisostomo Ibarra!—ang malacas na sabi ng̃ isang ayudante.

—¡Ah!—ang biglang sinabi ng̃ Capitan General,—tulot po ninyo, guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing lácad, pagcatapos ng̃ pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami lamang dalawa ang mag-uusap.

—Itulot pô ng̃ camahalan ninyo,—ani pari Salvi ng̃ boong capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y excomulgado....

—Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang calagayan ni pari Damaso, na aking hinahang̃ad ng̃ "taimtim sa aking loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang macapagpapasaya ng̃ loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa España," dahil sa caramdaman ng̃ canyang catawan. Datapuwa't ito'y maalinsunod sa canyá ... at samantala'y ing̃atan nawâ ng̃ Dios ang inyong mg̃a camahalan!

—At tunay ng̃ang maaalinsunod sa canya!—ang ibinúbulong ni párì Salvi, paglabás.

—¡Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!—ang Idinugtóng ng̃ isa pang franciscano.

Hindi matiis ng̃ isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan ng̃ isang franciscano'y kinausap sila ng̃ Capitán General ng̃ malakíng calamigán.

Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan pa lamang ang oras na nacararaan. Hindî sila nagbatian, ng̃uni't nagcaroon ng̃ mg̃a ting̃inang lubhang marami ang sinasaysay.

Iba naman ang guinawa ng̃ Alcalde; ng̃ walâ na roon ang mg̃a fralle'y biPáhiná 308nati siyá at maguiliw na iniabot sa canya ang camáy, datapuwa't hindî sila nacapagsalitaan ng̃ ano man, dahil sa pagdating ng̃ ayudante.

Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang mg̃a sinabi ng̃ titigang guinawa ng̃ dalawa, ng̃uni't ibang iba sa mg̃a sinalita ng̃ mg̃a mata ng̃ mg̃a fraile.

—Lubós na lubós ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa inyó, guinoong Ibarra. Itulot pô ninyó sa aking cayó'y tanggapin co ng̃ boong pagpapalagay ng̃ loob.

Tunay ng̃a namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng̃ Capitán General na napagkikilala ang canyang catuwaan.

—Nacasusugat sa akin ang inyóng pagtataca, inyóng ipinakikilala sa aking hindî ninyó inaasahang cayó'y pagpapakitaan co ng̃ magandang loob sa pagtanggap co sa inyó: itó'y pagcuculang tiwalâ sa aking pagmamahal sa catuwiran.

—Hindî pô pagbibigay ng̃ catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang ng̃ loob ang isáng pagtanggap—catoto sa isang gaya cong walang anó man cahulugang sumasailalim ng̃ capangyarihan ng̃ mahal na Harì.

—¡Mabuti, mabuti!—anang Gobernador General na naupo at tulóy itinurò sa canyá ang isáng upuan;—bayaan ninyóng acó'y magtamó ng̃ sandaling pagbubucás ng̃ pusò; totoong malaki ang aking pagcalugód sa inyóng caasalan; caya ng̃a't cayó'y inihing̃i co na sa Gobierno ng̃ Harì ng̃ isáng ganting palang dang̃al (condecoración), dahil sa caisipan ninyóng pagcacaawang gawang pagtatayó ng̃ isáng páaralan ... Cung nagsalitâ lamang cayó sa akin, pinanood co sana ng̃ boong tuwâ ang pagdidiwang na guinawâ at marahil ay nailigtas co cayó sa isáng sama ng̃ loob.

—Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhicâ,—ang isinagót ng̃ binata,—na hindi co inacalang may cauculáng carapatan upang abalahin co ang inyóng caisipan na lubháng maraming pinang̃ang̃asiwaan; bucód sa ang catungculan co'y sa unang punò ng̃ aking lalawigan magsalitâ muna.

—Iguinaláw ng̃ Capitan General ang canyáng úlo, na nagpapakilala ng̃ canyáng ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit ng̃ anyóng pagpapalagay ng̃ loob, at nagpatuloy ng̃ pananalità:

—Tungcól sa samaan ng̃ loob na nangyari sa inyó at kay párì Dámaso, huwag pô cayóng matatacot at huwag din namang mag-iing̃at ng̃ pagtatanim Páhiná 309hindî sásalang̃in ang isá man lámang buhóc ninyó sa úlo samantalang acó ang namamahalà sa Kapulúan, at tungcól naman sa excomunión, cacausapin co na ang Arzobispo, sa pagca't kinacailang̃ang makibagay tayo sa lacad ng̃ panahón: dito'y hindî tayo macapagtatawa sa mg̃a bagay na itó sa hayagang gaya sa España ó sa paham na Europa. Gayón ma'y dapat cayóng magpacaing̃at sa hinaharap na panahón; nakipagtunggali cayó ng̃ paharapan sa mg̃a capisanang dahil sa caniláng cahulugan at cayamana'y kinacailang̃ang siya'y igalang. Ng̃uni't cayó'y aking tatangkilikin, sa pagca't kinalulugdan co ang mg̃a mababait na anác, kinalulugdan co ang magbigay unlác sa capurihán ng̃ mg̃a namatay ng̃ magulang; acó man nama'y umibig din sa aking mg̃a magúgulang, at ¡tulung̃an acó ng̃ Dios! hindî co maalaman ang aking gagawin sa calagayan pô ninyô!....

—Ibinalitâ sa aking galing daw pô cayó sa Europa, ¿nátira ba cayó sa Madrid?

—Bagong caaalis pa pó ninyo ng̃ acó'y magtamó ng̃ capurihang ipakilala sa inyong familia.

—At cung gayó'y bakit naparito cayó ng̃ waláng dalá na anó mang súlat na pangtagubilin sa akin at ng̃ cayó'y aking tangkilikin?

—Guinoo,—ang sagót ni Ibarrang casabay ang pagyucod,—sa pagca't hindî tulóy tulóy na galing aco sa España, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa akin cung anó po ang caugalian ninyó, inaaala cong hindî lamang walang cabuluhan ang isáng sulat na pangtagubilin sa inyóng acó'y inyóng tangkilikin, cung dî naman isáng capaslang̃an pô sa inyó: talagáng natatagubilin sa inyò caming mg̃a filipinong lahát.

Nasnaw ang isáng ng̃iti sa mg̃a labi ng̃ matandang militar, na madalang na muling sumagót, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang canyang mg̃a salita.

—¡Ikinaliligaya cong umisip cayo ng̃ papaganyan, at ... ganyan ng̃a sana! Gayón man, binata, dapat pô ninyóng maalaman cung anó ang mg̃a mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming mg̃a matatandang mg̃a militar, kinacaliang̃ang gawin namin at lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro ng̃ Estado, ng̃ Guerra, ng̃ Gobernación, ng̃ Fomento, ng̃ Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama'y kinacailang̃an naming ipagtanóng ang bawa't bagay sa malayong Inang Bayan, na sinasang-ayunan ó minamasama, ng̃ Páhiná 310papikit cung minsan, ayon sa casalucuyang panahón, ang aming mg̃a panucalang cahing̃ian. At ¡bago sasabihin namin mg̃a castilang; Ang yumayacap ng̃ malaki'y hindî nacapipisil na mabuti! Bucód sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang lupaing itó, at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.—Sa inyo'y macapagsasalitá acó ng̃ walang ligoyligoy, sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari acó ng̃ ibáng bagay. Caya ng̃a cung sa España, na bawa't bagay may ucol na canyáng ministro, na ipinang̃anác at lumaki rin sa lupaíng iyón; na may mg̃a pámahayagan at napagkikilala ang munacala ng̃ mg̃a mamamayan, na iminumulat at ipinauunawa sa Gobierno ang canyáng mg̃a camalian ng̃ canyá ring mg̃a camáy, gayón ma'y hindî wastô at maraming totoo ang mg̃a caculang̃an, isáng himala na dito'y hindî magcaguló-gulong lahát, sa caculang̃an ng̃ mg̃a cagaling̃ang sinabi co na, bucód sa rito'y may isáng macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong Kapuluan at lumulubid sa cadiliman ng̃ icahihintó nitó sa pagsúlong sa guinhawa at dang̃al. Hindî nagcuculang ng̃ magagandang panucalà ang mg̃a namamamahala, ng̃uni't napipilitan camíng gumamit ng̃ mg̃a matá at mg̃a bisig ng̃ ibá na ang caraniwa'y hindî namin kilala, na marahil hindî ang paglilingcód sa canyang sariling Bayan ang guinagawâ, cung dî ang paglilingcód lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hindî casalanan namin, cung dî sa calacaran ng̃ panahón; hindî cacaunti ang naitutulong sa amin ng̃ mg̃a fraile, datapuwa't hindî na macasasapát silá ... Ibig cong ipagmalasakit cayó, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyó ng̃ anó man ang mg̃a caculang̃an ng̃ casalucuyang sinusunod naming pamamahalà ... hindî co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namán macapagsacdal na lahát sa akin. ¿May magagawâ pô ba acó sa inyóng mapakikinabang̃an ninyó cahi't cacaunti? ¿mayroon pô ba cayóng anó mang ibig hing̃i sa akin?

—Guinoo,—ang isinagót,—ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya nitóng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautang̃an niya sa Inang Bayan, at sa pagpupumilit ng̃ aking mg̃a cababayan, at mabigkisán ang Inang Bayan at ang aking mg̃a cababayan ng̃ waláng hanggang tali ng̃ nagcacaisang mg̃a adhicá at ng̃ nagcacaisang mg̃a pag-aari. Ang Gobierno lámang ang macapagbibigay ng̃ aking cahing̃ian, pagcatapos ng̃ mahabang panahóng laguing pagsusumakit at ng̃ tapat na mg̃a pagbabago ng̃ mg̃a cautusán.

Tinitigang sandalî ng̃ Capitán General, titig na tinumbasán ni Ibarra ng̃ gayón din catagal na titig.

Páhiná 311—¡Cayó pô ang unang lalaking nacausap co sa lupaing itó!—ang bigláng sinabi at iniabot sa canyá ang camáy.

—Walâ pô cayóng nakikita cung dî ang mg̃a táong dito sa ciudad ay humihilahod, hindî pô ninyó nadadalaw ang pinararatang̃ang mg̃a dampá sa aming mg̃a bayan; cung mamasid pô sana ninyó sila'y macacakita cayó ng̃ tunay na may magandang púsò at mg̃a dalisay na caasalan.

—Guinóong Ibarra,—ang pagdaca'y sinábi, na bigláng tumíguil,—ang bináta'y tumindig;—maráhil yayáo acó sa lóob ng̃ isáng buwán; hindî nauucol sa inyóng báyan ang patacbó ng̃ inyóng isip at ang inyóng pinag-arálan. Ipagbili pô ninyó ang lahát ninyóng mg̃a ariarian, paghusáyin ninyó ang inyóng cabán ng̃ damit at sumáma cayó sa akin sa Europa; ang sing̃áw ng̃ lúpà roo'y macagágaling sa inyó.

—¡Hindî co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita sa akin ng̃ inyó pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag ng̃ caunti ang calooban;—datapuwa't dapat acóng tumirá sa lupaing kinabuhayan ng̃ aking mg̃a magugulang.....

—¡Kinamatayán nilá, ang lalong carapatdapat ninyóng sabíhin! Maniwalà pó cayó sa akin, marahil higuít ang aking pagcakilala sa inyóng lupaín cay sa inyó ... ¡Ah! maalaala co palá,—ang canyang bigláng sinábi na nagbago ng̃ anyô ng̃ pananalitâ,—¡cayó'y mag-aasawa sa isáng dalagang carapatdapat sambahín, ay biníbinbín sa cayó dito! ¡Humayó cayó! ¡humayó cayó sa canyang tabí at ng̃ lalo cayóng magcaroon ng̃ calayaan ay paparituhin ninyó sa akin ang canyáng amá,—ang idinagdág na nacang̃itî.—Gayón ma'y huwág ninyóng lilimuting ibig cong samáhan ninyó acó sa pagpapasyál.

—¡Nagágalac acó—anyá, na tinatapictapíc ang balicat ng̃ ayudante;—ng̃ayón co lamang nakita cung paano ang paráan upang maguíng isáng magaling na castilà, na hindî kinacailang̃ang talicdán ang pagca magalíng na filipino, at sintahín ang canyáng sariling báyan; sa cawacasa'y naipakilala co ng̃ayón sa mg̃a fraile na hindî larûan nilá ang lahát sa atin; ¡binigyáng bútas acó ng̃ binátang itó sa paggawa ng̃ gayón, at hindî malalao't mabibigyan co ng̃ tapat na tumbás ang fraile! ¡Sáyang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin mo ang Alcalde sa akin!

Páhiná 312—Guinoong Alcalde,—ang sinábi sa canya pagpasoc niya,—ng̃ mailagang mangyari uli ang "napanood" ng̃ camahalan pô ninyóng mg̃a "cagagawan", mg̃a cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang púrì" sa Gobierno at sa lahat ng̃ mg̃a castilà, nang̃ang̃ahas acóng ipagbílin sa inyó ng̃ "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hindî lamang ipagcaloob ninyó sa canya ang mg̃a kinacailang̃an at ng̃ maganap niyá ang canyang mg̃a panucalang nauucol sa icapagcacapúrì ng̃ Inang-Bayan, cung dî naman ìpang̃ilag ninyó sa hinaharap na panahóng siya'y bagabaguin ng̃ taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.

Napag unawà ng̃ Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya ng̃a't siya'y yumucód upang mailihim ang cagulumihanan ng̃ canyang lóob.

Ipasabi pô ninyó ang gayôn dín sa alférez na siyang nag-uutos dito sa "sección", at inyó pong siyasatin cung túnay ng̃ang may mg̃a tang̃ing cagagawang sarilí ang guinóong iyan, na hindî sinasabi ng̃ mg̃a "reglamento": hindî lamang íisang caraing̃an ang aking naring̃ig tungcól sa ganitóng bagay.

—Don Santiago,—ang sa canyá'y sinabi ng̃ capitan General sa salitang mairog,—hindî pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyó ng̃ galac, dahil sa pagcacapalad ninyóng magcaroon ng̃ isang anac na babaeng gaya na ng̃â baga ng̃ binibining de los Santos, ng̃ayo'y nakikisama naman acó sa galac ninyó, dahil sa ínyong mamanugang̃in: ang catotohanan ng̃a'y ang lalong mabait sa mg̃a anac na babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas. ¿Hindî pô ba mangyaring aking maalaman sa inyó cung cailang cayà ipagsasaya ang canilang pagcacasal?

—!Guinóo!...—ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang pawis na umaagos sa canyang nóo.

—¡Aba! ¡ayon sa masíd co'y walà pang matibayang taning! Sacali't cúlang ng̃ mg̃a padrino'y aking icagagalac ng̃ malaki na acó ay maguíng isa sa canila. Itó'y ng̃ mapawì ang aking masamang pakilasa sa maramíng casalang linabasan co ríto ng̃ padrino hangga ng̃ayon!—ang idinugtóng, na ang Alcalde ang pinagsasabihan.

—¡Siya ng̃â pô!—ang isinagót ni Capitang Tiago, casabay ang isang ng̃iting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.

Pinaroonan si María Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad: maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa caníyang casintahan. Nacaring̃ig Páhiná 313siyà ng̃ masasayàng voces sa isâ sa mg̃a tahanan ng̃ báhay, cayá't siyá'y maráhang tumáwag sa pintúan.

—¿Acó ang tumatawag, ¿macapapasoc ba acó?—ang tanóng ng̃ binátá, na ang púso'y tumítiboc ng̃ lubháng malacás.

Nanatili ang catahimican. Ng̃ macaraan ang sandali'y mararahang mg̃a hacbang ang nang̃agsilápit sa pintò, at ibinulóng sa bútas ng̃ susian ng̃ masayáng voces ni Sínang.

—Crisóstomo, pasasa teatro camí ng̃ayóng gabí; isúlat mo ang ibig mong sabihin cay Maria Clara.

—¿Anô ang cahulugan cayâ nito?—ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-lining at untiunting lumálayò sa pintúan.

XXXVIII.

ANG PROCESION.

Paggabì, at ng̃ násisindi ng̃ lahát ang mg̃a farol sa mg̃a bintanà, guinawâ ang icaápat na paglabás ng̃ procesión, na sinásabayan ng̃ repique ng̃ mg̃a campaná at ng̃ talastás ng̃ dating mg̃a putucan.

Ang Capitan General na nagpápasyal ng̃ lacád, na caacbáy ang canyáng dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alférez at si Ibarra, na pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a guardía civil at ng̃ mg̃a púnong-báyan, na siyáng nang̃agwawahi ng̃ dáan at nagpapatabí sa tao, inanyayáhan silang doon manóod ng̃ pagdáan ng̃ procesiôn sa báhay ng̃ Gobernadorcillo, na nagpatayò sa harapán ng̃ isáng tablado, upang doon saysayín ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dang̃al sa Santong Patrón.

Tinalicdán maráhil ng̃ bóong galác ni Ibarra ang pakikiníg ng̃ tuláng iyón, palibhasa'y lálong minámagaling pa niyáng doon na manóod ng̃ procesión sa báhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni María at ng̃ caniyáng mg̃a caibigang babáe, ng̃uni't sa pagcá't íbig ng̃ Capitan General na mápakinggan ang loa, napilítan siyáng mag-alíw na lámang sa pag-ásang si María Clara'y canyáng makikita sa teatro.

Ang pasimulà ng̃ procesió'y mg̃a "ciriales" na pílac, na taglay ng̃ tatlóng mg̃a sacristáng nang̃acaguantes, sumúsunod ang mg̃a batá sa páaralang casáma ang caniláng maestro; pagcatápos ay ang mg̃a batáng may daláng mg̃a farol na papel, na ibá't ibá ang mg̃a cúlay at anyô, nacalagáy sa dúlo ng̃ isáng tikíng humiguít cumúlang ang hába sa napapamutíhan ng̃ alinsúnod sa naisipán ng̃ mg̃a batá, sa pagca't ang nagcacagúgol ng̃ pag-ilaw na ito'y ang mg̃a musmós sa náyon at ang náyon, at ang pinabahalàan. Malígáyang guináganap nilá ang tungcúling itóng iniátang sa canilá ng̃ matanda sa nayon; Páhiná 315bawa't isa'y nagmumunacálá at gumagawà ng̃ canyáng farol, pinapamútihan ng̃ magaling̃in niláng mg̃a sábit at ng̃ maliliit na mg̃a bandílá, alinsunod namán sa calagayan ng̃ caniláng bulsá, at sacâ iniilawan ng̃ isáng upós ng̃ candilà, sacali't macapanghing̃i sila sa isáng caibigan ó camag-ánac na sacristan, ó cung dili caya'y bumibili sila ng̃ isáng maliit na candilang mapulá, na guinagamit ng̃ mg̃a insíc sa caniláng mg̃a altar.

Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang mg̃a alguacil at mg̃a teniente ng̃ justicia, upáng pang̃asiwàang huwag magcáwatac-watác ang mg̃a hanáy at huwág magcábuntón-buntón ang mg̃a tao, at sa ganitóng cadahilana'y guinagawà niláng tagapamag-itan ang caniláng varas, sa pagcat sa mg̃a panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila ng̃ ucol at catatagang lacas nasusunduan nilá ang pagcáunlac at carikitan ng̃ mg̃a proceción, sa icababanal ng̃ mg̃a cáluluwa at ininingning ng̃ mg̃a pagdiriwáng ng̃ religiôn!

Samantálang ipinamamahágui ng̃ waláng báyad ng̃ mg̃a alguacil ang ganitóng pangbanál na mg̃a paló ng̃ yantóc, ang ibá nama'y namímigay rin ng̃ waláng báyad ng̃ malalaki't maliliit na mg̃a candilá, at ng̃ sa gayo'y caniláng maaliw ang mg̃a pinalô.

Guinoong Alcalde,—ani Ibarra, ng̃ sabing mahína,—guinagawá po bà ang mg̃a pamamálong iyan upang mabigyáng caparusahán ang mg̃a macasalanan, ó dahilán lámang na canilang naibigan?

—¡Sumasacatuwiran pô cayô, guinoong Ibarra!—ang sagot ng̃ Capitan General na naring̃ig ang gayong catanung̃an:—nacapagtátaca ang ganitóng napapanóod na ... catampalasanan sa bawa't maparitong taga ibáng lupaín. Nararapat ng̃ang ipagbáwal.

Hindî maalaman cung anó ang dahil at cung bakit ang nang̃ung̃unang santo'y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niyá'y masasabing hindî totoong kinalulugdan ng̃ mg̃a tao ang mg̃a cagagawán ng̃ pinsan ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo; túnay ng̃a't siyá'y may mg̃a paa't binting dalága, at may pagmumukháng ermitaño, datapuwa't ang kinalalagyan niya'y isáng lúmang andás na cáhoy, at siyá'y dinídimlan ng̃ iláng mg̃a batang may mg̃a daláng farol na papel na waláng ílaw, na nang̃agpapaluan nang lihím ng̃ canicanilang farol ang isá't isá.

—¡Cúlang pálad!—ang ibinúbulong ng̃ filosofo Tasio, na pinanonóod ang proseción mulà sa daan;—hindî macapagbibigay cagaling̃an sa iyo ang icáw ang náunang nagsaysay ng̃ Magandang Balitá, at ang cahi't yumucód sa iyo Páhiná 316si Jesús! ¡hindî nacapagbíbigay cagaling̃an sa iyo ang inyong malaking pananampalataya't ang iyóng pagpapacahírap, at ang iyo man lámang pagcamatay dahil sa pagwalanggaláng mo ng̃ catotohanan at ng̃ iyong pinananaligan; linilimot ang lahat ng̃ itó ng̃ mg̃a tao, pagca waláng tagláy cung di ang sarîling mg̃a carapatán! Lalong magaling pa ang magsermón sa mg̃a simbahán cay sa maguíng cawiliwiling tinig na sumisigaw sa mg̃a iláng, nagpapakilala sa iyó ang mg̃a bágay na itó cung anò ang Filipinas. Cung pano sána ang iyóng kináin at hindî mg̃a balang, cung ang dinamít mo sana'y sutlà at hindî balat ng̃ mg̃a hayop, cung nakipánig cá sa isáng Capisánan ng̃ mg̃a fraile....

Ng̃uni't inihintô ng̃ matandáng laláki ang canyáng mg̃a pagsísi, sa pagca't dumárating si San Francísco.

—¿Hindî ba sinabi co na ng̃a?—ang itinulóy na ng̃uming̃itî ng̃ patuyâ;—itó'y na sa isáng carro at ¡Santo Dios! gaáno caráming mg̃a ilaw at gaáno caráming mg̃a faról na cristal! ¡Cailan ma'y hindî ca naliguid ng̃ ganyáng caráming mg̃a pangliwánag, Giovanni Bernardone! ¡At pagcagalinggalíng na músical ibang mg̃a tínig ang ipinaring̃ig ng̃ mg̃a anác mo ng̃ mamatáy na icáw! Datapuwà, ¡cagalanggalang at mápacumbabang nagtayô ng̃ isáng Capisánan, cung mabúhay cang mag-ulî ng̃ayon, walâ cang ibang makikita cung dî ng̃a haling na Eliasis de Cortona, at sacáli't makilala ca ng̃ iyóng mg̃a anác, ibíbilanggô icaw at maráhil ay mawáng̃is ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer!

Sumusunod sa música ang isáng estandarte na kinalalarawanan ng̃ santo ring iyon, datapuwa't may pitóng pacpac. Dalá ang estandarteng iyón ng̃ mg̃a "hermano tercero," na nacahabitông guingón at nagdarasal ng̃ malacás at sa anyóng caawá-awáng tiníg.—Ayawàn cung ano ang dahil ng̃ pagcacagayón, sumúsunod doon si Santa María Magdalena, na pagcagandagandang larawang may saganang buhóc, may panyong pinyang bordado sa mg̃a daliring punô ng̃ mg̃a singsíng, at nararamtán ng̃ damit na sutlang may pamuting mg̃a malalapad na guintó. Naliliguid siyá ng̃ mg̃a ilaw at ng̃ incienso; nang̃ang̃anino sa canyáng mg̃a luhang virdrio ang mg̃a culay ng̃ mg̃a ìlaw "bengala," na nagbibigay sa procesión ng̃ anyóng cahimahimalá, caya ng̃a't cung minsá'y lumuluha ang santang macasalanan ng̃ verde, cung minsa'y pulâ, minsa'y azul at iba pa. Hindî nagpapasimulá ang mg̃a bahay ng̃ pagpapaning̃as na mg̃a ilaw na itó cung dî cung nagdaraan si San Francisco; hindî tinatamo ni San Juan Bautista ang ganitong mg̃a carang̃alan, caya't dalidaling nagdaraán, na canPáhiná 317yáng pagcahiyá na siyá lamang ang bucód na ang pananamìt ay balát ng̃ mg̃a hayóp sa guitnâ ng̃ gayóng caraming mg̃a taong lipós ng̃ guintô at mg̃a mahalagang bató.

—¡Nariyán na ang ating santa!—anang anác na babae ng̃ gobernadorcillo sa canyáng mg̃a panauhin; ipinahirám co sa canyá ang aking mg̃a singsíng, ng̃uni't ng̃ aco'y magtamó ng̃ lang̃it.

Nang̃agsisitiguil ang mg̃a nang̃agsisi ílaw sa paliquid ng̃ tablado upáng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayón din ang guinagawá ng̃ mg̃a santo; ibig na man nilá ó ng̃ sa canilá'y nang̃agdadalang makinig ng̃ mg̃a tulá. Sa pagca pagód ng̃ cahihíntay ng̃ mg̃a nang̃agdadala cay San Juan, sila'y nang̃agsiupo ng̃ patingcayad, at pinagcaisahan nilang ilagay muna sa lupa ang santo.

—¡Hes! ¡diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siyá sa isáng suloc na may mg̃a bahay ng̃ gagambá!

At ng̃ mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmúkhang tila isá sa mg̃a taong-bayan.

Nagpapasimula ang hanay ng̃ mg̃a babae buhat cay Magdalena, ang caibhân lámang ay hindî nagsisimula muna sa hanay ng̃ mg̃a batang babae, na gaya ng̃ mg̃a lalaki, cung di ang mg̃a matatandáng babae ang nang̃ung̃una at sumusunod ang mg̃a dalaga na siyang nang̃asahulí ng̃ procesión hanggang sa carro ng̃ Virgen na sinusundan ng̃ cura na napapandung̃an ng̃ palio. Pacana ang caugaliang itó ni pari Damaso, na siyang may sabi: "Hindî ang mg̃a matatandang babae ang kinalulugdan ng̃ Virgen cung di ang mg̃a dalaga", bagây na isinasamà ng̃ mukha ng̃ maraming babaeng mapag-anyong banál, ng̃uni't sumasang-ayon sila at ng̃ mapagbigyang loob ang Virgen.

Sumúsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hindî niya ikinatutuwa ang gayóng calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang mukha ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga ng̃ sumusunod siya sa licuran ni San Francisco. Anim na mg̃a "hermana tercera" ang humihila sa canyáng carro, dahil sa cung anong pang̃aco ó pagcacaramdam; ang catotohana'y sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag. Huminto si San Diego sa harap ng̃ tablado at naghihintay na siya'y handugan ng̃ bati.

Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro ng̃ Virgeng pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a taong suot "fantasma" ó multó, na nacagugulat sa mg̃a bata; caya ng̃a't naririnig ang iyacan at sigawan ng̃ mg̃a sanggol na mg̃a haling ang caisipan. Gayón man, sa guitna ng̃ madilim na pulutóng na iyon ng̃ mg̃a Páhiná 318hábito, mg̃a capuchón, mg̃a cordón (lubid) at mg̃a lambóng, na caalacbay yaóng dasál na pahumál at hindi nagbabago ang tinig, na papanood na wang̃is sa mg̃a mapuputing mg̃a jazmin, tulad sa mg̃a sariwang sampaga nahahalo sa mg̃a lumang mg̃a basahan, ang labing dalawang batang babaeng nagagayasan ng̃ puti, nacocoronahan ng̃ mg̃a bulaclac, culót ang buhóc, nagniningning ang mg̃a matang cahuad ng̃ caniláng mg̃a collar; waláng pinag-ibhan sa mg̃a angel ng̃ caliwanagang napipilit ng̃ mg̃a multó. Sila'y pawang nacacapit sa dalawang mg̃a sintas na azul na nacatali sa carro ng̃ Virgen, na nagpapaalaala sa mg̃a calapating humihíla sa "Primavera" (larawan ng̃ pasimula ng̃ tag-araw.)

Pawang handa na sa pakikinig ang lahat ng̃ mg̃a larawan, na nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig ng̃ mg̃a tula; nacatitig ang lahát sa nacasiwang na cortina (tabing ng̃ pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!" ng̃ pangguiguilalas ang nagpumiglas sa mg̃a labi ng̃ lahat.

At carapatdapat ng̃ang pangguilálasan: siya'y isáng malakilaki ng̃ batang lalaking may mg̃a pacpac, "botas" na pangpang̃abayo, banda, cinturón at sombrerong may mg̃a plumaje.

¡Ang señor Alcalde mayor!—ang sigaw ng̃ isá; datapuwa't nagsimula ang himala ng̃ mg̃a kinapal ng̃ pagsasaysay ng̃ isang tuláng cawang̃is din niyá, at hindî niyá isinama ng̃ loob ang sa canya'y pagtutulad sa Alcalde.

Bakin pa sasaysayin dito ang mg̃a sinabi sa wicang latín, tagalog at wicang castila, na pawang tinula, ng̃ caawaawang binigyang pahirap ng̃ gobernadorcillo? Linasap na ng̃ mg̃a bumabasa sa amin ang sermón ni pari Damaso caninang umaga, at ayaw ng̃a caming sila'y lubhang palayawin ng̃ napacarami namang mg̃a caguilaguilalas na mg̃a bagay, bucód sa baca pa sumama ang loob sa amin ng̃ franciscano cung siya'y ihanap namin ng̃ isang macacapang̃agaw, at ito ang aayaw cami, palibhasa'y cami taong payapa, sa cagaling̃an ng̃ aming capalaran.

Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesión: ipinagpatuloy ni San Juan ang malabis ng̃ saclap na canyang paglalacad.

Ng̃ magdaan ang Virgen sa tapat ng̃ bahay ni cápitang Tiago'y isang awit-calang̃itan ang sa canya'y bumati ng̃ mg̃a sinalita ng̃ Arcángel. Yao'y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa, itinatang̃is warî ang "Ave María" ni Gounod, na sinasaliwan ng̃ pianong siya rin ang tumutugtóg at caacbay niyang dumadalang̃in. Nagpacapipi ang música ng̃ procesión, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari Salvi. Nang̃ang̃aPáhiná 319tal ang voces at bumúbunglos ng̃ mg̃a luha: higuit sa isang pagbati, ang sinasaysay niya'y isáng mataós na dalang̃in, isang caraing̃an.

Narinig ni Ibarra ang tínig mula sa kinálalagyang durung̃awan, at nanaog sa ibabaw ng̃ canyang puso ang pang̃ing̃ilabot at calungcutan. Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa isang pag-awit, at nang̃anib siyang magtanong sa sarili ng̃ cadahilanan ng̃ gayong pagpipighati.

—Sasamahan ninyó acó sa pagcaín sa mesa; pagsasalitaanan nátin doon ang nauucol sa mg̃a batang náng̃awala, ang sa canya'y sinabi.

—Acó caya baga ang pinagcacadahilanan?—ang ibinulóng ng̃ bìnata, na baga man tinitingnán niya'y hindi niya nakikita ang Capitan General, na canyáng sinundan ng̃ wala sa canyang loob.

XXXIX.

SI DONA CONSOLACION.

¿Bákit nacasará ang mg̃a bintana ng̃ bahay ng̃ alférez? ¿saan naroroon, sámantalang nagdaraan ang procesión, ang mukháng lalakí't nacabarong francia na Medusa ó Musa ng̃ Guardia Civil? Napagkilala caya ni doña Consolacióng lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan ng̃ mg̃a malalaking ugât, na wari'y siyang pinagdaraanan, hindî ng̃ dugó, cung di ng̃ suca at apdó; ang malakíng tabacó, carapatdapat na pamuti ng̃ caniyang moradong mg̃a labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyóc ay hindî niyá inibig na gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsung̃aw, ang mg̃a catuwaan ng̃ caramihang tao.

¡Ay! sa ganáng canya'y nagnawnáw lámang, ng̃ panahón na naghaharí ang caligayahán, ang mg̃a magagandang udiyóc ng̃ budhi.

Mapang̃láw ang báhay, sa pagca't nagcacatuwâ ang bayan,—na gaya na ng̃â ng̃ sinasabi ni Sínang; waláng mg̃a faról at mg̃a bandera. Cung dî lámang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan, mawiwicang walang táo sa báhay.

Isáng malamlám na ílaw ang siyáng lumiliwanag sa waláng cahusáyang salas, at siyáng nagpapang̃anínag sa mg̃a marurumíng capís na kinapítan ng̃ mg̃a báhay-gagambá at dinikitán ng̃ alabóc. Ang ginóong babae, ayon sa canyáng pinagcaratihang huwág gumawâ at cakilakilabot; waláng pamuti ang Páhiná 321canyáng buhoc liban na lamang sa isang panyong nacatalì sa canyang úlo, na doo'y pinababayaang macatacas ang mg̃a maninipis at maiicling tungcos ng̃ mg̃a gusamót na buhoc ang bárong franelang asúl, na siyang na sa ibabaw ng̃ isa pang barong marahil ng̃ una'y putî, at isang sáyang cupás, na siyang bumabalót at nagpapahalatâ ng̃ mg̃a payát at lapád na mg̃a hità, na nagcacapatong at ipinag-gagalawan ng̃ mainam. Lumalabas sa canyang bibig ang bugál-bugál na asó, na ibinúbuga ng̃ boong pagcayamot sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang mg̃a mata. Cung napanood sana siya ni don Francisco Cañamaque, marahil ipinalagay na siya'y isang hariharian sa bayan, ó cung dilìcaya'y mangcuculam, at pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon ng̃ mg̃a pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likhâ upang canyang maguing sariling gamit.

Hindi nagsimba ng̃ umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa siya'y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa caramihan at makinig ng̃ sermón, ng̃uni't hindi siya pinahintulutan ng̃ canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya ng̃ kinauugalian, na dalawa ó tatlong lait, mg̃a tung̃ayaw at mg̃a sicad. Napagkikilala ng̃ alférez na totoong catawatawang manamit ang canyang babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag ng̃ madlang "calunya ng̃ mg̃a sundalo," at hindi ng̃a magaling na siya'y ilantad sa mg̃a mata ng̃ mg̃a matataas na tao sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, at cahi't sa mg̃a taga ibang bayang doo'y nang̃agsidalo.

Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip ng̃ babae. Talós niyang siya'y maganda, na siya'y may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya cay María Clara sa cagaling̃ang manamit at gayon din sa karikitan ng̃ caniyang mg̃a damit: si Maria Clara'y nagtatapis, siya'y hindi't naca "saya suelta." Kinailang̃ang sa caniya'y sabihin ng̃ alferez: "ó itatahimic mo ang iyong bibig ó ipadadala cata sa bayan mo sa casisicad!"

Hindi ibig ni doña Consolacióng umuwi sa canyang bayan sa casisicad, ng̃uni't umisip siya ng̃ gagawing panghihiganti.

Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man ng̃ pagpapalagay ng̃ loob ang marilim na pagmumukhâ ng̃ guinoong babaeng ito, cahi't cung siya'y nagpipinta, ng̃ canyáng mukhâ, ng̃uni siya'y totoong nacapagbigay balisa ng̃ umagang iyon, lalong lalo na ng̃ siya'y mapanood na magpabalicbalic ng̃ paglacad sa magcabicabilang dulo ng̃ bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac ng̃ isang bagay na cagulatgulat ó macapapahamac: taglay ng̃ canyang paning̃in iyang Páhiná 322sinag na ibinubuga ng̃ isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya'y nahuhuli; ang paning̃ing yao'y malamig, nagninining, tumataos at may caduling̃asan, carumaldumal, malupit.

Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya ng̃ isang salaula at napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa't sino ma'y walang sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong pakikiusap.

Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang ano mang nacahahadlang sa canya—sapagca't piniguing ang canyang asawa,—ang budhi niya'y pinupuno ng̃ guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos ang canyang mg̃a silacbo ng̃ tilamsic at init ng̃ lintic at nang̃agbabalang magsambulat ng̃ isang imbing unos. Nang̃agsisiyucod na lahat sa canyang paliguid, tulad sa mg̃a uhay sa unang hihip ng̃ bagyo: walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod ng̃ ano mang dulo ó catayugang sucat mapagbuntuhan ng̃ canyang cayamutan; nanghihinuyo at nang̃ang̃ayupapang lahat ang mg̃a sundalo at mg̃a alilà sa paliguidliguid niya.

Ipinasara niya ang mg̃a bintana upang huwag niyang maring̃ig ang mg̃a pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang sino man. Nagbigkis ng̃ isang panyo sa ulo at ng̃ wari'y ito'y mailagang huwag sumambulat, at pinasindihan ang mg̃a ilaw baga man may sicat pa ang araw.

Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa catiwasayan ng̃ bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang alférez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya kinabucasan ng̃ alférez, at sa pagcaibig na siya'y maipang̃ilag sa ano mang casacunaan sa mg̃a araw na iyon ng̃ caguluhan, at sa caayawan namang huwag magcaroon ng̃ ano mang hindi calugodlugod panoorin, ipinagbilin ng̃ alférez sa mg̃a sundalong alagaan si Sisa, caawaang pagpakitaan ng̃ maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing calagayan sa loob ng̃ dalawang araw ng̃ babaeng sira ang pag-iisip.

Ng̃ gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon ng̃ bahay ni capitang Tiago'y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni María Clara, ó cung dili caya'y pinucaw ng̃ ibang mg̃a tinig ang pagcaalaala niya ng̃ canyang mg̃a dating canta, sa papaano man ang dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang mg̃a "cundiman" nang canyang cabataan. Pinakikinggan siya nang mg̃a sundalo at hindi nang̃agsisiimic: ¡ay! sa canila'y nagpapagunitâ ang mg̃a Páhiná 323tinig na iyón ng̃ mg̃a panahong una, yaóng mg̃a gunitâ ng̃ panahóng hindi pa narurung̃isan ang calinisan ng̃ canilang budhî.

Narinig din siyá ni doña Consolación sa oras na iyón ng̃ canyáng cainipan, at ng̃ canyáng maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:

—¡Papanhikin ninyó siyá agad-agad!—ang canyang sinabi pagcaraan ng̃ iláng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad ng̃ ng̃iti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong mg̃a labi.

Ipinanhíc doon si Sisa, na humaráp na dî nagulomihanan, na hindî nagpahalata ng̃ pagtatacá ó tácot: tila mandin wala siyáng nakikitang sino mang guinóong babae. Ito'y nacasugat sa loob ng̃ mapagmataas na Musa, na ang bóong acala'y nacaáakit sa paggalang at pagcagulat ang canyáng calagayan.

Umubó ang alfereza, humudyát sa mg̃a sundalong mang̃agsiya-o, kinuha ang látigo ng̃ canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita ng̃ mabang̃is na tinig sa babaeng sira ang isip:

Isa sa mg̃a magagandang caugalian ng̃ guinoong babaeng ito ang magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, ó cung dili ma'y nagpapacunwaring hindî niyá nalalaman ang tagalog na ano pa't sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali ng̃ pananalita: sa gayo'y magagawa niyá ang pag-aanyo ng̃ tunay na "orofea", na gaya ng̃ caniyáng caraniwang sabihin. ¡At magaling ng̃a naman ang canyáng guinagawa! sa pagca't cung pinahihirapan niyá ang wicang tagalog, ang wicang castila'y hindi lumiligtas sa gayóng catampalasanan, sa nauucol sa gramática at gayon din sa pang̃ung̃usap. At gayon man'y ¡guinawa ng̃ canyáng asawa, ng̃ mg̃a silla at ng̃ mg̃a zapatos ang boong caya upang siya'y maturuan! Isa sa mg̃a salitang lalong pinagcahirapang totoo niyá, na ano pa't daig ang pagcacahirap ni Champollion sa mg̃a geroglífico, ay ang sabing "Filipinas."

Ayon sa sabihanan, kinabucasan ng̃ araw ng̃ sa canila'y pagcacasal, sa pakikipag-usap sa canyang asawa, na ng̃ panahong iyo'y cabo pa lamang, sinabi ni doña Consolacióng "Pilipinas"; inacala ng̃ cabong catungculan niyáng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya ng̃a't canyáng tinuctucan at pinagsabihan:—"Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca sanang hayop. ¿Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pang̃alan ng̃ iyong p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng pinapanaguinip ang matimyás na lugód ng̃ pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing; "Felepinas". Inacala ng̃ cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang mg̃a pagtuctoc, at sinigawan—"Datapuwa, baPáhiná 324bae, hindi mo ba masabi: Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ... quinto.... Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang cahulugan sa wicang latin ay mg̃a pulo ng̃ mg̃a indio, at masusunduan mo ang pang̃alan ng̃ iyong rep-bayan!

Hinihípohipo ni Consolación, na ng̃ panahong iyo'y lavandera, ang búcol ó ang mg̃a búcol ng̃ canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na ang pagcaubos ng̃ canyáng pagtitiis:

Nangguilalás ng̃ di ano lamang ang cabo. ¿Bakit baga't "Felipenas" ang kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: ó sasabihing "Felipenas" ó dapat sabihing "Felipi"?

Minagaling ng̃ cabong huwag ng̃ umimic ng̃ araw na iyón, iniwan ang canyáng asawa at maing̃at na nuhang tanóng sa mg̃a limbag. Dito'y napuspos ng̃ hindi cawasa ang canyáng pagtatacá; kinusót ang canyáng mg̃a matá:—Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay ng̃ lahát ng̃ mg̃a limbág, cung wicaing isá-isá ang mg̃a letra; ang canyáng asawa at siyá ay cacapuwa wala sa catuwiran.

—¿Bakit?—ang ibinubulong,—macapagsisinung̃aling baga ang Historia? ¿Hindi bagá sinasabi sa librong ito, na ang pang̃alang ito'y siyang dito'y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? ¿Bakit caya nagcapaapaano ang pang̃alang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso Saavedrang iyón?...

Isinangguni ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an cay sargento Gómez, na ng̃ panahón ng̃ canyáng cabataa'y naghang̃ad na magpari. Hindi man lámang pinapaguingdapat ng̃ sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig ng̃ isáng cumpol na asó at sinagot siyá ng̃ lalong malaking pagmamayabang:

—Ng̃ mg̃a panahóng una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi: tayong mg̃a tao ng̃ayón, palibhasa'y naguiguing "franchute" (nakikigagad ng̃ ugali sa mg̃a francés), hindi natin matiis na magcasunod ang dalawang "i". Caya ng̃a ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa Madrid, ¿hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan ang wica co, nagpapasimula na ng̃ pananalita ng̃ ganito: "menistro", "enritación", "embitación", "endino", at iba pa, sa pagca't ito ang tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad ng̃ caugalian.

Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilana't Páhiná 325hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalitâ. ¡Pagcalalaking bagay ang natututuhan sa Madrid!

—Ayon sa pananalita ng̃ una, ¿alam mo na? Ang lupaing ito'y hindi pa pantas, ¡iayon mo sa caugalian ng̃ una: Filipinas!—ang tugón ni Gómez ng̃ boong pagpapawalang halaga.

Sacali't masama ang pagcatanto ng̃ cabo sa mg̃a sarisaring wica, ang capalit nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay dapat maalaman naman ng̃ canyang asawa, caya't ipinagpatuloy niya ang pagtuturo.

—¿Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin ¡Felifenas!

—¡Haguisin cata ng̃ silla, p-!,—cahapo'y magalinggaling na ang pagsasalita mo ng̃ pang̃alang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong caugalian; datapuwa't ng̃ayo'y dapat mong sabihin ng̃ alinsunod sa matandang ugali Feli, hindi pala, ¡Filipinas!

—¡Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... ¡bahagya pa lamang nacagaganap aco ng̃ tatlompong taón!—ang isinagot na naglilis ng̃ mangas na parang naghahanda sa pakikiaway.

—Namasdan ni Consolasión ang galaw, nagdilidili at nagsabi ng̃ pautal, na humihing̃a ng̃ malacas:

At ang kinawacasan ng̃ pagtuturo'y suntucan, calmusan, mg̃a sampalan. Binuhucan siya ng̃ cabo, tinangnan naman ng̃ babae ang balbas ng̃ lalaki at ang isang bahagui ng̃ catawan—hindi macapang̃agat sa pagca't umuugang lahat ang caniyang mg̃a ng̃ipin,—bumigay ng̃ sigaw ang cabo, binitiwan siya ng̃ babae, huming̃ing tawad sa lalaki, umagos ang dugo, nagcaroon ng̃ isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang barong gulagulanit, lumabas ang maraming mg̃a casangcapan sa canilang pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas.

Mg̃a cawang̃is ng̃ ganitong bagay ang mg̃a nangyari cailan man at caniPáhiná 326lang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalità. Binabalac ng̃ cabo ng̃ sakit ng̃ loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong ng̃ pagcatututo ng̃ pagsasalita ng̃ caniyang asawa, na sa loob ng̃ sampong taó'y hindi na ito macapagsasabi ng̃ ano man. Gayon ng̃a naman ang nangyari. Ng̃ sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa ng̃ wicang tagalog, at nacapagsasalita pa ng̃ wicang castilà upang siya'y mawatasan; ng̃ayon, dito sa panahón ng̃ pangyayari ng̃ aming mg̃a sinasaysay, hindi na siya nacapagsasalità ng̃ ano mang wicà: totoong nawili na siya sa pagsasalita ng̃ pacumpas-cumpas, patang̃o-tang̃ò at pailing-iling na lamang, na ano pa't canyang hinihirang pa naman yaong mg̃a sabing maririin at maiing̃ay, caya ng̃a't linaluan pa niya ng̃ hindi ano lamang ang nagmunacala ng̃ "Volapuk".

Nagcapalad ng̃a si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat ng̃ caunti ang cunot ng̃ mg̃a kilay ng̃ alfereza, isang ng̃iti ng̃ catuwaan ang siyang nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na ng̃a mapag-aalinlang̃anang hindi siya marunong ng̃ wicang tagalog, "orofea" na siya.

—¡Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya'y cumanta! ¡hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong ng̃ castila!

Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, ng̃uni't untiunting nawala sa canyang mg̃a labi ang tawa, pinakinggang magaling, at ng̃ malao'y lumungcot at nag anyong nag-iisip ng̃ caunti. Ang tinig, ang cahulugan ng̃ mg̃a tulâ at pati ng̃ canta'y tumatalab sa canya. Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong mabato at tuyò, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay nanaog naman sa ibabaw ng̃ canyang pusò:

—¡Huwag, huwag ca ng̃ cumanta!—ang sigaw ng̃ alfereza, sa ganap na wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; ¡huwag ca ng̃ cumanta! ¡nacalalaguim sa akin ang mg̃a tulang iyan!

Tumiguil ang ul-ol na babae ng̃ pagcacanta: nagbitiw ang asistente ng̃ isang:—¡Aba! ¡sabe pala tagalog! (marunong pala ng̃ tagalog) at nacatung̃ang̃ang tinitingnan ang guinoong babae na puspos ng̃ pagtataca.

Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiyà at palibhasa'y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya'y nauwì sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinurò ang pintuan sa hindi marunong mag-ing̃at na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang pintò, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit ng̃ nang̃ing̃ilis niyang mg̃a camay ang látigo, tumiguil na bigla sa tapat ng̃ ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castilà;—¡Sayaw!

—Tiningnan siya ng̃ ulol na babae ng̃ titig na walang diwa, walang cahulugan; itinaas ng̃ alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa namang bisig Páhiná 328pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: walâ ring naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa.

Siya'y naglulucsó, naggagalaw, ibig niyang sa gayóng gawa'y gagarin siyá ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang música ng̃ procesióng tumutugtog ng̃ isáng marchang malungcót at dakila, datapuwa't naglulucso ang guinoong babae ng̃ catacot tacot na ang sinusunod ay ibang compás, ibang música ang tumútunog sa loob ng̃ canyáng budhi. Tinititigan siya ni Sisang hindi gumágalaw; isang wangki sa pagtatacá ang naguhit sa canyáng mg̃a matá, at isáng bahagyáng ng̃iti ang siyáng nagpapagalaw sa canyáng mg̃a putlaing mg̃a labi: kinalulugdan niyá ang sayaw ng̃ guinoong babae.

Huminto itó at tila mandin nahihiyâ, iniyaang ang latigo, yaong calaguim laguim na látigong kilalá ng̃ mg̃a magnanacaw at ng̃ mg̃a sundalo, na gawa sa Ulang̃o at pinag-inam ng̃ alferez sa pamamag-itan ng̃ mg̃a cawad na doo'y ipinulupot, at nagsalita:

At pinasimulang paluin ng̃ marahan ang waláng ano mang takip na mg̃a paa ng̃ ul-ol na babae, hanggáng sa magcang̃iwing̃iwi ang pagmumukha nito sa sakít, na anó pa't pinilit niyáng magsanggalang ng̃ mg̃a camáy.

—¡Ajá! ¡nagpapasimula ca na!—ang isinigaw na taglay ang catuwaang malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro vivace" (masaya at madalas).

Sumigaw ang cahabaghabag na babae ng̃ isang daing sa sakít, at dalidaling itinaas ang paa.

—¡Sasayaw ca ba, p-india?—ang sinasabi ng̃ guinoong babae, at tumutunog at humahaguinit ang latigo.

Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan ng̃ dalawang camay ang mg̃a binti, at tinitigan ang canyang verdugo ng̃ mg̃a matang nacatiric. Dalawang malacas na hagupit ng̃ látigo sa licod ang pilit sa canyang tumindig, at hindi na isáng daing, cung di dalawang atung̃al ang siyang isinigaw ng̃ culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis na barò, pumutoc ang balat at bumalong ang dugò.

Nacapagpapagalac ng̃ mainam sa tigre ang pagcakita ng̃ dugô: nagpasilacbo ng̃ loob ni doña Consolación ang dugo ng̃ canyang pinahihirapan.

—¡Sayaw, sayaw, condenada, maldita! ¡Mapacasamà nawà ang inang nang̃anac sa iyo!—ang isinigaw;—¡sayaw ó papatayin cata sa capapalò ng̃ látigo.

Páhiná 329At ang canyang guinawa'y hinawacan niya ng̃ isang camay ang babaeng ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at ng̃ canyang isang camay, at nagpasimulà siya ng̃ paglukso at pagsayaw.

Sa cawacasa'y napagkilala ng̃ ulol na babae ang sa canya'y ibig, caya ng̃a't ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto ng̃ canyang mg̃a bisig. Isang ng̃iti ng̃ ligaya ang siyang nagpacubot sa mg̃a labì ng̃ maestra, ng̃iti ng̃ isang Mefistófeles na babae na nangyaring nacapag-anyo ng̃ isang alagad; ang ng̃iting iyo'y may taglay na pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't walang magsasabing yao'y may cahalong halakhac.

At sa pagcatigagal ng̃ pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y hindi niya naring̃ig ang pagdating ng̃ canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan ng̃ malaking ing̃ay ang pinto sa isang tadyac.

Sumipot doon ang alférez na namumutla't marilim ang mukhâ; napanood ang doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot na titig. Ito'y hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacang̃iti ng̃ boong pagcawalang kinahihiyaan.

Inilagay ng̃ alférez ng̃ lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay sa balicat ng̃ magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil ng̃ pagsayaw. Huming̃a ang ulol na babae at dahandahang naúpo sa lapag na narurumhan ng̃ canya ring dugò.

Nagpatuloy ang catahimican: humihing̃asing ng̃ malacas ang alférez; kinuha ang látigo ng̃ babaeng sa canya'y humihiwatig at tumiting̃in ng̃ mg̃a matang wari'y tumatanong, at saca sa canya'y nagsabi ng̃ tinig na payapa at madalangdalang:

Páhiná 330—¿Ano ang nangyayari sa iyo? ¡Hindi ca man lamang nagbigay sa akin ng̃ magandang gabi!

—Dalhin mo ang babaeng ito,—anya;—¡pabigyan mo siya cay Marta ng̃ ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at bigyan mo ng̃ isang magaling na higaan ... ¡icaw ang bahala, pagca siya'y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong Ibarra.

Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca lumapit sa canyang asawa.

—¡Naghahanáp icaw na basaguin co ang mukha mo!—ang sa canya'y sinabing nacasuntoc ang mg̃a camay.

—¿Ano ang nangyayari sa akin?—ang sigaw ng̃ tinig na cahawig ng̃ culog, casabay ng̃ isang tung̃ayaw, at pagcatapos na maituro sa babae ang isang papel na puspos ng̃ sulat na tila cahig ng̃ manoc, ay nagpatuloy ng̃ pananalita:

—¿Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p—? ¡Aywan co cung bakit hindi pa kita linûlusay!

—¡Tingnan natin! ¡tingnan natin cung macapang̃ang̃ahas ca!—ang sinabi sa canya ng̃ babaeng nagtátawa't siya'y linilibac;—¡ang lulusay sa aki'y isang malaking totoo ang cahigtan ng̃ pagcalalaki sa iyo!

Narinig ng̃ alférez: ang gayong alimura, ng̃uni't namasdan niya ang látigo. Dumampot ng̃ isang pinggan sa mg̃a na sa ibabaw ng̃ isang mesa, at ipinukol sa ulo ng̃ asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga'y sa pader tumama at doon nabasag; gayon din ang kinahangganan ng̃ isang mangcoc at ng̃ isang cuchillo.

At linurhan ang alférez upang ito'y lalong magng̃itng̃it. Pinagdimlan ang lalaki at umaatung̃al na hinandulong ang babae; ng̃uni't hinaplit nito ng̃ caguilaguilalas na caliksihan ang mukha ng̃ lalaki at saca sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan ng̃ malacas ang pinto. Hinabol siya ng̃ alférez, na humahagoc sa galit at sa sakit ng̃ palong tinanggap, ng̃uni't walang nasunduan cung di mapahampas sa pintò, bagay na sa canya'y nagpabulalas ng̃ mg̃a tung̃ayaw.

—¡Sumpaín nawà ang iyong angcan, babaeng baboy! ¡Bucsán mo, p—p—, bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong bung̃ô!—ang iniaatung̃al, at kinacalabog ang pinto ng̃ canyang mg̃a suntoc at sicad.

Hindi sumasagot si doña Consolación. Nariring̃ig sa dacong loob ang calampagan ng̃ mg̃a silla at mg̃a baul, na anaki mandin nagtatayo ng̃ isang cutà sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang-bahay. Yumayanig ang bahay sa mg̃a sicad at mg̃a tung̃ayaw ng̃ lalaki.

—¡Huwag cang pumasoc! ¡huwag cang pumasoc!—ang sabi ng̃ maasim na tinig ng̃ babae; ¡papuputucan co icaw pagca sumung̃aw ca!

Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang siya sa magpalacadlacad ng̃ paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad.

Páhiná 331—¡Pasalansang̃an ca't magpalamig icáw ng̃ ulo!—ang patuloy na paglibac ng̃ babae, na tila mandin nacatapos na ng̃ pagtatayo ng̃ caniyang pangsangalang na cutà.

—¡Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios ay hindi ca makikita, salaulang babaeng p—!

—¡Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... ¡aayaw cang aco'y magsimba! ¡aayaw mo acong bayaang gumanap sa Dios!—ang sabi ng̃ boong capalibhasaang siya lamang ang marunong gumawà.

Dinampot ng̃ alférez ang canyang capacete, naghusay ng̃ caunti, at saca umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan ng̃ ilang sandali'y dahandahang bumalic: siya'y nag-alis ng̃ canyang mg̃a bota. Palibhasa'y bihasang macapanood ang mg̃a alila roon ng̃ mg̃a ganitong pangyayari, caraniwang sila'y inaabot ng̃ yamot, ng̃uni't canilang pinagtakhan ang pag-aalis ng̃ mg̃a bota, bagay na hindi dating guinagawa, caya't nang̃agkindatan ang isa't isa.

Naupo ang alférez sa isang silla, sa tabi ng̃ dakilang pinto, at nacapagtiis na maghintay roon ng̃ mahiguit na calahating oras.

—¿Tunay bagang umalis ca na ó naririyan ca pa, lalaking cambing?—ang tanong na manacanaca ng̃ tinig, na pinagbabagobago ang lait, ng̃uni't nalalao'y ilinalacas.

Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang mg̃a casangcapang ibinunton sa tabi ng̃ pinto: naririnig ng̃ lalaki ang calampag, caya't siya'y ng̃uming̃iti.

—¡Asistente! ¿umalis na ba ang pang̃inoon mo?—ang sigaw ni doña Consolación.

Naring̃ig ang masayang tawa ng̃ babae, at saca hinugot ang talasoc ng̃ pinto ...

Isang sigaw, ang calabog ng̃ catawang natutumba, mg̃a sumpa, atung̃alan, mg̃a tung̃ayaw, mg̃a hampas, mg̃a tinig na paós ... ¿Sino ang macapagsasaysay ng̃ nangyari sa cariliman ng̃ silid na tulugan?

Ang asistente ay napasapanig ng̃ bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa tagapagluto ng̃ isang hudyat na macahulugan.

—¿Aco? ¡Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya sa akin kung umalis na: tunay; ng̃uni't bumalik.

XL.

ANG CATUWIRA'T ANG LACAS.

Niyao'y may icasampong oras na ng̃ gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at nagnining sa madilim na lang̃it ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-itan ng̃ asó at ng̃ hang̃ing pinainit. Ang ilang mg̃a globong pinamutihan ng̃ mg̃a bomba't coetes ay nang̃asunog at isinasapang̃anib ang lahat ng̃ bahay; dahil dito'y may nakikita pang mg̃a tao sa mg̃a palupo, na may mg̃a dalang isáng mahabang cawayang sa dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng̃ impapawid, at ang cahalimbawa nila'y mg̃a fantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood ng̃ mg̃a casayahan ng̃ mg̃a tao. Sinusuhan din naman ang maraming mg̃a "rueda", mg̃a "castillo", mg̃a toro ó mg̃a calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng̃ mg̃a taga San Diego.

Ng̃ayo'y tumutung̃o ang caramihang mg̃a tao sa dacong plaza ng̃ bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may nakikitang mg̃a ilaw ng̃ Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag ng̃ catacataca sa masasayang mg̃a pulutong; gumagamit ang mg̃a bata ng̃ mg̃a sigsig sa paghahanap ng̃ mg̃a bombang hindi pumutoc, at iba pang mg̃a labí na mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog ang música ng̃ isang palatandaan, at ng̃ magcagayo'y linisan ng̃ lahat ang capatagang iyon.

Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg̃a ilaw ang nacaliliguid sa mg̃a haligui, nacabitin sa bubung̃an, at nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isáng alguacil ang siyáng nag-aalaga ng̃ mg̃a ilaw na iyón, at pagca napaparoon at ng̃ mapagbuti ang mg̃a ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan ng̃ madla;—¡Nariyan na, nariyan na siyá!

Páhiná 333Sa haráp ng̃ escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng̃ orquesta ang canilang mg̃a instrumento, ipinariring̃ig ang mg̃a pang̃unahin ng̃ mg̃a tugtuguin; sa licuran ng̃ orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi ng̃ corresponsal sa canyáng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang mg̃a castila at ang mg̃a mayayamang dayo'y nang̃agsisiupo na sa nahahanay na mg̃a silla. Ang bayan, ang mg̃a taong walang catungculan at walang mg̃a dang̃al na caloob ng̃ pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nang̃atitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg̃a iba, na ang caraniwa'y hindi ng̃ upuan cung di ng̃ bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagaling̃an ang ganitóng gawâ ng̃ maiing̃ay na mg̃a pagtutol ng̃ mg̃a walang bangco; pagcacagayo'y nang̃agsisipanaog agad-agad ang mg̃a nacatayo sa bangco; ng̃uni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari.

Mg̃a pagpaparoo't parito, mg̃a sigawan, mg̃a ing̃ayan sa pagtataca, mg̃a halakhacan, isáng huli na sa panahóng "buscapié", isang "reventador" ang siyang nang̃agdáragdag ng̃ caing̃ayan. Sa daco rito'y may nababaling paa ng̃ isáng bangco at nang̃ahuhulog sa lupa, sa guitna ng̃ tawanan ng̃ caramihan, ang mg̃a taong nanggaling sa malayo at ng̃ macapanood ay ng̃ayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nang̃ag-aaway sa pagpapang̃agaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may nariring̃ig na isáng calampagan ng̃ nababasag na mg̃a copa at mg̃a botella: yao'y si Andeng na may daláng mg̃a alac at mg̃a pangpatid uhaw; maing̃at na tang̃an ng̃ dalawang camay ang malapad na bandeja, ng̃uni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nang̃ing̃ibig, na nag-acalang magsamantala ng̃ gayong calagayan ...

Nang̃ung̃ulo sa pamamanihala at cahusayan ng̃ panoorin ang teniente mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:

—¿Ano caya ang mabuti cong gawin?—ang sabi niyá;—hindi tinanggap ng̃ Alcalde ang pagbibitíw co ng̃ catungculan;—"¿inaacala po ba ninyóng salá't cayó sa lacás sa pagganap ng̃ inyóng mg̃a catungculan?"—ang itinanóng sa akin.

—¡Guinoong Alcalde!—ang aking isinagot;—ang mg̃a lacas ng̃ isang teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng̃ mg̃a lacas ng̃ lahat ng̃ mg̃a pinuno: nanggagaling ang mg̃a lacas na iyan sa mg̃a matataas na pinunò. Tinatanggap ng̃ cahi't hari man ang canyang mg̃a lacas sa bayan at tinatanggap Páhiná 334naman ng̃ bayan sa Dios ang canyang lacas. ¡Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong Alcalde!—Datapuwa't hindi aco pinakingan ng̃ Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang mg̃a bagay na ito pagca tapos ng̃ mg̃a fiesta.

—¡Cung gayo'y tulung̃an nawa cayo ng̃ Dios!—ang sinabi ng̃ matanda, at nag-acalang umalis.

—¡Salamat! hindi co kinacailang̃an ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa ng̃ mg̃a caululan, sucat na acong mag-isa,—ang isinagot ng̃ filósofong calakip ang isang tawang palibac;—datapuwa't ng̃ayo'y naalaala co, ¿hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng̃ caugalia't hilig ng̃ ating bayan? Payapa, ng̃uni't malulugdin sa mg̃a panooring nauucol sa mg̃a pagbabaca at sa mg̃a labanang sumasabog ang dugò, ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa mg̃a emperador, sa mg̃a hari at sa mg̃a príncipe; hindi mapagpitagan sa religión, ng̃uni't iniwawaldas ang pamumuhay sa mg̃a walang cabuluhang pag paparang̃alan sa mg̃a fiesta; ang mg̃a babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, ng̃uni't nang̃ahahaling pagca nacacakita ng̃ isang princesang nagpapa-ikit ng̃ sibat ... ¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....

Pinutol ang canilang salitaan ng̃ pagdating ni María Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang franciscano't ilang mg̃a castila. Casama rin naman ng̃ cura ang ilang mg̃a mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa mg̃a fraile.

—¡Bigyang pala nawà sila ng̃ Dios naman sa cabilang buhay!—anang matandang Tasio, samantalang lumalayo.

Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng̃ "Crispino e la comare". May mg̃a mata at may pakinig ang lahat ng̃ na sa escenario, liban lamang sa isá: si párì Salvi. Tila mandin walang sinadyâ ng̃ nagbibigay paroon cung di bantayan si María Clara, na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan ng̃ isang anyong cahimahimalá sa ningning at cahalagahan, na ano pa't napagwawaring tunay ng̃ ang may catuwirang siya'y panoorin ng̃ boong pagliyag. Ng̃uni't hindi nang̃agsasaysay ng̃ pagliyag ang mg̃a mata ng̃ franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan ng̃ canyang mg̃a paning̃in; nababasa sa mg̃a titig na iyon ang isang Páhiná 335bagay na cahapisang may malaking pagng̃ing̃itng̃it: ¡gayon marahil ang mg̃a mata ni Caín sa panonood, buhat sa malayo, ng̃ Paraiso, ng̃ mg̃a caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya ng̃ canyang ina!

Nagtátapos na ang "acto" (bahagui) ng̃ pumasoc si Ibarra; pinanggaling̃an ang pagdating niya roon ng̃ isang bulungbulung̃an: siya at ang cura ang siyang pinagtining̃an ng̃ pagpansin ng̃ lahat.

Datapuwa't parang hindi nahiwatigan ng̃ binata ang bagay na iyon, sa pagca't bumati siya ng̃ walang kimì cay María Clara at sa canyang mg̃a caibigang babae, at naupo sa tabi ng̃ canyang casintahan. Si Sinang ang tang̃ing nagsalitâ:

—Cung gayo'y ¡sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang mg̃a naguing buhay ng̃ mg̃a napacasama; ¿nakita mo na? tacutin cami at ng̃ huwag caming macapagsaya, ¿nakita mo na?

Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang pinakipagtalunan ng̃ masilacbo. Mainit ang pananalita ng̃ cura, mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.

—Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don Filipo;—si guinoong Ibarra'y isa sa mg̃a lalong malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng̃ capayapaan.

—¿Ng̃uni't hindi ba panggugulo ng̃ capayapaan ang magbigay casalanan sa mabubuting mg̃a cristiano? ¡Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa cawan ng̃ mg̃a mababait na tupa. ¡Sasagot ca sa bagay na ito sa harap ng̃ Dios at sa harap ng̃ mg̃a matataas na puno!

Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat ng̃ mg̃a gawang bucal sa aking sariling calooban,—ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng̃ caunti;—datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco ng̃ aking maliit na capangyarihang makialam sa mg̃a bagay na nauucol sa religión. Ang mg̃a nag-iibig mang̃ilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.

—¡Ng̃uni't isáng pagbibigay puang sa pang̃anib, at cung sino ang umiibig sa pang̃anib ay sa pang̃anib namamatay!

—Wala acóng nakikitang anó mang pang̃anib, padre: ang guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking mg̃a punong matataas, capuwa nakipag-usap Páhiná 336sa canyá sa boong hapong itó, at hindi ng̃a acó ang sa canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.

—Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa canino man.

Nagsisi ang cura sa sinabi, ng̃uni't wala ng̃ magawa. Humudyát sa canyáng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinagád silá ng̃ mg̃a taong caniláng cacampí, baga man inirápan muna nila ng̃ boong pagtataním si Ibarra.

Napuspos ang ugong ng̃ mg̃a bulungbulung̃an at salisalitaan: ng̃ magcagayo'y nang̃agsilapit at nang̃agsibati sa binatang si Ibarra ang ilang mg̃a tao, at sinabi sa canyá:

—Sa pagtatacá ni Ibarra'y hindi naalaman cung anó ang sasabihin, at luming̃ap sa canyáng paliguid. Canyáng nakita si María Clara na tinatacpan ang mukha ng̃ canyáng abanico.

—Ng̃uni't ¿ito baga'y dapat cayang mangyari?—ang sa cawacasa'y bigláng sinabi ng̃ malacás;—¿casalucuyan bang na sa unang panahón tayo ng̃ cadilimán? Sa macatuwid baga'y....

—Pagpaumanhinan ninyó acó,—anyá,—nacalilimot acóng mayroon paláng sa aki'y naghihintay na aking catipán; magbabalic acó at ng̃ cayo'y aking masamahan.

—¡Huwag cang umalís!—ang sa canya'y sinabi ni Sinang;—sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; ¡totoong calugodlugod sumayaw!

Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da usté su permiso?" ("¿Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal ng̃ "Pase usté adelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nang̃agsilapit ang dalawang sundalo ng̃ guardia civil cay don Filipo Páhiná 337at hinihing̃ing ihinto ang pagpapalabas.

—Sa pagca't nagsuntucan ang alférez at ang guinoong babae ay hindi sila macatulog.

—Sabihin po ninyo sa alférez, na binigyan cami ng̃ capahintulutan ng̃ Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na siyang tang̃i cong mataas na puno.

—¡Talastasin ninyong kinakailang̃ang itiguil ang palabas!—ang inulit ng̃ mg̃a sundalo.

Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng̃ huwag magulo ang catahimican.

Ng̃ matapos na ang bahaguing iyon ng̃ zarzuela na totoong pinagpurihanan, lumabas naman ang Príncipe Villardo, at hinahamon ng̃ away ang lahat ng̃ mg̃a morong pumipiit sa canyang amá; pinagbabalaan sila ng̃ bayaning puputlan silang lahat ng̃ úlo, at ang mg̃a ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagaling̃ang palad ng̃ mg̃a moro, na nang̃agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng̃ "himno de Riego", ay siyang pagcacaroon ng̃ isang gulo. Biglang nagsihinto ng̃ pagtugtog ang mg̃a bumubuo ng̃ orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang mg̃a instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang mang̃agsisirating ang mg̃a taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng̃ mg̃a moro, inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng̃ tacbo; nang makita ng̃ mg̃a morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-alinlang̃ang siya'y canilang gagarin: may nariring̃ig na mg̃a sigawan, mg̃a daing, tung̃ayawan, mg̃a salitang capusung̃an, nagtatacbuhan ang mg̃a tao, nang̃amatay ang mg̃a ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang mg̃a vaso ng̃ ilaw, at iba pa.—¡Mg̃a tulisan! ¡Mg̃a tulisan!—ang sigaw ng̃ mg̃a iba.—¡Sunog! ¡sunog! ¡mg̃a magnanacaw!—ang sigawan naman ng̃ mg̃a iba; nang̃agsisitang̃is ang mg̃a babae't ang mg̃a musmos, gumugulong sa lupa ang mg̃a banco at ang mg̃a nanonood, sa guitna ng̃ ligalig, pagcacaing̃ay at caguluhan.

Ilinagad ng̃ dalawang guardia civil na may tang̃ang pamalo ang mg̃a músico at ng̃ pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man nagsisilaban, Páhiná 338ng̃ teniente mayor, na casama ang caniyang mg̃a cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang mg̃a lumang sable.

—¡Inyong ihatid sila sa tribunal!—ang sigaw ni don Filipo,—cayó ang bahala pagca sila'y nacawala!

Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si María Clara. Nang̃agsicapit sa canya ang natatacot na mg̃a dalagang pawang nang̃ang̃atal at nang̃amumutla; dinarasal ni tía Isabel ang mg̃a letanía sa wicang latin.

Ng̃ pagbalicang loob ng̃ caunti ang mg̃a tao sa pagcagulat, at ng̃ canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat ng̃ mg̃a dibdib. Umulan ang mg̃a bato sa pulutong ng̃ mg̃a cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doña Consolacióng casama ang alférez.

—¡Sa ganyan lamang sila pinakikinabang̃an!—ang sigaw ng̃ isang babaeng naglililis ng̃ canyang mangas at iniunat ang canyang mg̃a bisig;—panggugulo ng̃ bayan! ¡Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na mg̃a tao! ¡Nariyan ang mg̃a tulisan at ang mg̃a magsusugal! ¡Sunuguin natin ang cuartel!

Hinihipò ng̃ isa ang canyang bisig at humihing̃ ng̃ confesión; cahabaghabag na mg̃a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng̃ mg̃a bangcong nang̃atumba: yao'y isang caawaawang músico. Punongpuno ang escenario ng̃ mg̃a artista at ng̃ mg̃a taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot ng̃ Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng̃ wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng̃ escuela; si Yeyeng na nacabalot ng̃ malaking panyong sutla na na sa tabi ng̃ príncipe Villardo; pinagpipilitan ni Balbino't ng̃ mg̃a morong aliwin ang mg̃a músicong may mg̃a nasactan at hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mg̃a castila at pinagsasabihan ang bawa't canilang nasasalubong.

Datapuwa't may nagcacabilog ng̃ isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.

—¡Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!—ang isinisigaw ni don Filipo;—¡hihing̃i tayo bucas ng̃ carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran!

—¡Hindi!—ang isinasagot ng̃ ilan; ¡gayon din ang guinawa sa Calambà (ng̃ 1879), gayon din ang ipinang̃aco, datapuwa't walang ano mang guinawa ang Alcalde! ¡Ibig naming gumawa ng̃ pagca justicia sa aming camay! ¡Tayo na sa cuartel!

Páhiná 339Nawalang cabuluhan ang mg̃a pakikiusap ng̃ teniente mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Luming̃ap si don Filipo sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ sa canya'y tumulong ay canyáng nakita si Ibarra.

—Guinoong Ibarra, ¡para na ninyóng awa! ¡Sila'y inyóng sansalain, samanatalang humaharap acó ng̃ mg̃a cuadrillero!

—Anó ang aking magagawa?—ang itinanong ng̃ binata, na natitigagal, datapuwa't malayo na ang teniente mayor.

Si Ibarra naman ang nagling̃ap-ling̃ap sa canyáng paliguid, at naghahanap siya ng̃ hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling̃ang palad ay anaki'y canyáng nasuliapan si Elías, na walang bahalang pinanonood ang gayóng kilusan. Tinacbó siya ni Ibarra, hinawacan siyá sa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila:

—¡Alang-alang sa Dios! ¡gumawa po cayó ng̃ bahagya, sacali't may magagawa; wala po acong magawang anó man!

Tila mandin siya'y nawatasan ng̃ piloto, sapagca't nawala siya't sinuot ang mg̃a bumubuo ng̃ pulutong.

Naring̃ig ang masilacbóng pagmamatuwiran, mabilís na tutulán; pagcatapos ay untiunting nagpasimula ng̃ paghihiwahiwalay ng̃ mg̃a magcacapulutóng, at naalis sa bawa't isá ang anyóng may gagawing caguluhan.

At panahón na ng̃a, sa pagca't lumalabas na ang mg̃a sundalong may dalang mg̃a sandata at nacalagay sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta.

Hindi pa nahihiga si párì Salví. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa mg̃a "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hining̃a. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng̃ canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno ng̃ mg̃a luha ang canyang mg̃a mata. Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos.

Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng̃ pagcacagulo sa plaza. Sinundan ng̃ canyang mg̃a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tinig nila'y dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.—Isa sa mg̃a alilang dumating ang sa canya'y nagbigay alam ng̃ nangyayari.

Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng̃ mg̃a caing̃ayan at caguluhan, sinasamantala ng̃ mg̃a may mahahalay na budhi ang pagcagulat at cahinaan ng̃ loob ng̃ mg̃a babae; nang̃asisisiticas at nang̃agliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa cang̃ino man, hindi nariring̃ig ang sigaw, hiPáhiná 340nihimatay ang mg̃a babae, nang̃agcacasaguian, nang̃asusung̃aba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng̃ capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan ng̃ gabi ... ¡at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si María Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nang̃awala sa cadiliman.

Lumulucsong nanaog sa mg̃a hagdanan, walang sombrero, walang bastón at parang sira ang isip na tinung̃o ang plaza.

Nasumpung̃an niya roon ang mg̃a castilang pinagwiwicaan ang mg̃a sundalo, canyang tiningnan ang mg̃a upuang kinalalagyan ni María Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.

—¡Padre Cura! ¡padre Cura!—ang sigawan sa canya ng̃ mg̃a castila; ng̃uni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahing̃a siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos ng̃ biyaya at calugodlugod na pang̃ang̃atawan ni María Clara, at ang sa canyang tía na may dalang mg̃a taza at mg̃a copa.

—¡Magaling na lamang!—ang canyang ibinulong,—tila mandin walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.

Sinarhan ni tía Isabel, pagcatapos ang mg̃a capis ng̃ bintana, at hindi na napakita ang caibig-ibig na anino.

Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan. Nalaladlad sa harap ng̃ canyang mg̃a mata ang cagandagandahang pang̃ang̃atawan ng̃ isang dalaga, na tumutulog at humihing̃a ng̃ catamistamisan; naliliman ang bubong ng̃ mg̃a mata ng̃ mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg̃a pilicmata ng̃ mg̃a Virgen ni Rafael; ng̃uming̃iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo ng̃ pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang matimyas na panaguinip sa guitna ng̃ maputing damit ng̃ canyang higaan, wang̃is sa isang ulo ng̃ querubín sa guitna ng̃ mg̃a alapaap.

Nagpatuloy ng̃ pagcakita ang panimdim ni pari Salví ng̃ iba't iba pang mg̃a bagay ...; ¿ng̃uni't sino ang macapaglilipat sa papel ng̃ lahat ng̃ mapapanimdim ng̃ isang nag-aalab na budhi?

Marahil ay ang Corresponsal ng̃ periódico, na winacasan ang pagsaysáy ng̃ fiesta at ng̃ lahat ng̃ mg̃a nangyari sa ganitong paraan:

"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na pamamag-itan ng̃ totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo Salví, Páhiná 341na hindi kinatacutan ang lahat ng̃ pang̃anib, sa guitna ng̃ bayang iyóng nagng̃ing̃itng̃it ng̃ galit, sa guitna ng̃ caramihang wala ng̃ pinagpipitaganan; waláng bastón, walang sombero'y pinayapa niyá ang mg̃a galit ng̃ caramihan, na waláng ibang guinamit liban na lamang sa canyáng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote ng̃ isang Religión ng̃ Capayapaan. Linisan ng̃ banal na religioso ang mg̃a catamisan ng̃ pagcahimbing, na tinatamasa ng̃ lahat ng̃ magandang diwa na gaya ng̃ canyang taglay, upáng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa canyáng mg̃a oveja. Hindi ng̃a marahil calilimutan ng̃ mg̃a mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyá at magpacailan ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"

XLI.

DALAWANG PANAUHIN.

Dahil sa calagayan ng̃ calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring macatulog, caya ng̃a't ng̃ upang libang̃in ang canyáng isip at ilayo ang mg̃a malulungcot na panimdim na lalong lumalaki ng̃ di cawasa cung gabí, nagtrabajo siyá, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya ng̃ araw sa mg̃a paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyáng inilulubog ang capucaputol na mg̃a cawayan at mg̃a iba pa, na ipinapasoc pagcatapos sa mg̃a frascong may mg̃a número at natatacpan ng̃ lacre.

Ipinagbigay alam ng̃ isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating ng̃ isang taong bukid.

—¡Ah! ¿cayo po ba?—ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng̃ siya'y canyang makita;—ipagpaumanhin po ninyó ang aking pagca pahintay sa inyó, hindi co napansin ang inyóng pagdating: may guinagawa acong isang mahalagang pagtikim....

—¡Ayaw co pong cayo'y abalahin!—ang isinagot ng̃ binatang piloto; ang unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may ipagbibiling ano man sa lalawigang Batang̃ang aking patutung̃uhan ng̃ayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo ang isang masamang balita....

—May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,—ang idinugtong ni Elias ng̃ sabing mahinahon,—datapuwa't hindi malubha.

—¡Iyang na ng̃a ang aking ipinang̃ang̃anib!—ang sinabi ng̃ marahan,—¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakít?

—Salamat, caibigan co; hinahang̃ad cong cayo'y magcaroon ng̃ maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong ng̃ isa; cung sacali't lihís sa tapat na pag-iing̃at ng̃ lihim ay huwag cayong sumagot.

—¿Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo cagabi?—ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.

—¡Magaang na magaang!—ang isinagot ni Elias ng̃ boong cahinhinan;—ang namamatnugot ng̃ gayong kilusa'y magcapatid na nang̃ulila sa ama na pinatay ng̃ guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na mailigtas co sila sa mg̃a camay rin ng̃ mg̃a iyong umamis sa buhay ng̃ canilang magulang, at dahil dito'y capuwa cumikilala sa akin ng̃ utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang sumaway na sa mg̃a iba.

—Ang cahahanggana'y cawang̃is din ng̃ ama,—ang isinagot ni Elias ng̃ marahang tinig;—pagca minsang tinatacan na ng̃ casacunaan ng̃ canyang tanda ang isang mag-anac, kinacailang̃ang mamatay ng̃a ang lahat ng̃ bumubuo ng̃ mag-anac na iyan; pagca tinatamaan ng̃ lintic ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.

Ng̃ nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang naipakita sa harap ng̃ piloto, at nang̃ibabaw sa mukha ang sákit ng̃ canyang loob.

—¡At aco! ¡acó ang nagpahirap ng̃ di ano lamang sa babaeng iyan!—ang ibinulong.

Bumati sa canyá ng̃ boong capacumbabaan ang isáng maliit na lalaking nacasuut ng̃ lucsa at may isáng malaking pilat sa caliwang pisng̃i, at pinahinto siyá sa paglacad.

—¡Ah! ¡Inihahandog co sa inyó ang pakikisama sa inyóng pighati!... at anó pa?

—Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyóng ibabayad sa mag-anac na nang̃ulila sa aking capatid.

Páhiná 344—¿Ibabayad?—ang inulit ng̃ binata, na di napiguil ang sama ng̃ canyang loob;—pag-uusapan na natin itó. Bumalic po cayó ng̃ayon hapon, sa pagca't nagmamadali acó ng̃ayón.

—¡Sabihin po lamang ninyó cung gaano ang ibig ninyóng ibayad!—ang pinipilit itanong ni Lucas.

—¡Sinabi co na sa inyóng mag-uusap na tayo sa ibang araw, ng̃ayo'y wala acong panahon!—ani Ibarrang naiinip.

—¿Wala po cayong panahón ng̃ayón, guinoo?—ang tanóng ng̃ boong saclap ni Lúcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;—¿wala cayong panahon sa pakikialam sa mg̃a patay?

—¡Pumarito na cayó ng̃ayong hapon, cung ibig ninyóng magbigay-loob!—ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;—ng̃ayo'y dadalawin co ang isáng taong may sakít.

—¡Ah! ¿at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang mg̃a patay? ¿Acala ba ninyo't cami'y mg̃a ducha'y?...

—¡Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!—ang sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni Lucas ng̃ titig na may calakip na ng̃iting puspos ng̃ pagtatanim ng̃ galit.

—¡Napagkikilalang icaw ang apo ng̃ nagbilad sa arao sa aking ama!—ang ibinulong;—¡taglay mo pa ang gayon ding dugo!

XLII.

ANG MAG-ASAWANG DE ESPADAÑA.

Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa ng̃ mg̃a mamamayan, cawang̃is din ng̃ lahat ng̃ taóng nagdaan, na lalo ng̃ dukha ang cabán, na sila'y nang̃agcapagod, nang̃agpawis at totoong nang̃agpuyat na hindi sila nang̃acapagsayá, hindi sila nang̃agcamit ng̃ bagong mg̃a caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa mg̃a caguluhan at sa mg̃a basag-ulo. Datapuwa't hindi cailang̃an; gayon din ang gagawin sa taóng darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca't hangga ng̃ayo'y ito ang siyang naguing caugalian.

Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara ang lahat ng̃ mg̃a bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad ng̃ mg̃a tao roon sa sahig, sa cocina lamang nang̃ang̃ahas silang magsalita ng̃ malacas. Nararatay sa banig at may sakit si María Clarang caluluwa ng̃ bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat ng̃ mg̃a mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng̃ isang tao ng̃ mg̃a dinaramdam ng̃ canyang caluluwa.

—¿Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos ó sa Cruz sa Matahong?—ang marahang tanong ng̃ nababalisang ama.—Lumalaki ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?

—Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis: nagpapawis tayong lahat, ng̃uni't tayong lahat ay hindi lumalaki.

—Tunay ng̃a, siya ng̃a, Isabel, ng̃uni't alalahanin mong ang magpawis.... Páhiná 346ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa ng̃ bangco ay hindi cacaunting himala ... ¡Aba! ang lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si María Clara ... ¡Mabuti ba ang pagcacahanda ng̃ mg̃a silid? Nalalaman mo ng̃ casama mag-asawang doctor ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dámaso; kinacailang̃ang huwag magculang ng̃ ano man.

Na sa cabilang dulo ng̃ "comedor" ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulung̃an sila ni Andeng sa paglilinis ng̃ mg̃a cagamitang pilac sa pag-inom ng̃ chá.

—¿Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaña?—ang tanong na mahigpit cay Victoria ng̃ capatid sa suso ni María Clara.

—¡Hindi!—anang tinatanong;—ang tang̃ing nalalaman co lamang sa canya'y mahal na totoong suming̃il, ayon cay capitang Tiago.

—¡Marahil totoong magaling siya cung gayon!—ani Andeng;—mahal suming̃il ang bumutas ng̃ tiyan ni doña María, caya ng̃a marunong.

—¡Haling!—ang biglang sinabi ni Sinang,—hindi ang lahat ng̃ sumising̃il ng̃ mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara; pagcatapos na di natutong umalalay sa nang̃ang̃anac, hanggang sa putulin ang ulo ng̃ sanggol, sining̃il ng̃ limampong piso ang nabaong lalaki ... suming̃il ang siyang nalalaman.

—¿Ano ang kinalaman mo?—ang tanong sa canya ng̃ canyang pinsan at siya'y sinicó.

—¿At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari ng̃ cahoy, pagcatapos na siya'y mapang̃ulila ng̃ canyang asawa, napilitan namang mawal-an siya ng̃ bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad ng̃ Alcalde, na caibigan ng̃ doctor ... ¿bakit hindi co malalaman? Pinautang pa siya ng̃ aking ama upang macapasa Santa Cruz [259].

Isang cocheng tumiguil sa tapat ng̃ bahay ang siyang pumutol ng̃ lahat ng̃ mg̃a salitaan.

Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni tía Isabel, upang salubung̃in ang mg̃a bagong dating.—Ang mg̃a nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de Espadaña, ang canyang guinoong asawang; doctora na si doña Victorina de los Reyes "de" de Espadaña at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda ang kiyas.

Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan ng̃ Páhiná 347mg̃a bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong "papagayo" na halos nababayuot sa mg̃a cintas na azul at pula; ang nang̃agcacahalong alaboc ng̃ daan at galapong ng̃ bigas sa canyang mg̃a pisng̃i ang siya manding nagdaragdag ng̃ canyang mg̃a culubot; ng̃ayo'y inaalalayan sa mg̃a bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin ng̃ siya'y makita natin sa Maynila.

—Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso Linares de Espadaña!—ani doña Victorina na itinuturo ang binata; ang guinoong ito'y inaanac ng̃ isang camag-anac ni pari Dámaso, tang̃ing kalihim ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro....

Bumati ng̃ calugodlugod ang binata; unti ng̃ hagcan ni capitang Tiago ang canyang camay.

Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mg̃a "maleta" at mg̃a "saco de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang mg̃a silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa mg̃a unang bahagui ng̃ librong ito.

Si doña Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay ng̃ mg̃a apat na po't limang agosto, na catumbas ng̃ tatlompo't dalawang abril ayon sa canyang balac sa aritmética. Maganda siya ng̃ panahong bata pa, malamán ang canyang catawan,—gayon ang madalas niyang sabihin—ng̃uni't sa canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canya'y nang̃ing̃ibig na mg̃a filipino, palibhasa'y ang minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala cang̃ino man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na mg̃a tagaibang lupain at mg̃a tagarito ng̃ mg̃a pamuti at mg̃a hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan.

Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin ng̃ayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang panaguinip, ang panaguinip ng̃ boong buhay niya, na dahilan dito'y pinawalang halaga niya ang mg̃a pagsuyo ng̃ cabataan at sampo ng̃ mg̃a pang̃acong pagsinta ni capitang Tiago na ng̃ una'y ibinubulong sa canyang taing̃a ó inaawit sa ilang mg̃a pananapat. Lampas na ng̃a sa panahon ng̃ masunduan niya ang canyang mithi; ng̃uni't palibhasa'y cahi't pamalimali'y nagsasalita si doña Victorina ng̃ wicang castila, at higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca española, nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa Páhiná 348canya rin.—"No hay felicidad completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang mg̃a labi ang dalawang casabihang ito sa harap ng̃ ibang mg̃a tao.

Si doña Victorinang pinagdaanan na ng̃ una, pang̃alawa, pang̃atlo at pang-apat na cabataan sa paglaladlad ng̃ canyáng mg̃a lambat upang mahuli sa dagat ng̃ daigdíg ang bagay na adhica ng̃ canyáng mg̃a hindi pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig ng̃ capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril sana ang canyáng gulang, at hindi tatlompo't dalawá,—ang layo'y totoong malaki ayon sa canyáng aritmética.—isinauli disin ng̃ cahabaghabag na babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyáng huli sa lambát, upáng maghintáy ng̃ lalong naaalinsunod sa canyang calooban. Ng̃uni't palibhasa'y pinapanucala ng̃ tao at ang pang̃ang̃ailang̃an ang siyáng nagpapasiya, siyáng malaki ng̃ lubha ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa, napilitang magaling̃in na niyá ang isáng abang lalaki na iniabsang ng̃ bayang Extremadura (España), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig ng̃ anim ó pitóng taón, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpung̃an niya sa pulo ng̃ Lusóng ang mapapanuluyan, salapi at isang panís ng̃ Calipso, na canyáng-cabiac dalandán ... ¡ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio Espadaña ang pang̃alan ng̃ caawaawa, at baga man tatlompo't limang taón ang gúlang ay tila matanda na; gayón ma'y lalong bata pa siya cay doña Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang cadahilanan nitó, ng̃uni't pang̃anib na sabihin.

Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa mg̃a Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na bucód sa siya'y nahilong mainam at nabalian siya ng̃ isang hita samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya ng̃ catungculan ng̃ macaraan ang labing limáng araw mula ng̃ siya'y dumating, pagbawing sa capanahuna'y dinala sa canyá ng̃ "Salvadora", ng̃ wala na siya cahit isang cuarta man lamang.

Sa canyáng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa España hanggang hindi siyá yumayaman, at inisip niyáng maghanap-buhay sa ano man. Ayaw itulot sa canyá ng̃ capalaluan ng̃ budhi ng̃ pagca castila ang paggugugol ng̃ lacas: hang̃ad sana ng̃ lalaking mamuhay siyá sa isang paraang walang icapipintas ang sino man, ng̃uni't ayaw ipahintulot sa canya ng̃ capurihan ng̃ mg̃a castila na gugulin niyá ang lacás sa paggawa, at hindi siya mailigtas sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ capurihang iyón.

Páhiná 349Ng̃ mg̃a unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng̃ ilang cababayan niya, ng̃uni't palibhasa'y marunong mahiya si Tiburcío, sa damdam niya'y masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa ng̃ang nang̃ang̃ayayat. Sa pagca't wala siyang dunong, salapi ó mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa sa mg̃a lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. Ng̃ mg̃a unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay ng̃a't siya'y naguing alila sa Hospital ng̃ San Cárlos ng̃uni't wala siyang natutuhang ano man sa carunung̃an tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y pagpagan ng̃ alaboc ang mg̃a bangco at papagning̃asin ang mg̃a bagang pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng̃ canyang mg̃a caibigan ang mg̃a pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na pa sa mg̃a lalawigan, nagpasimula siya ng̃ pagdalaw sa ilang mg̃a may sakit, at sumising̃il siya ng̃ alinsunod sa inihahatol sa canya ng̃ sariling budhi. Datapuwa't ang nacawang̃is niya'y ang binatang filósofo na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y suming̃il siya ng̃ mahal at linagyan niya ng̃ mataas na halaga ang canyang mg̃a dalaw sa mg̃a may sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan ng̃ mg̃a pang̃ulong manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsing̃il at ang pakikipang̃agaw na guinagawa sa mg̃a ibang manggagamot.

Namag-itan sa canya ang mg̃a walang catungculan at ang mg̃a profesor.—"Caibigan,—ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang si Dr. C.,—pabayaan na ninyong siya'y macatipon ng̃ caunting puhunan, at pagca may anim ó pitong libo na siya'y macaoowi na sa canyang bayan at ng̃ doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana'y ¿ano ang guinagawa sa inyong masama? ¿na canyang dinaraya ang mg̃a hindi marunong mag-ing̃at na mg̃a "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang caawaawa; huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y mag-asal mabait na castila!"

¿Palibhasa'y mabait ng̃ang castila ang doctor, napahinuhod siyang magwalang malay ng̃ cagagawang iyon; ng̃uni't sa pagca't dumating sa taing̃a ng̃ bayan ang gayong balita, nagpasimula ng̃ pagcuculang tiwala sa canya, at hindi nalao't wala ng̃ pagamot cay don Tiburcio Espadaña at sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos ng̃ kinakain sa araw-araw. Ng̃ panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na naguing matalic namang caibigan Páhiná 350ni doña Victorina, ang malaking pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa ng̃ guinoong babaeng ito, ang canyang pagsinta sa bayang España at ang cagandahan ng̃ canyang puso. Natanawan ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lang̃it, at ipinakiusap na siya'y ipakilala cay doña Victorina.

Nagkita si doña Victorina't si don Tiburcio. ¡"Tarde venientibus ossa," ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siyá ng̃ latin! Si doña Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na maaari; nauwi na lamang ang canyáng malagong buhóc sa isang pusód, na ayon sa sabi ng̃ canyáng alilang babae'y ang ulo ng̃ bawang ang nacacasinlaki raw, ang mg̃a culubót ng̃ canyang mukha'y tulad sa dinaanan ng̃ araro at nagpapasimula na ng̃ pag-uga ang canyang mg̃a ng̃ipin, nang̃agdaramdam na rin naman ang canyáng mg̃a matá, at malaki na ang ipinagdamdam, caya't kinacailang̃an na niyáng ga ipikit na ng̃ caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang niya ang tang̃ing sa canya'y natira.

Nang̃agcaunawaan ng̃ matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at nang̃agtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi napacapiláy, hindi totoong utal, hindi lubháng upawin, huwag napaca bung̃i ang mg̃a ng̃ipin na huwag mapacalabis ang pananambulat ng̃ laway cung nagsasalita, at magcaroon sana ng̃ lalong malaking licsi at "categoria", na gaya ng̃ caraniwan niyang sabihin; ng̃uni't ang ganitóng mg̃a bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa canyá upang ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang naring̃ig na "la ocasión la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at inacala niyá ng̃ taimtim sa loob na si don Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca't salamat sa mg̃a gabíng lubhang mapighating canyáng dinaanan, maagang nangyayari sa canyá ang pagcapanot ng̃ ulo. ¿Sino ang babaeng hindi matalino sa icatatlompo't dalawang taóng gulang?

Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang canyá, ng̃ hindi mawatasang pamamanglaw ng̃ canyáng dilidilihin ang mg̃a unang buwan ng̃ canyang pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa ng̃ boong catamisan. Ng̃uni't caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at huming̃i siyang saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip ang lumang̃oy sa yaman ó magtamo ng̃ mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang mg̃a adhica ng̃ loob, hindi malalawac ang canyáng mg̃a mithi; datapuwa't ang canyang pusong virgen pa ng̃ Páhiná 351mg̃a panahong iyón ay naghang̃ad ng̃ ibang nacasisintahing lubhà.—Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa, pagcatapos na magawa niyá ang dukhang paghapon, nagpapahing̃alay siya sa masamang hihigán upáng tunawin ang "gazpacho", at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacang̃iti at mapagbigay layaw. Pagcatapos, ng̃ maragdagan ang mg̃a sama ng̃ loob at mg̃a casalatan, nagdaan ang mg̃a taón at hindi dumating ang calugodlugod na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae, masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng̃ caunting salapi sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mg̃a pagal ng̃ paggawa at manacanacang siya'y cagalitan.—¡tunay, ipinalalagay niyang isang caligayahan ang mg̃a pag-aaway ng̃ mag-asawa! Datapuwat ng̃ siya'y mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; ng̃ pucawin sa canya ang pag-asang macakikita ng̃ caguinhawahan ng̃ mg̃a balibalitang bigay sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayang galing sa cabilang ibayo ng̃ dagat, lumulan siya sa isang sasacyang tung̃o sa Filipinas, pinapamugad ng̃ layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos ng̃ sutla at mg̃a nang̃ang̃aninag na mg̃a damit, tiguib ng̃ taglay na mg̃a brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mg̃a coche, at iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya ang caganapan ng̃ canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya ng̃ may halong pagtataca ng̃ mg̃a dalagang nacasacay sa mg̃a cocheng plateadoong nagpapasial sa Luneta at Malecón. Datapuwa't ng̃ siya'y bawian ng̃ catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ó ang india, at linikha naman niya ng̃ boong hirap ang larawan ng̃ isang bao, ng̃uni't isang baong calugodlugod. Caya ng̃a't ng̃ makita niyang naguiguing catotohanan ang isang bahagui ng̃ canyang panaguinip, siya'y namanglaw ng̃uni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: ¡"Yao'y wala cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an: gumagamit siya ng̃ galapong ng̃ bigas, pshe! cung macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami ng̃ culubot ang balat, ng̃uni't ang levita niya'y lalo ng̃ maraming guisi at mg̃a sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki, datapuwa't ang gutom ay lalo ng̃ asal lalaki, lalo ng̃ mapagpaPáhiná 352suco at lalo pa manding mapagyabang, at bucód sa roo'y caya ng̃a naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at ¿sino ang nacacaalam? binabago ng̃ pagsinta ang mg̃a caasalan; na totoong masamang mang̃astila, siya man nama'y hindi rin magaling mang̃astila, ayon sa sinabi sa canya ng̃ puno ng̃ Negociado ng̃ ipagbigay alam sa canya ang sa canya'y pagbawi ng̃ catugculan, at bucod sa roo'y ¿ano baga iyon? ¿na ang babaeng iyo'y isang matandang pang̃it at catawatawa? ¡siya nama'y pilay, wala ng̃ ng̃ipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa gútom. Pagca linilibac siyá ng̃ alin mang caibigan niyá, ito ang canyáng isinasagot: "Bigyan mo aco ng̃ pagcain at tawaguin mo acong tang̃á".

Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa ng̃ masama cahi't sa isang lang̃aw: mahinhin at walang cayang magtaglay ng̃ isang masamang caisipan, siya disi'y nagmisionero ng̃ mg̃a unang panahón. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala ng̃ malaking cataasan, ng̃ dakilang camahalan at mataas na cahalagahang sa loob ng̃ ilang linggo'y cumacapit sa calooban ng̃ pinacamalaking bahagui sa canyang mg̃a cababayan. Hindi nagcasiya cailan man sa canyang puso ang magtanim ng̃ galit; hindi pa siya nacasusumpong ng̃ isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi mg̃a haling na isip na kinakailang̃ang agawan ng̃ pagcabuhay, sacali't aayaw na maguing halíng pa cay sa canila. Ng̃ pag-acalaang siya'y pag-usiguin sa harap ng̃ mg̃a hucuman dahil sa pagpapanggap niya ng̃ pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing; kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagót: ¡Datapuwa't kinacailang̃ang mabuhay!

Sila ng̃a'y napacasal ó nagsiluan ang isa't isa [260], at na pa sa Santa Ana sila at ng̃ doon nila lasapin ang catimyasan ng̃ unang buwan ng̃ bagong casal; ng̃uni't ng̃ gabi ng̃ sa canila'y pagcacasal, nagcasakit si doña Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw ng̃ kinain; si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at maiguing mag-alaga. Gayón man, ng̃ icalawang gabi'y ipinakilala niyáng siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng̃ manalamin siya ng̃ kinabucasan, ng̃umiti ng̃ boong calungcutan hanggang sa ipakita niya ang canyang mg̃a ng̃idng̃id na walang ng̃ipin: ang cauntia'y may sampong taón ang canyang itinanda.

Páhiná 353Sa lubhang malaking pagcalugod ni doña Victorina sa canyang asawa, ipinagpagawa niya siya ng̃ magagaling na mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na mg̃a sastre sa ciudad na igawa ang canyang asawa ng̃ lalong magagaling na mg̃a casuutan; bumili ng̃ mg̃a araña at mg̃a calesa; nagbilin sa Batang̃an at sa Albay ng̃ lalong magagaling na mg̃a "pareja" ng̃ mg̃a cabayo, at hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng̃ dalawang cabayong handa sa mg̃a tacbuhang darating.

Samantalang binabago niya ang calagayan ng̃ canyang asawa'y hindi niya nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea; inihalili niya sa madaling gawing puyod ng̃ mg̃a filipina ang magdarayang mg̃a "flequillo", at sa pamamag-itan ng̃ canyang mg̃a pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang niyang ligalig ang capayapaan ng̃ tahimic at walang guinagawang mg̃a mamamayan.

Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na naglálakad,—(aayaw si doña Victorinang makita ang capilayan ng̃ canyang asawa),—dinádala siya sa mg̃a lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doña Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y maipagparang̃alan ang canyang asawa sa lalong hayag na mg̃a paseo: ng̃uni't hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa mg̃a unang buwan ng̃ catamisan ng̃ mg̃a bagong casal.

Nagpasimula ang pagbabawas ng̃ timyas ng̃ canilang pagsasama, ng̃ acalain ng̃ canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de arroz" (galapong ng̃ bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi catutubo; pinapagcunot ni doña Victorina ang canyang mg̃a kilay, at siya'y tinitigan sa mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic ang lalaki, at napagwari ng̃ babae cung alin ang pangpahina sa canya ng̃ loob.

Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang ipinamalita ang gayong bagay sa lahat ng̃ canilang mg̃a caibigan:

—Acó at si de Espadaña'y cami pasasa "Peñinsula" sa buwang darating; aayaw acong ipang̃anac dito ang aming anac at tatawaguing "revolucionario".

Nilagyan niya ng̃ isang "de" ang apellido ng̃ canyang asawa; hindi pinagcacagugulan ng̃ ano man ang "de"; ng̃uni't nacapagbibigay "categoria" (camahalan sa pang̃alan). Cung pumifirma siya'y ganito ang inilalagay niya sa sariling pang̃alan: Victorina de los Reyas "de" de Espadaña; ang "de" de Espadañang ito ang siyang ikinasisira ng̃ canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canPáhiná 354yang ulo ng̃ litografong gumawa ng̃ canyang mg̃a tarjeta at ng̃ cahi't canyang asawa.

—Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang "de", ¡haling!—ang sinabi sa canyang asawa.

Walang licat ang canyang pamamalita ng̃ guinagawa niyang mg̃a paghahanda sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a duong̃ang dinaraanan ng̃ mg̃a sasacyang patung̃o sa España, at nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:—"Aking makikita ang ismo ng̃ canal ni Suez; sinasabi ni De Espadañang siya raw lalong maganda, at nalibot ni De Espadaña ang boong daigdig. "—" Marahil ay hindi na aco uuwi dito sa lupain ng̃ mg̃a taong gubat, "—" Hindi aco ipinang̃anac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden ó Port Said: musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni doña Victorina ang daigdig, sa canyang "geografía," sa Filipinas at España, na naiiba naman sa mg̃a chulo (mg̃a taong hang̃al sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa España at America ó China sa ibang pang̃alan.

Nalalaman ng̃ canyang asawang ang ilang sa mg̃a bigay na iyo'y mg̃a cahaling̃an, ng̃uni't hindi umiimic at ng̃ huwag siyang masigawan at maipamukha sa canya ang canyáng cautalan. Nagpacunwari si doña Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut ng̃ mg̃a damit na sarisari ang mg̃a culay, nagbalot ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't ¡oh casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa pagca't wala ng̃ dapat ipang̃ilag upang huwag maguing revolucionario ang anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa mg̃a manggagamot, mg̃a hilot, mg̃a matatandang babae't iba pa, datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa cang̃ino mang santo ó santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya ng̃a't sa canya'y sinabi ng̃ isang caibigan ng̃ canyang asawa:

Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may "espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!

Siya'y ng̃umiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu fuerte" at pagcagabi, sa oras ng̃ pagtulog, itinanong cung ano ang cahulugan niyon sa canyang asawa.

—Guiliw co,—ang isinagot nito,—ang nalalaman cong e ... espiritu fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retórica" (bulaclac ng̃ pananalita) lamang marahil Páhiná 355ang sinabi ng̃ aking caibigan.

—Aco ang bugtong na amoníaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa pananalitang retórica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular na totoong mataas ang "categoria".

Ang bawa't maibigan niyá'y kinacailang̃ang gawin; totoong napasuco niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng̃ malaking pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay ng̃ isáng ásong maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni doña Victorina. Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y macapagpasial, at cung totoong siya'y pinapagng̃ing̃itng̃it, inaagaw cay don Tiburcio ang postizong mg̃a ng̃ipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa isa ó ilang araw caya, ayon sa maisipan.

Naisipan ni doña Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa Cirugía ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay na ito.

—¡Huwag ca sanang báliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!—ang isinagót,—hindi ca manggagamot cang̃ino man, datapuwa't ibig cong tawaguin ca nilang doctor acó'y doctora, ¡halá!

At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda ng̃ biling iukit sa isang losa ng̃ maitim na mármol ang ganito: Dr. DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE EMFERMEDADES (manggagamot na tang̃i sa lahat ng̃ bagay na sakít).

Ipinag-utos sa lahat ng̃ mg̃a lingcód nila sa bahay na itawag sa canilá ang canilang mg̃a bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang ng̃ mg̃a flequillo, cumapál ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang mg̃a cintas at ang mg̃a encaje, at lalo ng̃ tiningnang ng̃ malaking pagpapawalang halaga ang canyang mg̃a aba at culang palad na mg̃a cababayang babae, na ang mg̃a asawa'y mababa ang camahalan cay sa canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang gayong calacarán, paguiguing isang taó'y sasapantahain na niyang siya'y calahi ng̃ Dios.

Hindi nacahahadlang ang mg̃a dakilang caisipang itó, na hanggang nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang catawaPáhiná 356tawa. Cailan mang masasalubong niya si capitáng Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan ang pang̃ing̃ibig sa canya nitó, pagdaca'y nagpapadala siya ng̃ piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat. Gayón ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa dahil sa título na pagca manggagamot sa lahat ng̃ bagay na sakít, at canyang pinakíkinggang magaling ang mg̃a ilang salitang canyang naipang̃ung̃usap dahil sa canyang cautalán. Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa cang̃ino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.

Cung tungcól sa binatang Linares ay iba na. Ng̃ gumagayac ng̃ pagpasa España, inacala ni doña Victorina ang maglagay ng̃ isáng tagapang̃asiwáng castila, sa pagca't walang tiwala siya sa mg̃a filipino naalaala ng̃ canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na nag-aaral ng̃ pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang caisipan sa lahat ng̃ mg̃a magcacamag-anac sinulatan ng̃a siya, na ipinagpauna ang bayad sa sasacyan ng̃ pagparito, at naglalacbay-dagat na siyang dito ang tumpá, ng̃ mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa pagdadalang tao.

Samantalang cumacain sila ng̃ pang̃alawang agahan, dumating si pari Salví, at sa pagcá't siyá'y cakilala na ng̃ mag-asawa, ipinakilala nila sa canyá, sampo ng̃ mg̃a tagláy na carapatán ng̃ binátang si Linares, na nagdamdam cahihiyan.

Ayon sa caugalia'y si María Clara ang siyáng pinag-usapan; ang dalaga'y nagpapahing̃alay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa paglalacbáy: ipinagparang̃alan ni doña Victorina ang canyang catabilán sa pagpintas sa mg̃a tagalalawigan, sa canilang mg̃a bahay na pawid, sa canilang mg̃a tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura ang pagca sila'y mg̃a caibigan ng̃ Segundo Cabo, ng̃ Alcaldeng si gayón, ng̃ Oldor na si ganyán, ng̃ Intendente at iba pa, mg̃a táong pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila.

—Cung naparito po sana cayo camacalawa, doña Victorina,—ang isinunód ni capitang Tiago, pagcatapos ng̃ isáng sandaling pagtahimic ng̃ usapan,—inyó po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan siya nacaupo.

—¿Anó? ¿Paano? ¿Naparito ba ang capitang General? ¿At dito sa inyong bahay? ¡Casinung̃aling̃an!

Páhiná 357—¡Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito pó sana cayó camacalawa....

—¡Ah! sáyang na hindi nagcasakit agád si Clarita!—ang bigláng sinabi niyang taglay ang túnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:

—¿Naring̃ig mo na, pinsan? ¡Dírito ang Capitán General! ¿Nakita mo na cung totoo ang sabi ni De Espadaña, ng̃ sabíhin sa iyóng ang paroroonan mo'y hindi bahay ng̃ isang waláng cabuluhang indio? Sa pagca't talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y ng̃ nasa Madrid ay caibigan ng̃ mg̃a ministro at ng̃ mg̃a duque, at doon cumacain sa bahay ng̃ conde del Campanario.

—¿Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?—ang isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;—malapit daw rito ang sabi sa akin.

—Aba, naririto siya ng̃ayon at hindi malalao't siya'y paririto,—ang isinagot ng̃ cura.

—¡Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa canya,—ang biglang sinabi ng̃ binata,—at cung hindi lamang sa ganitong maligayang pagcacataon ng̃ pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco ng̃ pagparito upang siya'y aking dalawin.

—¿De Espadaña?—ani doña Victorina ng̃ matapus ang pagcain,—ating titingnan na si Clarita?—At saca sinabi cay capitang Tiago: ¡Dahil sa inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang aking asawa cung di sa mg̃a matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon pa man! ¡Hindi cawang̃is ang aking asawa ng̃ mg̃a taga rito!... hindi siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mg̃a taong matataas lamang.

Halos ng̃itng̃it ng̃ dilim ang silid na kinalalagyan ng̃ may sakit, nacalapat ang mg̃a bintana, dahil sa pang̃ang̃anib sa hihip ng̃ hang̃in, at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking candilang pagkit na nakatiric at nagnining̃as sa harap ng̃ isang larawan ng̃ Virgen sa Antipolo.

Nabibigkisan ang ulo ng̃ isang panyong basa ng̃ Agua de Colonia, nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang mg̃a ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan ng̃ mg̃a cortinang jusi at pinya.

Páhiná 358Ang canyang mg̃a buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang nacararagdag ng̃ gayong nang̃ang̃aninag na pamumutla, na binibigyang buhay lamang ng̃ malalaking mg̃a matang puspos ng̃ calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may babae na isang sang̃a ng̃ azucena.

Pinulsuhan siya ni De Espadaña, siniyasat ang canyang dila, tinanong siya ng̃ ilan, at saca nagsalitang iiling iling:

—¡Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang pildora ng̃ sinoglosa!—ang ipinag-utos ni De Espadaña.

—Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,—ang sabi ni doña Victorina na sa canya'y lumapit; naparito cami't ng̃ gamutin icaw ... ¡Ipakikilala co sa iyo ang pinsan namin!

Nawiwili si Linares sa panonood sa mg̃a calugodlugod na mg̃a mata ni María Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya naring̃ig ang sa canya'y pagtawag ni doña Victorina.

—Guinoong Linares—ang sa canya'y sinabi ng̃ cura, na ano pa't pinucaw siya sa canyang pagcawili sa panonood;—narito na si pari Damaso.

At tunay ng̃a namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga nalulungcot na; pagbabang̃on niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba at mapag-aglahi; ng̃ayo'y lumalacad na walang imic at anyong hahapayhapay.

XLIII.

MGA PANUCALA.

Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan ng̃ may sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito:

—¡Maria!—ang canyang sinabi ng̃ hindi maulatang pag-irog, at bumalong sa canyang mg̃a mata ang mg̃a luha;—¡Maria, anac co, hindi ca mamamatay!

Binucsan ni Maria ang canyang mg̃a mata at tiningnan siya ng̃ tanging pagtataca.

Sino man sa mg̃a nacacakilala sa franciscano'y hindi nang̃aghihinala man lamang na siya'y may taglay ng̃ gayong lubhang mg̃a caguiliwguiliw na damdamin; hindi inaacala ng̃ sino mang sa ilalim ng̃ gayong matigas at magaspang na anyo'y may tangkilic na isang puso.

Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na lumayo sa dalaga. Tinung̃o niya ang "caida" upang doo'y maibulalas niya ang canyang capighatian, sa lilim ng̃ mg̃a gumagapang na halaman sa durung̃awan ni Maria Clara.

—¡Pagcalakilaki ng̃ canyang pag-ibig sa canyáng inaanac!—ang sapantaha ng̃ lahat.

Pinagmamasdan siya ni fray Salví na hindi cumikilos at hindi umiimic, at nang̃ang̃agat labi ng̃ bahagya.

Ng̃ anyóng natatahimic na si pari Dámaso'y ipinakilala sa canya ni doña Victorina ang binatang si Linares, na sa canyá'y magalang na lumapit.

Waláng imic na pinagmasdan siya ni pari Dámaso, mula sa mg̃a paa hangang úlo, inabot ang súlat na sa canya'y iniabot ni Linares, at binasa ang lihim na iyóng anaki'y hindi napag-uunawa ang lamán, sa pagca't tumanóng

Páhiná 360—Acó po'y si Alfonso Linares, na inaanac ng̃ inyóng bayáw ...—ang pautál na sinabi ng̃ binata.

Lumiyad si pari Dámaso, mulíng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at nagtindíg.

—¡Aba, icaw palá ang inaanac ni Carlicos!—ang biglang sinabi at siya'y niyacap; halica't ng̃ kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na catatanggap co pa ng̃ canyang sulat ... ¡abá, icaw palá! Hindi catá nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinang̃ang̃anac ng̃ aking lisanin ang lupaing iyón; ¡hindi cata nakilala!

At pinacahihigpit ng̃ canyáng matatabang mg̃a bisig ang binata, na namúmula, ayawan cung sa cahihiyan ó sa pagcainís. Tila mandin nalimutan ng̃ lubós ni pari Dámaso ang canyáng pighati.

Ng̃ macaraan ang iláng sandali ng̃ pagpapakita ng̃ pagguiliw at pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanóng si pari Dámaso:

—Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,—ang muling sinabi ni Linares ng̃ pautál.

—¿Sa sulat? ¿tingnan co? ¡Abá, siya ng̃a! ¡At ang ibig ay ihanap catá ng̃ isáng catungculan at isáng asawa! ¡Hmm! ¡Catungculan ... catungculan, magaang; ¿marunong ca bang bumasa't sumulat?

—¡Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udyóc sa pag-uusapin) datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga, ng̃uni't ¡lalong magaling! Datapuwa't bigyán catá ng̃ isang asawa ... ¡hm! ¡hmm! isang asawa....

—Padre, hindi po acó lubháng nagdadalidali,—ang sinabi ni Linares na nahihiya.

Datapuwa't si pari Dámaso'y nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dúlo ng̃ caida, na ito ang ibinúbulong:—¡Isang asawa, isáng asawa!

Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; ng̃ayo'y nagpapakilala ng̃ malaking cataimtiman at wari'y may iniisip. Pinagmamasdan ni pari Salví ang lahat ng̃ ito mula sa malayo.

—¡Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin ng̃ malaking capighatian ang bagay na ito!—ang ibinulong ni pari Dámaso ng̃ tinig na tumatang̃is;—datapuwa't sa dalawang casamaa'y dapat piliin ang pinacamaliit.

Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa paglacad.

Ng̃ magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si pari Salví, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.

Isang tinig na sa canya'y nagbibigay ng̃ magandang araw ang siyang nagpahinto ng̃ canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita niya'y si Lucas, na sa canya'y bumati ng̃ boong capacumbabaan.

—Among, ¡aco po ang capatid ng̃ namatay sa caarawan ng̃ fiesta!—ang sagot na cahapishapis ni Lucas.

—Among,—ang sinabing nagtutumang̃is,—¿naparoon po aco sa bahay ni don Crisóstomo upang huming̃i ng̃ cabayaran sa búhay ..., ipinagtabuyan muna aco ng̃ sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang magbayad ng̃ ano man, sa pagca't nang̃anib daw siyang mamatay sa sala ng̃ aking guiliw at cahabaghabag na capatid. Nagbalic po acó ó cahapon, ng̃uni't siya'y nacapasa Maynila na, at nag-iwan ng̃ limang daang piso upang ibigay sa akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic aco cailan man! ¡Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang capatid, limang daang piso, ah! ¡among!...

Ng̃ una'y pinakikinggan siya ng̃ cura na nagtataca at inuulinig ang canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang mg̃a labi ang isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa pagcamasid ng̃ gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas, marahil siya'y tumacas at nagtumacbo ng̃ boong tulin.

—¿At ano ang ibig mo ng̃ayon?—ang itinanong na casabay ang sa canya'y pagtalicod.

—¡Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang among ng̃ mabubuting mg̃a hatol....

Lumapit sa canya si pari Salví na nanglilisic ang mg̃a matá sa galit, itinuro sa Páhiná 362canya ang lansang̃an at saca sinabi sa gulat na si Lucas:

—¡Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi ca ipinabilanggo! ¡Lumayas ca rito!

—May gagawin si pari Dámaso ... ¡lumayas ca rito!—ang muling ipinagutos ng̃ matindi ng̃ cura.

—¡Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad ng̃ magaling!... Cung sino ang bumayad ng̃ magaling....

Nang̃agsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac ng̃ cura, pati ni pari Dámaso, ni capitan Tiago at ni Linares....

—¡Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihing̃i ng̃ limos at aayaw magtrabajo!—ang sinabi ni pari Salví, na dinampot ang sombrero at bastón at tinung̃o ang convento.

XLIV.

PAGSISIYASAT NG CONCIENCIA.

Mahabang araw at malulungcot na mg̃a gabí ang guinawang pagtatanod sa ulunan ng̃ hihigán; nabinat si María Clara caracaracang matapos macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang pagcahibang, cun di ang pang̃alan ng̃ canyang ina, na hindi niya nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, ng̃ canyang amá at ng̃ canyang tía; nagpapadala ng̃ mg̃a pamisa at ng̃ mg̃a limos sa lahat ng̃ mg̃a larawang mapaghimala; nang̃aco si capitan Tiagong maghahandog ng̃ isang bastong guinto sa Virgen sa Antipolo, at sa cawacasa'y nagpasimula ng̃ untiunting paghibas ng̃ lagnat ng̃ boong cahusayan.

Nangguiguilalas ang doctor de Espadaña sa mg̃a cabisaan ng̃ jarabe de altea at ng̃ pinaglagaan ng̃ liquen, mg̃a panggamot na hindi binabago. Sa laking pagcatuwa ni doña Victorina sa canyang asawa, isang araw na natapacan nito ang cola ng̃ canyang bata, hindi niya nilapatan ng̃ caugaliang parusang bawian ng̃ panglagay na ng̃ipin, cun di nagcasiya na lamang na sa canya'y sabihin:

Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang caibigan, nang̃agsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago at ang mag-anac ni doña Victorina, hanggang sila'y nang̃agmimirindal.

—Tunay ng̃ang aking dinaramdam ng̃ di cawasa,—ang sinasabi ng̃ doctor;—at daramdamin din namang totoo ni pari Dámaso.

—¿At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?—ang itinanong ni Linares sa cura.

Páhiná 364—Ang magdaramdam naman ng̃ malaki ay si María pagca canyang nalaman,—ani capitang Tiago;—siya'y canyang kinaguiguiliwang parang isang ama.

—Inaacala co po among,—ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,—sa nagbuhat ang lahat ng̃ sakit na ito sa sama ng̃ loob na canyang tinanggap ng̃ araw ng̃ fiesta.

—Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana'y lalo ng̃ lumubha.

—At cung hindi sa amin,—ang isinalabat ni doña Victorina,—sumasalang̃it na sana si Clarita at nag-aawit na ng̃ mg̃a pagpupuri sa Dios.

—Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa ng̃ ibang may sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y napilitan sana cayong tumawag ng̃ iba, at dito'y pawang mg̃a hang̃al; ang aking asawa'y....

—Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,—ang isinalabat naman sa canya ng̃ cura,—na ang pagcapang̃umpisal ni María Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago ng̃ canyang calagayan, na siyang sa canya'y nacapagligtas ng̃ buhay. Higuit sa lahat ng̃ gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co tinututulan ang capangyarihan ng̃ dunong, ¡lalong-lalo na ang dunong sa cirugía! ng̃uni't ang isang malinis na conciencia'y ... Basahin ninyo ang mg̃a banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang mg̃a sakit na napagaling sa pamamag-itan lamang ng̃ isang mabuting confesión.

—Ipatawad po ninyo,—ang itinutol ni doña Victorina na nag-init,—ang tungcol diyan sa capangyarihan ng̃ confesión.... gamutin ng̃a po ninyo ang asawa ng̃ alférez ng̃ isang confesión.

—¡Isang sugat, guinoong babae,—ay hindi isang sakit na may ikinapangyayari ang conciencia!—ang isinagot ni pari Salví, na may halong poot;—gayon man, ang isang mabuting confesión ay macapaglalayo sa canya sa pagtanggap ng̃ mg̃a hampas na gaya ng̃ canyang mg̃a tinanggap caninang umaga.

—¡Sa canya'y marapat!—ang ipinagpatuloy ni doña Victorina, na parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ sinabi ng̃ pari Salví.—Napacawalang bait ang babaeng iyan! Sa simbaha'y wala ng̃ guinagawa cung di masdan aco, ¡mangyari bagá! siya'y isang babaeng walang capararacan; tatanung̃in co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong mg̃a tautauhan sa mukha, ng̃uni't ¿sino ang magcacapol ng̃ dumi sa sarili sa pakikipag-usap sa taong walang uri?

Páhiná 365Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ mg̃a caltáb na ito, at nagpatuloy:

—Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; ng̃ malubos na gumaling ang inyong anac ay kinacailang̃ang makinabang búcas; dadalhan co siya rito ng̃ viático ... inaacala cong wala siyáng ano mang dapat na ipang̃umpisal, gayon man ... cung ibig niyang mang̃umpisal ng̃ sandali ng̃ayong gabi....

—Ayawan co,—ang idinugtong agád ni doña Victorina, na sinamantala ang isang patlang ng̃ salitaan,—hindi co mapag-isip cung bakit may mg̃a lalaking nang̃agcacaroon ng̃ pusong mag-asawa sa gayong mg̃a panggulat, na gaya na ng̃a ng̃ babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid cang saan siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya ng̃ caingguitan; ¡mangyari baga! ¿gaano na ang sahod ng̃ isang alférez?

—Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco ng̃ayong gabi upang siya'y bigyang capatawaran sa mumunting casalanan....

At sa pagca't nakita niyang lamalabas si tía Isabel, pinagsabihan niya ito sa wicang tagalog:

—Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pang̃ung̃umpisal ng̃ayong gabi; dadalhan co siya rito bucas ng̃ viatico; sa ganya'y lalong madadali ang canyang paggaling.

—Ng̃uni, Padre,—ang ipinang̃ahas na itinutol ng̃ kimi ni Linares,—baca po niya acalaing siya'y nang̃ang̃anib na mamatay.

—¡Huwag po cayong mabahala!—ang sa canya'y isinagot na hindi siya tinitingnan;—nalalaman co ang aking guinagawa: marami ng̃ totoong may sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya cung ibig niya ó hinding makinabang, at makikita ninyong siya'y paooo sa lahat.

Nananatili sa hihigan si María Clara, namumutla, totoong namumutla; na sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.

—Cumain ca pa ng̃ isang bútil,—ang sa canya'y sabi ni Sinang ng̃ paanas, at sa canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa isang maliit na tubong cristal;—ang sabi niya'y pagca nacaramdam icaw ng̃ tunog ó hugong sa taing̃a mo'y iyong ihinto ang panggagamot.

—Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan ng̃ Arzobispo ng̃ excomunión upang....

—Sinabi ng̃ among na maghanda ca raw sa pang̃ung̃umpisal, anac co,—ani tía Isabel;—iwan ninyo siya at ng̃ magawa niya ang pagsisiyasat ng̃ canyang conciencia.

—¡Diyata't wala pa namang isang linggong nacapang̃ung̃umpisal siya!—ang tutol ni Sinang,—¡Aco'y walang sakít, datapuwa't hindi aco nagcacasala ng̃ lubhang malimit!

—¡Aba! ¿hindi ninyo nalalaman ang sabi ng̃ cura: nagcacasala ang banal ng̃ macapito sa maghapon? Hala, ¿ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang "Ancora", ang "Ramillete" ó ang "Matuwid na landas ng̃ pagpasa lang̃it"?

—Hala, hindi ca mapapagod,—ang idinugtong ng̃ mabait na tía upang aliwin siya; aco na ang babasa ng̃ pagsisiyasat ng̃ conciencia, at wala cang gagawin cung di mag-alaala ng̃ mg̃a casalanan.

—¡Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!—ang ibinulong ni María Clara sa taing̃a ni Sinang, ng̃ ito'y nagpapaalam na sa canya.

—Datapuwa't nasoc ang tía at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi naunawa ang sinabi sa canya ng̃ canyang caibigan.

Inilapit ng̃ mabait na tía ang isang silla sa ilaw, naglagay ng̃ salamin sa mata sa dulo ng̃ canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at nagsalita:

—Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa mg̃a utos ng̃ Dios; dadalang̃an co at ng̃ icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali't hindi mo nariring̃ig na magaling ay sasabihin mo sa akin at ng̃ maulit co sa iyo; nalalaman mo ng̃ sa icagagaling mo'y hindi aco napapagal cailan man.

Nagpasimula ng̃ pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong humal, ng̃ mg̃a pagdidilidili ng̃ mg̃a bagay na ipinagcacasala. Siya'y tumitiguil ng̃ matagal sa wacas ng̃ bawa't pangcat, upang mabigyang panahon ang dalaga sa pag-aalaala ng̃ canyang mg̃a casalanan at pagsisihan.

Minamasdan ni María Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. Ng̃ matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat ng̃ bagay", hinihiPáhiná 367watigan siya ni tía Isabel sa ibabaw ng̃ canyang salamín sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos ng̃ isang matagal na paghinto'y pinasimulan ang pang̃alawang utos. Bumabasa ng̃ taimtim sa loob ang mabait na matandang babae, at ng̃ matapos ang pagbubulaybulay, muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo sa cabilang daco.

—¡Bah!—ang sinabi sa sarili ni tía Isabel; dito sa "huwag magpahamac manumpa sa canyang santong pang̃ala'y" hindi ng̃a maaaring magcasala ang abang ito! Lumipat tayo sa icatlo.

At ang pang̃atlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling at binasa ang lahat ng̃ bagay na pinagcacasalanan ng̃ laban sa canya. Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa't ng̃ayo'y itinaas ng̃ tía ang salamin, kinusot ang mg̃a matá; nakita niyang dinala ng̃ canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang mg̃a luha.

—¡Hm!—anya,—¡ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito samantalang nagsesermón.

At muling inilagáy sa dulo ng̃ canyang ilóng ang salamin niya sa mata, saca sinabi sa sarili:

—Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina, na gaya ng̃ hindi niya pang̃ing̃ilin sa mg̃a fiesta.

At binasa ang icapat na utos ng̃ tinig na lalong madalang at lalo ng̃ pahumal, sa pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyáng binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya ng̃ canyang nakitang inaasal ng̃ marami sa mg̃a fraile: hindi nakakapakinig kailan man si tía Isabel ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ isang cuákero, sa pagoa't cung nagcagayo'y pinapang̃inig naman sana niya ang canyang catawan.

Samantala'y macailang dinala ng̃ dalaga ang panyo sa canyang mg̃a mata, at lalo ng̃ napapakingan ang lacas ng̃ canyang paghing̃a.

—¡Pagcagalinggaling na caluluwa!—ang iniisip sa sarili ng̃ matandang babae; ¡siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco'y nagcasala ng̃ lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco nangyaring-mapaiyac ng̃ totohanan cailan man.

At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto at lalong ganap ang pagcahumal ng̃ pananalita, cay sa ng̃ una, sacali't maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y hindi niya Páhiná 368naring̃ig ang paghagulhol na iniinis ng̃ canyang pamangkin. Sa isa lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos ng̃ mg̃a pagcànilaynilay tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan ng̃ sandata, naring̃ig niya ang mg̃a daing ng̃ macasalanan. Ng̃ magcagayo'y humiguit sa pagca dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa anyong nagbabala, at ng̃ mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac ng̃ caniyang pamangkin.

—¡Tumang̃is ca, anac, co, tumang̃is ca!—ang canyang sinabi, at siya'y lumapit sa higaan:—cung gaano calaki ang iyong pagtang̃is ay gayon din ang pagcadali ng̃ pagpapatawad sa iyo ng̃ Dios. Gamitin mo ang pighating "contrición" sa pagca't lalong magaling cay sa "atrición." ¡Tumang̃is ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo sa panonood co ng̃ iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib, huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit ca pa.

Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailang̃an ang pighati ng̃ pag-iisa at ng̃ pagca walang nacamamalay, upang lumala, ng̃ makita ni María Clarang siya'y nasubucan, untiunting tumiguil ng̃ pagbubuntong hining̃a, pinahid ang canyang mg̃a mata, na walang sinasabing ano man at hindi sumasagot sa canyang tía ng̃ cahi't cataga.

Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, ng̃uni't sa pagca't huminto ang pagtang̃is ng̃ sa canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban ng̃ canyang loob sa canyang gawa, at ang mg̃a huling utos ng̃ Dios ay nacapag-antoc sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na ano pa't naguing malaking casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayo'y nahihinto.

—¡Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!—ang iniisip sa sarili ng̃ matandang babae;—nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang batang ito laban sa unang limang utos ng̃ Dios, datapuwa't hindi cahi't isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo, ano pa't tumbalíc sa amin! ¡Cung paano na ang lacad ng̃ daigdig ng̃ayon!

At nagsindi ng̃ isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang maliliit na candila sa Nuestra Señora del Rosario at sa Nuestra Señora del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya caya isinindi ang mg̃a candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang taga ibang lupaing hindi kilala, at hindi pa nacariring̃ig si tía Isabel ng̃ isa man lamang himala na canyáng guinawa.

Páhiná 369Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesión ng̃ gabing iyon; pinagpipitagan namin ang mg̃a lihim na iyan. Mahabang totoo ang cumpisal, at nahiwatigan ng̃ tíang mula sa malayo'y binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling ng̃ cura ang canyang taing̃a sa mg̃a salita ng̃ may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni María Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin ó hulaan sa pagcagagandang mg̃a mata ng̃ dalaga ang mg̃a pag-iisip.

Lumabas sa silid si parì Salvíng namumutla't nang̃ing̃ilis ang mg̃a labi. Sino mang macapanood ng̃ canyang noong nagdidilim at pigta ng̃ pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi ng̃a narapat magcamit ng̃ capatawaran.

—¡Jesús, Maria, Josef!—ang sinabi ng̃ tía na nagcucruz;—¿sino ang macatataroc sa calooban ng̃ mg̃a kinabataan ng̃ayon?

XLV.

ANG MGA PINAG-UUSIG.

Tinatanglawan ng̃ isang malamlam na liwanag na inilalaganap ng̃ buwan at umulusot sa malalagong mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ang isang lalaking naglalagalag sa cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad. Manacanaca at anaki baga'y ng̃ huwag maligaw, sumusutsot siya ng̃ isang tang̃ing tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot ng̃ gayon ding sutsot sa dacong malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos, ang paglacad na ang tinutunto'y ang malayong huni.

Sa cawacasan, ng̃ canyang maraanan ang libolibong mg̃a nacahahadlang cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya'y dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap ng̃ buwan sa icaapat na bahagui ng̃ canyang paglaki. Matataas na mg̃a malalaking batong buhay, na napuputung̃an ng̃ mg̃a cahoy ang siyang nacababacod sa paliguid, na ano pa't wari isang nababacurang panoorang naguiba; mg̃a cahoy na bagong putol, mg̃a punong naguing uling ang nacapupuno sa guitna, na nang̃ahahalo sa pagkalalaking mg̃a batong buhay, na kinucumutan ng̃ pacaposcapos ng̃ Lumikha ng̃ canyang culubong na mg̃a dahong verde ang culay.

Bahagya pa lamang cararating ng̃ lalaking di kilala'y siyáng paglabás namang bigla ng̃ isang lalaki rin sa licuran ng̃ isang malaking bató, lumapit at binunot ang isang revolver.

—¿Sino ca?—ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig, casabay ang pagtataas ng̃ "gatillo" ng̃ canyang sandata.

—¿Casama ba ninyo si matandàng Pablo?—ang sagot ng̃ bagong cararating na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanung̃an at hindi nagugulumihanan.

—Cung gayo'y sabihin mong narito si Elías at siya'y hinahanap,—anang Páhiná 371lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.

—¿Cayo po ba'y si Elías?—ang itinanong ng̃ canyang causap na taglay ang tang̃ing pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma'y patuloy rin ang paguumang sa canya ng̃ bung̃ang̃a ng̃ revolver;—cung gayo'y ... halícayo.

Pumasoc silá sa isáng anyóng yung̃ib na palusóng sa cailaliman ng̃ lupa. Ipinauunawa sa piloto, ng̃ tagapamatnubay na nacacaalam ng̃ daan, cung palusóng, cung cailan dapat yumucód ó gumapang; gayón ma'y hindi nalao't sila'y nang̃agsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na naliwanagan ng̃ mg̃a huepe, at ang nang̃aroroo'y labingdalawa ó labing limang lalaking may taglay na mg̃a sandata, marurumi ang mg̃a mukha at cagulatgulat ang mg̃a pananamit, na nacaupo ang mg̃a ibá, ang iba nama'y nacahiga, at nagsasalitaan ng̃ bahagya. Namamasdan ang isang matandang lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niyá ang isang bigkis na may dugo, nacalagay ang mg̃a sico sa isang batóng guinagawang pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc na ibinubuga'y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana talastas nating iyo'y isang yung̃ib ng̃ mg̃a tulisan, mawiwica natin, sa pagbasa ng̃ malaking pagng̃ang̃alit sa mukha ng̃ matandang lalaki, na siya ang Torre ng̃ Gútom sa araw na sinusundan ng̃ paglamon ni Ugolino sa canyang mg̃a anac.

Umanyong humilig ang nang̃ahihigang mg̃a lalaki ng̃ dumating si Elías at ang namamatnugot sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y nang̃agsitahimic at nang̃agcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na walang taglay na anó mang sandata.

Untiunting luming̃on ang matandang lalaki at ang natagpuan ng̃ canyang mg̃a mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni Elías, na nacapugay na siya'y pinagmamasdang puspós ng̃ calungcutan at pagbibigay halaga.

—¿Icao ba?—ang itinanong ng̃ matandang lalaki, na sumaya ng̃ caunti ang mg̃a mata ng̃ makilala ang binata.

—¡Sa anóng calagayan aking nasumpung̃an cayo!—ang ibinulong ni Elías sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.

Hindi umimic ang matanda at tumung̃ó, humudyát ng̃ isa sa mg̃a tao, nanang̃agsitindig sila't lumayo, na canilang sinulyáp muna't sinucat ng̃ mg̃a mata ang taas at bicas ng̃ pang̃ang̃atawan ng̃ piloto.

—¡Tunay ng̃a!—ang sinabi ng̃ matandang lalaki ng̃ silang dalawa'y nagPáhiná 372iisa na;—ng̃ cata'y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan ng̃ayon, aco ang ng̃ panahóng iyo'y nahahabag sa iyo; ng̃ayo'y nagbago ang capalaran, ng̃ayo'y icaw namán ang nahahabag sa akin. Ng̃uni't umupo ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating hang̃ang dito.

—May labing limang araw na ng̃ayong ibinalita sa akin ang nangyari sa inyong casacunaan,—ang madalang na isinagot ng̃ binata sa mahinang tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;—pagca alam co'y lumacad na agad acó, nagpacabicabila acó sa mg̃a cabunducan, halos dalawang lalawigan ang aking nalibot.

—Napilitan acong tumacas at ng̃ huwag magsabog ng̃ dugong walang malay; natatacot humarap ang aking mg̃a caaway at ang canila lamang inilalagay sa aking hirap ay ang ilang mg̃a caawaawa, na walang guinawa sa akin cahit caliitliitang casam-an.

Ng̃ macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni Elías sa pagbasa ng̃ mg̃a caisipang mapapanglaw sa mukha ng̃ matandang lalaki, nagpatuloy ng̃ pananalita ang binata:

—Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca't hindi aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang bahagyang labi man lamang ng̃ mag-anac na may cagagawan ng̃ casawiang palad naming mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang tumung̃o sa dacong timugan at makisama sa mg̃a pulutong ng̃ mg̃a hindi binyagan at nabubuhay ng̃ boong kalayaan: ¿ibig po ba ninyong lisanin ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang?

—Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap ng̃ calooban ang isang pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala ng̃ sucat pagpaliiran. Isang taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang cagulang̃an sa pagpapagal at ng̃ camtan ang sariling guinhawa at ang sa mg̃a anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat ng̃ mg̃a naguing calooban ng̃ canyang mg̃a puno, na tumupad ng̃ boong pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis ng̃ lahat upang mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan; pagca tinalicdan ng̃ ganitong taong pinalamig na ang dugò ng̃ panahon, ang lahat ng̃ canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa mg̃a pampang̃in na ng̃ libing̃an, ay sa pagca't canyang napagkilalang Páhiná 373lubos na walang capayapaang masusumpung̃an at ang catiwasiya'y hindi siyang calakilakihang cagaling̃an! ¿Ano't magpapacatira pa sa hindi sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating tinatamo ang pagpipitaga't pagmamahal ng̃ madla; ng̃ayo'y isang cahoy na pinutlan ng̃ mg̃a sang̃a ang aking cawang̃is, lagalag, nagtatago, pinag-uusig sa mg̃a cagubatang tulad sa isang halimaw, ¿at anong dahil at guinawa sa akin ang lahat ng̃ ito? Dahil sa inilugso ng̃ isang lalaki ang capurihan ng̃ aking anac na babae, sa pagca't hining̃i ng̃ mg̃a capatid sa lalaking iyang magsulit siya ng̃ catampalasanang canyang guinawa, at sa pagca't ang lalaking iya'y nang̃ing̃ibabaw sa mg̃a iba sa pamamag-itan ng̃ pamagat na ministro (kinakatawan) ng̃ Dios. Inalintana co, gayon man, ang lahat ng̃ ito, at acong ama, aco, na siniraan ng̃ puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan, ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan ng̃ cabataan at ang mg̃a carupucan ng̃ catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli, ¿ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag ng̃ umimic at iligtas ang nalabi? Datapuwa't nang̃anib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang na cadalia'y camtán niya ang panghihiganti, caya't ang guinawa'y humanap ng̃ capahamacan ng̃ aking mg̃a anac na lalaki. ¿Nalalaman mo ba cung ano ang canyang guinawa? ¿Hindi? ¿Natatalastas mo bang linubid ang casinung̃a-ling̃ang cunuwa'y linooban ang convento, at sa mg̃a isinacdal ay casama ang isa sa aking mg̃a anac? Hindi nairamay iyóng isá, sa pagca't wala't na sa ibang bayan. ¿Nalalaman mo ba ang mg̃a catacottacot na pahirap na sa canila'y guinawa? Nalalaman mo, sa pagca't nang̃agcacawang̃is ang ganitong mg̃a pahirap sa lahat ng̃ mg̃a bayan. ¡Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa canyang sariling buhoc, naring̃ig co ang canyang mg̃a sigaw, aking naring̃ig na aco'y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at palibhasa'y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon ng̃ catapang̃ang pumatay ó magpacamatay caya! ¿Nalalaman mo bang hindi napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay namatay dahil sa mg̃a pahirap na guinawa sa canya? ¡Ang isa, ang nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya ng̃ canyang ama; at sa catacutan ng̃ tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang pagcamatay ng̃ canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an ng̃ "cedula personal" na nalimutang sandali, piniit ng̃ Guardia Civil, pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura hanggang sa siya'y maPáhiná 374pilitang magpacamatay! At aco, aco'y buhay pa pagcatapos ng̃ gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa't cung hindi aco nagcaroon ng̃ tapang-ama sa pag-sasanggalang ng̃ aking mg̃a anac, may natitira pa sa aking isang pusô upang italaga sa isang panghihiganti at manghihiganti aco! Untiunting nang̃agcacatipon ang mg̃a maygalit sa ilalim ng̃ aking pamiminuno, pinararami ang mg̃a cawal co ng̃ aking mg̃a caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y macapangyarihan na, lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking panghihiganti at ang aking sariling buhay! ¡At darating ang araw na iyan ó walang Dios!

At nagtindig ang matandang lalaki, na nagng̃ing̃itng̃it, at idinagdag, na nagniningning ang paning̃in, malagunlong ang tinig at sinasabunutan ang canyang mahahabang mg̃a buhóc:

—¡Sumpain acó, sumpain acó na aking piniguil ang mapanghiganting camay ng̃ aking mg̃a anac; acó ng̃a ang pumatay sa canila! ¡Cung pinabayaan co sanang mamatay ang may sala, cung hindi sana acó lubós nanalig sa justicia ng̃ Dios at sa justicia ng̃ mg̃a tao, ng̃ayon disi'y may mg̃a anac pa acó, marahil sila'y nang̃agtatago, datapuwa't ng̃ayo'y may mg̃a anac naman sana acó, at hindi sila sana nang̃amatay sa capapahirap! ¡Hindi aco ipinang̃anac upáng maguing amá, caya wala acong mg̃a anac ng̃ayón! ¡Sumpain acó, na hindi co natutuhang makilala sa aking catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong ipanghiganti co cayó sa pamamag-itan ng̃ apoy, ng̃ dugo at ng̃ aking sariling camatayan!

Ang culang palad na amá, sa casilacbuhan ng̃ canyáng pighati, nalabnot ang bigkis ng̃ ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa noo, at doo'y bumalong ang isáng batisang dugo.

—Pinagpipitagan co ang inyóng pighati,—ang muling sinabi ni Elías,—at napagwawari co ang inyong panghihiganti; acó nama'y gaya rin ninyo, at gayón man, sa aking pang̃ang̃anib na baca aking masugatan ang waláng malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking mg̃a casawiang palad.

—¡Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata icáw at sa pagca't hindi ca namamatayan ng̃ isa man lamang anac, ng̃ sino mang siyáng iyong catapusáng maaasahan! Ng̃uni't aking ipinang̃ang̃aco sa iyo, hindi co sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong gumaganap ng̃ canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa akin.

—Datapuwa't tingnan po ninyó—ani Elías pagca lampas ng̃ sandaling hinPáhiná 375di pag-imíc;—tingnan po ninyó cung alin ang cakilakilabot na siga na inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na mg̃a bayan. Cung gaganapin ng̃ inyong sariling mg̃a camay ang inyong panghihiganti, gaganti ng̃ catacot tacot ang inyong mg̃a caaway, hindi laban sa inyó at hindi rin laban sa mg̃a taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang caraniwa'y siyáng isinusumbong, at pagcacagayo'y ¿gaano caraming mg̃a paglabag sa catuwiran ang mangyayari!

—¡Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili ang bawa't isa!

—¡Talastas po ninyong iya'y hindi mangyayari! Guinoo, cayó po'y aking nakilala ng̃ ibang panahon, niyóng panahong cayo po'y sumasaligaya, niyao'y pinagcacalooban ninyo acó ng̃ mg̃a paham na aral; maitutulot baga ninyong?...

Guinoo,—ang ipinagpatuloy ni Elías, na pinacasusucat na magaling ang canyáng mg̃a wika;—nagca palad acong macagawa ng̃ isang paglilingcod sa isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mahál at mithì ang mg̃a icagagaling ng̃ canyang tinubuang bayan. Ang sabihana'y may mg̃a caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwa't ang masasabi co sa inyo'y siya'y caibigan ng̃ Capitan General. ¿Anó po ang inyong acala cung siya'y ang ating papagdalhin ng̃ mg̃a caraing̃an ng̃ bayan at siya'y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran ng̃ mg̃a sawing palad?

—¿Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang mg̃a mayayaman cung hindi ang dagdagan ang canilang mg̃a cayamanan; binubulag sila ng̃ capalaluan at ng̃ caparang̃alanan, at sa pagca't ang caraniwa'y magaling ang canilang calagayan, lalo na cung sila'y may mg̃a caibigang macapangyarihan, sino man sa canila'y hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa mg̃a culang palad. Nalalaman cong lahát, sa pagca't ng̃ una'y aco'y mayaman!

—Ng̃uni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawang̃is ng̃ mg̃a ibá: siya'y isang anác na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyáng amá; siya'y isang binata, na sa pagca't hindi malalao't magcacaasawa, nag-iisip isip siya ng̃ sa panahong darating, ng̃ isáng magandang casasapitan ng̃ canyáng mg̃a anác.

—Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa mg̃a taong na sa caligayahan.

—¡Hari na ng̃a!—ang muling sinabi ng̃ matandang lalaki at saca naupo,Páhiná 376—ipalagay mo ng̃ ang binatang iya'y sumang-ayong siya ang maghatid ng̃ ating caraing̃an hangang sa Capitang General; ipalagay mo ng̃ siya'y macakita sa pang̃ulong bayan ng̃ España ng̃ mg̃a diputadong magsanggalang sa atin, ¿inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na ang ating catuwiran?

—Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit ng̃ isang paraang kinacailang̃ang magsabog ng̃ dugo,—ang isinagót ni Elías,—Dapat na macapagtacá po sa inyó, na acó, na isá rin namang sawing palad, bata at malacás ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayo'y matanda na't mahina, ng̃ mg̃a paraang payapa: at ganito, sa papca't aking napanood ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin ng̃ mg̃a cagagawan ng̃ mg̃a malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad.

—May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat ng̃ mg̃a nang̃ang̃atungculan sa baya'y hindi marunong cumilala ng̃ catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating cahing̃ian, cung magpacabing̃i na ang tao sa capighatian ng̃ canyang capuwa, pagnagcagayo'y ¡hahandog po aco sa bawa't inyong ipag-uutos!

—Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca ng̃ iyong pang̃aco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulung̃an upang maipanghiganti ang iyong mg̃a magugulang, at aco nama'y tutulung̃an mo upang maipanghiganti co ang aking mg̃a anac, ¡ang aking mg̃a anac na pawang nacacatulad mo!

—Samantala'y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang gahasang cagagawan.

—Isasalaysay mo ang mg̃a caraing̃an ng̃ bayang pawang talastas mo na, ¿Cailan co malalaman ang casagutan?

—Sa loob po ng̃ apat na araw ay mag-utos po cayo ng̃ isang taong makipagkita sa akin sa pasigan ng̃ San Diego, at sasabihin co sa canya ang maguing casagutan sa akin ng̃ taong aking inaasahang.... Cung siya'y sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindi'y aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin.

—Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,—anang matandang lalaki.

XLVI.

SABUNGAN.

Upang ipang̃ilin sa Filipinas ang hapon ng̃ araw ng̃ linggo'y napasasa sabung̃an ang caraniwan, na gaya naman sa Españang ang larong pakikiaway ng̃ tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong ng̃ manoc, hilig na masamang dito'y dinala ng̃ mg̃a taga ibang lupain at mahiguit ng̃ isang daang taóng guinagawang panghuli ng̃ salapi, ay isa riyan sa mg̃a pang̃it na pinagcaratiban ng̃ bayan, na lalong malaki ang casam-an cay sa opio sa mg̃a insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa pang̃anib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyán ang mayaman't ng̃ maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit ang salaping labí sa canyang mg̃a piguing at mg̃a "misa de gracia"; datapwa't sa canila (sa mg̃a mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na totoo ang pagcacaturo sa sasabung̃in, marahil lalong magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa sabung̃an, at wala ng̃a caming itututol sa bagay na ito.

Sa pagca't ipinahihintulot ng̃ Gobierno, at hanggang halos canyang ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na mg̃a plaza", sa "mg̃a araw ng̃ fiesta" (at ng̃ makita ng̃ lahat at macahicayat ang uliran), "pagcatapos ng̃ misa mayor hanggang sa dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang ilang mg̃a cakilala.

Walang ikinatatang̃i ang sabung̃an sa San Diego sa mg̃a sabung̃an sa iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang mg̃a bagay. Nababahagui sa tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang mg̃a taguilira'y may isang pintuang isang babae ang caraniwang Páhiná 378nagbabantay, na siyang catiwala sa panining̃il ng̃ sa pinto, ó cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno ng̃ isang bahagui, mg̃a ilang daang libong piso sa isang taón: sinasabing sa salaping itong ibinabayad ng̃ "vicio" upang siya'y magcaroon ng̃ calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a paaralan, ipinagpapagawa ng̃ mg̃a tulay at mg̃a daan, ipinagtatatag ng̃ mg̃a ganting pala upang lumusóg ang pagsasaca at pang̃ang̃alacal ... purihin nawa ang vicio na naghahandog ng̃ gayong lubhang magagaling na mg̃a bung̃a!—Sa unang pitac na ito nalalagay ang mg̃a nang̃agbibili ng̃ hitso, mg̃a tabaco, mg̃a cacanin, mg̃a pagcain at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang mg̃a ama ó amaing sa canila'y nagsasakit ng̃ pagtuturo ng̃ mg̃a lihim ng̃ pamumuhay.

Capanig ang pitac na ito ng̃ isá pang lalong malaki ng̃ caunti, isang pinaca salas, na pinagtitipunan ng̃ madla bago gawin ang mg̃a "soltada". Nariyán ang pinacamarami sa mg̃a manoc, na nang̃atatali ng̃ isáng lúbid sa lupa, sa pamamag-itan ng̃ isang pacong but-ó ó lúyong; nariyan ang mg̃a tahur, ang mg̃a malulugdin sa sabong, ang mananari: diyán nang̃agcacayari, nagninilaynilay, nang̃ung̃utang, sumusumpa, nagtutung̃ayaw, humahalachac; hinihimas niyón ang canyáng manoc, na pinaraanan ng̃ camáy ang ibabaw ng̃ makikintab na mg̃a balahibo; sinisiyasat nama't binibilang nito ang mg̃a caliskis sa mg̃a paa; pinagsasalitaanan ang mg̃a maiinam na gawa ng̃ mg̃a bayani; diya'y inyóng mapapanood ang maraming mg̃a mukhang malulungcót, na bitbit sa mg̃a paa ang bangcay na wala ng̃ balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop sa loob ng̃ ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y ipinagcatiwala ang lalong caayaayang mg̃a pag-asa, ng̃ayo'y wala cung di isáng bangcay na lamang, na ipagbibili sa isáng peseta, upáng lutuing luya ang cahalo at canin sa gabí ring iyón: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyáng bahay, na pinaghihintayan sa canya ng̃ esposang cacabacaba ang loob at ng̃ mg̃a limalimahid na mg̃a anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang sasabung̃in. Yaong lahat na mg̃a panaguinip na calugodlugod, yaong mg̃a pagaalagang tumagal ng̃ mahabang panahon, mula sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubóg ng̃ araw, yaong lahat ng̃ mg̃a pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang mg̃a nálabing abó sa gayóng cacapal na asó.—Sa ulutang itó nakikipagtutulan ang lalong pang̃od na isip: ang lalong gagasogaso'y pinagsisiyasat na magaling ang gayóng bagay, tinitimbang, pinagmámasid, ibinubucadcad ang mg̃a pacpac, hinihipo ang mg̃a casucasuan ng̃ mg̃a Páhiná 379hayop na iyón. Maiinam na totoo ang pananamit ng̃ mg̃a ilang sinusundan at liniliguid ng̃ mg̃a caanib ng̃ canicanilang mg̃a sasabung̃in; marurumi namán ang mg̃a ibá, natatatac sa canilang mamayat na mg̃a mukha ang larawan ng̃ vicio, at caniláng sinusundan ng̃ boong pagmimithi ang mg̃a kilos ng̃ mg̃a mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang mg̃a pustahan, sa pagca't mangyayaring mahuho ang mg̃a bulsa, datapuwa't hindi nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y waláng mukháng hindi guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamád, ang hindi makibuin: ang lahát ay pawang kilusán, masimbuyong budhi, pagsusumicap; masasabing silá'y may isang cauhawang siyáng nagbibigay casayahan sa tubig sa pusali.

Buhat sa ulutang ito'y tumutung̃o sa labanang ang pamagata'y "Rueda". Ang tuntung̃an nito, na nababacuran ng̃ cawayan, ang caraniwa'y mataas cay sa dalawang panig na sinabi na ng̃ una. Sa dacong itaas, na halos sumusucó na sa bubung̃an, may mg̃a gradería, lunsódlunsód bagang upuan, na iniuucol sa mg̃a manonood ó mg̃a magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa ng̃ kinauuwian. Sa boong itinatagal ng̃ labanan ay napupuno ang mg̃a graderiang itó ng̃ mg̃a taong may gulang na at ng̃ mg̃a batang nang̃agsisigawan, nang̃aghihiyawan, nang̃agpapawis, nang̃ag-aaway at nang̃agtutung̃ayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng nacararating diyán. Nang̃asasa "Rueda" ang mg̃a táong litáw, ang mg̃a mayayaman, ang mg̃a bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay nang̃aglalaban ang mg̃a hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui ng̃ Capalaran sa mg̃a familia ang mg̃a tawanan ó mg̃a pagtang̃is, ang magagaling na pagcain ó ang cagutuman.

Sa horas ng̃ ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat sa mukha, na totoong nagdamdam ng̃ pagcamatay ng̃ canyang capatid.

—Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin ng̃ Consul.

—¡Aba, nacú, mailalaban po! ¡Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking bahay at ang aking baro!

Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad sa Páhiná 380mg̃a malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatóng, salawal na lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canyá ang dalawang alila; dala ng̃ isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting sasabung̃ing totoong pagcalakilaki.

—¡Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng̃ pagaling si María!—ani capitang Basilio.

—¿Ibig po ba ninyóng isabong ang lásac?—ang tanong ni capitang Basilio, na tinitingnan ang manóc, at saca hining̃i itó sa alila.

—¿Inyo bang nakita na ang aking búlic?—ang tanóng ni capitang Basilio at saca tinawag ang isang táong may dalang isang maliit na sasabung̃in.

Ilinaganap ng̃ nang̃agcacabilog na mapakialam sa buhay ng̃ may buhay, ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila may mg̃a pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig ng̃ lahat na makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may mg̃a nagpapasiya, may nanghuhula.

Samantala'y lumalaki ang caing̃ayan, nararagdagan ang caguluhan, linulusob ang Rueda, linulundag ang mg̃a gradería. Dala ng̃ mg̃a "soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na capuwa may sandata na, baga man ang mg̃a tari ay may caluban pa. Nariring̃ig ang mg̃a sigaw na "sa puti!" "sa puti!", may mang̃isang̃isa namang sumisigaw ng̃ "sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang pula ang "dejado".

Sa guitna ng̃ caramiha'y nang̃agpapalibotlibot doon ang guardia civil; hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito; datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may franjang pula, barong nababahiran ng̃ azul na galing sa naaalis na tina ng̃ blusa, gorrang pangcuartel naPáhiná 381rito ang canilang panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay, nanggugulo at nang̃agsasalitang di umano'y panang̃agasiwaan nila ang pananatili ng̃ capayapaan.

Samantalang nang̃agsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang catapustapusang salapi, ó sacali't walang salapi ay nang̃ang̃aco, at ipinang̃ang̃acong ipagbibili ang calabaw, ang malapit ng̃ anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y magcapatid, sinusundan ng̃ mg̃a paning̃ing nananaghili ang mg̃a naglalaro, nang̃agsisilapit, bumubulong ng̃ ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig, nalalao'y lalong nang̃alulungcot at nang̃agtiting̃inang masasama ang loob at nang̃agng̃ing̃itng̃it. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas ng̃uming̃iti ng̃ ng̃iting malupit, pinatutunog ang mg̃a pisong pilac, dumaan siya sa siping ng̃ dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang ting̃in:

—¡Sinasabi co na sa iyo,—ang ibinubulong ng̃ matandang capatid,—na huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin, ng̃ayo'y may ipupusta tayo sa pula!

—¡Aba! ¿icaw pala?—ang biglang sinabi nito, na luming̃on at nagpapacunwari ng̃ pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co sa canya ó naparito ca't pumupusta?

—¡Aayaw siya! cung pautang̃in sana ninyo cami ng̃ caunti, yamang sinasabi ninyong cami inyong nakikilala....

—Tunay ng̃ang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno, mg̃a cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw ng̃ mg̃a sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...

—Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;—ang isinalabat sa canya ng̃ matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila ng̃ casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon ng̃ panahong cami'y binitay na sana!

—¿Binitay na cayo? ang mg̃a duwag lamang ang nabibitay, ang walang salapi Páhiná 382at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc.

—¡Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!—ang sigaw ng̃ isang nagdaan.

—Pautang̃in ninyo cami ng̃ apat na piso ..., tatlo ... dalawa,—ang ipinamanhic ng̃ lalong bata;—pagdaca'y babayaran namin cayo ng̃ ibayo; pasisimulan na ang soltada.

—¡Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigáy sa akin ni Don Crisóstomo at inilalaan sa mg̃a ibig maglingcód sa canyá. Ng̃uni't aking nakikitang cayo'y hindi gaya ng̃ inyóng amá; iyon ang túnay na matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap ng̃ mg̃a laro.

—¿Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?—ani Bruno. Iisa ang kinauuwian ng̃ mabitay ó mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan nating mg̃a dukha.

Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan. Tumatahimic na ang mg̃a tínig, at nang̃atira sa guitna ang dalawáng "soltador" (tagá-bitáw) at ang mananari. Sa isáng hudyát ng̃ "sentenciador" (tagahátol) ay inalsán ng̃ mananari ang mg̃a tari ng̃ canicanyang calúban, at cumíkintab ang mg̃a maninipis na mg̃a talím, na pawang nang̃agbabala, maniningning.

Lumapit sa bácod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon ang canilang noo sa cawayan at nang̃agmamasid. Lumapit ang isang lalaki sa canila at sila'y binulung̃an sa taing̃a.

Tiningnan siya ni Tarsilo ng̃ patang̃a. Sinicó siyá ni Bruno, at sinagót niyá itó ng̃ isáng úng̃ol.

Tang̃an ng̃ mg̃a soltador ang mg̃a manóc ng̃ isáng anyóng calugód-lugód, at iniing̃atan nilang huwag siláng masugatan. Dakilang catahimican ang naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang mg̃a naroroo'y pawang mg̃a cagulatgulat na mg̃a taotaohang pagkít. Pinaglapit nilá ang dalawang manóc; tinangnan ng̃ isá ang úlo ng̃ canyang manóc at ng̃ tucaín ng̃ calában upang magalit, at bago guinawa naman ng̃ isa sa canyang manóc ang gayon din; dapat magcaroon ng̃ pagcacatulad sa lahat ng̃ pag-aaway, na anó pa't cung anó ang nangyayari sa mg̃a sasabung̃in sa Paris ay cawang̃is din sa mg̃a sasabung̃in dito. Pinapagharap, pagcatapos at pinapagcahig silá, at Páhiná 383sa gayong paraa'y nauunawa ng̃ mg̃a caawaawang mg̃a hayop cung sino ang bumunot sa canila ng̃ isang maliit na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang mg̃a puloc, nang̃agtititigan at mg̃a kidlat ng̃ galit ang siyang nang̃agsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na mg̃a mata. Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan silá sa lupa, na nang̃agcacalayo ng̃ caunti, at saca sila linayuan.

Marahang nang̃aglalapit sila. Nang̃aririnig ang yabag ng̃ canilang yapac sa matigas na lúpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi humihing̃a. Ibinababa at itinataas ang úlo, na wari'y nang̃agsusucatan sa ting̃inan, bumubulong ang dalawang sasabung̃in ng̃ marahil pagbabala ó pagpapawalang halagá. Natanawan nila ang maningning na dáhon ng̃ tari, na nagsasabog ng̃ malamig ang nang̃ang̃azul na sinag; nagbibigay sigla sa canila ang pang̃anib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang dalawa, ng̃uni't sa isang hakbang na layo'y nang̃agsihinto, nang̃agtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapang̃alinag ang canilang balahibo. Sa sandaling iyó'y naligo ng̃ dugo ang canilang maliit na útac, sumilang ang lintíc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalím at ang pacpác laban sa pacpác: naiwasan ng̃ isa't isá ng̃ boong catalinuan ang sacsác at walang nanglaglag cung hindi iláng balahibo lámang. Muling nagtitigan na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at iniwawasiwas ang pamatay na tari; ng̃uni't ibinaluctót ng̃ pula ang canyang mg̃a hita at ibinaba ang úlo, caya walang nahampas ang puti cung di ang hang̃in; ng̃uni't pagbaba sa lapag, sa pang̃ing̃ilag na siya'y masacsac sa licód, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong siya ng̃ sacsác ng̃ pula ng̃ boong galit, ng̃uni't marunong magsanggalang ng̃ boong calamigan ng̃ loob: hindi ng̃a walang cabuluháng siyá lubós na kinalulugdan ng̃ caramihang naroroon. Hindi kinaliling̃atan ng̃ lahat ang matamang panonood ng̃ mg̃a nangyayari sa paglalaban, at may mg̃a iláng cahi't hindi sinasadya'y nang̃apapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa ng̃ mg̃a balahibong pula at puti, na pawang natitina ng̃ dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod ng̃ filipino sa mg̃a cautusáng lagda ng̃ Gobierno, ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang mamatay ó cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na ng̃ dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, ng̃uni't hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtiPáhiná 384kim sa cahulihulihang pagpupumilit, sumalpóc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsác, ipinaco ang canyang tari sa isang pacpac ng̃ pula at napasabit na mg̃a butó; datapuwa't nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan ng̃ dugo, nanglulupaypay, humihing̃al, nang̃agcacacabit, ay hindi nang̃agsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca ng̃ dugo sa tuca, nang̃isay at naghing̃alo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpác at nananatili sa canyáng tabi, ay untiunting ibinaluctót ang mg̃a hita at marahang pumikit.

Ng̃ magcagayo'y inihatol ng̃ sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan ng̃ pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naring̃ig sa boong bayan, mahaba, nagcacaisa ang taas ng̃ tinig at tumagal ng̃ ilang sandali. Cung gayo'y na pagtatanto ng̃ nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi tatagal ang sigaw ng̃ pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mg̃a nación: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang mahabang panahon.

—¿Nakita mo na?—ani Bruno ng̃ boong sama ng̃ loob sa capatid,—cung pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana ng̃ayon tayong sandaang piso; dahil sa iyo'y wala tayo ng̃ayon cahi't isang cuarta.

Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tuming̃in ng̃ pasulyap sa canyang paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.

—Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,—ang idinugtong ni Bruno;—¡binibigyan siya ng̃ salapi, pagcaramiraming salapi!

At ibinibilang ng̃a naman ni Lucas sa camay ng̃ asawa ni Sisa ang mg̃a salaping pilac. Nang̃agpalitan pa ng̃ ilang salitang palihim at bago naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.

—¡Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na hindi nag-aalinlang̃an!—ang buntong hining̃a ni Bruno.

Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip: pinapahid ng̃ mangas ng̃ canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang noo.

—Capatid co,—ani Bruno,—acó'y yayao, cung hindi ca magpapasiya; nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi ng̃a dapat nating sayang̃in ang panahón. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; ¿anó bagá mangyayari? Sa ganyá'y maipanghihiganti natin ang tatay.

Páhiná 385—¿Nalalaman mo ba cung anó ang sumusunod na soltada? ¿Carapatdapat ba ang?...

—¡Bakit hindi! ¿hindi mo ba nariring̃ig? Ang búlik ni capitang Basilio ang mapapalaban sa lásak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng̃ "regla" ng̃ sabong ay dápat manalo ang lásak.

—¡Ah, ang lasak! acó ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagáy muna tayo sa matibay na calagayan.

¿Nagpakita ng̃ pagcayamot si Bruno, ng̃uni't sumunód siyá sa canyáng capatíd; tiningnan nitóng magaling ang manóc, siniyasat na magaling, nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong ng̃ ilán, ang culang palad ay nag-aalinlang̃an; nagng̃ing̃itng̃it si Bruno at minamasdan siyáng malaki ang galit.

—Ng̃uni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyán sa tabi ng̃ tahid? ¿hindi mo ba nakikita ang mg̃a paang iyán? ¿anó pa ang ibig mo? ¡Masdan mo ang mg̃a hítang iyán, iladlad mo ang mg̃a pacpác na iyán! At itong baac na caliskis sa ibabaw ng̃ malapad na itó, at saca itóng doble (kambal)?

Hindi siyá nariring̃ig ni Társilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa anyo at calagayan ng̃ hayop; ang calansing ng̃ guinto't pilac ay dumarating hanggang sa canyang mg̃a taing̃a.

—Tingnan namán natin ng̃ayon ang bulík,—ang sabi ng̃ tinig na tila sinasacal.

Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagng̃ang̃alitng̃it ang canyang mg̃a ng̃ipin, ng̃uni't sumusunod din sa capatid niya.

Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang manóc, humihirang ng̃ tári, inihahanda ng̃ mananari ang sutlang mapula, na pinagkitan at macailang hinagod.

Binalot ni Társilo ang háyop ng̃ malungcot at nacalalaguim na titig: tila mandin hindi niya nakikita ang manóc cung di ibang bagay sa hinaharap na panahón. Hinagpós ang noo, at:

—¡Aba! ¿Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Crisóstomo? ¿Hindi mo ba nakitang siya'y casama ng̃ Capitan General sa pagpapasial? ¿Anó ang capang̃anibang ating cahihinatnan?

Binilang ang canyang mg̃a aapating pisong guinto: tinititigan siya ni Brunong hindi humihing̃a.

—¡Magaling! ang búlik ay sa aking pang̃inoon at bago acóng capapanalo; isáng daan laban sa anim na pong piso.

—Datapuwa't acó ang maghahawac,—anang isá, na hindi totoong nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.

—¡Gayon din sa akin!—ang tugón nito, na umaasa sa catigasan ng̃ canyang camaoo.

Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't bumulong:

—Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng̃ mg̃a iba pa Páhiná 387upang matutop ang curatel, bibigyan co ang báwa't isa sa inyo ng̃ tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't lumabas ng̃ magaling ang lahat, tatanggap ng̃ isangdaang piso bawa't isa at cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.

—¡Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin ng̃ inyong ama! Hali cayo rini, at ng̃ hindi tayo maring̃ig ng̃ mg̃a iyang sa canya'y pumatay—ani Lucas na itinuturo ang mg̃a guardia civil.

Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang ibinibilang sa canila ang salapi:

—Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mg̃a sandata; sa macalawa, pagcagabi, pagmalapit ng̃ ma-á las ocho, pumaroon cayo sa libing̃an at doo'y sasabihin co sa inyo ang canyang mg̃a huling ipag-uutos. May panahon cayong macahanap ng̃ mg̃a casamahan.

Nang̃agpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit ng̃ canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.

XLVII.

ANG DALAWANG GUINOONG BABAE.

Samantalang isínasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot naman sa bayan si doña Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang calagayang guinagawa ng̃ mg̃a tamad na "indio" sa canicanilang mg̃a bahay at mg̃a tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot ng̃ lalong magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang "bátá" ang lahat niyang mg̃a cintas at mg̃a bulaclac, upang siya'y caalang-alang̃anan ng̃ mg̃a "provinciano" at maipakilala sa canila cung gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya't cumapit sa bisig ng̃ canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayan, sa guitna ng̃ pangguiguilalas at pagtataca ng̃ mg̃a tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares.

—Pagcapang̃itpang̃it ng̃ mg̃a bahay nitong mg̃a "indio"!—ang ipinasimula ni doña Victorinang ing̃ining̃iwi ang bibig;—ayawan co cung bakit nacatitira sila riyan: kinakailang̃ang maguing "indio". At anong pagcasamasama ng̃ turo ng̃ canilang magulang at anong pagca mg̃a palalo! Nasasalubong nila tayo'y hindi sila nang̃agpupugay! Hanpasin mo sila sa sombrero na gaya ng̃ gawa ng̃ mg̃a cura at ng̃ mg̃a teniente ng̃ mg̃a guardia civil; turuan mo sila ng̃ "urbanidad."

Nalalao'y sumasama ang ulo ni doña Victorina; napupuno ng̃ alaboc ang cola ng̃ canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan ng̃ bato ang mg̃a daan. Bucod sa roo'y nacacasalubong ng̃ maraming mg̃a dalaga, na nang̃agsisitung̃o pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila pinagtatakhan, na gaya ng̃ marapat nilang gawin, Páhiná 389ang canyang mahalagang casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y" nagcaroon ng̃ cawalang galang̃ang sigawán siya ng̃ "¡tabi!" na taglay ang tinig na nacagugulat, na anopa't napilitin siyang sumaisang tabí at walang magawa cung di tumutol ng̃:—¡Tingnan mo na ng̃a lamang ang hayop na cochero! ¡Sasabihin co sa canyang pang̃inoong turuan niyang magaling ang canyang mg̃a alila!

Ito, na talagang nang̃ang̃anib na marahil ay may mangyaring ligalig sa canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod sa kili-kili) at sumunod sa utos.

Nasalubong nila ang alférez, nang̃agbatian at ito'y nacaragdag ng̃ sama ng̃ loob ni doña Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa ng̃ palibac ang suot niyang iyon.

—Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,—ang sinabi sa canyang asawa ng̃ malayo na ang alferez;—bahagya na niya hinipo ang canyang capacete at icaw ay nagpugay ng̃ sombrero; hindi ca marunong magbigay camahalan sa iyong cataasan!

—¡Sumasacatuiran ca ng̃a!—ang canyang isinagot, sa pagca't aayaw siyang makipagcagalit.

Nagdaan silá sa tapat ng̃ bahay ng̃ militar. Namimintana si doña Consolación, na gaya ng̃ canyáng naguing caugalian, nacadamít franela at humihithit ng̃ isang tabaco. Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y nagting̃inan, at nakitang magaling ni doña Victorina ang babaeng iyón; payapang pinagmamasdan siya búhat sa paa hanggang sa úlo ng̃ Musa ng̃ guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca tumalicod. Itó ang nacaubos sa pagtitiis ni doña Victorina, caya't iniwan ang canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang nang̃ang̃atal sa galit at hindi macapang̃usap. Marahang luming̃on si doña Consolación, muli na namang pinagmasdan siya ng̃ boong, catiwasayán at nanglura uli, ng̃uni't nagpakita siya ng̃ lalong malaking pagpapawalang halaga.

—¡Matatawag ninyo acong "Señora"! ¿bakit ganyan na ang pagtitig ninyo sa akin? ¿Naiinguit ba cayo?—ang sa cawacasa'y nasalita ni doña Victorina.

Páhiná 390—¿Acó? ¿naiing̃uit acó? ¿at sa inyó?—ang sabing patuya ng̃ Medusa—¡siya ng̃a! ¡naiinguit aco sa inyóng culót!

—¡Halica na, babae!—anang Doctor;—¡hu ... hu ... huwag mo siyang pa ... pansinin!

—¡Pabayaan mong turaan co itóng bastos na itong walang hiya!—ang sagot ng̃ babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti ng̃ napasung̃aba, at hinarap si doña Consolación.

—¡Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!—anyá—¡huwag ninyong acalaing aco'y isang provinciana ó isang calunya ng̃ mg̃a sundalo! Hindi nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang mg̃a alférez; ang mg̃a ganitó'y naghihintay sa pintuan.

—¡Aba! ¡Excelentísima Señora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput) hindi ng̃a pumapasoc ang mg̃a alferez cung di lamang ang mg̃a salantang gaya niyán, ja! ja! ja!

Cung hindi sa nacaculapol na mg̃a colorete, namasdan sana ang pamumula ng̃ mukhà ni doña Victorina; binanta niyáng lusubin ang canyang caaway na babae, ng̃uni't piniguil siya ng̃ centinela. Samantala'y napupuno ang daan ng̃ nanonood na mg̃a táo.

—Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; mg̃a táong matataas ... ¿Ibig po ba ninyong labhán ang aking damít? ¡Babayarin co cayó ng̃ mahal! ¡Ang acala yata ninyo'y hindi co nalalamang cayo'y dating labandera!

Tumindig si doña Consolacióng malakí ang galit: nacasugat sa canya ang sinabing tungcól sa paglalaba.

—¿Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cayó at cung sino ang taong inyong daladala? ¡Kinacailang̃ang namamatay ng̃ gutom upang pasanin ang tiratirahan, ang basahan ng̃ lahat ng̃ táo!

Ang pucól na salitáay tumama sa ulo ni doña Victorina; naglilís ito ng̃ manggas, itinicom ang mg̃a daliri, piniing ang mg̃a ng̃ipin at nagpasimula ng̃ pananalita:

—¡Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig na iyan! ¡Calunya ng̃ isang batallon, talagang patutot buhat pa ng̃ ipang̃anac!

Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog ng̃ patacbo, na iniwawasiwas ang látigo ng̃ canyang asawa.

Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, ng̃uni't nagcasaclutan din cung hindi dumating ang alférez.

Páhiná 391—¡Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya ng̃ lalong magagaling na mg̃a damit, at cung sacali't wala cayong salapi, magnacaw cayo sa mg̃a táong bayan, yamang sa bagay na ito'y cayo'y may mg̃a sundalo!—ang sigaw ni doña Victorina.

—¡Narito po acó guinoong babae! ¿bakit hindi duruguin ng̃ camahalan po ninyo ang aking bibig? ¡Wala po cayo cung di dila at laway, Doña Exelencia!

—¡Guinoong babae!—anang alférez na nagnining̃as ng̃ galit;—¡magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati ng̃ inyóng mg̃a kinuculot na buhóc at ng̃ inyóng mg̃a walang capacanang mg̃a cintas!

—¡Lumacad cayó, mamamatay ng̃ táong waláng sakit! ¡Cayo'y walang suot na salawál, Juan Lanas!

Umugong doon ang mg̃a tacapan, waswasan ng̃ camáy, guirian, sigawan, laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat ng̃ mg̃a carumihang canilang iniing̃atan sa canicanilang cabán, at sa pagca't sabáy sabáy na nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing nacasisirang puri sa mg̃a tang̃ing pulutong ng̃ mg̃a táo, na canilang isinisiwalat ang maraming catotohanan, cúsang tinatangguihan namin ang pagsasalaysay rito ng̃ laha't ng̃ canilang doo'y mg̃a sinabi sa isá't isá. Bagaman hindi nauunawa ng̃ mg̃a nagsisipanood ang lahat ng̃ canilang tacapan, hindi ng̃a cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway ng̃ camáy. Sa cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa.

—¡Mg̃a guinoong lalaki, mg̃a guinoong babae! ¡Laking cahihiyan! ¡Guinoong Alferez!

—¡Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! ¡Guinoong babae, pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!

Untiunting naubos ang mg̃a kilalang lait at tung̃ayaw, nasabi na ang lahat ng̃ mg̃a cahiyahiyang cagagawan ng̃ mag-a-mag-asawa, at samantalang nang̃agbabalaan at nang̃agmumurahan ay untiunti silang nang̃aghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang corresponsal!...

—¡Ng̃ayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan General!—Páhiná 392ang sinasabing malaki ang galit ni doña Victorina sa canyang asawa,—¡Icaw ay hindi lalaki! ¡sayang na sayang ng̃ salawal na suot mo!

—Dapat mong hamunin siya ng̃ away sa pamamag-itan ng̃ pistola ó ng̃ sable, ó cung hindi ... cung hindi....

Hindi ipinaubaya ni doña Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna ng̃ daan, ang canyang mg̃a ng̃iping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos umiiyac ang lalaki at ang babae nama'y nag-aalab sa galit. Nakikipag-usap ng̃ sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman ang pagtatalong iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig ng̃ loob ng̃ canyang makita ang canyang mg̃a pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang sillon sa guitna ng̃ mg̃a unan at mg̃a cumot na lana ay malaki ang ipinagtaca ng̃ canyang makita ang bagong pagmumukha ng̃ canyang doctor.

—Pinsan, ani doña Victorina,—hahamunin mo ng̃ away ng̃ayon din ang Alférez ó cung hindi....

—Siya'y hahamunin mo ng̃ayon din ng̃ away ó cung hindi sasabihin co sa canilang lahat dito cung sino icaw.

—¿Ano ba sa acala mo? Cami'y linait ng̃ alferez at canyang sinabi na icaw raw ay icaw! ¡Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang latigo, at ito, ito'y nagpabayang siya'y muramurahin ... isang lalaki!

—¡Linugas ng̃ alferez ang mg̃a ng̃ipin ng̃ doctor!—ang idinagdag ni Victoria.

—Ng̃ayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang siya'y hamunin mo ng̃ away, at cung hindi'y sasabihin co cay Don Santiago na pawang casinung̃aling̃an ang lahat mong sinabi sa canya, sasabihin cong....

—¡Ng̃uni't doña Victorina, doña Victorina!—ang isinalabat ng̃ namumutlang si Linares, at lumapit cay doña Victorina;—huwag po ninyong ipaalaala sa aking....

Páhiná 393Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni capitang Tiago na galing sa sabung̃an, mapanglaw at nagbubuntong hining̃a: ang lasak ay natalo.

Hindi binigyan ng̃ panahon ni doña Victorinang macapagbuntong hining̃a; sa maicling salita'y sinabi niya ang lahat ng̃ nangyari, sa macatuwid baga'y pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran.

—Hahamunin siya ng̃ away ni Linares ¿nariring̃ig po ba ninyo? Sacali't hindi, ¡huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay Clarita.

—¿Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?—ang tanong ni Sinang, at napuno ng̃ luha ang canyang masayang mg̃a mata;—nalalaman cong icaw ay malihim, ng̃uni't hindi salawahan.

Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, bumang̃on ng̃ caunti sa pagca sandig, at tinitigan ng̃ gulat na mg̃a mata ang canyang ama, si doña Victorina at si Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinung̃o ni capitang Tiago ang canyang mg̃a mata, at idinugtong pa ng̃ guinoong babae:

—Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi tunay ang pagcalalaki; nang̃ang̃anib cang icaw ay alimurahin pati ng̃ mg̃a aso.

Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang mg̃a caibigang babae:

Tinulung̃an nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang ng̃ mg̃a mabibilog na mg̃a bisig ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, nacahilig ang canyang ulong cawang̃is ng̃ marmol sa balicat ng̃ magandang si Victoria, násoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan.

Iniligpit ng̃ mag-asawa ng̃ gabi ring iyon ang caniláng mg̃a casangcapan, sining̃il si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang inabót, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatung̃o sila sa Maynila, pagca umagang umaga ng̃ kinabukasan, na ang sinasacya'y ang carruaje ni capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang tagapanghiganti.

XLVIII.

ANG HINDI MAGCURO

Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan niyá ang canyáng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at ang sadya niya'y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya'y ipinakipagcasundo na ng̃ Arzobispo sa Religión: may dalá siyáng sulat sa cura, na doo'y ipinagtatagubilin siyá, na ang Arzobispo pa ang siyáng tumitic.

Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni tía Isabel, na may pag-ibig sa binata at hindi niyá totoong minamagaling ang pag-aasawa ng̃ canyáng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago.

—Pamasoc po cayó,—ang sabi ng̃ tía sa pamamag-itan ng̃ caniyáng haluang wicang castila;—Maria, napasauli-uli sa gracia ng̃ Dios si don Crisóstomo; inalsán siyá ng̃ "excomunión" ng̃ Arzobispo.

Ng̃uni't hindi nagatulóy ang binata, naluoy sa canyáng mg̃a labi ang ng̃iti at tumacas sa caniyáng alaala ang salita. Sa tabi ng̃ durung̃awan, naroon at nacatindíg si Linares sa tabi ni Maria, na pinagsasalitsalít ang mg̃a bulaclac at ang mg̃a dahon ng̃ mg̃a gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang mg̃a rosa at mg̃a sampaga. Nacahilig sa sillón si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw ang mg̃a mata at naglalaro sa isáng paypay na garing, na hindi totoong maputing catulad ng̃ canyáng maliliit na mg̃a daliri.

Sa pagdating na iyón ni Ibarra'y namutla si Linares at namulá ang mg̃a pisng̃i ni Maria Clara. Umacmáng bumang̃on, ng̃uni't kinulang siyá ng̃ lacás tumung̃ó at binayaang malaglág ang paypáy.

Isáng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa iláng sandali. Sa cawacasa'y nacalacad ng̃ papasoc si Ibarra at nang̃ang̃atal na nacapagsalita.

—Bago Páhiná 395lámang acóng cararating, at nagmadali acóng pumarito upáng makita co icáw ... ¡Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala!

Tila napipi mandín si Maria Clara; hindi nagsalita ng̃ cataga man at nananatili sa pagca tung̃o.

Pinagmasdan ni Ibarra si Linares ng̃ mula sa paa hangang sa úlo; ting̃ing tinumbasan namán ng̃ boong pagmamataas ng̃ mahihiing binata.

—Aba, namamasid cong waláng naghihintay ng̃ aking pagdating,—ang muling sinabi ng̃ madalang na pananalita;—Maria, ipatawad mo ang hindi co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibáng áraw ay maipaliliwanag co sa iyo ang tungcól sa aking guinawa ... tayo'y magkikita pa ... waláng sála.

Itóng mg̃a hulíng salita'y sinamahan niyá ng̃ isáng ting̃in cay Linares. Itinungháy sa caniya ng̃ dalaga ang canyáng magagandang mg̃a matáng puspós cadalisayan at calungcutan, tagláy ang lálong matinding samo at mapanghalínang pakikiusap, na anó pa't si Ibarra'y huminto sa pagca patigagal.

—Talastás mo nang sa ganáng aki'y laguing ikinatutuwa co ang iyóng pagparito,—ang bahagya ng̃ isinagót ng̃ dalaga.

Umalís doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may taglay na unós sa úlo't caguinawán sa púso. Ang bagong namasid niya't naramdaman ay hindi mapaglirip; ¿anó caya iyón? ¿alinlangan? ¿lipas ng̃ pagsinta? ¿caliluhán?

Hindi niyá nalalama'y nacarating siyá sa pinagtatayuan ng̃ paaralan. Malaki ng̃ totoo ang nayayari sa guinagawang iyón; nagpaparoo't parito sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si ñor Juan, at daladala niya ang canyang metro't ang canyang plomada. Pagcakita sa canyá'y dalidaling siyá'y sinalúbong.

—Don Crisóstomo,—anyá,—sa cawacasa'y dumatíng po cayó: hinihintay cayó naming lahat: ting̃nan po ninyó ang mg̃a pader: mayroon nang sampong metro at sampong centímetro ang táas; sa loob ng̃ dalawáng áraw ay magcacaroon na pantay tao wala acóng tinanggap cung hindi mulawin, dúng̃on, ípil, láng̃il; huming̃i acó ng̃ tíndalo, malatapáy, pino at narra, at ng̃ magamit sa mg̃a pintuan, palababahan at iba pa; ¿Ibig po ba ninyóng makita ang mg̃a yung̃ib?

—Narito po ang canal na pinang̃ahasan cong idagdág,—ani ñor Juan;—ang mg̃a canal pong itó sa ilálim ng̃ lupa'y patung̃o sa isáng pinacatipun na sa icatlompóng hakbáng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala po itó Páhiná 396sa plano. Hindi po ba minamagaling ninyó ito?

—Tumbalíc, sinasangayunan co at aking pinupuri cayó sa ganitóng inyóng naisipan; cayó po'y tunay na arquitecto; ¿canino cayó nag-aral?

—¡Ah, bago co malimutan! talastasin ng̃ mg̃a maseselang (sacali't may natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na acó excomulgado inanyayahan acó ng̃ Arsobispong sumalo sa canyá sa pagcain.

—¡Abá, guinoo, hindi po namin pinapansin ang mg̃a excomunión! Tayo pong lahát ay pawang excomulgado; si pare Dámaso man po'y excomulgado rin, gayón ma'y nananatili sa totoong catabaan.

—Tunay po; may isáng taón na pong hinampás ng̃ tungcód ang coadjutor, at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niyá, ¿sino po ang pumapansin sa mg̃a excomunion?

Natawanan ni Ibarra si Elías na nasa casamahan ng̃ mg̃a manggagawa; binati siyá nitóng gaya rin ng̃ iba, ng̃uni't sa isáng ting̃in ay ipinaunawa sa canyáng may ibig na sabihin.

—Ñor Juan,—ani Ibarra;—¿ibig po ba ninyóng dalhin dito sa akin ang talaan ng̃ mg̃a manggagawa?

Umalís si ñor Juan, at lumapit si Ibarra cay Elías, na mag-isáng bumubuhat ng̃ isáng malakíng bató at ilinululan sa isáng carretón.

—Sacali't mapagcacalooban po ninyó acó ng̃ pakikipagsalitaan sa loob ng̃ iláng oras, maglacádlacád cayó mamayáng hápon sa pampang̃in ng̃ dagatan at lumulan cayó sa aking bangca, sa pagca't may sasabihin acó sa inyong lubháng mahahalagang bagay—ani Elías, at lumayo pagca tapos na makita niyá ang pagtang̃ô ng̃ binatà.

Dinalá ni ñor Juan ang talaan, ng̃uni't nawaláng cabuluhán ang pagbasa ni Ibarra ng̃ talaang iyón; doo'y wala ang pang̃alan ni Elías.

XLIX.

ANG TINGIG NG̃ MG̃A PINAG-UUSIG.

Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni Elías bago lumubog ang araw. Tila mandin masama ang loob ng̃ binata.

—Ipatawad po ninyo, guinoo,—ani Elías, na may calungcutan pagcakita sa canya;—ipatawad po ninyong nacapang̃ahas acong cayo'y anyayahan upang tayo'y magcatagpo ng̃ayon; ibig co po cayong macausap ng̃ boong calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-ca't walang macariring̃ig sa atin dito: macababalik tayo sa loob ng̃ isang oras.

—Nagcacamali cayo caibigang Elías,—ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit ng̃unit; kinakailang̃an cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco ng̃ casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito.

—Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking nacasalubong ang alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayo'y canyang nakikilala, caya't ng̃ siya'y mangyaring aking mailayo'y sinabi cong patung̃o aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa pagca't ibig acong hanapin ng̃ lalaking iyan bucas ng̃ hapon.

—Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong pagling̃ap sa akin, datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya ng̃ boong catiwasayan ng̃ loob na siya'y sumama,—ang isinagot ni Elías na walang tigatig.

—Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang pagcakita niya sa aki'y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo.

—¡Sinasama aco!—ang buntong hining̃a ni Ibarra, na ang inaalaala'y si MaPáhiná 398ria Clara.—¿Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin?

Luming̃ap si Elías sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang; lumubog na ang araw, at sa pagca't sa panig na ito ng̃ sinucob ay bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang paglaganap ng̃ dilim at namamanaag na ang sinag ng̃ buwang sa araw na iyo'y cabilugan.

—Guinoo,—ang muling sinabi ni Elías, taglay co po ang mithi ng̃ maraming sawing palad.

Sinabi sa canya ni Elías, sa maicling saysay, ang canyang pakikipagsalitaan sa pinuno ng̃ mg̃a tulisan, ng̃uni't inilihim ang mg̃a pag-aalinlang̃an at ang mg̃a bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni Ibarra, at ng̃ matapos na ni Elías ang canyang pagsasaysay, naghari ang isang mahabang hindi pag-imic ng̃ dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang nagsalita:

—Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa mg̃a hucbó, sa mg̃a sacerdote, sa mg̃a hucom na tagahatol, hinihing̃i nila, sa macatuwid ang isang pagling̃ap—ama ng̃ pamahalaan.

—Sa halimbawa: magbigay ng̃ lalong malaking paggalang sa camahalan ng̃ bawa't tao, bigyan ng̃ lalong malaking capanatagan ang bawa't mamayan, bawasan ng̃ lacas ang hucbong may sandatana, bawasan ng̃ mg̃a capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa paggamit ng̃ mg̃a capangyarihan iyan.

—Elías,—ang isinagot ng̃ binata,—hindi co po talos cung sino cayo, datapuwa't nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba po cayong umisip at gumawa cay sa mg̃a iba. Matataroc po ninyo ang aking isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa casalucuyang calagayan ng̃ayon ng̃ mg̃a bagay, lalo ng̃ sasama cung magbago. Mapapagsasalita co ang aking mg̃a caibigan sa Madrid, "bayaran lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; ng̃uni't walang magagawang ano man ang mg̃a caibigan cong iyon; walang casucatang capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong caraming pagbabago, at aco nama'y hindi gagawa ng̃ ano man upang macamtan ang ganitong mg̃a bagay, palibhasa'y tanto cong totoo, na cung catotohanan mang may malalaking mg̃a capintasang masasabi sa mg̃a capisanang iyan, sa mg̃a panahong ito'y sila'y kinacailang̃an, at sila ng̃a ang tinatawag na Páhiná 399isang casam-áng ang cailang̃an.

Sa malaking pangguiguilalas ni Elías ay tumunghay at pinagmasdan si Ibarra na malaki ang pagtataca.

—¿Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-áng cailang̃an?—ang tanong na nang̃ang̃atal ng̃ caunting tinig;—¿naniniwala po ba cayong upang macagawa ng̃ magaling ay kinakailang̃ang gumawa ng̃ masama?

—Hindi; ang paniniwala co sa casam-áng ang cailang̃an ay túlad sa isáng mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca íbig nating mapagalíng ang isáng sakít. Tingnán ninyó; ang lupaing ito'y isáng catawáng may dinaramdam na isáng sakít na pinaglamnán na, at ng̃ mapagalíng ang catawáng iyá'y napipilitan ang pamahalaang gumamit ng̃ mg̃a paraang tunay ng̃a't masasabi ninyóng napacatitigas at napacababang̃is, datapuwa't pinakikinabang̃a't kinacailang̃an.

—Masama pong manggagamot, guinoo, yaóng waláng hinahanap cung di ang cung anó ang mg̃a dinaramdam at ng̃ marapa, na anó pa't hindi pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ó ang pinagmumul-án ng̃ sakít, at sacali't natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang táng̃ing cauculan ng̃ Guardia Civil ay ito: paglipol ng̃ mg̃a catampalasanang gawa sa pamamag-itan ng̃ lacas at ng̃ laguím sa pagpapahirap sa may sála, cauculáng hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung nagcacataón lamang. At hindi dápat limuting caya lamang nacapaghihipit sa bawa't táo ang samahan, ang capisanan bagá ng̃ mg̃a mamamayan, ay cung sacali't ibinibigáy na sa lahát ang lahát ng̃ mg̃a kinacailang̃ang gamit upang malubos ang cagaling̃an ng̃ caniláng mg̃a asal. Palibhasa'y walang capisanan ng̃ mg̃a mamamayan dito sa atin, sa pagca't hindi nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito'y marapat na magpatawad sa mg̃a camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y nagcacailang̃an din ng̃ mg̃a pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang taong canyang pinabayaa't hindi lining̃ap ay hindi lubos nanagot sa casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap ng̃ malaking caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang bigay, ang guinagamít na gamót ay lubhang napacapangwasák, na anó pa't ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui ng̃ catawang walang sakit, na pinapanghihina at sa ganito'y talagang inihahanda at ng̃ lalong madaling capitan ng̃ sakit. ¿Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan ang bahagui ng̃ catawang may sakít at bawasan ng̃ caunti ang cabang̃isan ng̃ gamot?

—Cung pahinain ang capangyarihan ng̃ Guardia Civil ay ilalagay namán napang̃anib Páhiná 400ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan.

—¡Ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan!—ang biglang sinabí ni Elías ng̃ boong capaitan. Hindî malaho't darating sa icalabinglimang taón mula ng̃ magca Guardia Civil ang mg̃a bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga ng̃ayó'y mayroon pa tayong mg̃a tulisan, nariring̃ig pa nating nilolooban ang mg̃a bayan, nanghaharang pa sa mg̃a daan; patuloy ang mg̃a pang̃ang̃agaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino ang mg̃a gumagawa ng̃ gayon; nananatili ang mg̃a casam-ang gawa, ng̃uni't lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi gayon ang tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't mabuting táong namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay niyang ito'y iisang tangkilik ng̃ pamahalaan, at hindi isang caloob na pilit, isang pamahalaang calupitang ang mg̃a napapacalabis na mg̃a gawa'y nacapagpapahirap pa ng̃ higuit cay sa mg̃a catampalasanan ng̃ mg̃a masasasamang tao. Tunay na ng̃a't ang mg̃a catampalasanang ito'y lubhang malalaki, ng̃uni't bihibihira lamang, at sa lahat ng̃ mg̃a catampalasanang iya'y may capahintulitan ang sino mang macapagsanggalang; datapuwa't laban sa mg̃a capaslang̃ang gawa ng̃ mg̃a Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man lamang, at cung hindi man sacali totoong malalaki ng̃uni't ang capalit nama'y sa tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang mg̃a pinuno. ¿Ano ang naguiguing bung̃a ng̃ Guardia Civil sa pamumuhay ng̃ ating mg̃a bayan? Pinatitiguil ang pakikipanayam ng̃ bayan sa capuwa bayan, sa pagca't natatacot ang lahat na sila'y mapahirapan sa mg̃a walang cabuluhang bagay; lalong tinitingnan ang mg̃a pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang sumasadacong loob ng̃ mg̃a bagay; unang pagpapakilala ng̃ casalatan sa caya; dahil sa nalimutan lamang ng̃ isang tao ang caniyang cédula personal ay guinagapos na't pinahihirapan, na hindi winawari cung ang taong iyo'y mahal at kinaaalang̃anan; inaacala ng̃ mg̃a puno na ang canilang pang̃ulong catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan ng̃ cusa ó sapilitan, cahit sa guitna ng̃ cadiliman ng̃ gabi, at sa bagay na ito'y tinutularan sila ng̃ canilang mg̃a sacop upang magpahirap at mang̃agaw sa mg̃a taga bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila nawawalan ng̃ sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan ng̃ tahanang bahay; hindi pa nalalaong sinalacat ng̃ mg̃a guardia civil, na nang̃agdaan sa bintana, ang bahay ng̃ isang payapang mamamayan, na pinagcacautang̃an ng̃ salapi at ng̃ magandang loob ng̃ canilang puno; wala ang capanatagan ng̃ tao; pagca kinacailang̃an nilang linisin ang canilang cuartel ó ang bahay, sila'y lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat ng̃ hindi lumalaban, upang pagawin sa boong magPáhiná 401hapon; ¿ibig pa po ba ninyo? samantalang guinagawa ang mg̃a cafiestahang ito'y nagpatuloy na walang bagabag ang mg̃a larong bawal, ng̃uni't canilang pinatiguil ng̃ boong calupitan ang mg̃a pagsasayáng pahintulot ng̃ may capangyarihan; nakita ninyo cung anó ang inisip ng̃ bayan tungcol sa canila, anó pô ang nacuha sa paglulubag ng̃ canyang galit upang umasa sa tapat na hatol ng̃ mg̃a tao? ¡Ah, guinoó, cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili ng̃ cahusayan!....

—Sumasang-ayon acong mayroon ng̃ang mg̃a casamaan,—ang isinagot ni Ibarra, ng̃uni't tinatanggap nating ang mg̃a casamaang ito dahil sa mg̃a cagaling̃ang canilang taglay. Mangyayaring may mg̃a ipipintas sa Guardia Civil, datapuwa, maniwala po cayó, at nacahahadlang na dumami ang mg̃a masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa mg̃a pahirap na guinagawa.

—Ang sabihin pa ng̃a ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y nararagdagan ang dami,—ang itinutol ni Elías.—Nang hindi pa itinatatag ang Guardia Civil, ang lahat ng̃ mg̃a tulisán halos, liban na lamang sa iilan, nang̃agsisisama dahil sa gútom; nang̃agnanacaw at nang̃ang̃agaw upang sila'y huwag mamatay ng̃ gútom, ng̃uni't cung macaraan na ang pananalát, mulíng nawawala ang pang̃anib sa mg̃a daan; sucat na, upang sila'y mapalayo, ang mg̃a caawaawa, ng̃uni't matatapang na mg̃a cuadrillero, na walang dalá cung di mg̃a sandatang walang malalaking cahulugan, iyang mg̃a taong totoong pinaratang̃an ng̃ di sapala ng̃ mg̃a nagsisulat tungcol sa ating lupaín; iyang mg̃a taong walang ibang carapatán cung hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting pala cung di libak. Ng̃ayó'y may mg̃a tulisan, at mg̃a tulisán hanggáng sa boong buhay nilá. Isang munting camalian, isáng casalanang pinarusahan ng̃ boong calupitan, ang paglaban sa mg̃a pagpapacalabis ng̃ mg̃a may capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa mg̃a pagpapahirap, ang lahat ng̃ ito'y siyang sa canila'y nagtatapon magpacailan man sa labas ng̃ pamamayan at siyang sa canila'y ninilit na pumatay ó mamatáy. Ang mg̃a calaguimlaguim na pahirap ng̃ Guardia Civil ang siyang sa canila'y humahadlang sa pagsisisi, at sapagca't malaki ang cahigtan ng̃ tulisán sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa cáya upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po ninyo cung gaano ang nagawa ng̃ catalinuhan ng̃ capitan general na si De la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa mg̃a cahabaghabag na iyan ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa mg̃a cabunducang iyon ang pusò ng̃ tao at walang hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinabang̃an ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca Páhiná 402walang mg̃a yung̃ib ang bundóc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari ng̃ isang bantay sa licuran ng̃ bawa't cahoy, at pagca sa catawan ng̃ alipin ay wala cung di sicmura at bituca; ng̃uni't pagca nararamdaman ng̃ wala ng̃ pagcasiyahan sa sama ng̃ loob na nakikihamoc upang siyá'y mabuhay, na ang bisig niya'y malacás, na tumitiboc ang canyang pusò at nag-aalab sa poot ang canyang cataohan, ¿mangyayari cayang mapugnaw ang sunog na canyang guinagatung̃an at ng̃ lalong magning̃as?

—Pinapag-alinlang̃an po ninyo aco, Elías, sa aking pagding̃ig sa inyong mg̃a sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di lamang may sarili acong mg̃a pananalig. Ng̃uni't lining̃in po ninyo ang isang nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi co ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y tang̃i sa mg̃a iba;—¡masdan ninyo cung sinosino ang humihing̃i ng̃ mg̃a pagbabagong iyan ng̃ mg̃a cautusán! ¡Halos ang lahat ay masasamâng mg̃a tao ó malapit ng̃ mang̃agsisamá!

—Masasamâng tao ó malapit ng̃ magsisamâ; ng̃uni't ¿anó ang dahil at sila'y mg̃a gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa sinugatan sila sa lalong canilang mg̃a pinacamamahal, at ng̃ sila'y huming̃ing tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang maaasahan cung di ang canilang sariling lacás. Datapuwa't nagcacamali po cayo, guinoó, cung ang isip ninyo'y ang masasamang tao lamang ang siyang humihing̃i ng̃ tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa't bayan, sa baháy baháy; uliniguin po ninyo ang mg̃a buntong hining̃ang lihim ng̃ mg̃a magcacasambahay, at maniniwala cayong ang mg̃a casamaang linilipol ng̃ Guardia Civil ay casing lakí rin ó marahil ay maliit pa sa mg̃a casamaang sa tuwi na'y canyang guinagawa. Dahil po ba rito'y ¿ipalalagay nating pawang masasamang mg̃a tao ang lahat ng̃ mg̃a mamamayan? Cung gayo'y, ¿anó't sila'y ipagsasanggalang pa sa mg̃a ibá? ¿bakit hindi lipulin siláng lahat?

—Marahil dito'y may mg̃a ilang camalíang hindi co napagwawari ng̃ayón, marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa, sapagca't sa España, sa Ináng-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at gumagawa ng̃ totoong malalaking mg̃a cagaling̃an.

—Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag, hirang ang mg̃a taong gumaganap ng̃ tungculing iyan; baca caya naman talagáng kinacailang̃an ng̃ España ang Guardia Civil, datapuwa't hindi cailang̃an ng̃ Filipinas. Ang ating mg̃a caugalian, ang anyo ng̃ ating pamumuhay, na lagui ng̃ sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang anó mang ating catuwiran, ng̃uni't canilang lubos na linilimot pagca mayroong anó mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At saPáhiná 403bihin po ninyo sa akin, guinoó; ¿bakit hindi gumaya ang ibang mg̃a nación sa pagtatatag ng̃ Guardia Civil, gayong dahil sa caniláng calapitan sa España'y marahil dapat nilang ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas? ¿Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang mg̃a pagnanacaw at pang̃ang̃agaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang mg̃a panggugulong guinagawa ng̃ mg̃a taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay ng̃ tao at hindi maraming totoo sa mg̃a malalaking pang̃ulong bayan ang nananacsac ng̃ sundang?

Tumung̃ó si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at saca sumagót:

—Kinacailang̃ang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na itó; cung makita co sa aking mg̃a pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang mg̃a daing na iyan, susulat aco sa aking mg̃a caibigan sa Madrid, yamang wala tayong mg̃a diputado (kinacatawan). Samantala'y maniwala po cayong nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ isang hocbong magcaroon ng̃ lacás na walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang macapag-utos.

—Mabuti po iyan, guinoó, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang pamahalaan sa lupaíng ito, ng̃uni't sa icagagaling ng̃ pamahalaa'y hindi dapat nating ipahalata sa bayang siya'y nasasalung̃at sa may capangyarihan. Datapuwa't sacali't gayon ng̃a, cung lalong minamagaling natin ang gumamit ng̃ lacás cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang, dapat sana nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang capangyarihang walang pangpang̃in. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa camay ng̃ mg̃a tao, at mg̃a taong hang̃al, puspos ng̃ mg̃a hidwang hilig, na walang pinag-aralang cagaling̃an, ang catulad ay isang sandata sa mg̃a camay ng̃ isang ulol, na na sa guitna ng̃ caramihang taong walang anó mang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong maniwalang gaya ninyo, na nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ cawaning iyan, datapuwa't hirang̃in sanang magaling ang cawaning iyan, hirang̃in ang lalong may mg̃a carapatan, at sa pagca't lalong minamagaling niya ang siya'y magbigay sa sarili ng̃ capangyarihan sa siya'y bigyáng cusa ng̃ bayan ng̃ capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang marunong siyáng magbigay ng̃ capangyarihan sa sarili.

Marubdob at masilacbó ang pananalita ni Elías; nagniningning ang canyang mg̃a mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang dakilang sandali na hindi pag-imic ng̃ dalawa: tila nananatiling tahimic sa ibabaw ng̃ tubig ang bangcang hindi pinasusulong ng̃ sagwán; dakilang lumiliwanag ang buwan sa Páhiná 404isáng lang̃it na zafir; may ilang ilaw na cumikináng sa dacong malayò sa pampang.

—Pagbabagong utos tungcol sa mg̃a sacerdote,—ang sagót ni Elías, na ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;—humihing̃ing tangkilic ang mg̃a culang palad laban sa....

—¿Nalimutan na bagá ng̃ Filipinas ang canyang cautang̃an sa mg̃a fraileng itó? nalimutan na bagá nila ang hindi maulatang utang na loob sa mg̃a nagligtás sa canilá sa camalian upang sa canila'y ibigay ang pananampalataya, ang mg̃a sa canila'y tumangkilic sa mg̃a calupitan ng̃ mg̃a pinunong bayan? ¡Narito ang casamâan ng̃ hindi pagtuturo ng̃ casaysayan ng̃ mg̃a nangyari sa bayan!

—Guinóo,—ang muling isinagót niyang may catigasan ang tinig;—isinumbát po ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala ng̃ utang na loob, itulot ninyong acóng isá sa mg̃a bumubuô ng̃ bayang iya'y aking ipagsanggalang siya. Ang mg̃a cagaling̃ang guinagawa sa capuwa tao upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailang̃ang gawin ng̃ walang anó mang imbot na capakinabang̃an. Huwag na nating bigyáng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang totoong caraniwan ng̃ sabihing pagcacaawang-gawáng atas sa mg̃a cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan ng̃ mg̃a nangyari), huwag na nating itanong cung anó ang guinawa ng̃ España sa bayang judio na nagbigay sa boong Europa ng̃ isang aclat, ng̃ isáng religión at ng̃ isang Dios; cung anó ang guinawa sa bayang árabe na sa canya'y nagbigay ng̃ cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang religión at siyang sa canya'y pumucaw ng̃ pag-ibig sa dang̃al ng̃ canyang sariling nación, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac na sa boong panahóng siya'y nasacop ng̃ capangyarihan ng̃ mg̃a romano at ng̃ mg̃a godo. Sinasabi po ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya at cami'y iniligtás sa camalian; ¿tinatawag po ba ninyong pananampalataya iyang mg̃a gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong religión iyang pang̃ang̃alacal ng̃ mg̃a correa at mg̃a calmen, tinatawag ba ninyong catotohanan iyang mg̃a himalâ at mg̃a cathâng pinag-ugnay-ugnay na nariring̃ig namin sa araw araw? ¿Itó bagá ang cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailang̃ang papacò sa cruz ang isáng Dios, at gayon ding hindi cailang̃ang tayo'y pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon ng̃ dating may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa't walang kinacailang̃an cung di bigyáng kináng ang pananalig na iya't Páhiná 405pataasin ang halagá ng̃ mg̃a calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking cahi't ipalagay ng̃ malalaking totoo ang mg̃a capintasang magagawa sa ating religión, ng̃ayo'y lalong magaling, gayon man, sa religióng dating sinusunod natin; naniniwala aco't sumasang-ayon, datapuwa't malabis namang napacamahal, sapagca't dahil sa religióng iyang canilang dinala rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religióng iya'y ibinigay natin sa canyang mg̃a sacerdote ang ating lalong magagaling na mg̃a bayan, ang ating mg̃a bukirin at sampo ng̃ ating mg̃a iniimpoc na salapi sa pagbili ng̃ mg̃a sangcap sa pamimintacasi. Sila'y nagdalá rito sa atin ng̃ isang bagay na hanap buhay ng̃ taga ibang lupaín, pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo'y walang cautang̃an ang isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa atin laban sa mg̃a «encomendero», ang maisasagót co sa inyo'y caya tayo'y nahulog sa camay ng̃ mg̃a encomendero'y dahil din sa canila; datapuwa't hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at isang tunay na pagsintá sa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa mg̃a unang misionerong naglacbay sa mg̃a pasigang itó: kinikilala co ang cautang̃ang loob natin sa mg̃a mahal na pusòng iyon; aking nalalamang ng̃ panahóng iyo'y saganà sa España ng̃ bayani sa lahat ng̃ bagay, sa religión, sa política, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa militar. Datapuwa't dahil bagang pawang mg̃a mababait at banal ang mg̃a nunò nila'y ¿ipagpapaubaya na natin ang mg̃a hidwang pagpapalampas ng̃ canilang isip ng̃ mg̃a inapó? Dahil po bagang guinawan tayo ng̃ malaking cagaling̃a'y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawán nila tayo ng̃ isang casamaan? Hindi hinihing̃i ng̃ bayang alisin, ang hinihing̃i lamang ay gawin ang mg̃a pagbabagong utos na cahiling̃an ng̃ mg̃a bagong calagayan at ng̃ mg̃a bagong mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ngayón.

—Sinisintá co ang ating kinamulatang lupang gaya rin ng̃ pagsintáng magagawa po ninyo, Elías; nawawatasan co ng̃ caunti ang inyong hang̃ad, naring̃ig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co, aking inaacalang pinapag-uulap ng̃ caunti ang ating isip ng̃ casilacbuhán ng̃ loob; dito'y hindi nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong útos, na marahil magaling sa mg̃a ibang lupaín.

—¿Diyata po't gayón, guinoó?—ang itinanóng ni Elías, na iniunat ang mg̃a camay sa panglulupaypay;—hindi po ninyo nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong útos, cayo pa namang nagtamó ng̃ mg̃a casacunaan sa inyong mg̃a familia?...

—¡Ah, linilimot co ang aking sariling mg̃a cahirapan at ang tinitingnan co'y Páhiná 406ang capanatagán ng̃ Filipinas, ang mg̃a cagaling̃an ng̃ España!—ang masilacbong itinugón ni Ibarra. Upang manatili ang Filipinas ay kinacailang̃ang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan ng̃ mg̃a fraile ng̃ayón, at sa pakikipag-isá sa España naroroon ang cagaling̃an ng̃ ating bayan.

Natapos ng̃ macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si Elías; malungcót ang canyang pagmumukhà, nawala ang ningning ng̃ canyang mg̃a matá.

—Tunay ng̃ang guinahis at pinasucò ng̃ mg̃a fraile ang lupaíng itó, ¿inaacalà po ba ninyong dahil sa mg̃a fraile caya mangyayaring manatili ang Filipinas?

—Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig ng̃ lahat ng̃ mg̃a sumulat tungcol sa Filipinas.

—¡Oh!—ang biglang naibigcás ni Elías, na biglang binitiwan ng̃ boong panglulupaypay ang sagwán sa loob ng̃ bangcâ;—hindi co acalaing napacaimbí ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. ¿Bakit hindi po pawalang halagahán na ninyo ang baya't ang pamahalàan? ¿Anó po ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalàang cayâ lamang nacapag-uutos ay hindi sa siya'y gumagamit ng̃ dayà, isang pamahalàang hindi marunong magpapitagan dahil sa canyang sariling gawá? ¡Ipatawad po ninyo, guinoó, datapuwa't sa acalà co'y haling at cusang nagpapacamatay ang inyong pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan ng̃ madlâ ang mg̃a gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan ng̃ inyong loob, ¿saán po ibig ninyong ihatid co cayó ng̃ayón?

—Huwag,—ang muling sinabi ni Ibarra;—mag-usap tayo, kinakailang̃ang matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong mahalagá.

—Ipatawad po ninyo, guinoó,—ang sagót ni Elías na umiling;—hindi aco totoong magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahícayat sa paniniwalà; tunay ng̃a't aco'y nag-aral ng̃ caunti, ng̃uni't aco'y isang «indio», alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan ma'y magcuculang tiwalà cayo sa aking mg̃a sinabi. Ang mg̃a nagsaysay ng̃ caisipang laban sa mg̃a sinabi co'y pawang mg̃a castilà, at sa pagca't mg̃a castilà, cahi't sila'y magsalitâ ng̃ mg̃a walang cabuluhán ó cahaling̃án, ang canilang sabihi'y pinapagtitibay ng̃ canilang anyo, ng̃ canilang dang̃al at catungculan at ng̃ canilang pinanggalingáng lahi, caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cayó, na sumisintá sa lupàng inyong tinubuan, cayó na may amáng nagpapahing̃alay sa ilalim ng̃ mg̃a payapang daluyong na ito, cayó na talagáng hinamit, linait at pinag-usig, Páhiná 407gayon ma'y tinataglay ninyo ang ganyang mg̃a caisipán, baga man sa lahat ng̃ inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimulâ na aco ng̃ pag-aalinlang̃an sa aking sariling mg̃a paniniwalà, at aking tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking sasabihin doon sa mg̃a culang palad na isinacamay ng̃ mg̃a tao ang canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nilá sa Dios ó sa canilang mg̃a bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayó'y mag-utos cung saán dapat ihatid co cayó.

—Tumatagos, Elías, hanggang sa aking pusò ang inyong masasaklap na mg̃a pananalità. ¿Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa casamahán ng̃ mg̃a anac ng̃ bayan, caya't marahil hindi co talos ang canilang mg̃a cailang̃an; sa boong camusmusan co'y doon aco natira sa colegio ng̃ mg̃a Jesuita lumaki aco sa Europa, ang mg̃a aclat lamang ang siyang ininumán ng̃ aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong náilathalà ng̃ mg̃a tao: nananatili sa guitnà ng̃ mg̃a dilim ang hindi sinasabi ng̃ mg̃a sumusulat ng̃ mg̃a aclat, ang mg̃a iya'y hindi co alam. Gayon ma'y iniibig cong gaya rin naman ng̃ inyong pag ibig ang ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca't catungculan ng̃ lahat na pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautang̃an ng̃ canyang catauhan at marahil pagcacautang̃an naman ng̃ cahulihulihang pahing̃alayan; hindi lamang sa pagca't ganyan ang itinurò sa akin ng̃ aking ama, cung di naman sa pagca't ang aking ina'y «india», at sapagca't diyan nabubuhay ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod sa rito'y siya'y aking sinisinta, sapagca't siya ang pinagcautang̃an at pagcacautang̃an ng̃ aking ligaya!

—¡At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking casaliwaang palad!—ang ibinulong ni Elías.

—Siyá ng̃â, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo'y sawing palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na madilim ang hináharap na panahón at siya namang nacapangyayari sa anyô ng̃ lacad ng̃ inyong pag-iisip; dahil dito'y hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong mg̃a caraing̃an. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang mg̃a cadahilanan, ang isáng bahagui, ng̃ sa inyo'y mg̃a nangyayari.

—Ibá ang mg̃a pinanggaling̃an ng̃ mg̃a sacunâng nangyari sa akin; cung matanPáhiná 408tô cong cahi't caunti'y pakikinabang̃an, sasaysayin co ang mg̃a nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co inililihim ay marami na ang nacatatalastas.

—Baca cayâ sacali'y cung mapagtanto cô ang mg̃a bagay na iya'y magbagong isipan acó.

—Cung gayon, guinoó, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalitâ, ang aking dinaanang buhay.

ANG MAG-ANAK NI ELIAS.

«May anim na pung taón na ng̃ayóng nananahan ang aking nunòng lalaki sa Maynila, at naglílingcod na «tenedor de libros» sa bahay ng̃ isáng mang̃ang̃alacal na castilà. Batang-batà ng̃ panahóng iyon ang aking nunòng lalaki may asawa at may isáng anác na lalaki. Isáng gabi, hindi maalaman cung anó ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apóy sa boong bahay at sa ibáng maraming mg̃a calapit. Hindi mabilang ang halagá ng̃ mg̃a natupoc at nawalà, hinanap ang may sála, at isinumbóng ng̃ mang̃ang̃alacal ang aking nunò. Nawaláng cabuluhán ang canyáng pagtutol, at palibhasa'y dukhâ at hindi macapagbayad sa mg̃a balitàng abogado, siya'y hinatulang palùin sa hayág at ilibot sa mg̃a daan sa Maynilà. Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itóng pang-imbí, na tinatawag ng̃ bayang cabayo y vaca, na macalilibong higuit sa camatayan ang casamâan. Ang aking nunò, na tinalicdan ng̃ lahat, liban na lamang sa canyang batà pang asawa, ay iguinapos sa licod ng̃ isáng cabayo, na sinusundan ng̃ caramihang malulupit at pinalò sa bawa't pinagcacacurusan ng̃ dalawáng daan, sa haráp ng̃ mg̃a taong canyang mg̃a capatíd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isáng Dios ng̃ capayapàan. Nang mabusóg na ng̃ culang palad, na magpacailan ma'y imbi na't walang capurihán, ang panghihiganti ng̃ mg̃a tao, sa pamamag-itan ng̃ canyang dugô, ng̃ mg̃a pahirap na guinawâ sa canya at ng̃ canyang mg̃a pagsigáw, kinailang̃ang cunin siya sa ibabaw ng̃ cabayo, sapagca't hinimatáy, at maano na sanang namatáy na ng̃â ng̃ pátuluyan! Sa isá riyan sa mg̃a pinacahayop na calupitán, siya'y pinawalán; nawaláng cabuluháng mamanhic sa baháy-baháy, bigyán ng̃ gáwain ó ng̃ limós ang asawa niyang ng̃ panahóng iyo'y buntís, at ng̃ canyang maalagaan ang asawang may sakít at ang cahabaghabag na anác. Sino ang magcacatiwala sa asawa ng̃ isáng lalaking mánununog at inimbí. Napilitan ng̃â ang babaing calacalin ang canyáng catawan!»

«Oh, huwag cayóng mabahalà! ang pang̃ang̃alacal sa catawan niya'y hindi na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyáng asawa; napugPáhiná 410náw ng̃ lahát ang capurihá't ang cahihiyan. Gumalíng ang lalaki sa canyáng mg̃a súgat at naparito at nagtagong casama ang canyáng asawa't anác na lalaki sa mg̃a cabunducan ng̃ lalawigang itó. Nang̃anac dito ang babae ng̃ isáng latánglatáng sanggol at puspos ng̃ mg̃a sakit, na nagcapalad na mamatáy. Nanahán pa sila ritong may iláng buwán, sacdál ng̃ carukhâan, hiwaláy sa lahát ng̃ tao, kinapopootan at pinang̃ing̃ilagan ng̃ lahát. Nang hindi na matiis ng̃ aking nunò ang gayóng lubháng carukhâan, at palibhasa'y hindi niyá taglay ang catapang̃an ng̃ loob ng̃ canyáng asawa, siyá'y nagpacamatáy, sa waláng casíng laking samâ ng̃ canyáng loob ng̃ makita niyang may sakit at waláng sumaclolo't mag-alaga. Nabulóc ang bangcáy sa matá ng̃ anác na lalaking bahagyâ na lamang macapagalaga sa may sakít na ina, at ang casamâan ng̃ amóy ang siyáng nagcánulo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babae't hinatúlang magdusa, dahil sa canyáng hindi pagbibigay alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siyá ang pumatáy sa canyáng asawa, sapagca't anó ang hindi gagawin ng̃ asawa ng̃ isáng imbí, na pagcatapos ay nagbilí ng̃ canyáng catawan. Cung manumpa'y caniláng sinasabing nanunumpâ ng̃ hindi catotohanan, cung tumang̃is ay sinasabing siya'y nagsisinung̃aling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios. Gayón ma'y lining̃ap din siyá, hinintáy munang siya'y macapang̃anac bago palùin: talos po ninyóng inilalaganap ng̃ mg̃a fraile ang capaniwalaang sa pamamag-itan ng̃ palò lamang mangyayaring makipanayam sa mg̃a «indio»; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin.»

«Sa ganitóng cahatulán sa isáng babae, canyáng susumpâin ang araw ng̃ pagsilang sa maliwanag ng̃ canyáng anác, bagay na bucód sa pagpapahaba ng̃ pagpapahirap ay pagsira sa mg̃a damdamin ng̃ isáng iná. Sa casamâang palad maluwalhating nang̃anac ang babae, at sa casamâan ding palad ang sanggól na lalaki ay ipinang̃anac na matabâ. Nang macaraán ang dalawáng buwá'y guinanap ang parusang hatol ng̃ boong catuwâan ng̃ loob ng̃ mg̃a tao, na sa ganitóng paraa'y inaacalà nilang gumaganap ng̃ caniláng catungculan. Sapagca't wala na siyáng catiwasayan sa mg̃a gubat na itó'y tumacas siya't tinung̃o na canyáng dalá ang canyáng dalawáng anác na lalaki, ang caratig na lalawigan, at diyá'y nabuhay siláng tulad sa mg̃a halimaw: nang̃apopoot at kinapopootan. Ang pang̃anay sa dalawáng magcapatíd, na nacatatandà ng̃ maligayang camusmusan niyá, sa guitnâ ng̃ gayóng pagcálakilaking carukhâan, pagdaca'y nagtulisán, pagcacaroon ng̃ lacás. Hindi nalao't ang pang̃alang Páhiná 411mabang̃is ni Bálat ay cumalat sa magcabicabilang lalawigan, naging laguím ng̃ mg̃a bayan, sa pagca't sa canyáng panghihiganti'y nagsasabog ng̃ dugô't tinutupoc ang bawa't maraanan. Ang pinacabatà na may catutubòng magaling na pusò'y sumangayon sa canyáng capalaran at caimbihán sa tabí ng̃ canyáng ina; nang̃abubuhay silá sa inihahandóg ng̃ cagubatan, nang̃agdadamit silá ng̃ mg̃a basahang sa canilá'y inihahaguis ng̃ mg̃a nang̃aglálacad; nawalâ na sa babaeng iyón ang canyáng sariling pang̃alan at siyá'y nakikilala lamang sa mg̃a pamagát na delingkente (delincuente, nagcasala), patutot at binugbog; ang lalaking iyó'y nakikilala lamang sa tawag na anác ng̃ canyáng iná, sapagca't sa catamisan ng̃ canyáng asal ay hindi pinaniniwalaang siya'y anác ng̃ manununog at sapagca't ang sino ma'y dapat mag-alinlang̃an sa cabutihan ng̃ ugali ng̃ mg̃a indio. Sa cawacasa'y nahulog ang bantog na si Bálat sa capangyarihan ng̃ justicia, na siyáng sa canyá'y huming̃i ng̃ mahigpit na pagbibigay súlit ng̃ canyáng mg̃a guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang iyáng magturo cay Bálat ng̃ cagaling̃an ng̃ isáng umagang hanapin ng̃ batang capatíd ang canyáng iná, na napasagubat upang mang̃uha ng̃ cábuti at hindi pa umuuwi, canyáng nakitang nacatimbuwang sa lupà, sa tabi ng̃ daan, sa lilim ng̃ isáng punò ng̃ búboy, nacatihayâ, tirik ang mg̃a matá, nacatitig, naninigas ang mg̃a daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nitó'y may nakikitang mg̃a bahid ng̃ dugô. Naisipan ng̃ binatàng tuming̃alà at sundán ng̃ matá ang tinititigan ng̃ bangcáy, at nakita niyang sa isáng sang̃á'y nacasabit ang isáng buslô at sa loob ng̃ buslô'y ang marugông ulo ng̃ canyang capatid!»

—«Ganyán din marahil ang bigláng sinabi ng̃ aking amá,—ang ipinagpatuloy ni Elías ng̃ boong calamigán ng̃ loob.—Pinagputolputol ng̃ mg̃a tao ang manghaharang at inilibíng ang catawán, ng̃uni't ang mg̃a sangcáp ng̃ catawá'y canilang isinabog at ibinitin sa ibá't ibáng mg̃a bayan. Sacali't cayó po'y macapaglacbay isáng araw mula sa Kalamba hanggáng sa Santo Tomás, masusumpung̃an pa po ninyó ang cahoy ng̃ duhat na pinagbitinan at kinabulucán ng̃ isáng hità ng̃ aking amaín; sinumpâ ang cahoy na iyan ng̃ Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi namumung̃a. Gayón din ang caniláng guinawa sa mg̃a ibáng sangcáp ng̃ catawan, ng̃uni't ang ulo, ang ulo na siyáng pinacamabuting sangcáp ng̃ Páhiná 412tao, na siyáng lalong madalíng kilalanin cung cangino, ang ulong iya'y isinabit sa harapán ng̃ dampà ng̃ iná!»

—«Naglagalág ang binatang tulad sa isáng sinumpâ»,—ang ipinagpatuloy ni Elías,—naglagalág sa bayán-bayán, sa mg̃a bundóc at mg̃a caparang̃an, at ng̃ inaacalà na niyáng sa canya'y wala nang macacakilala, ay pumasoc siyáng manggagawà sa isáng mayamang tagá Tayabas. Ang canyáng casipagan, ang catamisan ng̃ canyáng asal ang nacahicayat na siya'y caguiliwan ng̃ lahat ng̃ hindi nacatatalós ng̃ unang pamumuhay niyá. Sa catiyagaan niyá sa paggawa at sa pagtitipid, nacatipon siyá ng̃ caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niyá ang malakíng carukhaan at siya'y bata, nag-acalang magcamít namán ng̃ ligaya. Ang canyáng cagandahang lalaki, ang canyáng cabataan at ang canyáng pagca may cauntíng cáya ang siyáng nang̃acaakit na siyá'y ibiguin ng̃ isáng dalaga sa bayan, ng̃uni't hindi siyá macapang̃ahas na ipakiusap sa mg̃a magulang nitó na sa canya'y ipacasal, sa canyáng pang̃ang̃anib na baca mapagtuntón ang buhay niyá ng̃ una. Datapuwa't naraig silá ng̃ capangyarihan ng̃ sintá, caya't capuwa silá nagculang sa canicaniláng catungculan. Upáng mailigtás ng̃ lalaki ang capurihán ng̃ babae, pinang̃ahasán ang lahat, namanhic siyá sa mg̃a magulang upang sa canyá'y ipacasal ang canyáng caisáng dibdíb, dahil dito'y hinanap ang mg̃a casulatan ng̃ canyáng pagcatao, at ng̃ magcagayo'y napagsiyasat na lahát; palibhasa'y mayaman ang amá ng̃ dalaga, nasundûang pag-usiguin ng̃ mg̃a hucóm ang lalaki, na hindi nag-acala man lamang na magsanggalang, inamin ang lahát ng̃ sumbóng na laban sa canyá, at siya'y nagdusa sa bilanggûan. Nang̃anác ang babae ng̃ isáng sanggól na lalaki at isáng sanggól na babae, na capuwa inalagaan ng̃ lihim, saca pinapaniwala ang mg̃a batàng itóng namatáy na ang caniláng amá, bagay na hindi mahirap gawín, sapagca't caniláng nakita ang pagcamatay ng̃ caniláng iná, ng̃ panahóng silá'y musmós pa, bucod sa hindi nilá naiisip ang pag-uusisa ng̃ canilang pinanggalingan. Palibhasa'y mayaman ang aming nunòng lalaki, totoong maligaya ang aming camusmusán; ang capatíd cong babae't aco'y magcasama camíng nag-aral, nag-iibigan camí niyang pag-iibigang mangyayari lamang sa magcapatíd na cambál na walang ibáng nakikilalang ibáng bagay na pag-ibig. Batang batà pa aco'y nag-aral na sa colegio ng̃ mg̃a jesuita, at nag-aral namán sa Concordia at doon itinirá ang aking capatíd na babae, sa hang̃ad Páhiná 413na huwag camíng lubháng magcahiwalay. Nang matapos ang aming caunting pag-aaral, sapagca't wala camíng hinahang̃ad cung di magpasaca ng̃ lupa, umuwi camí sa aming bayan upang aming tanggapín ang aming mána sa aming nunòng lalaki. Malaonlaón ding nanatili camí sa pamumuhay sa caligayahan, ng̃uming̃iti sa amin ang panahóng hinaharáp, marami camíng mg̃a alila, nag-áaning magalíng ang aming mg̃a halamanan at hindi na malalaó't mag-aasawa ang aking capatíd na babae sa isáng binatang canyáng pinacasisintá at siya'y tinutumbasan ng̃ gayón ding pag-ibig. Dahil sa pagcacaalit bagay sa salapi, at dahil namán sa ugali co ng̃ mg̃a panahóng iyóng may pagcamapagmataás, kinasusuklaman acó ng̃ isá cong camag-ánac na malayò, isinurot sa aking isáng araw ang totoóng malabò cong pagsilang sa maliwanag, ang imbí cong pinanggaling̃ang mg̃a magulang. Acala co'y yao'y pawang paratang lamang, caya't hining̃i cong bigyáng liwanag ang gayóng paglaít; muling nabucsán ang libing̃ang kinahihimlayan ng̃ gayóng caraming mg̃a cabulucán, at lumabas ang catotohanan upáng aco'y bigyáng cahihiyán. Nang lalong malubós ang casaliwaáng palad, malaon ng̃ panahóng camí'y may alilang isáng matandang lalaki, na pinagtitiisán ang lahat cong mg̃a cahaling̃ang pita at ayaw camíng iwan cailan man, at nagcacasiyá na lamang tumang̃is at humibik sa guitna ng̃ mg̃a paglibac ng̃ ibáng mg̃a lingcod namin. Hindi co maalaman cung bakit napagsiyasat ng̃ aking camag-anac; datapuwa't ang nangyari'y tinawag ng̃ justicia ang matandang itó, at pinag-utusang sabihin ang catotohanan; ang matandang lalaki paláng aming alila'y siyáng aming amá, na áayaw humiwaláy sa canyáng sintáng mg̃a anác, at ang matandang iyó'y hindi mamacailáng aking pinahirapan. Napugnáw ang aming ligaya, tinalicdán co ang aming cayamanan, nawalan ng̃ pacacasalang casintahan ang capatíd cong babae, camíng magcapatíd at ang aking amá'y iniwan namin ang bayan, upang pumaroon sa alin mang lupaín. Ang pagcaalam na siya'y nacatulong sa aming casaliwaang palad ang nacapagpaicli ng̃ buhay ng̃ matandang lalaki, na siyáng sa aki'y nagpaunawa ng̃ lahat ng̃ casakitsákit na mg̃a nangyari ng̃ mg̃a panahóng nagdaán. Nang̃ulila caming magcapatid.

«Tumang̃is ng̃ di sapala ang capatíd co, ng̃uni't sa guitna ng̃ gayóng caraming mg̃a casaliwaang palad na bumugsô sa ibabaw namin, hindi niyá nalimutan ang canyáng sintá. Hindi dumaíng at hindi umimíc ng̃ canyáng nakita ang pagaasawa sa ibáng babae ng̃ canyáng dating catipanan, at aking nakitang untiunting Páhiná 414nagkasakít ang aking kapatíd, na hindi co mangyaring mabigyáng alíw. Nawala siyá isáng araw; nawaláng cabuluhán ang sa canya'y aking paghanap sa lahát ng̃ panig, nawaláng cabuluhán ang aking pagtatanóng tungcol sa canyá, hanggáng sa ng̃ macaraan ang anim na buwa'y aking nabalitaang ng̃ mg̃a araw na iyón, ng̃ humupa ang paglaki ng̃ dagatan, ay nasumpung̃an sa pasigan ng̃ Calamba sa guitna ng̃ isáng palayan, ang bangcáy ng̃ isang dalaga, na nalunod ó pinatáy na cusa; ayon sa sabiha'y may isáng sundang na nacatarac sa canyáng dibdib. Ipinalathala sa mg̃a calapit bayan ng̃ mg̃a punò sa bayang iyón, ang gayóng nangyari; sino ma'y waláng humaráp upáng hing̃in ang bangcáy, at wala namáng nawáwalang sino mang dalaga. Ayon sa mg̃a tandáng sinabi sa akin, pagcatapos, sa pananamít, sa mg̃a hiyas, sa cagandahan ng̃ canyáng mukhâ at sa lubháng casaganaan ng̃ canyáng buhók, aking napagkilalang iyón ang aking cahabaghabag na capatíd na babae. Mula niyó'y naglálagalag acó sa mg̃a iba't ibáng lalawigan, manacanaca acóng pinararatang̃an, ng̃uni't hindi co pinápansin ang mg̃a tao at ipinagpapatuloy co ang aking paglácad. Itó ang maclíng casaysayan ng̃ mg̃a nangyari sa akin, at ang casaysayan ng̃ mg̃a paghatol ng̃ mg̃a tao.»

—Naniniwaniwala acóng hindi po cayó nalilihis sa catuwiran—ang ibinulóng ni Crisóstomo, sa inyóng pananalitang dapat pagsicapan ng̃ justicia ang paggawa ng̃ magalíng sa pagtumbás sa magagandang gawa, at gayón din ang pagtuturo sa mg̃a nagcacasalang tao sa paggawa ng̃ masama. Ang nacahahadlang lamang ... ay itó'y hindi mangyayari, isáng hang̃ad na hindi mangyayaring masunduan; sa pagca't saang cucuha ng̃ lubháng maraming salapi, ng̃ lubháng maraming mg̃a bagong cawaní?

—¿At anó ang capapacanan ng̃ mg̃a sacerdote, na ipinagtatalacan ang caniláng tungculing maglaganap ng̃ capayapaan at pag-ibig sa capuwa tao? ¿Diyata't lalong ikinararapat ang basain ng̃ tubig ang ulo ng̃ isáng sanggól, pacanin itó ng̃ asín, cay sa pucawin sa marilím na budhi ng̃ isáng masámang tao iyang maningning na ilaw na bigay ng̃ Dios sa bawa't tao upang hanapin ang canyáng cagaling̃an? ¿Diyata't lalong pag-ibig sa capuwa tao ang alacbayán ang isáng may salang bibitayin, cay sa siyá'y alalayan sa paglacad sa mataríc na landás na pagtalicód sa mg̃a pang̃it na caugalian at pagtung̃o sa magagandáng caasalán? ¿Hindi po ba nagcacagugugol sa pagbabayad sa mg̃a tictíc, sa mg̃a verdugo at sa mg̃a Páhiná 415guardia civil? Itó po, bucod sa cahalayhalay, pinagcacagugulan din ng̃ salapi.

—Caibigan co, cayó ó acó man, cahi't ibiguin nati'y hindi natin masusunduan.

—Tunay ng̃a, sacali't tayo'y nag-iisa, wala tayong magágawa; ng̃uni't inyóng ariing sariling inyó ang catuwiran ng̃ bayan, makipanig po cayó sa bayan, pakinggán ninyó ang canyáng cahing̃ian, magbigáy ulirán cayó sa mg̃a ibá, ipakilala ninyó cung anó ang tinatawag na bayang kinaguisnan!

—¡Hindi mangyayari! hindi co magágawa cailán man ang patnugutan ang caramihang tao upang camtán sa sápilitan ang bagay na hindi inaacala ng̃ pámahalaang capanáhunan ng̃ ibigay, ¡hindi! At cung sa alín mang araw ay makita cong may sandata ang caramihing iyán, aanib acó sa pámahalaan at ng̃ silá'y aking bacahin, sa pagcá't hindi co ipalálagay na aking bayan ang mg̃a mangguguló. Hináhang̃ad co ang canyáng cagaling̃an, caya nagtayô acó ng̃ isáng bahay-paaralan; hinahanap co ang canyáng cagaling̃an sa pamamag-itan ng̃ pagpapaaral, sa mahinahong untiunting pagsulong ng̃ dunong, walang daan cung walang liwanag.

—¡Ng̃uni't waláng calayaan namán cung waláng pakikihamoc!—ang sagót ni Elías.

—Ng̃ayó't cung walang calayaa'y walang liwanag,—ang muling itinutol ng̃ piloto ng̃ maalab na pananalita;—sinabi po ninyóng hindi malaki ang pagcakilala ninyó sa inyóng mg̃a cababayan; naniniwala acó. Hindi po ninyó nakikita ang paghahanda sa pagbabaca, hindi ninyó nakikita ang dilím sa dacong paliguid; nagpasimula ang paghahamoc sa pagmamatuwiran upang magcaroón ng̃ wacás sa paglalabanán sa lupa na maliligò ng̃ dugô; náriring̃ig co ang tinig ng̃ Dios, ¡sa aba ng̃ mag-acalang lumaban sa canya! ¡hindi iniucol sa canila ang pagsulat ng̃ Historia!

Nag-ibáng anyô si Elías; nacatindig, nacapugay, may anyóng hindi caraniwan ang mukha niyáng mabayaning liniliwanagan ng̃ buwán. Ipinagpág ang canyáng malagóng buhóc, at nagpatuloy ng̃ pananalita:

—¿Hindi po ba ninyó nakikita't gumiguising na ang lahát? Tumagál ng̃ iláng Páhiná 416daáng taón ang pagcacatulog, ng̃uni't pumutóc ang lintic isáng araw, at sa paninirà ng̃ lintic ay pumucaw ng̃ buhay; buhat niyó'y ibáng mg̃a hilig ang pinagpápagalan ng̃ mg̃a isip, ang mg̃a hilig na itó na ng̃ayó'y nang̃agcacahiwalay, mang̃agcacalakiplakip isáng araw na ang Dios ang siyáng mamamatnugot. Hindi nagculang ang Dios sa pagsaclólo sa mg̃a ibáng bayan; hindi rin magcuculang ang saclolong iyan sa bayan natin; ang catuwiran niya'y siyang catuwiran ng̃ calayàan!

Isang dakilang catahimican ang siyáng sumunód sa ganitóng mg̃a salita. Samantala'y lumálapit ang bangcâ sa pasigan sa hindi naiinong pagsusulong ng̃ mg̃a alon. Si Elías ang naunang sumira ng̃ gayóng hindi pag-iimican.

—¿Anó po ang sasabihin co sa mg̃a nag-utos dito sa akin?—ang tanóng, na nagbago ng̃ anyô ng̃ tinig.

—Sinabi co na po sa inyó; na dináramdam co ang caniláng calagayan, ng̃uni't silá'y mang̃aghintáy, sa pagca't hindi nagágamot ang mg̃a sakít ng̃ capuwa mg̃a sakít, at sa casaliwaan nating palad ay tayong lahat ay may casalanan.

Hindi na muling sumagót si Elías, tumungó, nagpatuloy ng̃ pagsagwán, at ng̃ dumating sa pampáng ay nagpaalam cay Ibarra ng̃ ganitóng sabi:

—Pinasasalamatan co po cayó, guinoó, sa inyóng pahihinuhod sa aking pakiusap; hinihing̃i co sa icagagaling ninyóng sa haharaping panahó'y aco'y inyóng limutin at huwag ninyóng kilalanin acó sa anó mang calagayang aco'y inyóng másumpong.

At pagcasabi nitó'y mulíng pinalacad ang bangcâ, at sinagwanáng ang tung̃o'y sa isáng gubat sa pasigan. Samantalang guinagawa ang mahabang pagtawid ay nanatili sa hindi pag-imic; tila mandin wala siyáng namamasdan cung di ang libolibong mg̃a diamante na kinucuha't ibinabalic ng̃ canyáng sagwán sa dagatan at doo'y talinghagang nang̃awáwala sa guitna ng̃ mg̃a bugháw na alon.

Sa cawacasa'y dumating; lumabás ang isáng tao sa casucalan at lumapit sa canyá.

—Sabihin mong gaganap si Elías ng̃ canyáng pang̃acò, sacali't hindi mamatáy muna,—ang isinagót ng̃ boong calungcutan.

LI.

MGA PAGBABAGO.

Malungcót at puspós ng̃ pang̃amba ang mahihiing si Linares; bagong catatanggáp niya ng̃ sulat ni doña Victorina, na ganitó ang sabi:

«Minamahal cong pinsan; ibig cong magcaroon ng̃ balita sa iyo sa loob ng̃ tatlóng araw, cung pinatáy ca na ng̃ alperes ó icaw ang pumatáy sa canyá ayaw acong lumampás ang isá man lamang araw na hindi tumátanggap pa ang hayop na iyán ng̃ ucol na parusa sacali't lumampás ang taning na iyán at hindi mo pa siyá hinahamon ng̃ patayan sasabihin co cay Don Santiago na cailán man ay hindi ca naguiguing secretario, ni hindi ca nacapagbibiro cay Canovas ni hindi ca nacacasama sa pagliliwaliw ng̃ general Arseño Martines sasabihin co cay Clarita na pawang casinung̃aling̃ang lahát at hindi catá bibigyan cahi't isáng cuarta ng̃uni at cung hamunin mo siya ipinang̃ang̃aco co sa iyo ang bawa't iyong maibigan caya ng̃a tingnan mo cung hamunin mo siyá at ipinagbibigay alam co sa iyo na hindi acó papayag ng̃ mg̃a pagtalilis at mg̃a dahidahilan.

Mabigát ang bagay na iyón: kilalá ni Linares ang ugali ni doña Victorina at nalalaman niyá cung hanggang saan ang magágawa; cung pakiusapan siyá ng̃ nauucol sa catuwira'y tulad sa cung magsaysay ng̃ nauucol sa calinisan ng̃ puri't pakikipag capuwa-tao sa isáng carabinero ng̃ Hacienda, pagca talagang may pacay na macakita ng̃ contrabando sa lugar na tunay na wala; ang mamanhic ay waláng cabuluhán, magdaya'y lalo ng̃ masamá; wala na ng̃ang sucat pagpapaliiran cung hindi maghamón ng̃ away.

—Ng̃uni't ¿paano?—ang sinasabing nagpaparoo't paritong mag-isá;—cung salubung̃in acó ng̃ masasamang pananalita? ¿cung ang canyáng asawa ang aking maratnan? ¿sino caya ang macaiibig magpadrino sa akin? ¿ang cura? ¿si capitan Tiago? ¡Sinusumpa co ang oras ng̃ aking pagsunod sa canyang mg̃a hatol! ¡Daldál! ¿Sino ang pumipilit sa aking acó'y maghambóg, magsabi ng̃ mg̃a cabulastugán, magpaPáhiná 418kita ng̃ mg̃a cayabang̃an! anó ang sasabihin sa akin ng̃ guinoóng dalagang iyán ...? Dinaramdam co ng̃ayón ang paguiguing secretario co ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro!

Sumásaganitóng malungcót na pakikipagsalitaan sa sarili ang mabait na si Linares ng̃ dumating si pari Salví. Ang catotohana'y lalo ng̃ payát at namumútla ang franciscano cay sa dati, ng̃uni't nagníningning sa canyáng mg̃a matá ang isáng tang̃íng liwanag at sumusung̃aw sa canyáng mg̃a labi ang isáng cacaibáng ng̃itî.

—¿Guinoong Linares, lubós naman ang pag-iisá ninyó?—ang ibinati at saca tumung̃o sa salas, na sa mg̃a nacasiwang na pintô nito'y tumatacas ang iláng tinig ng̃ piano.

Dumating si capitang Tiago sa sandali ring iyón, humalic ng̃ camáy sa cura, kinuha niyá ang dalá nitóng sombrero at bastón ng̃uming̃iting mabaít na mabaít.

—¡Pakinggán ninyó, pakinggan ninyó!—ang sabi ng̃ curang papasóc sa salas, na sinúsundan ni Linares at ni capitan Tiago;—may dalá acóng magagalíng na balita na aking sasabihin sa lahát. Tumanggáp acó ng̃ mg̃a sulat na galing sa Maynilà, na pawang nagpapatibay ng̃ sulat na dinalá sa akin cahapon ni guinoóng Ibarra ..., sa macatuwíd, don Santiago, ay wala na ang nacaháhadláng.

Si María Clara, na nacaupò sa piano sa guitnâ ng̃ canyang dalawáng caibigang babae, umanyóng titindig, datapuwa't kinulang siyá ng̃ lacás at muling naupô. Namutlâ si Linares at tinitigan si capitang Tiago na ibinabà ang mg̃a matá.

—Untiunting totoóng kinalúlugdan co ang binatang iyan,—ang ipinagpatuloy ng̃ cura; ng̃ una'y masamà ang aking pagcápalagay sa canyá ..., may cauntíng cainitan ang ulo, ng̃uni't lubháng marunong umayos ng̃ canyáng mg̃a pagcuculang, na anó pa't hindi mangyaring macapagtaním sa canyá ang sino man. Cung di ng̃a lamang si padre Dámaso'y....

At tinudlà ng̃ cura ng̃ matuling pagsulyáp si María Clara, na nakikinig ng̃uni't hindi inihihiwalay ang mg̃a mata sa papel ng̃ música, bagá man siya'y lihim na kinucurot ni Sinang, na sa gayóng paraa'y sinásaysay ang canyáng catuwâan; sumayaw sana siya cung silá'y nag-íisá.

—Opo, si padre Dámaso, ang sinabi,—ang ipinagpatuloy ng̃ cura, na hindi inihihiwalay ang ting̃ín cay María Clara,—na palibhasa'y ... inaama sa binyág, hindi niyá maitutulot ... ng̃uni't sa cawacasan, inaacala cong huming̃ing tawad sa canyá si guinoong Ibarra, bagay na hindi co pinag aalinlang̃anang magcacahusay-husay na lahát.

Nagtindíg si María Clara, nagsabi ng̃ isáng dahilán at pumasoc sa canyáng cuarto, na si Victoria ang casama.

—¿At cung hindi siyá patawarin ni padre Dámaso?—ang marahang tanóng ni capitang Tiago.

Cung magcagayo'y ... si María Clara ang macacaalam ... si padre Dámaso ang canyáng amáng caluluwa: ng̃uni't inaacala cong sila'y magcacáwatasan.

Nang sandalíng yaó'y napakinggán ang yabág ng̃ mg̃a paglacad at sumipot si Ibarra, na sinusundan ni tía Isabel; ibá't ibáng mg̃a damdamin ang napucaw ng̃ pagdating niyáng iyón. Bumati ng̃ boong guiliw cay capitang Tiago, na hindi maalaman cung ng̃ing̃itî ó iiyac, bumati cay Linares ng̃ isáng malaking pagyucód ng̃ ulo. Nagtindíg si fray Salví at iniabot sa canyá ang camáy ng̃ boong pagliyag, na anó pa't hindi napiguilan ni Ibarra ang isáng ting̃ing nagpápahalatâ ng̃ malakíng pagtatacá.

—Huwág po cayóng magtacá,—ani fray Salví;—ng̃ayón-ng̃ayón lamang ay pinupuri co cayó.

—¿Saán ca doroon sa boong maghapon?—ang itinanóng ni Sinang, sa canyang pananalitang musmós;—tumátanong cami sa aming sarili at aming sinasabi sa amin din: ¿Saán caya naparoon ang caluluwang iyáng tinubós sa Purgatorio? At bawa't isá sa ami'y nagsasabi ng̃ ibá't ibáng bagay.

—Hindi, iya'y isáng lihim, ng̃uni't sasabihin co sa iyó cung tayo tayo lamang. Ng̃ayó'y sabihin mo sa akin cung saán ca doroon, upang maalaman co cung sino sa amin ang nacahulà.

—Hindi, iyá'y isá rin namang lihim, ng̃uni't sasabihin co sa iyo cung tayo tayo na lamang, sacali't itutulot ng̃ mg̃a guinoóng itó.

Páhiná 420Hinila ni Sinang si Crisóstomo sa isáng dulo ng̃ salas: natutuwâ siyáng mainam na canyáng mapagtátalos ang isáng lihim.

—Sabihin mo caibigan sa akin, ang tanóng ni Ibarra;—¿nagagalit pa si María sa akin?

—Aywán co, ng̃uni't ang wica niyá'y magalíng pa raw na siyá'y iyóng limutin na, at bago umiiyac. Ibig ni capitang Tiagong siyá'y pacasal sa guinoóng iyón, at gayón din si parì Dámaso, ng̃uni't hindi siyá nagsasabi ng̃ oo ó aayaw. Ng̃ayóng umaga, ng̃ icaw ay ipinagtatanong namin, at sinasabi cong ¿baca nang̃ing̃ibig na sa ibá? sumagót siyá sa aking: ¡cahimanawari! at saca umiyác.

—¿Cayó lamang dalawá?—ang tanóng ni Sinang, na pinapagcunót ang mg̃a kilay at siyá'y tinitigan.

—Hindi naman lubós camíng dalawá lamang; ng̃uni't huwag sanang náhaharap iyón.

—Bucas, pumaroon ca sa bahay ng̃ maaga. Aayaw si Maríang mag-isá cailan man, sinasamahan namin siyá; isáng gabi'y natutulog si Victoria sa canyáng siping, at sa isáng gabí namá'y acó; bucas ay sa akin tamà ang pagsama sa canyá. Ng̃uni't pakinggán mo, ¿at ang lihim? ¿Yayáo ca nang hindi mo pa sinasabi sa akin ang lalong pang̃ulo?

—¡Siya ng̃a naman palá! doon acó doroon sa Los Baños, mamímili acó ng̃ niyóg, sa pagca't ibig cong magtayô ng̃ isáng gáwaan; ang iyong tatay ang aking mácacasama.

—¿Walâ na ba cung di iyán lamang? ¡Nacú ang isáng lihim!—ang bigláng sinabi ni Sinang ng̃ malacás, na ang anyô'y ang sa narayaang magpapatubô; ang boong isip co'y....

—¡Mag-ing̃at ca! ¡hindi co itinutulot sa iyóng iwatawat mo ang lihim na iyán!

—At hindi co naman ibig—ang isinagót ni Sinang na pinapang̃ulubot ang ilóng.—Cung isáng bagay man lamang na may caunting cahulugán, marahil masabi Páhiná 421co pa sa aking mg̃a caibigang babae; datapuwa't ¡pamimilí ng̃ mg̃a niyóg! ¡mg̃a niyóg! ¿sino ang macacaibig macaalam ng̃ tungcól sa niyóg?

At nagdalidali ng̃ mainam na pagyáo at paghanap sa canyáng mg̃a caibigang babae.

Nagpaalam si Ibarra ng̃ macaraán ang iláng sandali, sa pagca't canyáng nakitang walang salang pápanglaw ang pagpupulong na iyón; maasim na matamis ang pagmumukhâ ni capitang Tiago, hindi umiimic si Linares at nagmámasid, ang curang nagpapacunuwaring nagágalac ay nagsasalitâ ng̃ mg̃a cacaibáng bagay. Hindi na mulíng lumabás ang alin man sa mg̃a dalaga.

LII.

ANG SULAT NG̃ MG̃A PATAY AT ANG MG̃A ANINO.

Itinatagò ang buwan ng̃ madilím na lang̃it; wináwalis ng̃ malamig na hang̃ing palatandâan ng̃ pagdating ng̃ Diciembre ang iláng dahong tuyô at ang alabóc sa makipot na landas na patung̃ó sa libing̃an.

—Hindî, nalalaman mo ng̃ siyá'y may ugaling cacaibá at maing̃at; ng̃uni't inaacalà cong siyá'y cacampí natin; iniligtás ni don Crisóstomo ang canyáng buhay.

—Caya acó pumayag,—anáng unang tinig;—¡ipinagágamot ni don Crisóstomo ang aking asawa sa bahay ng̃ isáng médico sa Maynilà! Acó ang nacacaalam ng̃ convento upang makipagliwanag sa cura ng̃ aming pautang̃an.

—At camí naman ang nacacaalam ng̃ cuartel, at ng̃ masabi namin sa mg̃a civil na may mg̃a anác na lalaki ang aming amá.

—Limá, cainaman na ang limá. Maguiguing dalawampo raw cami,—anáng alilà ni don Crisóstomo.

Namamasid sa nag-aagaw ng̃ dilim at liwanag ang pagdating ng̃ isáng anino na marahang lumalacad na ang bacod ang siyáng tinútunton; manacánacang humíhintô na para mandíng lumíling̃on.

At may dahil ng̃a namán. Sa dacong hulihán, na may dalawampong hacbang ang puwang, may sumusunod na isá pang anino, lalong malakí at tila mandín lalò pang anino cay sa náuna: totoong napacarahan ang pagyapac sa lupà, at biglang nawawalâ, na anaki'y linalamon ng̃ lupa, cailán mang humíhinto't lumiling̃on ang náuuna.

—¡Sinusundan acó!—ang ibinulóng ng̃ náuunang anino; ¿ang guardia civil caya? ¿nagsinung̃alíng caya ang sacristan mayor?

Páhiná 423—Ang sabi'y dito raw magtátatagpô,—ang iniisip ng̃ icalawáng anino; marahil may masamáng inaacalà caya inililihim sa akin ng̃ dalawáng magcapatid.

Sa cawacasa'y dumating ang nang̃ung̃unang anino sa pintùan ng̃ libing̃an. Lumapit ang tatlóng aninong nang̃auna.

—¡Tayo'y maghiwahiwalay, sa pagca't sinúsundan acó nilá! Tátanggapin ninyó bucas ang mg̃a sandata at pagcágabi gágawin. Ang hiyáw ay: «¡Mabuhay si don Crisóstomo!» ¡Lacad na cayó!

Nawalâ ang tatlóng anino sa licuran ng̃ mg̃a pader. Nagtagò ang bagong dating sa pag-itan ng̃ pintô at naghintáy na hindi umiimic.

Dumating ang pang̃alawáng anino na nag-iing̃at ng̃ mainam at humintóng parang nagtiting̃inting̃in sa paliguid niyá.

—¡Nahuli acó ng̃ pagdating!—ang marahang sinabi; ng̃uni't baca caya mang̃agbalic.

At sa pagcá't nagpasimulâ ng̃ pag ambóng nagbabalang tumagál, inisíp niyang sumilong sa ilalim ng̃ pintùan.

—¡Ah! ¿sino pô cayó?—ang itinanóng ng̃ bagong dating na ang tinig ay sa matapang na lalakl.

—At ¿sino pô ba naman cayô?—ang isinagót ng̃ isá ng̃ boong capanatagan.

Sandalíng hindi nang̃agsiimic; pinagpipilitan ng̃ isá't isáng makilala ang canyáng caharáp sa pamamag-itan ng̃ anyô ng̃ tinig at sa pagmumukháng naaaninagnagan.

—¿Anô po ba ang hinihintay ninyó rito?—ang tanóng ng̃ may tinig na pagca lalaki.

—Na tumugtóg ang á las ocho upang aking macuha ang baraja ng̃ mg̃a patay, ibig cong manalo ng̃ayong gabí ng̃ salapi,—ang sagót ng̃ isá na ang tinig ay caraniwan; at cayó namân, ¿anó't cayó po'y naparito?

—¡Abá! ikinatutuwa co; sa ganyá'y hindi acó mag-iisá. May dalá acóng Páhiná 424baraja; pagcaring̃ig co ng̃ unang tugtóg ay maglálagay acó sa canilá ng̃ aldur; sa icalawáng tugtóg ay maglálagay namán acó ng̃ gallo; ang mg̃a barajang gumagaláw ay iyán ang mg̃a baraja ng̃ mg̃a patáy, na kinacailang̃ang agawin sa pamamag-itan ng̃ pananagâ. ¿May dalá rin po ba cayóng baraja?

—Magaang; cung paano ang paglalagáy ninyó sa canilá ng̃ bangcâ; hinihintay cong silá namán ang maglálagay ng̃ bangcâ sa akin.

—¿Anó ang gagawin? Hindi pa ipinag-uutos na sapilitang magsúsugal ang mg̃a patáy....

—¿Cayó po ba'y naparitong may sandata? ¿Paano ang inyóng gágawing pakikiaway sa mg̃a patáy?

—Sa pamamag-itan ng̃ aking mg̃a suntóc,—ang isinagót ng̃ pinacamalaki sa canilá.

—¡Ah, diablo, ng̃ayón co naalaala! hindi tumátayâ ang mg̃a patáy pagca may higuít sa isá ang bilang ng̃ mg̃a buháy, at tayo'y dalawá.

—Acó ma'y gayón din, nang̃ang̃ailang̃an acó ng̃ salapi,—ang isinagót ng̃ pinacamaliit; ng̃uni't gawín natin ang isáng bagay: magsugál tayong dalawá, at ang matalo'y siyáng umalís.

Pumasoc silá't humanap sa gayóng nag-aagaw ng̃ dilim at liwanag ng̃ isáng lugar na lalong nauucol; hindi nalao't nacásumpong silá ng̃ isáng baunang bató at doon silá naupô. Kinuha ng̃ pinacapandác sa canyáng salacót ang baraja, at nagpaning̃as namán ang isá ng̃ fósforo.

Sa ilaw ay nagting̃inan ang isá't isa, datapuwa't ayon sa pag-aanyô ng̃ canícaniláng mukha'y hindi nang̃agcacakilalanan. Ng̃uni't gayón man, sa pinacamataás at tinig macalalaki ay makikilala natin si Elías, at sa pinacamaliit ay si Lucas, dahil sa pílat niyá sa pisng̃í.

—¡Alsahín po ninyó!—ang winica nitó, na hindi náliling̃at ng̃ pagmamasíd sa caharáp.

Páhiná 425Itinabí ang iláng butóng nakita sa ibabaw ng̃ libing̃ang bató't saca nag-andar ng̃ isáng alás at isáng cabayo. Pinagsunodsunód ni Elías ang pagpapaning̃as ng̃ fósforo.

—¡Sa cabayo!—anyá,—at ng̃ magcatanda'y nilagyán ng̃ isáng bung̃ô ng̃ tadyáng.

—¡Juego!—aní Lucas,—at sa icaapat ó icalimang carta ay lumabás ang isáng alás.

—Natalo cayó,—ang idinugtóng;—ng̃ayó'y pabayaan po ninyóng acó'y mag-isáng humanap ng̃ pagcabúhay.

Umalís si Elías na hindi nagsabi ng̃ catagâ man lamang, at nawala sa guitna ng̃ cadilimán.

Nang macaraan ang ilang minuto'y tumugtóg ang á las ocho sa relós ng̃ simbahan, at ipinahayag ng̃ campana ang oras ng̃ mg̃a caluluwa; ng̃uni't hindi inanyayahan ni Lucas makipagsugál sa canyá ang sino man, hindi tinawagan ang mg̃a patáy, na gaya ng̃ iniaatas ng̃ pamahiin; ang guinawá'y nagpugay at bumulóng ng̃ ilang panalang̃in, nagcruz ng̃ boong cataimtimang tulad sa marahil guinágawa rin sa sandaling iyón ng̃ puno ng̃ Cofradía ng̃ Santísimo Rosario.

Nagpatuloy ang pag-ambón sa boong magdamág. Pagca á las nueve ng̃ gabi'y madilím na ang mg̃a daan at wala ng̃ taong lumalacad; ang mg̃a farol ng̃ lang̃is na dapat ibitin ng̃ bawa't namamayan sa tapat ng̃ canilang bahay, bahagya ng̃ nacaliliwanag sa pabilóg na isáng metro ang luwang: tila mandin inilagáy ang mg̃a ilaw na iyó't upang makita ang carilimán.

Naglálacad ng̃ paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng̃ daang malapit sa simbahan ang dalawáng guardia civil.

—¡Maguináw!—ang sabi ng̃ isá sa wicang tagalog na may puntóng bisayà; hindi tayo macahuli ng̃ isá man lamang sacristan, waláng gágawa ng̃ casiraan ng̃ culung̃án ng̃ manóc ng̃ alferez ... Nang̃adalà dahil sa pagcápatay doon sa isá; nacayáyamot sa akin itó.

—At sa akin,—ang isinagót ng̃ isá;—sino ma'y waláng nagnanacaw; datapuwa't salamat sa Dios at ang sabiha'y na sa bayan daw si Elías. Ang sabi ng̃ alferez ay ang macahuli raw sa canyá'y máliligtas sa palò sa loob ng̃ tatlóng buwán.

—¡Aa! Nasasaulo mo ba ang canyáng mg̃a señas?—ang tanóng ng̃ bisaya.

Páhiná 426—¡Mangyari bagá! ang taás ay matangcád ayon sa alferez, catatagán ayon sa cay padre Dámaso; maiitím ang mg̃a matá, catatagán ang ilóng, catatagán ang bibíg, waláng balbás, maitim ang buhóc....

Mulíng natatanawan na namán natin sa liwanag ng̃ mg̃a farol ang dalawáng aninong nagcacasunod na lumalacad ng̃ boong pag-iing̃at. Isáng mabalasic na ¿quién vive? ang siyáng nagpahintô sa dalawá, at sumagót ang nauna ng̃ ¡España! na nang̃ang̃atal ang tinig.

Kinaladcád siyá ng̃ mg̃a sundalo at siyá'y dinalá sa farol upáng siyá'y kilalanin. Siyá'y si Lucas, ng̃uni't nang̃ag-aalinlang̃an ang mg̃a sundalo at nang̃agtatanung̃an sa ting̃inan.

—¡Hindi sinasabi ng̃ alferez na may pilat!—anáng bisayà sa sabing marahan.—¿Saán ca paroroon?

—¡Hindi co itinátanóng sa iyo cung siyá'y nakikilala mo, ¡tang̃a! cami ma'y hindi namin siyá nakikilala; itinátanóng co sa iyó cung siyá'y nakita mo!

—Pakinggán mong magalíng, sasabihin co sa iyó ang canyáng mg̃a señas. Ang taás ay cung minsa'y matangcád, cung minsa'y catatagán; ang buhóc at ang mg̃a matá'y maiitim; at ang lahát ng̃ mg̃a ibá pa'y pawang mg̃a catatagán,—anáng bisayà.—¿Nakikilala mo na siyá ng̃ayón?

—¿Nalalaman mo ba cung bakin ang acala ng̃ alferez ay matangcád si Elías at ang acalà naman ng̃ cura'y catatagán lamang ang taás?—ang itinanóng na nag iisip-isip ng̃ tagalog sa bisayà.

Páhiná 427—Sa pagcá't nacabaón sa pusáw ang alférez ng̃ siyá'y mámatyagan, at ang cura namá'y nacatayô.

—¡Siyá ng̃â!—ang bigláng sinabi ng̃ bisaya; mainam ang pag-iisip mo ... ¿bakit ca nagguardia civil?

—Hindi capagcaraca'y guardia civil acó; acó'y dating contrabandista,—ang isinagót ng̃ tagalog na nagpapahang̃a.

Ng̃uni't silá'y linibáng ng̃ isá pang anino: sinigawán nilá itó ng̃ ¿quién vive? at bago dinalá nilá sa ilaw. Ng̃ayó'y si Elías na ng̃â ang siyáng sa canilá'y humaharap.

—Akin pong hinahabol, guinoó, ang isáng taong humampás at nagbalà sa aking capatíd na lalaki; ang taong iyó'y may pílat sa mukhá't nagng̃ang̃alang Elías ...

—¿Há?—ang bigláng sinabi ng̃ dalawá at nang̃agting̃inang nagsisipanghilacbót.

At pagdaca'y nang̃agtacbuhang ang tung̃o'y sa simbahang sasandali pa lamang na pinaroonan ni Lucas.

LIII.

IL BUON DI SI CONOSCE DA MATTINA.

Maagang cumalat sa bayan ang balitang may nakitang mg̃a ilaw sa libing̃an ng̃ gabing nacaraán.

May sinasabi ang punò ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera) na mg̃a candilang may ilaw at cung paano ang anyô at cung gaano ang caniláng mg̃a lakí, datapuwa't ang hindi matucoy ay ang bilang, ng̃uni't may nabilang siyáng hanggáng dalawampô. Hindi dapat atimín ni hermana Sipa, na caanib sa Cofradía ng̃ Santísimo Rosario, na ang macapagyabáng lamang na nacakita ng̃ biyayà ng̃ Dios na itó'y ang isáng na sa hermandad (capatiran) na caaway; sinabi namán ni hermana Sipa, cahi't hindi malapit doon ang canyáng tinátahanan, na siyá'y nacáring̃ig ng̃ mg̃a daíng at hibíc, at hanggáng sa tila mandín canyáng nakikilala ang tinig ng̃ tang̃ing mg̃a tao, na ng̃ unang panahó'y canyáng naca ..., datapuwa't alang-alang sa pag-ibig sa capuwa taong atas sa binyaga'y hindi lamang canyáng pinatatawad, cung di namán canyáng ipinananalang̃in at inililihim ang caniláng mg̃a pang̃alan, at dahil dito'y pagdaca'y pinapagtitibay na siyá'y santa. Hindi totoong matalas ang taing̃a, ang catotohanan, ni hermana Rufa, ng̃uni't hindi dapat tiisin niyáng naring̃ig ang bagay na iyón ni hermana Sipa't siyá'y hindi, at dahil dito'y nanaguinip siyá at sa canyá'y humarap ang maraming mg̃a caluluwa, hindi lamang ng̃ mg̃a taong patáy na, cung di namán ng̃ mg̃a buhay; hiníhing̃i ng̃ mg̃a caluluwang silá'y bahaguinan ng̃ mg̃a indulgenciang canyáng maliwanag na itinátala't pinacaiing̃atan. Masasabi niyá ang mg̃a pang̃alan sa mg̃a familiang nang̃ang̃ailang̃an, at wala siyáng hiníhing̃i cung di isáng muntíng limós upáng isaclolo sa Papa, sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an nitó.

Isáng batang ang hanap-buhay ay mag-alaga ng̃ mg̃a hayop, na nang̃ahás magpatibay na wala siyáng nakita liban na lamang sa isáng ilaw at dalawáng táong nang̃acasalacot, nahirapang lubha upang macaligtás sa mg̃a hampás at mg̃a lait. Nawaláng cabuluháng siyá'y manumpâ, na canyáng casama ang canyáng mg̃a calabaw at silá ang macapagsasabi;

—¿Durunong ca pa sa mg̃a celador at sa mg̃a hermana, paracmason, hereje?—ang siyáng caniláng sinasabi sa canyá't siya'y iniirapan nilá.

Páhiná 429Nanhíc ang cura sa púlpito at inulit ang sermón tungcól sa Purgatorio, at muli na namáng lumabas ang mg̃a pipisohin sa canicaniláng kinatataguan.

Ng̃uni't pabayaan natin muna ang mg̃a caluluwang nang̃aghihirap, at pakinggán natin ang salitaan ni don Pilipo at ng̃ matandáng Tasio, na may sakit at nag-íisa sa canyáng maliit na bahay. Malaon nang hindi bumabang̃on sa canyáng kinahihigaan ang filósofo ó ulól, at nararatay dahil sa isáng panghihinang madalî ang paglubhâ.

—Ayawán, sa catotohanan, cung marapat co cayóng handugan ng̃ masayáng batì dahil sa pagcátanggáp sa inyó ng̃ inyóng pagbibitiw ng̃ catungculan; ng̃ una, ng̃ hindi pakinggán ng̃ boong cawalánghiyaan ang palagáy ng̃ marami sa mg̃a nang̃agpupulong, sumasacatuwiran cayóng hing̃in ninyó ang pahintulot na macapagbitíw cayó ng̃ inyóng catungculan; ng̃uni't ng̃ayóng cayó'y nakikitalád sa guardia civíl ay hindi magalíng. Sa panahón ng̃ pagbabaca'y dapat cayóng manatili sa inyóng kinalalagyan.

—Tunay ng̃a, datapuwa't hindi, pagca naglililo ang general,—ang sagót ni don Filipo;—talastas na po ninyóng kinabucasa'y inalpasan ng̃ gobernadorcillo ang mg̃a sundalong aking nahuli, at nagpacatangguítangguíng gumawa ng̃ cahi't anó pa man. Wala acóng magawa cung walang pahintulot ang aking punò.

—Wala ng̃a, cung cayó'y nag-íisa, datapuwa't malakí ang magágawa ninyó cung catulong ninyó ang mg̃a ibá. Dapat sanang sinamantala ninyó ang ganitóng pangyayari upang cayó'y macapagbigáy ulirán sa ibáng mg̃a bayan. Sa ibabaw ng̃ catawátawáng capangyarihan ng̃ gobernadorcillo'y naroon ang catuwiran ng̃ bayan; iyán sana ang pasimula ng̃ isáng magalíng na pagtuturò ay inyóng sinayang na di guinamit.

—¿At anó bagá caya ang aking magágawa sa kinacatawán ng̃ mg̃a malíng pananalig? Tingnan po ninyó't nariyan si guinoóng Ibarra, na napilitang makisang-ayon sa mg̃a pananampalataya ng̃ caramihan, ¿inaacalà ba ninyóng siyá'y naniniwalà sa «excomunión»?

—Ibá ang inyóng calagayan cay sa canyá; ibig ni guinoóng Ibarrang magtaním, at upang magtaním ay kinacailang̃ang yumucód at tumalima sa cahiling̃an ng̃ catawán; ang catungculan po ninyó'y magpagpág, at upang magpagpág ay nang̃ang̃ailang̃an ng̃ lacás at ning̃as ng̃ loob. Bucod sa rito'y hindi dapat gawín ang pakikitalád laban sa gobernadorcillo; ang marapat sabihi'y: laban sa lumaPáhiná 430labis sa paggamit ng̃ lacás, laban sa sumisira ng̃ catahimican ng̃ bayan, laban sa nagcuculang sa canyáng catungculan; at sa ganitó'y hindi ng̃a cayó mag-iisá, palibhasa'y ang bayan ng̃ayó'y hindi na gaya ng̃ nacaraáng dalawampóng taón.

—¿At hindi po ninyó nararamdaman?—ang isinagót ng̃ matandang ga humilig na sa kináhihigan;—¡ah! palibhasa'y hindi pô ninyó nakita ang panahóng nagdaan, hindi ninyó mapagcucurocurò ang bung̃a ng̃ pagparito ng̃ mg̃a tagá Europa, ng̃ mg̃a bagong aclát at ng̃ pagpasá Europa ng̃ mg̃a kinabataan. Pag-isip-isipin ninyó't pagsumagsumaguin: tunay ng̃a't nananatili pa ang Real at Pontificia Universidad ng̃ Santo Tomás, sampô ng̃ canyáng carunungdung̃ang claustro, at pinapagsasanay pa ang iláng mg̃a nag-aaral sa pagtatatág ng̃ mg̃a «distingo» (pagkilala ng̃ caibhán) at bigyán ng̃ panghulíng ningníng ang mg̃a catalasan ng̃ pagmamatuwiran tungcól sa iglesia, ng̃uni't ¿saán pô ninyó makikita ng̃ayón yaóng mg̃a kinabataang mawilihíng sásalicsic ng̃ metafísica, panís ng̃ mg̃a dunong, na sa capapahirap sa pag-iisip ay namamatay sa marayang mg̃a pagbabalacbalac sa isáng suloc ng̃ mg̃a lalawigan, na hindi matapustapos unawain ang mg̃a saguisag ng̃ «ente», hindi macuhang masunduan ang liwanag ng̃ «esencía» (tining) at ng̃ «existencia» (búhay) cataastaasang palaisipang nagpapalimot sa atin ng̃ lalong kinacailang̃ang maalaman: ng̃ nauucol sa ating cabuhayan at sariling calagayan? ¡Tingnán po ninyó ang cabataan ng̃ayón! Sa puspós na casiglahan ng̃ caniláng loob sa pagcákita sa lalong malayong tan-awin, silá'y nang̃ag-aaral ng̃ Historia, Matemáticas, Geografía, Literatura, mg̃a dunong sa Física, mg̃a wicà ng̃ ibá't ibáng lahi, mg̃a bagay na lahát na nang panahón nati'y ating diníring̃ig ng̃ malakíng pang̃ing̃ilabot na parang mg̃a heregía; ang lalong mahiliguín sa calayaan ng̃ isip ng̃ panahón co'y pinapagtitibay na mababang-mababa ang mg̃a dunong na iyán sa mg̃a minana cay Aristóteles at sa mg̃a pátacaran ng̃ «silogismo». Sa cawacasa'y napag-unawa ng̃ taong siyá'y tao; pínabayaan ang pagsisiyasat sa calagayan ng̃ canyáng Dios, ang pakikialam sa hindi matangnán, sa hindi nakita, at ang paglalagdá ng̃ alituntunin sa mg̃a panaguinip ng̃ canyáng panimdim; napagkilala ng̃ taong ang canyáng minana'y ang malawac na daigdíg, na macacaya niyáng pagharian; na sa canyáng pagcapagál sa isáng gáwaing waláng cabuluhá't palalò, tumung̃ó't pinagmasídmasíd ang lahát nang sa canyá'y nacaliliguid. PagPáhiná 431masdán pô ninyó ng̃ayón cung paano ang pagsílang ng̃ ating mg̃a poeta; binúbucsan sa ating unti unti ng̃ mg̃a Musa ng̃ Naturaleza ang caniláng iniing̃atang mg̃a cayamanan at nagpápasimulâ ng̃ pagng̃iti sa atin upáng tayo'y bigyáng siglá sa pagpapatulò ng̃ pawis. Naghandóg na ng̃ mg̃a unang bung̃a ang mg̃a dunong na nagbúhat sa mg̃a pinagdanasan; culang na lamang ng̃ayón ang lubós na pacabutihin ng̃ panahón. Naaalínsunod ang mg̃a bagong abogado ng̃ayón sa mg̃a bagong balangcás ng̃ Filosofia ng̃ Càtuwirán; nagpápasimulà na ang ilán sa canilá ng̃ pagníngning sa guitna ng̃ carilimáng nacaliliguid sa luclucan ng̃ mg̃a tagapa-unawa ng̃ cagaling̃an, at nahihíwatigan na ang pagbabago ng̃ lacad ng̃ panahón. Pakinggán po ninyó cung paanong manalitâ ng̃ayón ang mg̃a cabataan, dalawing po ninyó ang mg̃a páaralang pinagtuturuan ng̃ mg̃a dunong, at ibá ng̃ mg̃a pang̃alan ang umaaling̃áwng̃aw sa mg̃a pader ng̃ mg̃a claustro, diyán sa loob ng̃ mg̃a pader na iyá'y wala tayong máriring̃ig liban na lamang sa mg̃a ng̃alan ni Santo Tomás, Suarez, Amat, Sánchez at mg̃a ibá pa, na pawang pinacasásamba ng̃ panahóng co. Waláng cabuluháng magsisigáw buhat sa mg̃a púlpito ang mg̃a fraile laban sa tinatawag niláng pagsamâ ng̃ mg̃a ugalì, tulad sa pagsigáw ng̃ mg̃a magtitindá ng̃ isdâ, laban sa cacuriputan ng̃ mg̃a mamimili, na hindi nilá napagkikilalang ang calacal nilá'y bilasâ na't waláng cabuluhán! Waláng cabuluháng ilaganap ng̃ mg̃a convento ang caniláng mahahabang galamáy at mg̃a ugat sa hang̃ád na inisín sa mg̃a bayan ang bagong agos; pumapanaw na ang mg̃a diosdiosan; mangyayaring mapapamayat ng̃ mg̃a ugat ng̃ cahoy ang mg̃a halamang doo'y itinatanim, datapuwa't hindi mangyayaring macaamís ng̃ buhay sa ibáng nang̃abubuhay, na gaya na ng̃a ng̃ mg̃a ibong napaiilangláng sa calang̃itán.

Masimbuyó ang pananalitâ ng̃ filósofo; nagníningning ang canyáng mg̃a matá.

—Datapuwa't maliit ang bagong sibol; cung mang̃agcáisa ang lahát, ang pagsúlong na totoong napacamahal ang ating pagbili'y mangyayaring caniláng mainís,—ang itinutol ni don Filipo na áayaw maniwala.

—Inisin siya, ¿nino? ¿ng̃ tao bagâ, iyáng pandác bang masasactín ang macaíinis sa Pagsulong, sa macapangyarihang anác ng̃ panahón at ng̃ casipagan? ¿Cailán bagá nagawâ niyá ang gayón? Lalò ng̃ itinulac siyá sa paglaganap ng̃ mg̃a nang̃agpupumilít na siyá'y piguílin sa pamamag-itan ng̃ mg̃a pinasasampalatayan, ng̃ bibitayán at ng̃ pinagsusunugang sigâ. E por si muove, (at gayón ma'y gumágalaw), Páhiná 432ang sinasabi ni Galileo ng̃ pinipilit siyá ng̃ mg̃a dominicong canyáng sabihing ang lupa'y hindi gumagalaw; ang gayóng salitá'y iniuucol sa pagsulong ng̃ dunong ng̃ tao. Mapipilit ang iláng mg̃a calooban, mapápatay ang iláng mg̃a tao, ng̃uni't itó'y waláng cabuluhán: magpapatuloy ng̃ paglacad sa canyáng landás ang Pagsulong, at sa dugô ng̃ mg̃a mabulagtá'y bubucal ang mg̃a bago't malalacás na mg̃a suwi. Pagmasdán po ninyó ang mg̃a pamahayagan man, cahi't ibiguing magpacátiratira sa cahulihulihan, gayón ma'y humáhacbang ng̃ isá sa pagsulong ng̃ laban sa canyáng calooban; hindi macatacas sa pagtupad sa ganitóng atas ang mg̃a dominico man, caya't caniláng tinutularan ang mg̃a jesuita, na cánilang mg̃a caaway na cailán ma'y hindi macacasundô: gumágawâ silá ng̃ mg̃a casayahan sa caniláng mg̃a claustro, nang̃agtátayô ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a teatro, nag-áanyô-anyô ng̃ mg̃a tulâ, sa pagcá't palibhasa'y hindi silâ culang sa catalinuhan, bagá man ang boong isip nilá'y nang̃abubuhay pa silá sa icalabinglimáng siglo, napagkikilala niláng sumasacatuwiran ang mg̃a jesuita, at silá'y makikialam pa sa daratníng panahón ng̃ mg̃a batang bayang caniláng tinuruan.

—Ayon, sa sabi ninyó'y ¿caalacbáy ang mg̃a jesuita sa paglacad ng̃ Pagsulong?—ang tanóng na nagtátaca ni don Filipo;—cung gayo'y ¿bakit silá'y minamasamâ ng̃ mg̃a tagá Europa?

—Cayó po'y sasagutín co ng̃ catulad ng̃ mg̃a nag-aaral ng̃ tungcól sa Iglesia ng̃ una,—ang isinagót ng̃ filósofo, na mulíng nahigâ at pinapanag-uli ang canyáng pagmumukháng palabiro;—sa tatlóng paraán mangyayaring macaacbay sa Pagsulong: sa dacong unahán, sa dacong taguiliran at sa dacong hulihán; ang mg̃a nang̃ung̃una'y siyáng namamatnugot sa canyá; ang nang̃asa taguilira'y cusang napadadala na lamang, at ang nang̃ahuhuli'y pawang kinácaladcad, at sa mg̃a kinácaladcad na itó nasasama ang mg̃a jesuita. Ang ibig sana nilá'y silá ang macapamatnubay sa Pagsulong, ng̃uni't sa pagcá't nakikita niláng itó'y malacás at ibá ang mg̃a hilig, silá'y nakikisang-ayon, at lalong minamagalíng niláng silá'y makisunod cay sa silá'y tahaki't yapacan, ó mátira caya sa guitna ng̃ marilím na daán. Ng̃ayón po'y tingnán ninyó, tayo rito sa Filipinas ay may mg̃a tatlóng siglo, ang cauntian, ang ating pagcáhuli sa carro ng̃ Pagsulong: bahagya pa lamang nagpápasimula tayo ng̃ pag-alis sa «Edad Media» (476 hanggáng 1453); caya ng̃a ang mg̃a jesuita na nasa Europa'y larawan ng̃ pag-urong, cung pagPáhiná 433masdan dito'y larawan ng̃ Pagsulong; cautang̃an ng̃ Filipinas sa canilá ang bagong umúusbóng na pagdunong, ang mg̃a dunong na catutubò ng̃ daigdíg (Ciencias Naturales), na siyáng cáluluwa ng̃ siglo XIX, na gaya namang cautang̃án sa mg̃a dominico ang Escolasticismo (filosofía ng̃ Edad Media), na namatáy na cahi't anóng pagpipilit na gawín ni León XIII: waláng Papang macabuhay na mag-ulî sa binitay na ng̃ catutubong bait ... Datapuwa't ¿saán náparoon ang ating salitaan?—ang itinanóng na nagbago ng̃ anyô ng̃ pananalita;—¡ah! ang pinag-uusapan nati'y ang casalucuyang calagayan ng̃ Filipinas ... Siyá ng̃a, ng̃ayó'y pumapasoc tayo sa panahón ng̃ pakikitunggalì, malî acó, cayó; nauucol na sa gabí camíng nang̃aunang ipinang̃anác, cami'y paalís na. Ang nagtutunggali ay ang nacaraang panahóng cumacapit at yumayacap na nagtútung̃ayaw sa uugaugâ ng̃ malaking bahay na bató ng̃ mg̃a macapangyarihan, at saca ang panahóng sasapit, na náriring̃ig na buhat sa malayò ang canyáng awit ng̃ pagwawagui, sa mg̃a sinag ng̃ isáng namamanaag ng̃ liwaywáy, tagláy ang Bagong Magandáng Balita na galing sa mg̃a ibáng lupaín ... ¿Sinosino caya ang mang̃atitimbuang at mababaon sa pagcaguhò ng̃ náguiguibang bahay?

Tumiguil ng̃ pananalitâ ang matandáng lalaki, at ng̃ makita niyang siyá'y tinititigan ni don Filipong nagninilaynilay, ngumitî at mulíng nagsalitâ:

—Iniisip po ninyóng magaang na totoóng mangyaring acó'y nagcacamalì,—ang sinabing ng̃uming̃itî ng̃ malungcót;—ng̃ayó'y may lagnát acó at hindi namán acó maipalalagay na hindi namamali cailán man: homo sum et nihil humani a me alienum puto, ani Terencio; ng̃uni't cung manacánaca'y itinutulot ang managuinip, ¿bakit bagá't hindi mananaguinip acó sa mg̃a hulíng sandalî ng̃ buhay? At bucód sa roo'y ¡pawang panaguinip lamang ang aking naguíng buhay! Sumasacatuwiran pô cayó; ¡panaguinip! waláng iniisip ang ating mg̃a kinabataan cung di ang mg̃a sintahan at layaw ng̃ catawan: lalong malaki ang panahóng caniláng ginugugol at ipinagcacapagod sa pagdayà at paglulugsô ng̃ isáng capurihán ng̃ isáng dalaga, cay sa pag-iisip-isip ng̃ icagagaling ng̃ canyáng lupang tinubuan; pinababayaan ng̃ mg̃a babae rito sa atin ang caniláng sariling mg̃a familia, dahil sa pag aalaga ng̃ bahay at familia ng̃ Dios; masisipag lamang ang mg̃a lalaki rito sa atin Páhiná 434sa nauucol sa mg̃a vicio at silå'y mg̃a bayani lamang sa paggawâ ng̃ mg̃a cahiyahiyâ; námumulat ang camusmusan sa mg̃a cadilimán at sa mg̃a calumalumaang pinagcaratihang aayaw baguhin; pinalálampas ng̃ mg̃a cabataan ang lalong pinacamagalíng na panahón ng̃ caniláng buhay na waláng anó mang mithîin, at ang mg̃a may gulang na'y waláng guinágawang sucat mamung̃a ng̃ cagaling̃an, waláng capacanán silá cung di magpasamâ sa mg̃a kinabataan sa pamamag-itan ng̃ caniláng masasamáng halimbawang ipinakikita ... Ikinagagalac cong acó'y mamatáy na ... claudite jam rivos, pueri.

—¿Ibig pô ba ninyó ang anó mang gamót?—ang itinanóng ni don Filipo, upáng magbago ng̃ salitaang nacapagbigáy dilim sa mukhâ ng̃ may sakít.

—Hindî nagcacailang̃an ng̃ mg̃a gamót ang mg̃a mamamatay; cayóng mg̃a mátitira ang nang̃agcacailang̃an. Sabihin pô ninyó cay don Crisóstomo na acó'y dalawin niyá bucas, may sasabihin acó sa canyáng totoong mahahalagá. Sa loob ng̃ iláng araw ay yayao na acó. ¡Sumásacadilimán ang Filipinas!

Pagcatapos ng̃ ilàng sandali pang pag-uusapa'y iniwan ni don Filipong namámanglaw at nag-iisip ang bahay ng̃ may sakít.

LIV.

Ipinagbibigay álam ng̃ campana ang oras ng̃ pagdarasal sa hapon; tumitiguil ang lahát pagcáring̃ig ng̃ taguinting ng̃ pagtawag ng̃ religión, iniiwan ang caniláng guinágawa't nang̃agpupugay: inihíhintó ng̃ magsasacáng nanggagaling sa bukid ang canyáng pag-awit, pinatitiguil ang mahinahong lacad ng̃ calabáw na canyáng sinásakyan, at nagdarasal; nagcucruz ang mg̃a babae sa guitnâ ng̃ daan at pinagágalaw na magalíng ang caniláng mg̃a labì't ng̃ sino ma'y huwag mag-alinlang̃ang sa caniláng silá'y mapamintakasi; inihihintô ng̃ lalaki ang pag-ámac sa canyáng manóc at dinárasal ang Angelus upáng sang-ayunan siyá ng̃ capalaran; nang̃agdárasal ng̃ malacás sa mg̃a bahay ... nalúlugnaw, nawáwalâ ang lahát ng̃ ing̃ay na hindi ang sa Abá Guinoong Maria.

Gayón ma'y nagtutumulin sa paglacad sa daan ang curang nacasombrero, na anó pa't pinapagcacasala ang maraming mg̃a matatandáng babae, ¡at lalo ng̃ nacapagcacasala! na ang tinutungo niyá'y ang bahay ng̃ alférez. Inacala ng̃ mg̃a matatandáng babaeng panahón nang dapat niláng itíguil ang pagpapakibót ng̃ caniláng mg̃a labi upáng silá'y macahalic sa camáy ng̃ cura; datapuwa't hindî silá pinansín ni pari Salví; hindi siyá nagtamóng lugód ng̃ayóng ilagáy ang canyáng mabut-óng camáy sa ibabaw ng̃ ilóng ng̃ babaeng cristiana, upáng buhat diyá'y padaus-using maimis (ayon sa nahiwatigan ni doña Consolación) sa dibdíb ng̃ magandáng batang dalaga, na yumúyucod sa paghing̃î ng̃ bendición.

¡Marahil totoong mahalagáng bagay ng̃â ang nacaliligalig sa canyáng panimdím upáng malimutan ng̃ ganyán ang canyáng sariling cagaling̃an at ang cagaling̃an ng̃ Iglesia!

Totoong dalidali ng̃ang siyá'y nanhíc sa hagdanan at tumawag ng̃ boong pagdudumalî sa pintô ng̃ bahay ng̃ alférez, na humaráp na nacacunót ang mg̃a kilay, na sinusundan ng̃ canyáng cabiac (ng̃ canyang asawa), na ng̃umíng̃iting parang tagá infierno.

Páhiná 436—¡Ah, padre cura! makikipagkita sana acó sa inyó ng̃ayón, ang cambíng na lalaki po ninyó'y....

—Hindí co maitutulot na palagui ng̃ iwasac niyá ang bacod ... ¡papuputucan co siyá cung magbalic!

—¡Iyá'y sacali't buháy pa cayó hanggáng bucas!—anáng cura na humihing̃al at patung̃o sa salas.

—¿Anó? ¿inaacala po ba ninyóng mapapatay acó niyáng taotaohang pipitong buwan pa lamang ng̃ ipang̃anac? ¡Lúlusayin co siyá sa isáng sicad lamang!

Umudlót si pari Salvi at hindi kinucusa'y itinung̃ó ang paning̃ín sa paá ng̃ alférez.

—¿Sino ang sasabihin co cung di iyáng nápacahalíng, na hinamon acóng camí raw ay magpatayan sa pamamag-itan ng̃ revolver, na ang layo'y sandaang hacbáng?

—¡Ah!—huming̃á ang cura, at saca idinugtóng:—Naparito acó't may sasabihin sa inyóng isáng bagay na totoóng madalian.

—¡Huwág na pó cayóng magsabi sa akin ng̃ ganyáng mg̃a bagay! ¡Marahil iyá'y catulad ng̃ sa dalawáng batà!

Cung di lamang naguíng lang̃ís ang pang-ilaw at hindi sana nápacarumí ang globo, nakita disín ng̃ alférez ang pamumutlâ ng̃ cura.

—¡Ang ating pag-uusapan ng̃ayó'y ang mahalagáng bagay na nauucol sa buhay ng̃ calahatan!—ang mulíng sinabi ng̃ cura ng̃ marahan.

—¡Mahalagáng bagay!—ang inulit ng̃ alférez na namutlà; ¿magalíng po bang magpatamà ang binatang iyán?...

Itinurò ng̃ cura ang pintô, na sinarhán ng̃ alférez alinsunod sa canyáng kinaugalian, sa pamamag-itan ng̃ isáng sicad. Ipinalálagay ng̃ alférez na waláng cabuluhán ang mg̃a camay, at wala ng̃ang mawáwalâ sa canyáng anó man cung maalis ang canyang dalawang camáy. Isáng tung̃ayaw at isáng atung̃al ang siyáng naguíng casagutan buhat sa labás.

Páhiná 437—¡Hayop! ¡biniyác mo ang aking noó!—ang isinigáw ng̃ asawa niyá.

—¡Ng̃ayó'y iluwal na pô ninyó!—ang sinabi sa cura ng̃ boong capanatagán ng̃ loob.

Tinitigan ng̃ cura ang alférez ng̃ malaon; pagcatapos ay tumanóng niyáng tinig na pahumál at nacayayamot na caugalian ng̃ nang̃agsesermon:

—Cung gayó'y tingnán ninyó,—ang sinabi ng̃ cura na hindi pinansín ang cagaspang̃an ng̃ asal ng̃ alférez;—pagca nagcuculang acó ng̃ ganyán sa aking catungculan, maniwala cayó't may mabibigát na mg̃a cadahilanan.

—¿At anó pa pô?—ang itinanóng ng̃ causap na itinátadyac ang paá sa tinútungtung̃an.

—¿Pinagtitibay pô ba ninyóng wala cayóng natátalastas na anóng anó man?

—¿Ibig pô ba ninyóng ipaunawa sa akin ang nauucol cay Elías na cagabí'y itinagò ng̃ inyóng sacristan mayor?—ang itinanóng.

—Hindi, hindi co sinasabi ng̃ayón ang mg̃a cathacathàng iyan,—ang sagót ng̃ curang nagpakita na ng̃ pagcayamot;—ang ibig cong sabihin ng̃ayó'y ang isáng malakíng pang̃anib.

—¡Abá!—ang madalang na sinabi ng̃ fraile na may anyóng pagpapawaláng halaga;—ng̃ayó'y muli pa ninyóng makikita ang cahalagahan naming mg̃a fraile; catimbáng ng̃ isáng regimiento ang catapustapusang uldóg; caya't ang cura'y ...

—Isáng cakilakilabot at mabuting pagcacahandang munacalang tacsíl na pangguguló, na sasambulat ng̃ayón ding gabí.

Páhiná 438—¡Ng̃ayón ding gabi!—ang bigláng sinabi ng̃ alférez, na dinaluhong ang cura; at tinacbó ang canyáng revolver at sable na nacasabit sa pader.

—¡Huminahon po cayó, may panahón pa, salamat sa aking pagdadalidaling guinawa; hanggáng sa á las ocho....

—¡Makiníg po cayó! Lumapit sa akin ng̃ayóng hapon ang isáng babae, na hindi co dapat sabihin ang pang̃alan (sa pagcá't isang lihim ng̃ confesió) at ipinahayag sa aking lahát. Sasalacayin nilá't cucunin ang cuartel, pagca á las ocho, na hindi magpapamalay, lolooban ang convento, dáracpin nilá ang falúa at pápatayin tayong lahát na mg̃a castila.

—Waláng sinabi sa akin ang babae cung di itó lamang,—ang idinugtóng ng̃ cura.

—Hindi co mapababayaan: ang hucuman ng̃ pang̃ung̃umpisal ay siyáng luclucan ng̃ Dios na mahabaguin.

—¡Waláng Dios at waláng mahabaguing macapagliligtas! ¡huhulihin co ang babaeng iyán!

—Sinisirà po ninyó ang inyóng isip. Ang marapat pô ninyóng gawin ay humandá; lihim ninyóng papagsandatahin ang inyóng mg̃a sundalo, at ilagáy ninyó silá sa magalíng na mapagbabacayan; padalhan pô ninyó acó ng̃ apat na guardia sa convento, at ipaunawâ ninyó ang mangyayari sa mg̃a taga falúa.

—¡Walâ rito ang falúa! Hihing̃î acó ng̃ saclolo sa ibáng mg̃a sección!

—Huwág, sa pagca't cung gayó'y caniláng maiino, at hindi nila ipatutuloy ang caniláng bantâ. Ang lalong magalíng ay máhuli nating buháy silá at sacâ natin pasigawin, sa macatuwíd bagá'y cayó ang magpapasigaw sa canilá; hindi acó dapat makialám sa bagay na itó, sa pagcá't acó'y sacerdote. ¡Dilidilihin ninyó! sa mangyayaring itó'y macatutuclas cayó ng̃ mg̃a cruz at mg̃a estrella; ang tang̃ing hiníhing̃i co'y papagtibayin lamang na acó ang siyáng sa inyó'y nagsabi't ng̃ macapaghandà.

—¡Papagtitibayin, padre, papagtitibayin, at hindi malayong sa inyó'y mapaPáhiná 439putong ang isáng mitr!—ang sagót ng̃ alférez na nagágalac, at tinitingnan ang mg̃a mangás ng̃ canyáng suut na damít.

—Ipaasahan cong magpápadala cayó sa akin ng̃ apat na guardia na ibá ang pananamit, ¿eh?

Samantalang nangyayari ang mg̃a bagay na itó'y nagtátatacbo ang isáng tao sa daang patung̃ó sa bahay ni Crisóstomo at dalidaling pumapanhic sa hagdanan.

Sa nais ni Ibarrang malibáng ang canyáng pagcainíp sa paghihintay ng̃ oras na macapagpapaliwanagan cay María Clara'y gumagawa sa canyáng laboratorio.

—¡Ah! cayó pô palá, ¿Elías?—ang bigláng sinabi;—cayó ang sumasaaking isip, nalimutan co cahapong itanóng sa inyó ang pang̃alan niyóng castilàng may bahay na kinatitirahan ng̃ inyóng nunòng lalaki.

—Pagmasdán po ninyó,—ang ipinagpatuloy ni Ibarra, na hindi nahihiwatigan ang pagcabalisa ng̃ binata, at inilapit sa ning̃as ang isáng caputol na cawayan; nacatuclas acó ng̃ isáng dakilang bagay; hindi nasusunog ang cawayang itó.

—Hindi pô ang cawayan ang dapat nating ling̃unín ng̃ayón; ang dapat ninyóng gawín ng̃ayó'y iligpit ang inyóng mg̃a papel at cayó'y tumacas sa loob ng̃ isáng minuto.

Pinagmasdán ni Ibarra si Elías na nagtatacá, at ng̃ makita sa canyáng pagmumukhâ ang anyóng hindi nag aaglahî, canyáng nábitiwan ang bagay na hawac.

—Sunuguin pô ninyó ang lahát na macapapahamac sa inyó at sa loob ng̃ isang oras ay lumagáy cayó sa isáng lugar na lalong panatag.

—Inyó pong sunuguin ang lahat ng̃ papel na inyóng sinulat ó ang isinulat sa inyó; ang lalong waláng cahuluga'y caniláng masasapantahang masamâ ...

—¿Bakit? sa pagcá't bago cong natuclasan ang isáng munacalang pangguguló na cayó ang ipinalálagay na may cagagawán at ng̃ cayó'y ipahamac.

Páhiná 440—Hindi co nangyaring nasiyasat cung sino ang may cagagawán; bagong capakikipagsalitaan co lamang sa isá sa mg̃a culang palad na sa bagay na iyá'y pinagbayaran, na hindi co nangyaring naakit na huwag gumawa ng̃ gayón.

—Sinabi pô, at pinapang̃aco acóng aking pacaing̃atan ang lihim, sinabi sa aking cayó raw pô.

—¡Guinoo, huwág pô cayóng mag-alinlang̃an, huwag nating sayang̃in ang panahón, pagcá't marahil matuloy ng̃ayóng gabí rin ang munacalang pangguguló!

Tila mandin hindi siyá nariring̃ig ni Ibarrang nacadilat ng̃ mainam at naca capit sa ulo ang mg̃a camáy.

—Hindi mangyayaring mapahinto ang caniláng gagawin,—ang ipinagpatuloy. ni Elías,—wala ng̃ magagawa ng̃ acó'y dumatíng, hindi co kilalá ang canilang mg̃a pinuno ... ¡lumigtás po cayó, guinoo, magpacabuhay cayó, sa icagagaling ng̃ inyóng bayan!

—¿Saán acó tatacas? ¡Hiníhintay aco ng̃ayóng gabi!—ang bigláng sinabi ni Ibarra na si María Clara ang iniisip.

—¡Sa alin mang bayan, sa Maynila, sa bahay ng̃ sino mang punong may capangyarihan, ng̃uni't sa ibáng lugar, ng̃ hindi nilá masabing cayó ang namumunò sa pangguguló!

—¡Cayó ang magcacanulo?—ang bigláng sinabi ni Elías, na siyá'y tinititigan at nilalayuan ng̃ pauróng; malalagay po cayóng tacsíl at duwag sa mg̃a matá ng̃ mg̃a mangguguló, at mahinà ang loob sa mg̃a matá ng̃ mg̃a ibá; wiwicaíng inumang̃an ninyó silá ng̃ isáng silo at ng̃ cayó'y magtamo ng̃ carapatán, mawiwicang ...

—Sinabi co na sa inyó: pugnawín ang lahát ninyóng mg̃a papel na nauucol sa inyóng buhay, at tumacas at maghintáy ng̃ mg̃a mangyayari....

—¿At si María Clara?—ang sigáw ng̃ binatà;—¡hindi, mamatáy na muna acó!

Páhiná 441—¡Cung gayó'y inyóng ilagan man lamang ang dagoc, maghandâ cayó sa pananagót cung cayó'y isumbóng na nilá!!!

—Cung gayó'y tulung̃an pô ninyó aco; diyán sa mg̃a carpetang iyá'y may mg̃a sulat acó ng̃ aking familia; piliin ninyó ang sa aking amá na siyáng macapapahamac sa akin marahil. Basahin po ninyó ang mg̃a firma.

At ang binata'y tulíg, hibáng, ay binubucsá't sinasarhan ang mg̃a cajón, nagliligpit ng̃ mg̃a papel, dalidaling binabasa ang mg̃a sulat, pinupunit ang mg̃a ibá, ang mg̃a ibá namá'y itinatagò, dumárampot ng̃ mg̃a aclát, binubucsan ang mg̃a dahon at ibá pa. Gayón din ang guinágawâ ni Elías, bagá man hindi totoóng natútulig, ng̃uni't gayón din ang pagdadalidali; datapuwa't humintô, nangdilat, pinapagbiling-bilíng ang papel na hawac at tumanóng na nang̃áng̃atal ang tinig:

—¡Mangyari pa bagá!—ang isinagót ni Ibarra, na nagbúbucas ng̃ isáng cajón at kinucuha roon ang isáng buntóng mg̃a papel; ¡siyá ang aking nunò sa tuhod!

—¿Inyó po bang nunò sa tuhod si don Pedro Eibarramendia?—ang mulíng itinanóng ni Elías, na namúmutla't siráng sirâ ang mukhâ.

—Opô,—ang isinagót ni Ibarra, na nalílibang; pinaiclî namin ang apellido sa pagcá't napacahabà.

—Vascongado, ng̃uni't ¿ano po ang nangyayari sa inyó?—ang itinanóng na nangguíguilalas.

Itinicom ni Elías ang canyang mg̃a daliri, idiniin sa canyáng noó at tinitigan si Crisóstomo, na umudlót ng̃ canyáng mabasa ang anyó ng̃ mukhâ ni Elías.

—¡Nalalaman pô ba ninyó cung sino si don Pedro Eibarramendia?—ang itinanong na nangguiguitil.—¡Si don Pedro Eibarramendia'y yaóng imbíng nagparatang sa aking nunòng lalaki at may cagagawan ng̃ lahát ng̃ mg̃a sacunáng nangyari sa amin!

Tiningnán siyá ni Crisóstomong nanglúlumo, datapuwa't ipinagpag ni Elías Páhiná 442ang canyáng bisig, at sinabi sa canyá ng̃ isáng mapait na tinig na doo'y umaatung̃al ang nagbabagang galit.

—¡Masdán ninyó acóng magaling, masdan ninyó acó cung acó'y naghirap, at cayó'y buháy, sumisinta cayo, cayó'y may cayamanan, bahay, kinaalang-alang̃anan! ¡nabubuhay cayó!... ¡cayó'y nabubuhay!

At hibáng na tinung̃o ang ilang mg̃a sandatang típon, ng̃uni't bahagyâ pa lamang nacahugot ng̃ dalawáng sundang ay cusang binitiwan, at tiningnang wari'y sirâ ang isip si Ibarra, na nananatiling hindi cumikilos.

—¡Aba!—¿anó ang aking gagawin?—ang ibinulóng, at saca tumacas at iniwan ang bahay na iyón.

LV.

ANG CAPAHAMACAN.

Nang̃aghahapunan doon sa comedor (cacanán) ni Capitan Tiago, si Linares at si tía Isabel; naríng̃ig mulá sa salas ang calampagan ng̃ mg̃a pinggán at ng̃ mg̃a cubierto. Sinabi ni María Clarang aayaw na siyáng cumain, at naupô sa piano na ang casama'y ang masayáng si Sinang, na bumúbulong sa canyáng mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a talinghagang salitâ, samantalang balisáng nagpaparoo't parito sa salas si pari Salvi.

Hindi sa dahiláng hindi nagdáramdam ng̃ gutom ang bagong galing sa sakit, hindî; cayâ gayó'y hinihintay ang pagdating ng̃ isang tao, at sinamantala ang sandaling hindi niyá macacaharap ang canyáng Argos (sa macatuwid baga'y ang hindi naglílicat ng̃ pagbabantay sa canyá saán man): ang oras ng̃ paghahapunan ni Linares.

—Makikita mo cung hindi matitira ang fantasmang iyán hanggáng sa á las ocho,—ang ibinulóng ni Sinang, na itinuturo ang cura; dapat siyáng pumarito pagca á las ocho. Gaya rin siyá ni Linares na umiibig.

Pinagmasdán ni María Clara ng̃ boong panghihilacbót ang canyáng catotong babae. Hindi nápagmasdan nitó ang gayóng bagay, caya't nagpatuloy ang catacottacot na masaling̃atà:

—¡Ah! nalalaman co na cung bakit aayaw umalis cahi't pagpasaring̃an co: ¡aayaw magcagugol sa pag-iilaw ng̃ convento! ¿nalaman mo na? Mulâ ng̃ magcasakít icaw, mulíng pinatáy ang dalawáng lámparang dating pinasísindihán ... Datapuwa't ¡tingnán mo cung anó ang guinagawang anyó sa mg̃a matá, at cung paano ang pagmumukhà!

Tinugtóg ng̃ sandalíng iyón ng̃ relós sa bahay ang á las ocho. Nang̃atal ang cura at naupô sa isáng suloc.

—¡Darating na!—ani Sinang at kinurót si María Clara;—¿náriring̃ig mo ba?

Tumugtóg ang campanà sa simbahan ng̃ á las ocho at tumindig ang Páhiná 444lahát upáng mang̃agdasál; namunò si pari Salvi ng̃ mahina't nang̃áng̃atal na tinig; datapuwa't palibhasa'y may canícanyang iniisip ang bawa't isá, sino ma'y waláng pumansín ng̃ bagay na iyón.

Bahagyá pa lamang natatapos ang dasál ay dumatíng si Ibarra. May tagláy na luksâ ang binatà, hindi lamang sa pananamít, cung di naman sa mukhá, caya pagcakita sa canyá ni María Clara'y tumindig at humacbáng ng̃ isá upáng siyá'y tanung̃in cung napapaano, ng̃uni't sa sandali ring iyó'y naring̃íg ang isáng pútucan ng̃ mg̃a baríl. Tumiguil si Ibarra, umiinog ang canyáng mg̃a matá, siyá'y naumíd. Nagtagò sa licód ng̃ isáng haligui ang cura. Bago na namáng mg̃a putucan, bagong mg̃a ugong ang náriring̃ig sa dacong convento, na sinusundan ng̃ mg̃a hiyawan at tacbuhan. Nang̃agsipasoc ng̃ panacbó si capitan Tiago, si tía Isabel at si Linares at nang̃agsisigawan ng̃ ¡tulisán! ¡tulisán! Casunod nilá si Andeng na iniwawasiwas ang isáng duruan at tumacbó't naparoon sa tabí ng̃ canyáng capatíd sa suso.

Nanicluhód si tía Isabel at umiiyac at dinárasal ang kyrie eleyson; dalá ni capitán Tiagong namúmutlá't nang̃áng̃atal sa isáng tenedor ang atáy ng̃ isáng inahíng manóc at inihahaying tumatang̃is sa Virgen sa Antipolo; punongpunô ang bibig ni Linares at nacasandata ng̃ isáng cuchara; nang̃agyacap si Sinang at si María Clara; ang tang̃ing hindi nananatili sa hindi pagkilos ay si Crisóstomo, na hindi maisaysáy ang canyáng pamumutlá.

Nagpapatuloy ang sigawá't ang mg̃a hampasan, nang̃agsásara ng̃ mg̃a bintanà ng̃ boong ing̃ay, nariring̃ig ang tunóg ng̃ mg̃a pito, manacanaca'y isáng putóc ng̃ baríl.

—¡Christe eleyson! Santiago, ¡nagáganap na ang hulà ... sarhán mo ang mg̃a bintana!—ang hibíc ni tía Isabel.

—¡Limampóng bombang malalakí at dalawáng misa de gracia!—ang tugón namán ni capitán Tiago;—¡Ora pro nobis!

Untiunting nananag-uli ang cakilakilabot na catahimican ... Náring̃ig ang tinig ng̃ alférez na sumísigaw at tumatacbo:

—¡Miserere! ¡Humihing̃i ng̃ confesión ang alférez!—ang sigáw ni tía Isabel.

Páhiná 445—¿May sugat ba ang alférez?—ang sa cawacasa'y itinanóng ni Linares; ¡ah!

At ng̃ayó'y canyáng nahiwatigang hindi pa palá nang̃úng̃uyá ang na sa canyáng bibig.

—¡Padre cura, halí cayó! ¡Walâ nang sucat icatacot!—ang ipinatuloy na sigáw ng̃ alférez.

Sa cawacasa'y minagalíng ni fray Salving namúmutlâ, na lumabás sa canyáng pinagtataguan at manaog sa hagdanan.

—¡Pinatáy ng̃ mg̃a tulisán ang alférez! ¡María, Sinang, pasá cuarto cayó, trangcahán ninyóng magalíng ang pintô! ¡Kyrie eleyson!

—¡Huwág cang lumabás at hindi ca nacapang̃ung̃umpisal, huwág cang lumabás!

Ang mabait na matandang babaeng itó'y caibigang matalic ng̃ una ng̃ canyáng iná.

Datapuwa't nilisan ni Ibarra ang bahay; sa pakiramdám niyá'y umiinog na lahát sa canyáng paliguid, na nawáwalâ ang canyáng tinutungtung̃an. Humahaguing ang canyáng taing̃a, bumibigát ang canyáng mg̃a bintî at cacaibá cung ilacad; naghahalihaliling nagdaraan sa canyang paning̃ín ang mg̃a alon ng̃ dugô, liwanag at carilimán.

Bagá man totoóng maliwanag ang sicat ng̃ buwán sa lang̃it, natitisod ang binatà sa mg̃a bató't mg̃a cahoy na na sa daang mapanglaw at waláng cataotao.

Sa malapit sa cuartel ay nacakita siyá ng̃ mg̃a sundalong nacalagáy sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta, na nang̃agsasalitaan ng̃ masimbuyó, caya't nacaraan siyá na hindi napansín.

Nariring̃ig sa tribunal ang mg̃a dagoc, mg̃a sigáw, mg̃a daíng, mg̃a tung̃ayaw; nang̃ing̃ibabaw at nagtatagumpay sa lahát ang tinig ng̃ alférez.

—¡Sa pang̃áw! ¡Lagyán ng̃ esposas ang mg̃a camay! ¡Dalawáng putóc agád sa cumilos! ¡Sargento, magtatág cayó ng̃ bantáy! ¡Waláng magpapasial ng̃ayón, cahi't Dios! ¡Huwág cayóng matutulog, capitán!

Páhiná 446Nagtumulin ng̃ pagpatung̃o sa canyáng bahay si Ibarra; hinihintay siyá ng̃ canyáng mg̃a alila na malakí ang balisa.

—¡Siyahan ninyó ang lalong pinacamagalíng na cabayo at cayó'y matulog!—ang sa canilá'y sinabi.

Pumasoc sa canyáng gabinete, at nag-acalang magdalidaling ihandá ang isáng maleta. Binucsán ang isáng cajang bacal, kinuha ang canyáng mg̃a hiyas, kinuha ang lahát ng̃ salaping doroon at ípinasoc sa isáng supot. Kinuha ang canyáng mg̃a hiyas, kinuha sa pagcasabit ang isáng larawan ni María Clara, at pagcatapos na macapagsandata ng̃ isáng sundang at dalawáng revolver ay tinung̃o ang isáng armario na kinálalagyan ng̃ canyáng mg̃a casangcapan.

—¡Bucsán ninyó sa ng̃alan ng̃ harì, bucsan ninyò agád ó iguiguibà namin ang pintô!—ang sagót sa wicàng castilà ng̃ isáng tinig na mahigpit ang pag-uutos.

Tuming̃in sa bintana si Ibarra; nagningning ang canyáng mg̃a matá at ikinasá ang canyáng revolver; datapuwa't nagbagong isipan, binitiwan ang mg̃a sandata at siyá rin ang nagbucás ng̃ nang̃agdarating̃an na ang mg̃a utusán.

Nagdilidiling sandali ang binatà, at sa pagcá't aayaw siyá marahil na makita ang canyáng mg̃a paghahandâ sa pagtacas, dinampót ang sombrero't nagsalitâ:

—¡Sumasailalim po acó ng̃ inyóng capangyarihan! Inaacala cong sa sandalíng oras lamang.

—Cung nang̃ang̃aco cayóng hindi tatacas, hindi po namin cayó gagapusin; Páhiná 447ipinagcacaloob po sa inyó ng̃ alférez ang biyayang itó; ng̃uni't cung cayó'y tumacas....

Nang canyáng lisanin ang bahay ni Crisóstomo, warì'y sirá ang isip na tumátacbong hindi nalalaman ang pinatung̃uhan. Tinahac ang mg̃a capatagan, dumating sa isáng gubat na totoong malakí ang pagcaguiyaguis; tinatacasan ang cabayanan, tinatacasan ang liwanag, nacaliligalig sa canya ang buwan, pumasoc siyá sa talinghagáng lilim ng̃ mg̃a cahoy. Nang naroroon na'y cung minsa'y tumitiguil, cung minsa'y lumalacad sa mg̃a di kilalang landás, cumacapit sa punò ng̃ malalaking cahoy, nababayakid sa mg̃a dawag, tumátanaw sa dacong bayan, na sa dacong paanan niyá'y naliligo sa liwanag ng̃ buwan, nacalatag sa capatagan, nacahilig sa mg̃a pampang̃in ng̃ dagat. Nang̃agliliparan ang mg̃a ibong nang̃apupucaw sa caniláng pagtulog; nang̃agpapalipatlipat sa sa isá't isáng sang̃á, nang̃aghuhunihan ng̃ matataos na tinig at tinititigan siyá ng̃ mabibilog na mg̃a matá ng̃ nang̃aglalakihang mg̃a panikî, mg̃a kuwago at mg̃a sábucot. Hindi silá tinitingnan at hindi man lamang silá náriring̃ig ni Elias. Ang acalà niyá siyá'y sinúsundan ng̃ mg̃a napupuot na anino ng̃ canyáng mg̃a magulang na nang̃amatay na; nakikita sa bawa't sang̃á ang calaguímlaguím na buslóng kinálalagyan ng̃ naliligò ng̃ dugóng ulo ni Bálat, ayon sa pagcasabi sa canyá ng̃ canyáng amá; warì natatalisod niyá mandín sa punò ng̃ bawa't cahoy ang matandáng babaeng patáy; tila mandin nakikinikinita niyá sa dilim na papawidpawid ang bung̃ô at mg̃a butó ng̃ nunò niyáng lalaking imbi ... at ang mg̃a butóng itó ng̃ matandáng babae at saca ang ulong iyó'y sinisigawan siyá: ¡duwág!, ¡duwág!

Linisan ni Elías ang bundóc, tumacas at lumusong sa dacong dagat, sa pasigang nilacad niyá ng̃ boong balisa; ng̃uni't doon sa malayò, sa guitná ng̃ tubig, doon sa ipinaiilanglang mandin ng̃ liwanag ng̃ buwan ang isáng ulap, anaki'y nakita niyáng napaimbulog at pumapawidpawid ang isáng anino, ang anino ng̃ canyàng capatíd na babaeng basá ng̃ dugô ang dibdib, lugáy ang buhók at inilílipad ng̃ hang̃in.

Datapuwâ, nacatitig sa ulap ay dahandahang tumindíg, sumulong at tumubóg sa tubig, na wari mandin siyá'y may sinúsundan. Lumalacad siyá sa malaláy na palusóng na iyóng gawá ng̃ wawà; malayò na siyá sa tabi, dumarating na sa canyáng bayawáng ang tubig ay siyá'y sumusulong din, sumusulong na tila niwawaláng diwà ng̃ isáng mapanhalinang espiritu. Dumárating na sa canyáng dibdib ang tubig ...; ng̃uni't umaling̃awng̃aw ang putucan ng̃ mg̃a baril, nawalá ang aninong malicmatà at ang binatà'y nataohan. Salamat sa catahimican ng̃ gabí at sa lalong malakíng capaikpicán ng̃ mahinhing hang̃in ay dumarating na magaling at malinaw na malinaw hanggáng sa canyá ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Humintô siyá, nagdilidili, nahiwatigan niyáng siyá palá'y sumasatubig; payapà ang dagatan at natatanaw pa niyá ang mg̃a ilaw sa dampâ ng̃ mg̃a mang̃ing̃isdâ.

Nagbalic siyá sa pampáng at napatung̃o sa bayan, ¿anó ang dahil? Siyá ma'y hindi niyá nalalaman.

Tila mandin walang tao ang bayan; saráng lahát ang mg̃a bahay, sampóng mg̃a hayop, ang mg̃a ásong caraniwang tumatahol cung gabí, pawang nang̃agtagò sa tacot. Nacararagdag ng̃ lungcot at pag-iisá ang anyóng pilac na liwanag ng̃ buwan.

Sa pang̃ang̃anib niyáng bacâ canyáng macasalubong ang mg̃a guardia civil, siya'y nagpasuotsuot sa mg̃a halamanan at mg̃a pananím, at anaki'y canyáng naaninagnagan ang dalawáng may anyóng tao; datapuwa't canyáng ipinatuloy ang lacad, at, pagcalucsó niyá sa mg̃a bacod at sa mg̃a pader, dumating siyáng pagál na pagál sa hirap na canyáng mg̃a pinagdaanan, sa isáng dulo ng̃ bayan, at tinung̃o niyá ang bahay ni Crisóstomo. Na sa pintuan ang mg̃a alila't caniláng pinag-uusapan at caniláng dináramdam ang pagcacapiit sa caniláng pang̃inoon.

Nang matantô na ni Elías ang nangyari siyá'y lumayô, lumiguíd siyá sa bahay, nilucsó ang pader na bacod, inakyat ang bintanà at pumasoc sa gabinete, at nakita niyáng nagnining̃as pa ang iniwang candila ni Ibarra.

Nakita ni Elías ang mg̃a papel at ang mg̃a libró at ang mg̃a suputang Páhiná 449kinasisidlan ng̃ salapî at mg̃a hiyas. Pinag ugnáy-ugnáy sa canyáng dilidili ang doo'y nangyari, at ng̃ mapagmasdan niyá ang gayóng caraming mg̃a papel na macapapahamac, inacala niyáng iligpít, ihaguís sa bintanà at ibaón.

Sumung̃aw siyá sa halamanan, at sa liwanag ng̃ buwá'y canyáng natanawan ang dalawáng guardia civil, na may casamang isáng «auxiliante» (isáng utusán bagá ng̃ justicia): nagkikintaban ang mg̃a bayoneta at ang mg̃a capacete.

Nang magcagayo'y minagalíng niyáng gawín agad ang isáng munacalà: ibinuntón sa guitnâ ng̃ gabinete ang mg̃a damít at ang mg̃a papel, ibinuhos sa ibabaw ang isáng lámpara ng̃ petróleo at sacâ sinindihán. Ibinigkís na nagdudumalî sa bayawáng ang mg̃a sandata, nakita ang larawan ni María Clara, nag-alinlang̃an ... itinagò sa isá sa mg̃a suputan, dinalá ang mg̃a suputang itó at tumalón sa bintanà.

—¡Pabayaan ninyó camíng pumanhic upáng aming cunin ang mg̃a papel ng̃ inyóng pang̃inoon!—anáng directorcillo.

—¿May dalá ba cayóng pahintulot? Cung wala'y hindi cayó macapapanhic,—ang sabi ng̃ isáng matandáng lalaki.

Ng̃uni't pinatabi siyá ng̃ mg̃a guardia civil sa cacuculata, pumanhíc silá sa hagdán ...; datapuwa't isáng macapal na asó ang siyáng pumúpunô sa bahay, at pagcálalaking mg̃a dilà ng̃ apóy ang siyáng nang̃agsilabás sa salas at dinidilàan ang mg̃a pintó't bintanà.

Humandulong ang lahát upáng mailigtás ng̃ bawa't isá ang macacaya, ng̃uni't dumating ang apóy sa maliit na laboratorio at pumutóc ang mg̃a naroroong bagay na madadalíng mag-alab. Napilitang umurong ang mg̃a guardia civil, hinaharang̃an silá ng̃ sunog, na umuung̃al at niwáwalis ang bawa't maraanan. Nawaláng cabuluháng cumuha ng̃ tubig sa balón; sumísigaw ang lahát, ang lahát ay nagpapaguibíc, datapuwa't silá'y nálalayô sa lahát. Narating na ng̃ apóy ang mg̃a ibáng cabahayán at napaiilanglang sa lang̃it, caPáhiná 450sabay ang pagpaimbulóg ng̃ malalakíng nagpapainog-inog na asó. Nalilipos na ng̃ apóy ang boong bahay, lumálacás ang hang̃ing nasasalab; mulâ sa malayo'y nang̃agsisirating ang iláng mg̃a tagá bukid, nguni't dumárating silá roo't upáng mapanood lamang nilá ang cagulatgulat na sigâ, ang wacás ng̃ matandáng bahay, na pinagpitagang mahabang panahón ng̃ apóy, tubig at hang̃in.

LVI.

ANG SABIHANAN AT ANG INAACALA.

Sa cawacasa'y pinapag-umaga rin ng̃ Dios sa bayang tiguíb ng̃ pagcagulantang.

Walâ pang lumalacad na mg̃a tao sa mg̃a daang kinálalagyan ng̃ cuartel at ng̃ «tribunal»; hindi nagpapakilala ang mg̃a bahay na may mg̃a tumatao, gayón may maing̃ay na binucsán ang dahong cahoy ng̃ isáng bintanà at sumung̃aw ang ulo ng̃ isáng musmós, na nagpapaínog-inog sa magcabicabila ... ¡plas! nagpapaunawà ang lagapác na iyón ng̃ bigláng pagdapò ng̃ isáng balát na tuyô sa sariwang balát ng̃ tao; ng̃umiwî ang bibíg ng̃ batáng lalaki, pumikit, nawalâ at mulíng sinarhán ang bintanà.

Nacapagbigáy halimbawà na; may nacáring̃ig marahil ng̃ pagbubucás at pagsasaráng iyón, sa pagcá't marahang binucsán ang sa ibáng bintanà at maing̃at na sumung̃aw ang ulo ng̃ isáng matandáng babae, culubót at walâ ng̃ ng̃ipin: siyá ng̃â ang si hermana Puté na nag-ing̃áy ng̃ di sapalà samantalang nagsésermon si parì Dámaso. Ang mg̃a musmós at ang mg̃a matatandáng babae ang siyáng tunay na larawan ng̃ pagcamalabis na pagmimithíng macaalam ng̃ mg̃a nangyayari sa ibabaw ng̃ lupà; ang mg̃a batà'y sa malakíng pagnanais na macaalam, at ang mg̃a matatandáng babae'y sa paghahang̃ád na mag-alaala sa mg̃a nacaraang panahón.

Marahil waláng macapang̃abás na bumigáy ng̃ palò ng̃ isáng sinelas, sa pagca't nananatili, tumátanaw sa malayong pinapang̃úng̃unot ang mg̃a kilay, nagmumog, lumurâ ng̃ malacás at nagcruz pagcatapos. Binucsán ding may tacot ang isáng maliit na bintanà ng̃ bahay na catapát, at doo'y sumung̃aw namán si hermana Rufa, ang aayaw magdayà't aayaw namáng siyá'y dayâin. Nagting̃inang saglít, ang dalawá, nagng̃itìan, naghudyatan at mulíng nang̃agcruz.

—¡Jesús! nacacawang̃is ng̃ isáng misa de gracia, ng̃ isáng castillo!—aní hermana Rufa.

Páhiná 452—Mula ng̃ looban ang bayan ni Bálat ay hindi pa acó nacacakita ng̃ isáng gabing catulad ng̃ sa cagabí,—ang isinagót ni hermana Puté.

—¿Gaano caraming putóc!—ang sabihanan ay ang pulutóng daw ni matandáng Pablo.

—¿Mg̃a tulisan? ¡hindi mangyayari! Ang sabihana'y mg̃a cuadrillero raw na nacalaban ng̃ mg̃a guardia civil. Cayâ napipiit si don Filipo.

Untiunting pinagbubucsán ang ibáng mg̃a bintanà at nang̃agsidung̃aw ang ibá't ibáng mg̃a mukhà, nang̃agbatîan at caniláng pinag-usapan ang mg̃a nangyayari.

Sa sicat ng̃ araw, na ang anyó'y niningning na magalíng, natatanawan ng̃ may calabuan sa malayo ang pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a sundalo, na tulad sa nag-áabo-abóng mg̃a anino.

—At acó'y ..., ng̃uni't sa cawacasan, ¿anó, hindi ninyó nalalaman cung anó ang nangyari?—ang tanóng ng̃ isáng lalaking may pagmumukhâng palabirô.

—Alin man diyá'y hindi totoó—ang sabi ng̃ nagtanóng;—iyá'y ang mg̃a insíc na nagsipag-alsá.

—¡Sayang!—aní hermana Rufa; na mamatáy siláng lahát ng̃ayón pa namáng malapit na ang pascó, na capanahunan ng̃ caniláng pagreregalo ... Maanong hinintáy man lamang nilá ang bagong taón....

Páhiná 453Sumásaya ng̃ untiuntì ang mg̃a daan: ang mg̃a áso, mg̃a manóc, mg̃a baboy at mg̃a calapati ang nang̃áunang nag-acalang mang̃agsigalà, sumunod ang iláng marurung̃is na mg̃a batang capit-capit at nang̃agsisilapit sa cuartel na may tagláy na tacot; pagcatapos ay iláng matatandáng babae, na nacasalumbabà ng̃ panyô, may tang̃ang malalaking cuintas, at cunuwa'y nang̃agdarasal upang silá'y paraanin ng̃ mg̃a sundalo. Nang mapagkilalang macalalacad na hindi tátanggap ng̃ isáng putóc ng̃ baril, ng̃ magcágayo'y nagpasimulâ ng̃ paglabás ang mg̃a lalaki, na nang̃agwáwalang anó man cunwari; ng̃ pasimula'y pinapagcacasiya nilá ang caniláng paglalacadlacad sa tapat ng̃ caniláng bahay, na caniláng hináhagpos ang manóc; ng̃ malao'y tinicmán niláng pahabahabain ang caniláng naaabot, na manacánacá siláng tumitiguil, at sa kinágagayo'y nacarating silá hanggáng sa haráp ng̃ «tribunal».

Nacahambál ng̃ mainam ang pagdating ng̃ dalawáng cuadrillero, na may daláng isáng angarilla na kinalululanan ng̃ isáng may anyóng tao, at isáng guardia civil ang siyáng sa canilá'y sumúsunod. Napagtalastás na silá'y galing sa convento; sa anyó ng̃ mg̃a paang nang̃acalawít ay pinagbalacbalac ng̃ isá cung sino caya iyon; sa daco roo'y may nagsabing iyón ng̃â; sa lalong daco roo'y ang patáy ay dumami at nangyari ang talinghagà ng̃ Santísima Trinidad; pagcatapos ay mulíng nasnaw ang himalâ ng̃ mg̃a tinapay at ng̃ mg̃a isdâ, at naguíng tatlompó't waló na.

Nang may á las siete y media, ng̃ dumating ang ibáng mg̃a guardia civil, na galing sa mg̃a caratig na bayan, ang balitang cumacalat ay maliwanag na't nasasabi ang mg̃a nangyari.

—Cagagaling co pa sa tribunal, na kinakitaan cong nang̃apipiit si don Filipo at si don Crisóstomo,—ang sabi ng̃ isáng lalaki cay hermana Putê; kinausap co ang isá sa mg̃a nagbabantay na cuadrillero. Ang nangyari'y isinaysáy na lahát cagabí ni Bruno, na anác niyóng namatáy sa cápapalò. Talastás na po ninyóng ipacácasal ni capitang Tiago ang canyáng anác na babae sa binatang castilà; sa sakit ng̃ loob ni don Crisóstomo'y nag-acalang manghigantí at binantá niyáng patayín ang lahát ng̃ mg̃a castilà, patí ang cura; linusob nilá cagabí ang cuartel at ang convento, at sa cagaling̃ang palad, at sa awà ng̃ Dios, ay na sa sa Páhiná 454bahay ni capitang Tiago ang cura. Nang̃acatacas daw ang marami. Sinunog ng̃ mg̃a guardia civil ang bahay ni don Crisóstomo, at cung hindî sana siyá nahuli na muna, siyá ma'y sinunog din.

—Nang̃abibilanggô ang lahát ng̃ mg̃a alilà. ¡Pagmasdan ninyó't hanggáng dito'y natatanawan pa ang asó!—anáng nagbabalità;—sinasabi ng̃ mg̃a nanggagaling doon ang mg̃a bagay na totoong cahapishapis.

Minasdán ng̃ lahát ang lugar na itinurò: isáng manipís na asó ang marahang napaiimbulog pa sa lang̃ít. Nang̃aglilininglining ang lahát sa nangyaring iyón, na may nahahabag at may sumisisi namán.

—¡Cahabaghabag na binatà!—ang mariing sinabi ng̃ isáng matandáng lalaking asawa ni hermana Putê.

—¡Siyá ng̃â!—ang isinagót sa canyá ng̃ canyáng asawa;—ng̃uni't alalahanin mong cahapo'y hindi nagpamisa ng̃ patungcól sa cáluluwa ng̃ canyáng amá, na waláng salang siyáng lalong nagcacailang̃an ng̃ higuí't cay sa ibá.

—¿Awà sa mg̃a excomulgado? Isáng casalanan ang maawà sa mg̃a caaway ng̃ Dios,—ang sabi ng̃ mg̃a cura. ¿Natatandaan ba ninyó? ¡Siyá'y naglálacad sa Campo Santo na parang yaó'y isáng culung̃an lamang ng̃ mg̃a hayop!

—¿Hindi bagá nagcacawang̃is ang culung̃án ng̃ mg̃a hayop at ang Campo Santo?—ang isinagót ng̃ matandáng lalaki;—ang pinagcacáibhan lamang ay ang tang̃ing pumapasoc sa Campo Santo'y yaóng mg̃a hayop na nauucol sa isáng pulutóng....

—¿Siyá ca na ng̃a!—ang isinigáw sa canyá ni hermana Putê;—ipagsásanggalang mo pa ang taong nakikita nating maliwanag na maliwanag na pinarurusahan ng̃ Dios. Makikita mo't icáw namá'y huhulihin din. ¡Umalalay ca sa isáng bahay na nalulugsó!

—¡Halá!—ang ipinagpatuloy ng̃ matandáng babae; pagcatapos na masuntóc niyá si parì Dámaso'y walá na ng̃a siyáng nalalabing gawin cung di patayín namán si parì Salví.

Páhiná 455—Ng̃uni't hindi maicacailáng siya'y mabait ng̃ panahóng siya'y musmós pa.

—Tunay ng̃à, siyá'y dating mabait,—ang mulíng itinutol ng̃ matandáng babae; ng̃uni't siyá'y na pa sa España; ang lahát ng̃ napa sa sa España, ang sabi ng̃ mg̃a cura, ay naguiguing mg̃a hereje.

—¡Ohoy!—ang isinagót namán ng̃ lalaki na nacasilip ng̃ sucat niyáng icaganti;—¿hindi ba pawang tagá España ang lahát ng̃ mg̃a cura, at ang arzobispo, ang papa at ang Virgen? ¡Abá! ¿cung gayó'y pawang mg̃a hereje namán palá? ¡aba!

Nagcapalad si hermana Putê, na mámasdang tumatacbo ang isáng alilang babae, na balisáng balisá at namúmutlá, at siyáng pumutol ng̃ pagtatalo.

—¡May isáng nagbigtí sa halamanan ng̃ capit-bahay!—ang sabing humihing̃al.

—¡Isáng nagbigtí!—ang bigláng pinagsabihanan ng̃ lahát na puspós ng̃ agám-ágam.

—Siyá ng̃á po,—ang ipinagpatuloy ng̃ alilang babaeng nang̃áng̃atal;—cucuha sana acó ng̃ pataní ... tumanáw acó sa halamanan ng̃ capit-bahay upáng maalaman co cung siyá'y naroroon ..., ang nakita co'y isáng lalaking úugoy-ugoy; ang boong isip co'y si Teo, ang alilang siyáng lagui ng̃ nagbibigay sa akin ..., lumapit acó upáng ... cumuha ng̃ patanì, at ang nakita co'y hindi siyá cung hindi ibá, isáng patáy; tumacbó acó, tumacbó acó at ...

—Tingnán natin siyá,—ang wicá ng̃ matandáng lalaki, at sacâ tumindig;—iturò mo sa amin.

—¡Huwag cang pumaroon!—ang isinigaw sa canya ng̃ canyáng asawa at tinangnán siyá sa barò;—¡mapapahamac icáw!—¿siyá'y nagbigti? ¡lalong masamá sa canyá!

—Pabayaan mong tingnán co siyá, babae;—pasa tribunal ca Juan, at ipagbigay alam mo; bacâ sacali hindi pa patáy.

At siyá'y na pa sa halamanan, na sinúsundan ng̃ alilang babae, na nagtatagò sa canyáng licuran; nang̃agsisunod din ang mg̃a babae at gayón din si hermana Putê, na pawang nang̃apúpuspos ng̃ tacot at ng̃ nais na macapanood.

—Naroon pô, guinoo,—anáng alilang babae na humintô at itinuturò ng̃ dalirì.

Páhiná 456Tumiguìl ang capisanang iyón sa lalong pinacamalayò, at pinabayaang mag-patuloy na mag-isá ang matandáng lalaki.

Isáng catawán ng̃ tao, na nacabitin sa isáng sang̃á ng̃ puno ng̃ santól, ang marahang umúugoy sa hihip ng̃ mahinhíng amihan. Pinagmasdán siyáng sandalî ng̃ matandâ; nakita niyá ang mg̃a paang nanínigas, ang mg̃a bisig, ang may dumíng damít, ang ulong nacalung̃ayng̃áy.

—Hindi dapat natin siyáng galawín hanggáng sa dumatíng ang justicia,—ang sinabing malacás;—matigás na; malaon nang siyá'y patáy.

—Iyán ang capit-bahay nating tumítira sa bahay na iyón, na may dalawáng linggó na ng̃ayóng dumatíng dito; tingnán ninyó ang pilat niya sa mukhà.

—¿Ipagdárasal ba natin ang canyáng cáluluwa?—ang itinanóng ng̃ isáng dalaga, caracaracang matapos na niyáng mapagmasdán at masiyasat ang patáy na iyón.

—¡Halíng, hereje!—ang ipinang̃usap sa canyá ni hermana Puté,—hindi mo ba nalalaman ang sinabi ni parì Dámaso? isáng pagtucsó sa Dios ang ipagdasál ang isáng nápacasamâ; ang nagpapacamatay ay napapacasamáng waláng sala, cayâ ng̃â siyá'y hindi inililibing sa lupàng «sagrado».

—Inaacalà co na ng̃ang masamâ ang cahihinatnan ng̃ taong iyán; cailán ma'y hindi co nangyaring masiyasat cung anó ang canyáng ikinabubuhay.

—Macaalawang nakita co siyáng nakikipag-usap sa sacristan mayor,—ang ipinahiwatig ng̃ isáng dalaga.

Nang̃agsiparoon ang mg̃a capit-bahay, at macapal na mg̃a tao ang siyáng lumiguid sa bangcáy, na nananatili sa pagpapaugóy-ugóy. Nang̃agsiratíng, nang may calahating horas na, ang isáng alguacil, ang directorcillo at dalawáng cuadrillero; ipinanaog ng̃ mg̃a itó ang bangcáy at canilang inilagáy sa ibabaw ng̃ isang angarilla.

—Nagdadalidali ang tao sa pagcamatáy,—ang sinabi ng̃ directorcillong tumatawa, samantalang kinucuha ang plumang nacasing̃it sa licód ng̃ canyáng taing̃a!

Páhiná 457Guinawâ ang canyáng mg̃a mararayà at panghulíng mg̃a tanóng, pinapagsaysáy ang alilang babae, na pinagpipilitan niyáng hulihin sa silò, na cung minsa'y canyáng iniirapan, cung minsa'y canyáng pinagbabalàan, at cung minsa'y pinararatang̃an ng̃ mg̃a salitáng hindi sinasabi, hanggáng sa magpasimulâ ng̃ pag-iyác ang alilang iyón, dahil sa ang isip niyá'y siyá ay mapipiit sa bilangguan, at ang naguíng catapusá'y sinabi na tulóy niyáng hindi siyá nagháhanap ng̃ patanì, cung hindi ..., at canyáng sinásacsi si Teo.

Samantala'y minámasdan ang bangcáy at ang lubid ng̃ isáng tagá bukid, na nacasalacót ng̃ malapad at may isáng malakíng tapal sa liig.

Hindî higuit cay sa ibáng bahagui ng̃ catawán ang pang̃ing̃itím ng̃ mukhâ ng̃ bangcáy; may nakikitang dalawáng galos at dalawáng maliliit na pasâ sa dacong itaas ng̃ talì; mapuputî at waláng dugô ang mg̃a hilahis ng̃ lubid. Inusisang magalíng ng̃ mapagsiyasat na tagá bukid, ang barò at salawal ng̃ bangcáy, at canyáng nahiwatigang punóng punô ng̃ alabóc, at hindi pa nalalaong napunit sa ibá't ibáng mg̃a lugar; ng̃uni't ang lalong canyáng náino'y ang mg̃a bung̃a ng̃ tinglóy ó amorseco na nacarikít sa cuello ng̃ barò.

—¿Anó ang iyóng tinítingnan?—ang itinanóng sa canyá ng̃ directorcillo.

—Tinítingnan co po cung siyá'y mangyayaring makilala co,—ang pautál na sinabi, na anyóng magpupugáy, sa macatuwid bagá'y lalong itinung̃ó ang salacót.

—¿Ng̃uni't hindî mo ba naring̃ig na iyán ang nagng̃ang̃alang Lucas? ¿Nacacatulog ca ba?

Nang̃agtawanan ang lahát. Nagsalitâ ng̃ iláng pautál-utál na sabi ang tagá bukid na nápahiyâ, at yumaong nacatung̃ó at mahinà ang lacad.

—¡Oy! ¿saán cayó paparoon?—ang isinigáw sa canyá ng̃ matandáng lalaki;—¡hindi riyán ang daan ng̃ paglabás; diyán ang patung̃ó sa bahay ng̃ patáy!

—¡Nacacatulog pa ang lalaki!—anáng directorcillo ng̃ palibác,—kinacailang̃ang busan siyá ng̃ tubig sa ibabaw.

Iniwan ng̃ tagá bukid ang lugar na iyóng kinahiyâan niyá, at napatung̃o sa simbahan. Itinanóng ang sacristán mayor pagdatíng sa sacristía.

—¡Natutulog pa!—ang sa canyá'y caniláng isinagót ng̃ magaspang na anyô;—¿hindî mo ba nalalamang nilooban cagabí ang convento?

Minasdán siyá ng̃ mg̃a sacristán niyáng anyóng magaspáng na talagáng asal na ng̃ mg̃a taong bihasang silá'y alimurahin.

Natutulog ang bulág ang isáng mata sa isáng mahabang silla, na na sa isáng suloc na hindi ináabot ng̃ liwanag. Nacalagáy ang salamín sa matá sa ibabaw ng̃ noo, sa guitnâ ng̃ mahahabang naglawit na buhóc, waláng nacatátakip sa payát at nang̃ang̃alirang na dibdib, na tumataas at bumábabâ sa canyáng paghing̃á.

Naupô sa malapit ang tagá bukid, at handáng maghintay ng̃ boong catiyagaan, ng̃uni't may nahulog sa canyáng cuarta, hinanap niyá sa pamamag-itan at tulong ng̃ isang candilà, sa ilalim ng̃ sillón ng̃ sacristán mayor. Námasid din ng̃ tagá bukid na may mg̃a bung̃a rin ng̃ tinglóy (amorseco) ang salawál at ang mg̃a manggás ng̃ baró ng̃ natutulog, na sa cawacasa'y náguising, kinusót ang tang̃ing matáng canyáng nagagamit, at may galit na pinagwicâan ang taong iyón.

—¡Ibig co pó sanang magpamisa ng̃ isa, guinoo!—ang sabi, na ang anyó'y humíhing̃ing tawad.

—Natapos na ang lahát ng̃ mg̃a misa,—ang sinabi ng̃ bulag ang isáng matá, ng̃ magcagayon, na pinatimyás ng̃ cauntî ang canyáng tinig; bucas, cung ibig mo ... ¿sa mg̃a cáluluwa sa Purgatorio ba?

—Hindi pô,—ang sagót ng̃ tagá bukid, at sacá ibinigay ang piso sa sacristán.

—¡Mahuhuli co sana siyá cagabí!—ang sinabing nagbúbuntong hining̃a, samantalang inaalis ang tapal at iniuunat ang catawán, upáng manag-uli ang pagmumukhà at taas ni Elías.

LVII.

¡VAE VICTIS![261]

Nagpaparoo't parito ang mg̃a guardia civil, na nacalálaguim ang anyô sa harap ng̃ tribunal, at pinagbabalàan ng̃ culata ang canilang baril ang pang̃ahás na mg̃a musmós, na tumítiyad ó nang̃agpapasanan upang canilang mátanawan cung anó cayâ ang nang̃aroroon sa dacong loob ng̃ rejas.

Hindî na nápapanood sa salas yaóng masayáng anyô ng̃ panahóng pinag-tatalunan ang palatuntunan ng̃ fiesta; ng̃ayó'y malungcót at hindi nacapagbíbigay panatag. Ang mg̃a naroroong mg̃a guardia civil at mg̃a cuadrillero'y bahagyâ ng̃ nagsasalitàan, at sacali't magsalitàan ng̃ ila'y sa tinig na marahan. Nang̃agsisisulat sa papel, sa ibabaw ng̃ mesa, ang directorcillo, dalawang escribiente at iláng mg̃a sundalo; nagpaparoo't parito ang alférez sa magcabicabilang panig, at canyáng manacânacáng tinítingnan ng̃ anyóng mabalasic ang pintuan; na anó pa't hindî hihiguit sa canyáng pagmamalaki si Temistocles sa mg̃a Larô sa Olimpo, pagcatapos ng̃ pagbabaca sa Salamina. Naghihicab sa isáng suloc si doña Consolación, na anó pa't ipinakikita ang canyáng maitim na loob ng̃ bibig at mg̃a ng̃iping pakilwagkilwag; ang paning̃in niya'y tumititig ng̃ malamig at nacapangang̃anib sa napúpuspos ng̃ mg̃a nacapintáng cahalayhalay na mg̃a larawang na sa sa pintuan ng̃ bilangguan. Naipakiusap ng̃ babaeng itó sa canyáng asawa, na lumambót ang loob sa canyáng pagtatagumpáy, na ipaubaya sa canyáng mapanood ang mg̃a pagtanóng na gágawin, at marahil ay ang mg̃a pagpapahirap na kinauugaliang gamitin. Naaamoy ng̃ halimaw ang bangcáy, canyáng inaasam-asám na, at canyáng ikinayáyamot ang calaunan ng̃ pagpapahirap.

Laguim na totoó ang gobernadorcillo; ang canyáng sillón, yaóng dakilang Páhiná 460sillóng nacalagáy sa ilalim ng̃ larawan ng̃ mahál na harì, waláng gumagamit, at wari'y natutungcol sa ibáng tao.

Dumatíng ang curang namúmutla't cunót ang noó, ng̃ malapit ng̃ tumugtóg ang á las nueve.

—¡Hindi pô namán nagpahintáy cayóng totoó!—ang sinabi sa canyá ng̃ alférez.

—Ibig co pang huwag ng̃ makiharáp,—ang isinagót ni parì Salví ng̃ mahinang pananalitâ, na hindi na pinansín ang anyóng masacláp na sabi ng̃ alférez;—acóy totoong malaguimin.

—Sa pagcá't sino ma'y waláng naparirito upáng huwág bayâang waláng nang̃ang̃asiwà, inaacalà cong ang inyóng pakikialam ay ... Nalalaman na pó ninyóng aalis silá ng̃ayóng hapon.

—Waló ang náriyan,—anyá;—namatáy si Bruno caninang hating gabí, ng̃uni't nacatitic na ang canyáng mg̃a saysáy.

Bumati ang cura cay doña Consolación, na ang isinagót ay isáng hicáb at isáng ¡aah! at naupô sa sillóng na sa ilalim ng̃ larawan ng̃ mahál na harì.

—Cunin ninyó ang dalawáng nang̃asasapang̃áw!—ang ipinag-utos ng̃ alférez, na pinagpilitang ang tinig niyá'y mag-anyóng cagulágulatang, at humaráp sa cura at idinugtóng na nagbago ng̃ tinig:

Ipaliliwanag namin sa mg̃a hindî nacacaalam cung anó ang cagamitáng itó sa pagpapahirap, na ang pang̃áw ay isá sa mg̃a lalong waláng cabuluhán. Humiguít cumulang sa isáng dangcál ang lalayò ng̃ mg̃a butas na pinagsusuutan ng̃ mg̃a paa ng̃ mg̃a pinipiit; cung patlang̃an ng̃ dalawáng butas, may cahirapan ng̃ cauntî lamang ang calagayan ng̃ napipiit, na anó pa't nagdáramdam na tang̃ing bagabag sa mg̃a bucong-bucong at nacabucacà ang dalawáng paa, na nagcaca-layô ng̃ may mahiguit na isáng vara: hindi ng̃â nacamámatay agad-agád, ayon sa mapagcucurong magaang ng̃ sino man.

Páhiná 461Ang tagatanod bilangguang may casunod na apat na sundalo'y inalis ang talasoc at binucsán ang pintô. Nang̃agsilabás ang isáng amoy na labis ng̃ bahò at isáng hang̃ing malapot at malamig sa macapál na dilim na iyón, casabáy ng̃ pagcáring̃ig ng̃ iláng himutóc at pagtang̃is. Nagsindi ng̃ fósforo ang isáng sundalo, datapuwa't namatáy ang ning̃as sa hang̃ing iyóng nápacabigat at bulóc na bulóc, caya't nang̃apilitang hintayín niláng macapagbagong hang̃in.

Sa malamlám na liwanag ng̃ isáng ilaw ay caniláng naaninagnagan ang iláng may mg̃a mukháng tao: mg̃a taong nacayacap sa caniláng mg̃a tuhod at sa pag-itan ng̃ dalawáng tuhod niláng itó'y ikinúcublí ang caniláng ulo, mg̃a nacataób, nang̃acatindíg, nang̃acaharáp sa pader, at ibá pa. Náring̃ig ang isáng pucpóc at pagcalairit, na caacbay ng̃ mg̃a tung̃ayaw; binúbucsan ang pang̃áw.

Nacayucód si doña Consolación, nacaunat ang mg̃a casucasuan ng̃ liig, luwâ ang mg̃a matá at nacatitig sa nacasiwang na pintó.

Lumabás ang isáng anyóng nacapag-aalap-ap na naguiguitnâ sa dalawáng sundalo; yaó'y si Társilo na capatíd ni Bruno. May mg̃a «esposas» ang mg̃a camáy; ipinamámasid ng̃ canyáng mg̃a wasác wasác na mg̃a damít ang canyáng batibot na mg̃a casucasuan. Tinitigan niyáng waláng pacundang̃an ang asawa ng̃ alférez.

Sa licuran ni Társilo'y sumipót ang isáng anyóng cahabaghabág, na tumátaghoy at umiiyac na anaki'y musmós; piláy cung lumacad at may dung̃is na dugô ang salawál.

—Iyá'y isáng mapangdayà,—ang inihiwatig ng̃ alférez sa cura; nagbantáng tumacas, ng̃uni't nasugatan siyá sa hità. Ang dalawáng itó ang tang̃ing mg̃a buháy sa canilá.

—¿Anó ang ipinang̃acò sa inyó ni don Crisóstomo upáng looban ninyó ang cuartel?

—Nagcacamali pô cayó; pinatáy pô ninyó sa capapalò ang aming amá, siPáhiná 462yá'y ipinanghihiganti namin, at walâ ng̃ ibá. Hanapin pô ninyó ang inyóng dalawáng casama.

—Nang̃aroon silá sa bang̃in, doon silá itinapon namin cahapon, doon silá mabúbuloc. Ng̃ayó'y patayin na ninyó acó, wala na cayóng malalamang anó pa man.

—Sabihin mo sa amin cung sino sino ang iyóng mg̃a ibáng cainalám,—ang ibinantâ ng̃ alférez na iniwawasiwas ang isáng yantóc.

Sumung̃aw sa mg̃a labì ng̃ may sala ang isáng ng̃iti ng̃ pagpapawaláng halagá.

Nakipag-usap ng̃ sandali sa cura ang alférez, na marahan ang caniláng salitaan; at sacá humaráp sa mg̃a sundalo.

Sa isáng suloc ng̃ patio, sa ibabaw ng̃ isáng carretóng lumà, ay nacabuntón ang limáng bangcáy, na halos natátacpan ng̃ capirasong gulanít na baníg na punô ng̃ carumaldumal na mg̃a dumí. Nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dulo ang isáng sundalo, na mayá't mayá'y lumúlurâ.

—¿Nakikilala mo ba sila?—ang tanóng ng̃ alférez na itinataás ang banig.

Hindi sumagót si Társilo; nakita niyá ang bangcáy ng̃ asawa ng̃ ulól na babae na casama ng̃ mg̃a iba; ang bangcáy ng̃ canyáng capatíd na tadtád ng̃ sugat ang catawán, sa cásasacsac ng̃ bayoneta, at ang cay Lucas na may lubid pa sa liig. Lumungcót ang canyáng paning̃in at tila mandín nagpumiglás sa canyáng dibdib ang isáng buntóng hining̃á.

Isáng haguinít ang siyáng umaling̃awng̃áw sa hang̃in at pumalò ang yantóc sa canyáng licód. Nang̃iníg, nang̃urong ang canyáng mg̃a casucasuan. Inulit-ulit ang pagpalò ng̃ yantóc, ng̃uni't nanatili si Társilo sa pagwawaláng bahalà.

—¡Hagupitín siyá ng̃ palò hanggáng sa pisanan ó magsalità!—ang sigáw ng̃ alférez na nagng̃ing̃itng̃it.

Páhiná 463—¡Magsabi ca na!—ang sinabi sa canyá ng̃ directorcillo;—sa papaano ma'y pápatayin ca rin lamang.

Mulíng inihatid siyá sa salas na kinalalagyan ng̃ isáng napipiit, na tumatawag sa mg̃a santo, nang̃ang̃aligkig ang mg̃a ng̃ipin at ang mg̃a paa'y cusang nahuhubog.

—¡Ng̃ayón co lamang siyá nakita!—ang sagót ni Társilo, na minámasdan ang isá ng̃ may halong habág.

Hindi na inalís sa canyá ang mg̃a «esposas» na nadúdumhan ng̃ dugô, at siyá'y itinali sa isáng bangcóng cahoy. Luming̃ap ang caawaawà sa canyáng paliguid, na anaki'y may hinahanap siyáng anó man, at ng̃ canyáng nakita si doña Consolación, siyá'y humalakhác ng̃ patuyâ. Sa pagtatacá ng̃ mg̃a nanonood ay sinundán nilá ang tinítingnan ng̃ nagagapos, at ang caniláng nakita'y ang guinoong babae, na nang̃ang̃atlabì ng̃ cauntî.

—¡Hindi pa acó nacacakita ng̃ ganyáng capang̃ít na babae!—ang biglang sinabi ng̃ malacás ni Társilo, sa guitná ng̃ hindî pag-imíc nino man;—ibig co pang humigâ sa ibabaw ng̃ isáng bangcò, na gaya ng̃ calagayan co ng̃ayón, cay sa humigâ acó sa siping niyá na gaya ng̃ alférez.

—Papatayin pô ninyó acó sa palò, guinoong alférez,—ang ipinagpatúloy;—ng̃ayóng gabi ipanghíhiganti aco ng̃ inyóng asawa pagyacap niyá sa inyó.

—¡Lagyán ninyó ng̃ pang-al ang bibig!—ang sigáw ng̃ alférez na nahíhibang at nang̃áng̃atal sa galit.

Tila mandin waláng ibáng hináhang̃ag si Társilo cung di ang siyá'y magcapang-al, sa pagca't pagcatapos na siyá'y malagyan ng̃ pang-al na iyón, nagsaysáy ang canyáng mg̃a matá ng̃ isáng kisláp ng̃ catuwáan.

Sa isáng hudyát ng̃ alférez, pinasimulan ng̃ isáng guardiang may hawac na isáng yantóc, ang canyáng cahapishapis na catungculan, Nang̃urong ang boong catawán ni Társilo; isáng ung̃ol na sacál at mahabà ang siyáng náring̃ig, bagá Páhiná 464man napapasalan ang canyáng bibig ng̃ damit; tumung̃ó: napípigtâ ang canyáng damít ng̃ dugô.

Tumindig ng̃ boong hirap si parì Salvi, na namúmutlà't sirâ ang paning̃ín, humudyát ng̃ camáy, at linisan ang salas na nang̃áng̃alog ang mg̃a tuhod. Nakita niyá sa daan ang isáng dalagang nacasandál sa pader, matuwíd ang catawán, hindi cumikilos, nakíkinig na lubós, tinítingnan ang álang-álang, nacaunat ang mg̃a nang̃áng̃ayumcom na mg̃a camáy sa lumang muog. Binibilang manding hindi humíhing̃a ang mg̃a hampás na macalabóg, waláng taguintíng at yaóng cahambál-hambál na daing. Siyá ang capatíd na babae ni Társilo.

Samantala'y ipinagpapatuloy sa salas ang cagagawang iyón; ang culang palad, sa hindi na macayang bathing hirap, ay napipi at hinintáy na mang̃apagál ang canyáng mg̃a verdugo. Sa cawacasa'y inilawít ang mg̃a bisig ng̃ sundalong humihing̃al; ang alférez, na namúmutlâ sa galit at sa pangguiguilalás, humudyát ng̃ isá upang calaguín ang pinahihirapan.

Nang magcágayo'y nagtindíg si doña Consolación at bumulóng ng̃ ilán sa canyáng asawa. Tumang̃ô itó, sa pagpapakilalang canyáng naunawà.

Natatalastas ng̃ mg̃a filipino cung anó ang cahulugán ng̃ salitáng itó; isinasatagalog nilá sa sabing timbain. Hindi namin maalaman cung sino cayâ ang nacaisip ng̃ ganitóng gawâ. Ang Catotohanang umaahon sa isáng bal-on, marahil ay isáng pagbibigáy cahulugáng nápacamatindíng libác.

Sa guitnâ ng̃ patio ng̃ tribunal ay naroroon ang caayaayang pader na na caliliguid sa isáng bal-on; ang pader na yaó'y batóng buháy na magaspáng ang pagcacágawâ. Isáng casangcapang tulad sa pinggáng cawayan (timbalete) ang siyáng doo'y gamit sa pagcuha ng̃ tubig na malapot, marumí at mabahò. Mg̃a papanting̃in, mg̃a dumi at ibá pang masasamáng tubig ang doo'y natitipon, sa pagcá't ang bal-ong yaó'y tulad naman sa bilangguan; doon inihuhulog ang lahat ng̃ pinawawalang halagá ó ipinalalagay na wala nang cabuluhán; casangcapang doo'y mahulog, magpacabutibuti, wala ng̃ halagá. Gayón ma'y hindi tinatabunan cailán man: manacánacang pinahihirapan ang mg̃a bilanggóng hucayi't palaliman ang bal-ong iyón, hindi dahil sa balac na muha ng̃ capakinabang̃án sa Páhiná 465parusang iyón, cung dî dahil sa mg̃a cahirapang nangyayari sa gawáng iyón: ang bilanggóng doo'y lumusong ay nacacacuha ng̃ lagnát na ang caraniwa'y ikinamámatay.

Pinanonood ni Társilo, na nacatitig, ang mg̃a paghahandâ ng̃ mg̃a sundalo; siyá'y namúmutlâ ng̃ mainam at nang̃áng̃atal ang canyáng mg̃a labì ó bumúbulong ng̃ isáng dalang̃in. Warì'y nawalâ ang pagmamataas niyá sa canyáng di maulatang hirap, ó cung hindi ma'y hindi na totoong masimbuyó. Macailang inilung̃ayng̃áy ang nacalindíg na liig, tumitig sa lupà, sang-ayong magdalità.

Dinalá siyá nilá sa pader na nacaliliguid sa bal-on, na sinúsundan ni doña Consolacióng nacang̃itî. Isáng sulyáp, na may tagláy na panaghilì, ang itinapon ng̃ sawíng palad, sa nagcacapatong-patong na mg̃a bangcáy, at isáng buntóng hining̃á ang tumacas sa canyáng dibdib.

—¡Magsabi ca na!—ang mulíng sinabi sa canyá ng̃ directorcillo,—sa papaano ma'y bibitayin ca; mamatáy ca man lamang na hindi totoong naghirap ng̃ malakí.

—Aalis ca rito upáng mamatáy,—ang sinabi sa canyá ng̃ isáng cuadrillero.

Inalisán nilá siyá ng̃ pang-al, at ibinitin siyáng ang tali ay sa mg̃a paa. Dapat siyáng ihugos ng̃ patiwaric at manatiling malaón laón sa ilalim ng̃ tubig, catulad ng̃ guinágawâ sa timbâ, na ang caibhán lamang ay lalong pinalalaon ang tao.

Umalis ang alférez upáng humanap ng̃ relós at ng̃ bilang̃in ang mg̃a minuto.

Samantala'y nacabitin si Társilo, ipinapawid ng̃ hang̃in ang canyáng mahabang buhóc, nacapikit ng̃ cauntî.

—Cung cayó'y mg̃a cristiano, cung may pusò cayó,—ang ipinamanhic ng̃ paanás,—ihugos ninyó acó ng̃ matulin, ó ihugos ninyó sa isáng paraang sumalpóc ang aking ulo sa bató at ng̃ acó'y mamatáy na. Gagantihin cayó ng̃ Dios sa magandáng gawáng ito ... marahil sa ibáng araw ay mangyari sa inyó ang kináhínatnan co.

—¡Marahan, marahan!—ang sigáw ni doña Consolacióng sinusundan ng̃ matá ang cahabaghabág;—¡mag-ing̃at cayó!

Páhiná 466Marahang bumábabà ang timbalete; humihilahis si Társilo sa mg̃a batóng nang̃acaumbóc at sa mg̃a mababahong damóng sumisibol sa mg̃a guiswác. Pagca tapos ay hindi na cumilos ang timbalete; binibilang ng̃ alférez ang mg̃a segundo.

Ang ing̃ay na mataguintíng at nagcacasaliwsaliw ng̃ mg̃a patac ng̃ tubig na nahuhulog sa ibabaw ng̃ tubig ang siyáng nagbalità ng̃ pagbabalíc ng̃ may sala sa caliwanagan. Ng̃ayón, palibhasa'y lalong mabig-at ang pabató, siyá'y nanhíc ng̃ mabilis. Nanglálaglag ng̃ malaking ing̃ay ang mg̃a batóng natitingcab sa mg̃a tabí ng̃ balón.

Natátacpan ang canyáng noo't ang canyáng buhóc ng̃ carumaldumal na pusalì, puspos ng̃ mg̃a sugat at mg̃a galos ang canyáng mukhâ, ang catawa'y basâ at tumutulò, ng̃ siyá'y sumipót sa mg̃a matá ng̃ caramihang hindi umíimic; pinapang̃áng̃aligkig siyá sa guináw ng̃ hang̃in.

—¡Huwág mong pabayaan ang capatid cong babae!—ang ibinulóng ng̃ caawaawà, na tinititigan ng̃ pagsamò ang isáng cuadrillero.

Mulíng cumalairit ang pinggáng cawayan, at mulíng nawalá ang pinahihirapan. Nahihiwatigan ni doña Consolacióng hindî gumágalaw ang tubig. Bumilang ng̃ isáng minuto ang alférez.

Nang mulíng ipanhic si Társilo'y nacawing̃î at nang̃ing̃itim ang mukhâ. Tinitigan niyá ang mg̃a naroroon at nanatiling nacadilat ang mg̃a matáng nang̃a múmula sa dugô.

—¿Magsasabi ca ba?—ang mulíng itinanóng ng̃ alférez na ang tinig ay nanglúlupaypay.

Umilíng si Társilo, at muli na namang inihugos siyá. Untiunting nasásarhan ang mg̃a pilic-matá niyá, ang balingtatáo ng̃ canyáng mg̃a matá'y nananatili sa pagtitig sa lang̃it na pinapawiran ng̃ mapuputíng alapaap; ibinabalì ang liig upáng macapanatili sa panonood ng̃ liwanag ng̃ araw, ng̃uni't pagdaca'y napilitang lumubog sa tubig, at tinacpán ng̃ carumaldumal na tabing na iyón ang canyáng minámasdang daigdíg.

Páhiná 467Nagdaan ang isáng minuto; namasid ng̃ tumíting̃ing Musa ang malalaking bulubóc ng̃ tubig na napaiibabaw.

Hindi na nacawing̃i ang mukhá ni Társilo; nasisilip sa nacasiwang na pang̃isáp ang puti ng̃ matá, lumálabas sa bibig ang tubig na pusaling may cahalong cumacayat na dugô; humihihip ang hang̃ing malamíg, ng̃uni't hindi na nang̃ang̃áng̃aligkig ang canyáng catawán.

Nang̃agting̃inan ang lahát na waláng imíc, nang̃amumutlâ at pawang nang̃a alaguím. Humudyat ang alférez upáng alisin sa pagcabitin si Társilo at lumayóng naglilininglining; macailang idiniit ni doña Consolación sa nacalilís na mg̃a paa ng̃ bangcáy ang baga ng̃ canyáng tabacô, ng̃uni't hindi cumatál ang catawán at namatáy ang apóy.

—¡Nag-inís siyá sa sarili!—ang ibinulóng ng̃ isáng cuadrillero;—masdán ninyó't binaligtád ang canyáng dilà, na anaki pinacsâ niyáng lunukín.

Pinagmámasdang nang̃áng̃atal at nagpápawis niyóng isáng bilanggô ang mg̃a guinagawâng iyón; lumiling̃ap na ang camukhá'y ulól sa lahát ng̃ panig.

—¡Guinoo, guinoo!—ang hibic;—¡akin pong sasabihin ang lahat ninyóng maibigang sabihin co!

Hindi napiguil ang tawa ng̃ nang̃akikinig; patí ang alférez ay tumiguil ng̃ pagpaparoo't parito.

—¿Anóng walâ? Huwág cang magsinung̃aling at titimbaín ca! ¿sino ang nag-utos sa inyó? ¡Sabihin mo ang catotohanan!

—Itinatanong co sa iyó cung sino ang nag-utos sa inyóng cayó'y mang̃ag-alsá.

Tawanan at pangguiguilalás ang sumunód sa mg̃a salitáng itó. Humintô ng̃ paglacad ang alférez at tiningnán ng̃ mg̃a matáng hindi galít ang caawaawà, na sa pagcaisip na magaling ang kinalabasan ng̃ canyáng mg̃a sinabi, nagpatuloy ng̃ pananalitáng masayá ang anyô.

—¡Siyá ng̃à pô; hindi pô acó pinacacain ng̃ aking biyanáng babae cung di iyóng mg̃a bulóc at walà ng̃ cabuluhán; cagabí, ng̃ acó'y umuwi rito'y sumakít ang aking tiyán, nakita cong na sa malapit ang patio ng̃ cuartel, at aking sinabi sa sarili;—Ng̃ayó'y gabí, hindi ca makikita nino man.—Pumasoc acó ... at ng̃ tumitindig na acó'y umaling̃awng̃áw ang maraming putucan: itinatali co pô ang aking salawal....

—¡Sa bilangguan!—ang iniutos ng̃ alférez;—¡ihatíd siyá ng̃ayóng hapon sa cabecera!

LVIII.

ANG SINUMPA.

Hindî nalao't cumalat sa bayan ang balitàng ilalacad ang mg̃a bilanggô; nacalaguím muna ang pagcaring̃ig ng̃ gayóng balità, at sacá sumunód ang mg̃a iyacan at panambitanan.

Nang̃agtatacbuhang warì'y mg̃a ulól ang mg̃a casambaháy ng̃ mg̃a bilanggô; nang̃agsísiparoon sa convento, mulâ sa convento'y napapasa cuartel at mulà sa cuartel ay napasasa tribunal, at sa pagcá't hindi silá macásumpong ng̃ aliw saan man, caniláng pinúpunô ang alang-alang ng̃ mg̃a sigáw at panambitan. Nagculóng ang cura sa pagcá't may sakít, dinagdagán ng̃ alférez ang dami ng̃ mg̃a sundalong na bábantay sa canyá, at sinasalubong ng̃ culata ng̃ mg̃a sundalong iyón ang mg̃a babaeng nang̃agmamacaamò; ang gobernadorcillo, taong waláng cabuluhán, anaki'y lalo pang haling at waláng cabuluhán mandín cay sa dati. Sa tapát ng̃ bilanggua'y nang̃agtatacbuhang pacabicabilà ang mg̃a babaeng may lacás pa; ang mg̃a walâ na namá'y nang̃agsisiupò sa lupà't tinatawag ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a taong caniláng iniirog.

Maning̃as ang araw, ng̃uni't sino man sa mg̃a cahabaghabag na iyó'y hindi nacaiisip umuwî. Si Doray, ang masayá't lumiligayang asawa ni don Filipo'y nagpapacabicabilang puspós ng̃ capighatían, kilic ang canyáng musmós na anác na lalaki: cápuwâ silá umiiyac.

—Umuwî na pô cayó,—ang sa canyá'y sinasabi; malalagnat ang inyóng anác.

—¿Bakit pa mabubuhay cung walà rin lamang isáng amáng sa canyá'y magtuturò?—ang isinasagót ng̃ nalulunos na babae.

Tumatang̃is si capitana Tinay, at tinatawag ang canyáng anác na si Antonio; tinítingnan ng̃ matapang na si capitana María ang maliit na rejas, sa Páhiná 470pagcá't sa dacong loob niyó'y naroroon ang canyáng dalawáng cambál, na siyáng tang̃ing mg̃a anác niyá.

Naroroon ang biyanán ng̃ mánunubà ng̃ niyóg; hindi siyá tumatang̃is: nagpaparoo't parito, na cumúcumpas na lilis ang mg̃a manggás at pinagsasabihan ng̃ malacás ang nang̃ároroon:

—¿May nakita na ba cayóng cawang̃is nitó? ¿Hulihin ang aking si Andóng, paputucan siyá, isuot sa pang̃áw at ilalacad sa cabecera, dahil lamang sa ... dahil lamang sa may bagong salawal? ¡Humíhing̃î ang ganitóng gawa ng̃ ucol na gantí! ¡Napacalabis namán ang mg̃a guardia civil! ¡Isinusumpá cong pagca nakita co uling sino man sa canilá'y humahanap ng̃ cublíng lugar sa aking hálamanan, gaya ng̃ madalás na totoong guinágawa nilá, aalsán co silá ng̃ ipinamamayan, aalsán co silá ng̃ ipinamamayan! ¡ó cung hindi acó namán ang caniláng alsán!!!

—Si don Crisóstomo ang may casalanan ng̃ lahát ng̃ itó,—ang buntóng hining̃a ng̃ isáng babae.

Naroroon di't nagpapacabicabila, na cahalò ng̃ marami, ang maestro sa escuelahan; hindi na pinapagcúcuscos ang mg̃a palad ng̃ camáy ni ñor Juan; hindi na dinadaladala niyá ang canyáng plomada at ang canyáng metro: itím ang pananamit ng̃ lalaki, sa pagcá't nacáring̃ig siyá ng̃ masasamáng balità, at palibhasa'y nananatili siyá sa canyáng asal na ipalagáy ang dárating na panahóng parang nangyari na, ipinaglúlucsà na niyá ang pagcamatáy ni Ibarra.

Tumiguil, pagca á las dos ng̃ hapon, sa tapát ng̃ tribunal, ang isáng carretóng waláng anó mang pandóng, na hinihila ng̃ dalawáng vacang capón.

Liniguid ng̃ caramihan ang carretón, na ibig niláng alsín sa pagcasingcaw at ipagwasacan.

Huwág cayóng gumawâ ng̃ gayón,—ani capitana María;—¿ibig ba ninyóng silá'y maglacád?

Itó ang pumiguil sa mg̃a casambaháy ng̃ mg̃a bilanggó. Lumabás ang dalawampóng sundalo at caniláng liniguid ang sasakyán. Lumabás ang mg̃a bilanggô.

Páhiná 471Ang unauna'y si don Filipo, na gapós; bumating nacang̃itî sa canyáng asawa; tumang̃is ng̃ masacláp si Doray at nahirapan ang dalawáng guardia upáng humadláng sa canyá at ng̃ huwág mayacap ang canyáng asawa. Sumipót na umiiyac na parang musmós si Antoniong anác ni capitana Tinay, bagay na siyang lalong nacáragdag ng̃ mg̃a pagsigáw ng̃ canyáng familia. Humagulhól si Andóng pagcakita sa canyáng biyanáng babae, na siyáng may cagagawán ng̃ canyáng pagcapahamac. Baliti rin si Albinong nagseminarista, at gayón din ang dalawáng cambál na anác ni capitana Maria. Masasamà ang loob at hindi umiimic ang tatlóng binatàng itó. Ang hulíng lumabàs ay si Ibarra, na waláng talì, ng̃uni't napapag-itanan ng̃ nagháhatid na dalawáng guardia civil. Namúmutlâ ang binatà; humanap siyá ng̃ isáng mukháng catoto.

—¡Iyàn ang may casalanan!—ang ipinagsigawan ng̃ maraming tinig;—¡iyán ang may casalanan ay siyáng waláng talì!

—¡Gapusin ninyó acó, ng̃uni't gapusin ninyóng mabuti acó, abo't sico!—ang canyáng sinabi.

Sumipót ang alférez na nang̃ang̃abayo, at batbát ng̃ mg̃a sandata patí ng̃ mg̃a ng̃ipin; may sumúsunod sa canyáng sampô ó labinglimáng sundalo pa.

Bawa't isáng bilanggó'y may canicanyáng casambahay na nanghihinaing upáng cahabagan, na dahil sa canyá'y tumatang̃is at nagpapalayaw ng̃ lalong matitimyas na tagurî. Si Ibarra lamang ang tang̃ing doo'y walâ sino man; nang̃agsialís doon patí si ñor Juan at ang maestro sa escuelahan.

—¿Anó pô ba ang guinawâ sa inyó ng̃ aking asawa't ng̃ aking anác?—ang sa canyá'y sinasabi ni Doray na tumatang̃is; ¡tingnán pô ninyó ang caawaawà cong anác! ¡inalsan ninyó siyá ng̃ amá!

Ang pighatî ng̃ mg̃a casambahay ay naguíng galit sa binatà, na pinagbibintang̃ang siyáng may cagagawán ng̃ caguluhan. Ipinag utos ng̃ alférez ang pagya-o.

Páhiná 472—¡Icáw ay isáng duwág!—ang sigáw ng̃ biyanán ni Andóng. Samantalang nakikihamok ang mg̃a ibá dahil sa iyó, icaw nama'y tumatagò, ¡duwág!

—¡Sumpaín ca nawâ!—ang sabi sa canyá ng̃ isáng matandáng lalaki na sa canyá'y sumúsunod;—¡pusóng ang guintóng tinipon ng̃ iyóng magugulang at ng̃ siràin ang aming capayapàan! ¡Pusóng!, ¡pusóng!

—¡Bitayin ca nawâ, hereje!—ang sigáw sa canyá ng̃ isáng camag-anac na babae ni Albino, at sa hindi na macapiguil ay nuha ng̃ isáng bató at sa canyá'y ipinucól.

Sinundán ang uliráng iyón, at sa ibabaw ng̃ sawíng palad na binatà'y umulán ang alabóc at mg̃a bató.

Tiniis ni Ibarra ng̃ waláng imíc, waláng poot at waláng daíng ang tapát na panghihingantí ng̃ gayóng caraming mg̃a púsòng nang̃asugatan. Yaón ang paalam, ang adios na sa canyá'y dulot ng̃ canyáng bayang kinálalagyan ng̃ lahát ng̃ canyáng mg̃a sinísinta. Tumung̃ó, marahil canyáng dinidilidili ang isáng taong pinalò sa mg̃a lansang̃an sa Maynilà, ang isáng matandáng babaeng nahandusay na patáy pagcakita sa ulo ng̃ canyáng anác na lalaki; marahil dumaraan sa canyáng mg̃a matá ang nangyari sa buhay ni Elías.

Minagaling ng̃ alférez na palayuin ang caramihang tao, ng̃uni't hindi humintô ang pangbabató at ang mg̃a paglait. Isá lamang iná ang hindi ipinanghíhiganti sa canyá ang canyáng mg̃a pighatî: itó'y si capitana María. Hindi cumikilos, nacahibic ang mg̃a labì, punô ang mg̃a matá ng̃ mg̃a luhàng umaagos na waláng ing̃ay, canyáng pinanonood ang pagpanaw ng̃ canyáng dalawáng anác na lalaki; sa panonood sa canyáng hindî pagkilos at sa canyáng pipíng dalamhatì, nawáwalâ ang pagcatalinhagà ni Niobe.

Sa mg̃a taong nacasung̃aw sa bihibihirang bintanàng nacabucás, ang lalong nagpakita ng̃ habag sa binatà'y yaóng mg̃a hindi nababahalà at waláng adhicâ cung di manood lamang. Nang̃agtagò ang canyáng mg̃a caibigan, patí si capitang Basilio'y nagbawal sa canyáng anác na si Sinang, na huwág umiyác.

Nakita ni Ibarra ang umaaso pang bahay niyáng natupoc, ang bahay ng̃ Páhiná 473canyáng mg̃a magugulang, ang bahay na sa canyá'y pinang̃anacán, ang kinabubuhayan ng̃ lalong matatamís na alaala ng̃ canyáng camusmusán at ng̃ canyáng cabinatàan; ang mg̃a luhàng malaong canyáng pinipiguilpiguil ay bumalong sa canyáng mg̃a matá, lumung̃ayng̃ay at tumang̃is, na hindi magcaroon ng̃ alíw na mailihim ang canyáng pag-iyac, palibhasa'y nacagapos, ó macapucaw man lamang ang canyáng pighatî ng̃ habag sa cang̃ino man. Ng̃ayó'y walâ siyáng bayan, bahay, casintahan, mg̃a catoto, at mahihintay na maligayang panahóng dárating.

Mulà sa isáng mataás na lugar ay pinanonood ang malungcót na pulutóng na iyón ng̃ isáng tao. Siyá'y isáng matandáng lalaki, namúmutlà, payat na payát ang mukhà, nacabalot sa isáng cumot na lana, at nanúnungcod ng̃ boong pagál. Siyá ang matandáng filósofo Tasio, na nang mabalitàan ang nangyari ay nagbantáng iwan ang canyáng hihigán at dumaló, ng̃uni't hindi itinulot ng̃ canyáng lacás na macarating siyá hanggáng sa tribunal. Sinundán ng̃ matá ng̃ matandà ang carretón hanggáng sa itó'y nawalâ sa malayò: nanatiling sumandalî sa pag-iisip-isip na nacatung̃ó, nagtindig pagcatapos at nag inatâ ng̃ boong hirap na tinung̃o ang canyáng bahay, na nagpápahing̃a maya't mayâ.

Nasumpung̃an siyáng patáy, kinabucasan, ng̃ mg̃a nag-aalagà ng̃ mg̃a hayop, sa paanan ng̃ pagpasoc sa canyáng tahanang nag-íisa.

LIX.

ANG KINAGUISNANG BAYAN AT ANG MG̃A PAG-AARI.

Lihim na ibinalità ng̃ telégrafo ang nangyaring iyón sa Maynilà at ng̃ macaraan ang tatlompó't anim na horas ay nang̃agsasaysay na ng̃ bagay na iyón ng̃ malakíng talinghagà at hindi cacauntîng mg̃a pagbabalà, ang mg̃a pamahayagan, na dinagdagán, pinagbuti at binawasan ng̃ fiscal. Samantala'y mg̃a balitàng tang̃ing mulâ sa mg̃a convento ang nang̃aunang tumacbóng salinsalin sa mg̃a bibíg, sa lihim, na nagbíbigay ng̃ malakíng tacot sa bawa't macaalam. Ang nangyaring iyóng sa libolibong pagcacabalità'y nagcaiba ng̃ lubhâ, pinaniniwalâan ng̃ humiguit cumulang na cadalian, alinsunod sa cung nagpapapuri ó nacasásalansang sa mg̃a hidwáng hílig at anyô ng̃ caisipán ng̃ bawa't isá.

Bagá man hindi nasisirà ang catahimican ng̃ bayan, sa paimbabáw man lamang, ng̃uni't naliligalig ang capayapaan ng̃ bahay, tulad sa nangyayari sa isang lawà: bagá man nakikitang patag at waláng anó mang alon ang dacong ibabaw, ng̃uni't sa ilalim ay gumágamáw, nang̃agtatacbuhan at nang̃agháhabulan ang mg̃a piping isdâ. Nang̃agpasimuláng nang̃agpainog-inog, wang̃is sa mg̃a paró-paró, ang mg̃a cruz, mg̃a condecoración, mg̃a galón, mg̃a catungculan, mg̃a carang̃alan, capangyarihan, calakhán, matataas na camahalan at ibá pa, sa isáng impapawid na guintóng salapî sa mg̃a matá ng̃ isáng bahagui ng̃ mg̃a mámamayan. Sa isáng bahagui namán ng̃ mg̃a mámamayang iyá'y napailangláng sa abót ng̃ paning̃in ang isáng alapaap na madilím, at nang̃ing̃ibabaw sa culay abó-abóng pinacapang-ilalim, ang maiitim na parang anino ng̃ mg̃a rejas, mg̃a tanicalâ, at pati ng̃ calaguimlaguim na bibitayán. Warì'y náriring̃ig sa hang̃in ang mg̃a tanóng, ang mg̃a bató, ang mg̃a sigáw na pinápacnit ng̃ mg̃a pahirap; nagagamagam ang Marianas at ang Bagumbayang cápuwâ nang̃ababalot ng̃ isáng parang maduming pigtâ ng̃ dugóng culubóng: na sa culabô ang mg̃a mang̃ing̃isdâ at ang mg̃a isdâ. Ang nangyaring iyó'y iniláladlad ni Capalaran sa guniguní ng̃ mg̃a tagá Maynilàng tulad sa mg̃a tang̃ing paypáy na galing sa China: napipintahan ng̃ itim ang isáng mukhâ; ang isá namá'y puspós ng̃ dorado, matitingcád na mg̃a culay, mg̃a ibon at mg̃a bulaclac.

Páhiná 475Naghaharì sa mg̃a convento ang malakíng ligalig. Isinísingcaw ang mg̃a carruaje, nang̃agdádalawan ang mg̃a provincial, may lihim na mg̃a pulong. Nang̃agsisiharap silá sa mg̃a palacio upáng caniláng ihandóg ang caniláng tulong sa Gobierno na na sa calakilakihang pang̃anib. Muling napagsalitaanan ang mg̃a cometa, ang mg̃a pasaring, ang mg̃a matutulis na pananalità, at ibá pa.

—¡Isáng Te Deum, isáng Te Deum!—ang sinasabi ng̃ isáng fraile sa isáng convento;—¡at ng̃ayó'y sino ma'y huwag magcuculang sa pagpasacoro! ¡Hindi cacaunting cagaling̃an ang guinawâ ng̃ Dios, na ipakita cung gaano ang cahalagahan natin, ng̃ayón pa namán sa mg̃á panahóng itóng totoong nápacasasamâ!

—Dahil sa ganitóng muntíng turò, marahil ay kinácagat ang canyàng mg̃a labì ng̃ generalillong Buisit,—ang sagót namán ng̃ isá.

—¿Anó cayâ ang nangyari sa canyá cung hindi ang mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile?

—At ng̃ lalong umínam ang ating pagdiriwang, ipagbigay álam sa uldóg na tagapagluto at sa procurador ... ¡Gaudeamus (cainan) sa tatlóng araw!

—¿Nakita na ninyó? Iyá'y isáng nag-aral sa mg̃a jesuita; ¡lumálabas sa Ateneo ang mg̃a filibustero!—ang sabi ng̃ isáng fraile.

—Sinabi co na: ipinapahamac ng̃ mg̃a jesuita ang lupaíng itó, pinahahalay ang ugali ng̃ cabatàan; datapuwa't pinababayaan, sila't dahil sa gumuguhit sa papel ng̃ iláng mg̃a waláng cawawaang cahig manóc cung lumilindol....

—Siyá ng̃â, ¿datapuwa't mang̃ahas cayóng sumalansang sa canila? ¡Pagca nang̃ng̃iníg at gumágalaw ang lahat! ¿sino ang macasusulat ng̃ mg̃a cahig-manóc! ¡Walâ, si parì Secchi!....

—¿Ng̃uni't ang mg̃a sigwá? at ¿ang mg̃a bagyó?—ang tanóng ng̃ isá ng̃ matindíng paglibác;—¿hindi ba cadakidakilàan iyán?

Páhiná 476—Pagcâ ang namiminuno'y isang halíng ... ¡sabihin mo sa akin cung anó ang anyô ng̃ iyong ulo, at sasabihin co sa iyó cung anó ang iyong panicad! Ng̃uni't makikita rin ninyó cung nang̃agtatangkilican ang mang̃agcacaibigan: halos hiníhing̃î ng̃ mg̃a pamahayagang bigyán ng̃ isáng mitra (ng̃ catungculang pagca arzobispo ú obispo) si parì Salvi.

—¡At hindi bagá! Ng̃ayó'y ibinibigay ang catungculang iyán cahi't sa waláng cabuluháng bagay. Nacakikilala acó ng̃ isáng sa lalong waláng cabuluha'y nagcamit ng̃ mitra: sumulat ng̃ isáng waláng cawawaang aclát, ipinakilalang waláng caya ang mg̃a indio cung hindi sa mg̃a gawain ng̃ camáy ... ¡psh! ¡matatandâ ng̃ pangcaraniwan!

—¡Tunay ng̃â! ¡Nacasisirà sa religión ang ganyáng caraming mg̃a paglihís sa catuwiran!—ang bigláng sabi namán ng̃ isá;—cung may mg̃a matá sana ang mitra at caniláng makita ang mg̃a bao ng̃ ulong sa canilá'y pagpuputung̃an....

—¡Cung ang mg̃a mitra sana'y pawang mg̃a likhâ ng̃ Naturaleza,—ang dagdág namán ng̃ isá, na ang tinig ay lumalabas sa ilóng.—Natura abhorret vacuum ...

—Cayâ ng̃â cumacapit sa canilá; ¡ang pagcawaláng lamán ang sa canilá'y humahalina!—ang sagót ng̃ isa.

Ang mg̃a itó at iba páng mg̃a bagay ang mg̃a sábihan sa mg̃a convento, at ipinatátawad na namin sa mg̃a bumabasa ang pagsasaysáy ng̃ mg̃a ibáng mg̃a upasalà na may mg̃a culay político, metafísico at mahahangháng. Ating ihatid ang bumabasa sa bahay ng̃ isáng waláng anó mang catungculan, at sapagcá't cácauntî ang cakilala natin sa Maynilà'y doon tayo pumaroon sa bahay ni capitang Tinong, ang lalaking mapag-anyaya, na ating nakitang pinipilit anyayahan si Ibarra upáng papurihan siya ng̃ isáng dalaw.

Sa mayama't maluang na salón ng̃ canyáng bahay sa Tundó ay naroon si capitang Tinong, nacaupo sa isáng malapad na sillón, na hináhagpos ang noo't ang batoc, na may anyóng lubháng nahahapis, samantalang umíiyac at pinagwiwicaan siyá ng̃ canyáng asawang si capitana Tinchang, sa haráp ng̃ Páhiná 477canyáng dalawáng anác na babae, na nagsisipakiníg mulâ sa isáng suloc na hindi nang̃agsisiimic, nang̃atútulig at nang̃abábagbag ang loob.

—¡Ay, Virgen sa Antipolo!—ang sigáw ng̃ babae.—¡Ay, Virgen del Rosario at de la Correa! ¡ay!, ¡ay! ¡Nuestra Señora de Novaliches!

—¡Nanay!—ang sa canyá'y sinabi ng̃ bunso sa canyáng mg̃a anác na babae.

—¡Sinasabi co na sa iyó!—ang ipinatuloy ng̃ babae, na pagsisi ang anyô;—¡sinasabi co na sa iyó! ¡ay Virgen del Cármen, ay!

—¡Ng̃uni't hindi ca namán nagsasabi sa akin ng̃ anó man!—ang ipinang̃ahás isagót ni capitang Tinong na napapaiyac;—baligtád, sinasabi mo sa aking mabuti ang aking guinágawâ sa pagmamalimít co sa bahay na iyón at manatili sa pakikipag-ibigan cay capitang Tiago, sa pagcá't ... sa pagcá't mayaman ... at sinabi mo sa aking....

—¿Anó? ¿anó ang sinabi co sa iyó? ¡Hindi co sinasabi sa iyo iyán, walâ acóng sinasabing anó man sa iyó! ¡Ay! ¡cung pinakinggán mo sana acó!

—¡Ng̃ayo'y acó ang bibigyan mong casalanan!—ang itinutol ng̃ masacláp na tinig, at sacâ tumampál ng̃ malacás sa camáy ng̃ sillón;—¿hindi mo ba sinabi sa aking magaling ang aking guinawâ na siyá'y aking inanyayahang cumain dito sa atin, sa pagcá't palibhasa'y mayaman ... sinasabi mong hindi dapat tayong makipagcaibigan cung di sa mayayaman lamang? ¡Abá!

—Tunay ng̃ang sinabi co iyán sa iyó, sa pagcá't ... sa pagcá't walâ ng̃ magágawâ; walâ cang guinágawâ cung hindi purihin siyá; don Ibarra dito, don Ibarra doon, don Ibarra sa lahát ng̃ panig, ¡abaá! Datapuwa't hindi co inihatol sa iyong makipagkita ca sa canyá ó makipagsalitaan ca sa canyá sa pagcacapisang iyon; hindi mo maicacailà itó sa akin.

—Ng̃uni't Tinchang, ¡paano'y niyón co lamang siyá nakita, at niyón co lamang namán náring̃ig na siya'y pinag-uusapan!

—¡Aba! ¡dapat sanang nakita mo siyá ng̃ una, náring̃ig ang usapan tungPáhiná 478cól sa canyá, sa pagcá't lalaki icaw, may salawal ca at bumabasa ca ng̃ Diario de Manila!—ang di mabilíng na sagót ng̃ asawa, casabáy ng̃ pagpapahatid sa canyá ng̃ cakilakilabot na irap.

Hindi pa nasiyahan si capitana Tinchang sa canyáng pagwawaguíng itó'y pinacsáng siyá'y papangguipuspusín, caya't sa canyá'y lumapit na nacasuntoc.

—¿Cayâ ba nagpagál acó ng̃ mahabang panahón at nagtipíd ng̃ hindi cawasà, at ng̃ dahil sa iyóng cahaling̃a'y ipahamac mo ang bung̃a ng̃ aking mg̃a pagod?—ang ipinagwica sa canyá,—Ng̃ayó'y paririto silá't ng̃ icaw ay dalhín sa tapunán, huhubaran camí ng̃ ating pag-aarì, gaya ng̃ nangyari sa asawa ni ... ¡Oh, cung lalaki lamang acó! ¡cung lalaki lamang acó!

At ng̃ makita niyáng tumútung̃o ang canyáng asawa, mulíng nagpasimulâ ng̃ pagtang̃uyng̃óy, ng̃uni't laguì ring inuulit:

—At cung naguing lalaki icaw,—ang itinanóng sa cawacasan ng̃ lalaking nadadalimumot na,—¿anó sana ang gagawin mo?

—¿Anó? ¡abá!, ¡abá!, ¡abá! ¡ng̃ayón di'y háharap aco sa Capítan General, upáng acó'y humandóg sa pakikihamoc laban sa mg̃a nanghihimagsic, ng̃ayón din!

—Ng̃uni't ¿hindi mo ba nababasa ang sinasabi ng̃ Diario? ¡Basahin mo! «Nasugpô ng̃ boong higpít, lacás at catigasán ang caliluháng imbî at casamâsamaan, at hindi malalao't daramdamin ng̃ mg̃a suwail na caaway ng̃ Ináng Bayan at ng̃ caniláng mg̃a cainalám, ang boong bigát at cabang̃isán ng̃ mg̃a cautusan» ... ¿nakita mo na? wala ng̃ himagsican.

—Hindi cailang̃an, dapat cang humaráp na gaya ng̃ guinawa ng̃ madla ng̃ taóng 72, at nang̃acaligtás ng̃a namán.

Datapuwa't hindi natapos ang salita; tinacbó siya ng̃ babae at tinacpán ang canyáng bibíg.

—¡Halá! ¡sabihin mo ang pang̃alang iyán at ng̃ bucas di'y bitayin ca sa Bagumbayan ¿Hindi mo ba nalalamang sucat na ang saysayin ang pang̃alang Páhiná 479iyan upang parusahan ca, na hindi cailangan ang gumawa pa ng̃ causa? ¡Halá! ¡sabihin mo!

Cahi't ibiguin man ni capitan Tinong sundin ang utos ng̃ canyáng asawa'y hindi rin mangyayari; natatacpan ang canyang bibig ng̃ dalawáng camáy ng̃ canyáng asawa, at iniipit ang canyang maliit na ulo laban sa licuran ng̃ sillón, at marahil namatay sa pagcainis ang abáng lalaki cung hindi namag-itan ang isáng bagong dumatíng na tao.

Itó'y ang caniláng pinsang si Primitivo, na nasasaulo ang Amat, isáng lalaking may mg̃a apat na pong taón ang gulang, malinis ang pananamit, titiyanin at may catabaan.

—¿Quid video?—ang bigláng sinabi;—¿anó ang nangyayari? ¿Quare?[262]

—¡Ay, pinsan!-anáng babae na umiiyac at tumatacbong patung̃o sa canyá;—ipinatawag cata, sa pagcá't hindi co maalaman cung anó ang mangyayari sa aming mg̃a babae ... ¿anó ba ang hatol mo sa amin? ¡Magsalita ca, icaw na nag-aral ng̃ latin at mg̃a argumento (pakikipagmatuwiran)!..

—Ng̃uni't bago magsalita acó, ¿Quid quaeritis? Nihil est in intellectu quod prius non fuerit in sensu; nihil volitum quin praecognitum,[263]

At marahang naupô. Anaki mandín ang mg̃a sinabing wicang latin ay may bisàng nacapagbibigay capanatagán, capuwa tumiguil ng̃ pagtang̃is ang mag-asawa, at nang̃agsilapit sa canyá at hinihintay sa canyáng mg̃a labì ang aral, na gaya namán ng̃ guinágawa ng̃ mg̃a griego ng̃ una cung hinihintay ang pangligtas na salita ng̃ «oráculo» na macapagliligtas sa canilá sa manglulusob na mg̃a tagá Persia.

—¿Alzamentum Ibarræ ab alferesio Guardiæ civilis destructum? ¿Et nunc? ¿At anó? ¿May utang ba sa inyó si don Crisóstomo?

Páhiná 480—Wala, ng̃uni't talastasin mong inanyayahan siyá ni Tinong na cumain dito, bumati sa canyá sa tuláy ng̃ España ... ¡sa liwanag ng̃ araw! ¡Wiwicain niláng si don Crisóstomo'y canyáng caibigan!

—¿Caibigan?—ang bigláng sinabing námamangha ang latino, at saca tumindíg, ¡amice, amicus Plato sed magis amica veritas![265] ¡Sabihin mo sa akin cung sino ang casacasama mo at sasabihin co sa iyo cung sino icaw! ¡Malum negotium et est timendum rerum istarum horrendissimum resultatum![266]

Namutla ng̃ catacottacot si capitang Tinong ng̃ canyang marinig ang gayóng caraming salitáng ang catapusá'y um; ang tunog na itó'y ipinalálagay niyáng masama ang cahulugan. Pinapagdaóp ng̃ canyáng asawa ang dalawáng camáy sa pagsamò, at nagsabi:

—Pinsan, huwag mo camíng causapin ng̃ayon ng̃ latín; talastás mo nang hindi cami mg̃a filósofong gaya mo; causapin mo camí ng̃ tagalog ó castilà, datapuwa't hatulan mo camí ng̃ dapat naming gawín.

—Sayang na hindi cayó marunong ng̃ latín, pinsan; ang mg̃a catotohanan sa latín ay casinung̃aling̃an sa tagalog, sa halimbawà: contra principia negantem fustibus est argüendum,[267] sa latín ay isáng catotohanang tulad sa Daóng ni Noé; minsa'y guinamit co sa gawa ang bagay na iyán, ang pinangyarihan ay acó ang nabugbóg. Dahil dito, cahinahinayang na hindi cayó marunong ng̃ latín; sa latín ay mahuhusay na lahát.

—Camí ay maraming nalalaman namáng oremus, parcenobis at Agnus Dei Catolis, ng̃uni't ng̃ayó'y hindi tayo magcacáwatasan. ¡Bigyán mo ng̃a ng̃ isáng argumento si Tinong at ng̃ huwág siyáng bitayin!

—¡Masama ang guinawa mo, totoong cásamasamaan ang guinawa mo, pinsan, sa iyong guinawáng pakikipagcaibigan sa binatang iyan!—ang mulíng sinabi ng̃ latino.—Nagbabayad ang mg̃a waláng casalanan sa gawâ ng̃ mg̃a macasalanan; halos ihahatol co sa iyong gawin mo na ang iyong testamento (casulatang piPáhiná 481naglálagdaan ng̃ mg̃a hulíng kalooban ng̃ isáng tao).... ¡Vae illis! Ubi est fumus ibi est ignis! Similis simili gaudet; alqui Ibarra ahorcatur, ergo ahorcaberis!....[268]

—¡Saturnino, anó ang nangyayari sa iyo!—ang sigáw ni capitana Tinchang, na puspós ng̃ tacot;—¡ay, Dios co! ¡Namatáy! ¡Isáng manggagamót! ¡Tinong, Tinonggoy!

Dumaló ang dalawáng anác na babae at nagpasimula ang tatló ng̃ pananambitan.

—¡Itó'y isang panghihimatáy lámang, pinsan, isáng panghihimatáy! Lalo pa sanang icatutuwâ co cung ... cung ...; datapuwa't sa cawaláng palad ay walà cung di isáng panghihimatay lamang. Non timeo mortem in catre sed super espaldonem Bagumbayanis.[269] ¡Magdalá cayó rito ng̃ tubig.

—¡Huwág cang mamatáy!—ang panambitan ng̃ babae;—¡huwág cang mamatáy, sa pagcá't paririto silá't huhulihin icaw! ¡Ay, cung icaw ay mamatáy at saca pumarito ang mg̃a sundalo, ¡ay! ¡ay!

Winiligán ng̃ pinsan ng̃ tubig ang mukha ni capitang Tinong, at pinag-saulìan itó ng̃ pag-iisip.

—¡Halá, huwág cayóng umiyác! Inveni remedium, nasumpung̃an co na ang gamót. Ilipat natin siyá sa canyáng hihigán; ¡hala! ¡tapang̃an ninyó ang inyóng loob! nárito acó at ang lahát ng̃ carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa una.... Magpatawag cayó ng̃ isáng doctor;—at ng̃ayón din, pinsan cong babae, pumaroon ca sa capitán general at dalhán mo siyá ng̃ isáng handóg, isáng tanicalang guinto, isáng singsíng.... Dadivae quebrantant peñas; (dumudurog ng̃ bató ang handóg); sabihin mong iyá'y handóg dahil sa pascó. Sarhán ninyó ang mg̃a bintanà, ang mg̃a pintô, at sino mang magtanóng sa aking pinsan, sabihin ninyóng may sakít na mabigát. Samantala'y susunuguin co ang lahát ng̃ mg̃a súlat, mg̃a papel at mg̃a libró at ng̃ huwag siláng macakita ng̃ anó man, gaya ng̃ guinawâ ni Páhiná 482don Crisóstomo. Scripti testes sunt! Quod medicamenta, non sanant, ferrum sanat, quod ferrum non sanat, ignis sanat [270].

—¡Oo, tanggapin mo, pinsan; sunuguin mong lahát!-ani capitana Tinchang;—nárito ang mg̃a susì, nárito ang mg̃a sulat ni capitang Tiago, ¡sunuguin mong lahát! Huwag ca sanang mag-iiwan ng̃ anó mang pamahayagang galing sa Europa, sa pagcá't totoong nacapagbibigay pang̃anib. Nárito itong mg̃a The Times na aking iniing̃ata't ng̃ mapagbalutan ng̃ mg̃a sabón at ng̃ mg̃a damít. Nárito ang mg̃a libro.

—Pumaroon ca na sa capitán general, pinsan,—aní Primitivo;—pabayaan mo acóng mag-isá. In extremis extrema. Bigyán mo acó ng̃ capangyarihan ng̃ isáng tagapamatnugot na romano, at makikita mo cung paano ang pagliligtás na gagawín co sa bay ... sa aking pinsáng lalaki bagá.

At nagpasimula ng̃ sunódsunod na pag-uutos, ng̃ paghalo ng̃ mg̃a estante, ng̃ pagpupunit ng̃ mg̃a papel, mg̃a libró, mg̃a sulat at iba pa. Hindi nalao't nag-álab sa cocina ang isáng sigâ; caniláng sinibác ng̃ palacól ang mg̃a lumang escopeta; itinapon nilá sa cumón ang mg̃a cálawang̃ing revolver; ang alilang babaeng ibig sanang iligpít ang cañón ng̃ isáng revolver at ng̃ magamit na hihip ay kinagalitan:

At nacakita ng̃ isáng líbróng ang balát ay pergamino (balát ng̃ vaca) ay binasa niyá ang pang̃alan:

«Mg̃a revolución ng̃ mg̃a globo sa lang̃it» (mg̃a ganáp na pag-inog ng̃ mg̃a planeta sa caniláng talagáng tinatacbuhan), na sinulat ni Copérnico; ¡pfui! ¡ite maledicti, in ignem calanis!—ang bigláng sinabi at saca inihaguis sa ning̃as. ¡Mg̃a revolución at saca si Copérnico pa! ¡Patong patong na casalanan! Cung di dumatíng acó sa capanahunan ... «Ang calayaan ng̃ Filipinas»; ¡Tatata! ¡pagca mg̃a libro! ¡Sa apóy!

At sinunog ang mg̃a libróng waláng caanoano mang casamaan, na sinulat Páhiná 483ng̃ mg̃a taong waláng malay. Hindi man lamang nacaligtas ang nagng̃ang̃alang «Capitang Juan», na napacawalang sala. May catuwiran si pinsáng Primitivo: nagbabayad ang mg̃a waláng casalanan sa mg̃a sála ng̃ mg̃a macasalanan.

Nang macaraan ang ápat ó limáng oras ay pinagsasalitaanan ang casalucuyang mg̃a nangyayari sa isáng púlong ng̃ mg̃a nagmámataas, sa loob ng̃ Maynilà. Silá'y caramihang matatandáng babae at mg̃a dalagang matatandáng nacaca-ibig mag-asawa, mg̃a asawa ó mg̃a anác na babae ng̃ mg̃a cawaní ng̃ pamahalaan, nang̃acasuot ng̃ báta, nang̃agpápaypay at nang̃aghíhicab. Capanayám ng̃ mg̃a lalaki, na cawang̃is din namán ng̃ mg̃a babaeng sa caniláng pagmumukha'y nahihiwatigan kung anó ang caniláng pinag-aralan at ang caniláng pinagbuhatan, ang isáng guinoong may catandáan na, maliit at pingcáw, na pinagpipitaganan ng̃ mg̃a naroroon, at siyá namá'y nagpapakita sa canyáng mg̃a caharap ng̃ isáng pagpapawaláng halagá sa canyáng hindi pag-imic.

—Ang catotohanan ay dating totoong nasususot acó sa mg̃a fraile at sa mg̃a guardia civil, dahil sa cagaspang̃án ng̃ caniláng mg̃a asal,—ang sabi ng̃ isáng matabáng guinoong babae; ng̃unit ng̃ayóng nakikita co ang sa canila'y pinakikinabang at ang caniláng mg̃a paglilingcod, hálos aking icagágalac na pacasál sa alín man sa canilá. Macabayan acó.

—¡Gayón din ang sabi co!—ang idinagdág ng̃ isáng babaeng payát;—¡sáyang at ng̃ayo'y walâ rito ang náunang gobernador; cung siyá ang náririto'y lilinising parang «patena» ang bayang itó!

—Hindi ba ang sábiha'y marami pa ang mg̃a pulóng kinacailang̃ang padalhán ng̃ mg̃a mámamayan doon. ¡Bakit hindi itápon doon ang ganyán caraming mayayabang na mg̃a indio! Cung acó ang capitán general....

—Mg̃a guinoong babae,—anáng pingcáw;—nalalaman ng̃ capitán general cung anó ang canyáng catungculan; ayon sa aking náring̃ig ay totoong galit na galit siyá; sa pagcá't canyáng pinuspós ng̃ mg̃a biyaya ang Ibarrang iyán.

—¡Pinuspos ng̃ mg̃a biyaya!—ang inulit ng̃ payát na babae, na nagpápaypay ng̃ malaki ang poot;—¡tingnán na ng̃a lamang ninyó ang pagca hindi marunong cumilala ng̃ útang na loob nitong mg̃a indio! ¿Mangyayari bagáng silá'y ipalagáy na mg̃a tao sa pagpapanayám? ¡Jesús!

Páhiná 484—At ¿nalalaman ba ninyó ang aking náring̃ig?—ang tanóng ng̃ isáng militar.

—Pinagtitibay ng̃ mg̃a taong mapaniniwalaan,—anáng militar sa guitná ng̃ lalong malakíng hindi pag-imic ng̃ madlâ;—na ang lahát ng̃ mg̃a caing̃ayang iyón sa pagtatayô ng̃ isáng páaralan ay walâ cung di pawang catacata lámang.

—¡Jesús! ¿nakita na ninyó?—ang bigláng sinabi ng̃ mg̃a babae, na nang̃ag sisipaniwalà na sa catacata.

—Isáng sangcalan lámang ang páaralan; ang bantà niyá'y magtayô ng̃ isáng cutà, at ng̃ buhat doo'y macapang̃anlóng cung silá'y lusubin na namin....

—¡Jesús! ¡pagcálakilaking cataksilan! Ang isáng indio ng̃a lámang ang tang̃ing macapagtátaglay ng̃ ganyáng pagcaimbiimbíng mg̃a isipan,—ang bigláng sinabi ng̃ babaeng matabâ. Cung acó ang capitán general, nakita sana nilá ... nakita sana nilá....

—¡Gayón din ang sabi co!—ang bigláng sinabi namán ng̃ babaeng payát na ang pingcáw ang kinacausap. Dáracpin co ang lahát ng̃ abogadillo, cleriguillo, máng̃ang̃alacal, hindi co na pagagawán pa ng̃ causa at silá'y aking itatapon ó ipadádalá sa ibáng lupaín. ¡Bawa't masamâ'y bunutin patí ng̃ ugát!

—¡Abá, sabihana'y castilà ang magugulang ng̃ filibusterillong iyán!—ang pahiwatig ng̃ pingcáw na hindi tumiting̃in cang̃ino man.

—¡Ah, gayón palá!—ang sinabing mariin ng̃ hindi masiyahang babaeng matabâ;—¡cailán ma'y ang mg̃a halûan ang dugô! ¡sino mang indio'y hindi nacawawatas ng̃ panghihimagsic! ¡Mag-alagà ca ng̃a namán ng̃ mg̃a uwác! ¡mag-alagà ca ng̃a namán ng̃ mg̃a uwác!...

—¿Nalalaman ba ninyó ang naring̃ig cong salitaan?—ang itinanóng ng̃ isáng babaeng halûan ang dugô (mestiza), na sa gayóng paraa'y pinutol ang salitaan.—Ang asawa raw ni capitáng Tinong ... ¿naaalaala ba ninyó? iyong may-ari ng̃ bahay na ating pinagsayawan at hinapunan niyóng fiesta sa Tundó....

—¡Abá, ang babaeng iyó'y bagong caháhandog ng̃ayóng hapon sa capitán general ng̃ isáng singsíng na isáng libong piso ang halagá!

Páhiná 485—¿Siyá ng̃a ba? ¿at bakit?—ang tanóng na numíningning ang mg̃a matá.

—Marahil nang̃ang̃anib na bacá lagpacán siya ng̃ sigwá ...—ang pahiwatig ng̃ babaeng matabâ.

—Ang pagsasanggaláng cahi't hindi pinúpucol nino man ay pagpapakilalang tunay na may casalanan.

—Kinacailang̃ang tingnáng magalíng iyán,—ang hiwatig ng̃ pingcáw;—nang̃ang̃anib acóng baca riyá'y may nacáculong na pusà.

—¡Nacáculong na pusà! iyán ng̃a! iyán ng̃a sana ang sasabihin co!—ang inulit ng̃ babaeng payát.

—At acó,—ang sinabi namán ng̃ isáng babae, na umagaw ng̃ pananalita sa payát;—ang asawa ni capitang Tinong ay napacaramot ... hanggá ng̃ayo'y hindi pa tayo pinadádalhan ng̃ anó mang hangdóg, gayóng tayo'y napaparoon na sa canyáng bahay. Tingnán ninyó, pagcá ang isáng maramot at macamcam ay nagbibitiw ng̃ isang handóg na isáng libong piso'y ...

—¡At napacatotoo! ¡at napacatunay! sinabi sa aking pinsáng babae ng̃ nang̃ing̃ibig sa canyá, na ayudante ng̃ capitán general. At hálos ibig cong acalaing ang singsíng na iyón ang suot ng̃ pang̃anay ng̃ araw ng̃ cafiestahan. ¡Siya'y lagui ng̃ batbát ng̃ mg̃a brillante!

—Isáng paraan din namáng magalíng upáng macapagbilí, na gaya rin ng̃ alin man sa ibáng mg̃a paraan. Nang huwag ng̃ bumilí pa ng̃ isáng tautaohan ó bumayad pa ng̃ isang tindahan....

At ng̃ macaraan ang dalawáng oras, ng̃ nang̃atutulog na ang lahát, tumangáp ang iláng namamayan sa Tundo ng̃ isáng anyaya sa pamamag-itan ng̃ mg̃a Páhiná 486sundalo ... Hindî mapabayáan ng̃ Punong may capangyarihang ang mg̃a tang̃ing táong mg̃a mahal at may mg̃a pag-aari ay matulog sa caniláng báhay, na hindi magalíng ang pagcacaing̃at at bahagya na ang lamig: ang pagtulog sa Fuerza ng̃ Santiago at iba pang mg̃a bahay ng̃ gobierno'y lálong tiwasáy at nagsasaulì ng̃ lacas. Casama sa mg̃a táong itóng pinacamamahal ang caawa-awang si capitang Tinong.

LX.

MAG-AASAWA SI MARIA CLARA.

Natútuwâ ng̃ mainam si capitán Tiago. Sa boong panahóng itóng catacot-tacot ay walâ sino mang nakialam sa canyá: hindi siyá ibinilanggô, hindi pinahirapan siyá sa pagcáculong na sino ma'y hindi macausap, mg̃a pagtanóng, mg̃a máquina eléctrica, mg̃a waláng licat na pagbasâ ng̃ tubig mulâ sa talampacan hanggáng tuhod sa mg̃a tahanang na sa ilalim ng̃ lupà, at ibá pang mg̃a catampalasanang totoong kilalá ng̃ mg̃a tang̃ing guinoong tumatawag sa caniláng sarili ng̃ «civilizado». Ang canyáng mg̃a caibigan, sa macatuwíd bagá'y ang canyáng naguíng mg̃a caibigan (sa pagcá't tinalicdán na ng̃a ng̃ lalaki ang canyáng mg̃a caibigang filipino, mulâ sa sandaling silá'y maguíng mg̃a hinalain sa gobierno), nang̃agbalíc na namán sa canícaniláng bahay, pagcatapos ng̃ iláng araw ng̃ caniláng pagliliwalíw sa mg̃a bahay ng̃ gobierno. Ang capitán general din ang siyáng sa canilá'y nagpalayas sa mg̃a tahanang canyáng pinamamahalaan, palibhasa'y ipinalagáy niyáng hindi silá carapatdapat na manatili roon, bagay na lubháng ipinagdamdám ng̃ pingcaw, na ibig sanang ipagsayá ang malapit ng̃ dumating na pascó sa casamahan ng̃ gayóng mayayaman at masagana.

Umuwi sa canyáng bahay si capitáng Tinong na may sakít, putlain at namámagâ,—hindi nacagalíng sa canyá ang pagliliwalíw,—at lubháng nagbago, na anó pa't hindi nagsásalitâ ng̃ catagâ man lamang, hindi bumabatì sa canyáng mg̃a casambaháy, na tumatang̃is, nagtátawa, nagsásalitâ at nang̃ahahalíng sa galác ng̃ loob. Hindi na umaalis sa canyáng bahay ang cahabaghabag na tao, at ng̃ huwág lumagáy sa pang̃anib na macabatì sa isáng filibustero. Cahi't ang pinsán mang si Primitivo, bagá man tagláy niyá ang boong carunung̃an ng̃ mg̃a tao sa una, ay hindi macuhang siyá'y mapaimíc.

—Crede, prime,—ang sabi sa canyá;—pinisíl sana nilá ang liig mo cung hindi co sinunog ang lahát mong mg̃a papel; datapuwa't cung nasunog co sana ang boong bahay, hindi man lamang sana hinipo cahi't ang buhóc mo. Pero Páhiná 488quod eventum, eventum; Gracias agamus Domino Deo quia non in Marianis Insulis es, camoles seminando [271].

Hindi cailâ cay capitán Tiago ang mg̃a nangyaring catulad ng̃ pinagdanasan ni capitán Tinong. Nagcacanlalabis sa lalaki ang pagkilalang utang na loob, bagá man hindi niyá maturól cung sino caya ang pinagcacautang̃an niyá ng̃ gayóng tang̃ing mg̃a pagtatangkilic. Ipinalálagay ni tía Isabel na ang bagay na iyó'y himalâ ng̃ Virgen sa Antipolo, ng̃ Virgen del Rosario, ó cung hindi ma'y ng̃ Virgen del Cármen, at ang lalong cáliitang canyáng mahihinala'y himalâ ng̃ Nuestra Señora de la Correa: ayon sa canyá'y hindi sasala sa alin man sa canilá ang gumawâ ng̃ himalâ. Hindi itinátanggui ni capitán Tiago ang cababalaghán, ng̃uni't idinúrugtong:

—Pinaniniwalaan co, Isabel, datapuwa't marahil ay hindi guinawáng mag-isa ng̃ Virgen sa Antipolo; marahil siyá'y tinulung̃an ng̃ aking mg̃a caibigan, ng̃ aking mamanugang̃in, ni guinoong Linares, na nalalaman mo nang binibirò pati ni guinoong Antonio Cánovas, iyón bagáng nacalagáy ang larawan sa «Ilustración», iyóng aayaw papaguingdapating ipakita sa mg̃a tao cung di ang cabiyác lamang ng̃ canyáng mukhâ.

At hindi mapiguil ng̃ mabait na tao ang isáng ng̃itî ng̃ canyáng pagcatuwâ, cailán ma't canyáng máring̃ig ang isáng mahalagáng balità tungcól sa mg̃a nangyari. At tunay ng̃a namáng dapat icatuwâ. Pinagbubulungbulung̃anang mabibitay si Ibarra; sa pagcá't bagá man maraming totoo ang mg̃a caculang̃ang pangpatibay upáng siyá'y maparusahan, nitóng huli'y may sumipót na nagpapatotoo sa sumbóng na laban sa canyá; na may mg̃a pahám na nagsaysáy na maáari ng̃ang cutà ang escuélahan, ayon sa anyó ng̃ pagcacágawâ, bagá man may cauntíng caculang̃án, bagay na siyá na ng̃a lamang maáasahan sa hang̃ál na mg̃a indio. Ang mg̃a aling̃awng̃áw na itó ang siyáng sa canyá'y nacapapanatag at nacapagpapang̃itî sa canyá.

Cung paano ang pagcacaiba ng̃ mg̃a bálac ni capitáng Tiago at ng̃ canyáng pinsáng babae, nang̃agcacahatì namán ang mg̃a caibigan ng̃ familia sa dalawáng Páhiná 489bahagui; nananalig ang isáng bahaguing yaó'y gawâ ng̃ himalâ, at ang isáng bahagui namá'y inaacalang gawâ yaón ng̃ pámahalaan, bagá man ang naniniwalà ng̃ ganito'y siyáng lalong cácauntî. Nagcacabahabahagui namán ang mg̃a nagpapalagay na yaó'y himalâ: nakikita ng̃ sacristan mayor sa Binundóc, ng̃ babaeng maglalacò ng̃ candilà at ng̃ puno ng̃ isáng cofradía, ang camáy ng̃ Dios na pinagagalaw ng̃ Virgen del Rosario; sinasabi namán ng̃ insíc na magcacandilà na siyáng nagbibili ng̃ candilà cay capitán Tiago cung siyá'y napasasa Antipolo, casabay ang pagpapaypáy at pag-ugóy ng̃ mg̃a hità:

—¡No siya osti gongóng; Miligen li Antipolo esi! Esi pueli mas con tolo; no siya osti gongóng.[272]

Pinacámamahal ni capitang Tiago ang insíc na iyón, na nagpapánggap na manghuhulà, manggagamot, at ibá pa. Minsa'y sa pagting̃in sa palad ng̃ camáy ng̃ canyáng nasirang asawang na sa icaanim na buwan ang cabuntisán ay humulà ng̃ ganitó:

At sumilang sa maliwanag si María Clara upáng maganap ang hulà ng̃ hindi binyagan.

Si capitan Tiago'y maing̃at at matatacutin, caya't hindi agad-agad macapagpasiyá na gaya ng̃ guinawa ni Paris na taga Troya, hindi niyá matang̃i ng̃ gayón gayón lamang ang isá sa dalawáng Virgen, sa tacot niyáng bacá magalit ang isá sa canilá, bagay na macapágbibigay ng̃ malaking capahamacán.—«¡Mag ingat!»—ang sabi niyá sa canyáng sarili;—«¡baca pa ipahamac natin!»

Na sa ganitóng pag aalinlang̃an siyá, ng̃ dumating ang pangcát na cacampi ng̃ gobierno; si doña Victorina, si Don Tiburcio at si Linares.

Nagsalitâ si doña Victorina sa ng̃alán ng̃ tatlong lalaki, bucód sa nauucol sa canyáng sarili; binangguit niyá ang mg̃a pagdalaw ni Linares sa capitan general, at inulit-ulit ang cabutihang magcaroon ng̃ isang camag anac na mataás na tao.

Páhiná 490—¡Ná!—ang iwinacas,—como izimos: el que a buena zombra ze acobija buen palo ze le arrima.[274]

May tatlóng araw ng̃ guinágagad ni doña Victorina ang mg̃a andaluz, sa pamamag-itan ng̃ pag-aalis n-g "d" at sa paghahalili ng̃ "z", at ang hang̃ad niyáng ito'y waláng macapag-alis sa canyáng ulo; mamagaling̃in pa niyang canyáng ipabugnós ang canyáng postizong buhóc na kinulót.

—¡Zi!—ang idinugtóng, na ang tinutucoy ay si Ibarra:—eze lo tenfa muy merezio; yo ya lo ije cuando le vi la primera vez; ezte un filibuztero ¿ique te ijo a ti, primo, el general? ¿Que le haz icho, que noticias le izte é Ibarra?[275]

At ng̃ makita niyáng nalalaon ng̃ pagsagót ang pinsan, nagpatuloy ng̃ pananalita na si capitang Tiago ang kinacausap:

—Créame uzté, zi le conenan a muelte, como ez e ezperar, zera por mi primo.[276]

—¡Guinoong babae! ¡guinoong babae!—ang itinutol ni Linares. Datapuwa't hindi niyá itó binigyang panahón.

—¡Ay, qué iplomático te haz güerto! Zabemoz qwe ere;i el conzejero del General, que no puede vivir zin ti ... ¡Ah, Clarita! ¡qué placer é verte![277]

Humaráp si Maria Clarang namúmutlâ pa, bagá man nananag-uli na ang dating cagaling̃an ng̃ catawang pinapanghina ng̃ sakit. Napupuluputan ang mahabang buhóc ng̃ sutlang cintas na may culay bughaw. Kiming bumati, ng̃umitî ng̃ mapanglaw, at lumapit cay doña Victorina upang gawin ang paghahalicang caugalîan sa mg̃a babae.

Páhiná 491Pagcatapos ng̃ caugalîang cumustahan, nagpatuloy ng̃ pananalitâ ang nagpápanggap na andaluza:

—Venimoz á visitaroz; ¡oz haveiz zalbao graciaz á vuestraz relacionez![278] na canyáng tiníting̃nan ng̃ macabulugan si Linares.

—¡Tinangkilic ng̃ Dios ang aking amá!—ang marahang isinagót ng̃ dalaga.

—Zi, Clarita, pero el tiempo é los milagroz ya ha pazeo: rozotroz loz ezpañolez ecimoz: ezconfía é la Virgen y échate á corré.[279]

Si capitán Tiago na hanggang sa sandalíng yaó'y hindi nacacaguiit sa pananalitá'y nang̃ahás tumanóng, at bago pinakinggáng magalíng ang sagót:

—Venimoz precizamente á hablar con uzté é la Virgen,[280]—ang matilinghagang sagót ni doña Victorina, na itinuturo si María Clara;—tenemoz que hablar é negocioz.[281]

Napagkilala ng̃ dalagang dapat niyáng lisanin ang nang̃agsasalitaan, caya't humanap siyá ng̃ dahilán at lumayo roon, na nang̃ang̃abay sa mg̃a casangcapan.

Napacaimbî at napacalisyà ang salitaan at usapan sa pagpupulong na itó caya't minamagaling pa namin ang huwág ng̃ saysayin. Sucat ng̃ sabihing ng̃ silá'y magpaalaman ay pawang nang̃atutuwang lahát, at sinabi pagcatapos ni capitan Tiago ang ganitó cay tía Isabel:

—Ipasabi mo sa fonda, na bucas ay mag-aalay tayo ng̃ piguing. Untiunting ihandà mo si María Clara na ating ipacacasal na hindi malalaon.

—¡Makikita mo rin! ¡Pagca naguíng manugang na natin si guinoong Linares, magmamanhic-manaog tayo sa lahat ng̃ mg̃a palacio; pananaghilîan tayo, mang̃amamatay ang lahat sa capanahilian!

Páhiná 492At sa gayón ng̃a'y kinabucasan ng̃ gabi'y mulî na namáng punô ng̃ tao ang bahay ni capitan Tiago, at ang caibhán lamang ng̃ayo'y pawang mg̃a castila't insíc lamang ang canyáng mg̃a inanyayahan; tungcól sa magandáng cabiyác ng̃ cataoha'y ipinakikiharap doon ng̃ mg̃a babaeng castilàng tubò sa España at sa Filipinas.

Náririyan ang pinacamarami sa ating mg̃a cakilala; si parì Sibyla, si parì Salvi, na casama ng̃ iláng mg̃a franciscano't mg̃a dominico; ang matandáng teniente ng̃ guardia civil na si guinoong Guevara, na lalo ng̃ mapangláw ang mukhâ cay sa dati; ang alférez na sinásaysay na macalibo na ang canyáng dinanas na pakikibaca, na minámasdan ang lahát ng̃ boong pagpapalalò, palibhasa'y sa acalà niyá'y siyá'y isáng don Juan de Austria sa catapang̃an; ng̃ayó'y teniente siyá't may gradong comandante; si De Espadaña, na canyáng minámasdan itó ng̃ boong gálang at tacot at iniiwasan ang canyáng titig, at si doña Victorina na nagng̃ing̃itng̃it. Hindi pa dumarating si Linares, sa pagcá't palibhasa'y mahalagáng guinoo, dapat na siyá'y magpáhuli sa pagdating cay sa mg̃a ibá: may mg̃a taong nápacatung̃ag, na ang acala'y cung magpáhuli ng̃ isáng oras sa lahát ng̃ bagay, naguiguing malalaking tao na.

Si María Clara ang siyáng tinútudlà ng̃ mg̃a upasalà: sinalubong silá ng̃ dalaga ng̃ alinsunod sa ugaling pakikipagmahalan, na hindi nalilisan ang canyáng anyóng malungcót.

—Magandagandá rin namán,—ang sagót namán ng̃ isáng dalaga rin;—datapuwa't ang lalaking iyá'y pumili sana ng̃ ibáng dalaga na hindi totoong mukháng tang̃á.

—Ang salapî, caibigan; ipinagbíbili ng̃ makisig na binatà ang canyáng sariling catawán.

—¡Pacacasal ng̃ayóng ang unang nang̃ibig sa canyá'y malapit ng̃ bitayin!

Náriring̃ig marahil ang gayóng mg̃a salitaan ng̃ dalagang si María Clara, na nacaupô sa isáng silla at naghuhusay ng̃ isáng bandejang mg̃a bulaclác, sa pagPáhiná 493cá't námamasid na nang̃áng̃atal ang canyáng mg̃a camáy, minsang mamutlá't mang̃atlabing macáilan.

Malacás ang salitaan sa pulutóng ng̃ mg̃a lalaki, at, ayon sa caraniwa'y pinag uusapan nilá ang ucol sa hulíng mg̃a nangyari. Nang̃ag salitaang lahát patí ni don Tiburcio, liban na lamang cay parì Sibyla, na nananatili sa pagpapawaláng halagáng hindi pag-imíc.

—¿Náring̃ig cong lilisanin daw po ninyó, pari Salví, ang bayan?—ang tanóng ng̃ bagong teniente, na dahil sa canyáng pagcataas sa catungcula'y ng̃ayó'y naguíng mairuguín.

—Walâ na acóng sucat gawín sa bayang iyán; sa Maynilà na títira acó magpacailan man ... ¿at cayó pô?

—Lilisanin co rin ang bayan,—ang isinagót na casabay ang pagtindíg;—kinacailang̃an acó ng̃ gobierno, upáng aking linisin ang mg̃a lalawigan sa mg̃a filibustero, na ang casama co'y isáng pulutóng ng̃ mg̃a sundalo.

Dagling tiningnán siyá ni pari Salví mulâ sa mg̃a paá hanggáng sa ulo, at sacâ siyá tinalicuráng lubós.

—¿Tunay na bang nalalaman cung anó ang cahihinatnan ng̃ pang̃ulo ng̃ mg̃a tulisan, ng̃ filibusterillo?—ang tanóng ng̃ isáng cawaní ng̃ pámahalaan.

—¿Si Crisóstomo Ibarra ba ang sinasabi ninyó?—ang tanóng ng̃ isá.—Ang lalong mahihintay at siyá namáng sumasacatuwiran ay siyá'y bitaying gaya ng̃ mg̃a binitay niyóng 72.

—¡Itatapon! ¡Itatapon lamang siyá! ¡Ng̃uni't marahil ay mananatili sa tapunán magpacailán man!—ang bigláng sinabing sabaysabáy ng̃ ilán.

—Cung ang binatàng iyán,—ang patuloy na sinabi ng̃ teniente Guevara, ng̃ malacás at anyóng may galit;—ay natutong mag-íng̃at; cung siyá'y natutong huwag tumiwalang totoo sa mg̃a tang̃ing taong canyáng casulatán; cung hindi sana napacadunong ang ating mg̃a fiscal na magbigáy kahulugán ng̃ napacalabis namán sa nasusulat, pinasiyahán sanang waláng anó mang casalanan ang binatàng iyán.

Ang pagpapatibay na itó ng̃ matandáng teniente at ang anyô ng̃ canyáng tínig ay nagbigáy ng̃ malakíng pangguiguilalás sa mg̃a nakíkinig, na waláng nasabing anó man. Tuming̃ín sa ibáng daco si parì Salví, marahil ng̃ huwag Páhiná 494niyáng makita ang titig na mapangláw ng̃ matandâ. Nalaglág sa mg̃a camáy ni María Clara ang mg̃a bulaclác at hindi nacakilos. Si pari Sibylang marunong sa hindi pag-imic, tila mandín siyáng tang̃ing marunong namáng tumanóng.

—Sinasabi co ang sinalitâ sa akin ng̃ defensor (tagapagtanggól), na gumanáp ng̃ canyáng catungculan ng̃ boong casipaga't pagmamalasakit. Liban na lamang sa iláng mg̃a talatang may culabóng pananalitâ, na isinulat ng̃ binatàng itó sa isáng babae, bago siyá yumaong ang tung̃o'y sa Europa, mg̃a talatang kinakitaan ng̃ fiscal ng̃ isáng balac at isáng balà laban sa Gobierno, na canyáng kinilalang siyá ng̃â ang may sulat, waláng násumpung̃ang anó mang bagay na mapanghawacan upáng siyá'y mabigyáng casalanan.

—Nasunduan ng̃ defensor na mawal-ang halagá, sa pagcá't ayon din sa tulisáng iyón, silá'y hindi nakipag-usap cailán man sa binatà, cung di sa isáng nagng̃ang̃alang Lucas lamang, na canyáng caaway, ayon sa napatotohanan, at nagpacamatáy, marahil sa sigáw ng̃ sariling budhî. Napatotohanang pawang taksíl na gagád lamang ang mg̃a letra ng̃ casulatang nacuha sa bangcay niyá, sa pagcá't ang letra'y catulad ng̃ dating letra ni guinoong Ibarra ng̃ panahóng may pitóng taón na ng̃ayón ang nacararaan, datapuwa't hindi catulad ng̃ letra niyá ng̃ayón, bagay na nagpapasapantahang ang gumamit na huwaran ay itóng sulat na guinamit upáng siyá'y isumbóng. Hindi lamang itó, sinasabi ng̃ defensor, na cung di raw kinilalang siyá ang may titic ng̃ sulat na iyón, malaki sanang cagaling̃an ang sa canyá'y nagawa, datapuwa't pagcakita niya sa sulat na iyó'y namutlâ siyá, nasirà ang loob at pinagtibay ang lahat ng̃ doo'y natititic.

—Ang sabi pô ninyó,—ang tanóng ng̃ isáng franciscano;—ay nauucol ang sulat na iyón sa isáng babaeng canyáng pinagpadalhan, ¿anó at dumating sa camáy ng̃ fiscal?

Hindi sumagót ang teniente; tinitigang sandalî si pari Salvi, at sacâ lumayô, na pinipilipit na nang̃áng̃atal ang matulis na dulo ng̃ canyáng balbás na úbanin, samantalang pinag-uusapan ng̃ mg̃a ibá ang mg̃a bagay na iyón.

—¡Diyá'y nakikita ang camáy ng̃ Dios!—anáng isá;—kinasusutan siyá patí ng̃ mg̃a babae.

Páhiná 495—Ipinasunog ang canyáng bahay, sa acalà niyáng sa gayó'y macalíligtas siyá, datapuwa't hindi niyá naisip ang nacaling̃id, sa macatuwíd baga'y ang canyáng caagulo, ang canyáng babae,—ang idinugtóng ng̃ isáng tumatawa.—¡Talagá ng̃ Dios! ¡Santiago, ipagtanggól mo ang España!

Samantala'y humintô ang matandáng militar, sa isá sa canyáng pagpaparoo't parito, at lumapit cay María Clara, na nakikinig ng̃ salitaan, hindi cumikilos sa canyáng kinauupuan; sa mg̃a paanan niyá'y naroroon ang mg̃a bulaclác.

—Cayó po'y isáng dalagang totoong matalinò,—ang marahang sinabi sa canyá ng̃ teniente,—magalíng pô ang inyóng guinawâ ng̃ inyóng pagcacábigay ng̃ sulat ... sa ganyáng paraa'y macaaasa cayóng dalawá sa isáng mapanatag na hinaharap.

Nakíta ng̃ dalagang lumálayô ang teniente na ang mg̃a matá'y anyóng na hahalíng at kinacagat ang mg̃a labì. Sa cagaling̃ang palad ay nagdaan si tía Isabel. Nagcaroon si María Clara ng̃ casucatang lacás upáng siyá'y tangnán sa damít.

—¿Anó ang nangyayari sa iyó?—ang itinanóng ni tía Isabel, na gulát, ng̃ canyáng mámasdan ang mukhà ng̃ dalaga.

—¡Ihatid pô ninyó acó sa aking cuarto!—ang ipinakiusap, at sacà bumitin sa camáy ng̃ matandà upáng macatindig.

—¿May sakít ca, anác co? ¿Tila nawalán icaw ng̃ mg̃a butó? ¿anó ang nangyayari sa iyó?

—Isáng hilo ... ang dami ng̃ tao sa salas ... ang dami ng̃ ilaw ... kinacailang̃an cong magpahing̃a. Sabihin pô ninyó sa tatay na matutulog acó.

Umilíng si María Clara, sinarhán ng̃ susi ang pintô ng̃ canyáng tulugán, at salàt na sa lacás ay nagpatihulóg sa sahíg, sa paanán ng̃ isáng larawan at sacâ humagulhól:

Pumapasoc ang liwanag ng̃ buwán sa bintanà at sa pintuang canugnóg ng̃ bataláng bató.

Nagpapatuloy ang música ng̃ pagtugtóg ng̃ masasayang vals; dumarating hanggáng sa tulugán ang mg̃a tawanan at ang aling̃awng̃áw ng̃ mg̃a salitaan; macailang tumugtóg sa canyáng pintuan ang canyáng amá, si tía Isabel, si doña Páhiná 496Victorina at patí si Linares, datapuwa't hindi cumilos si María Clara: malacás na hing̃al ang tumatacas sa canyáng dibdib.

Nagdaan ang mg̃a horas: natapos ang mg̃a catuwaan sa mesa, náriring̃ig ang sayáw, naupós ang candilà at namatáy, datapuwa't nanatili ang dalaga sa hindi pagkilos sa tablang sahig, na liniliwanagan ng̃ buwán, sa paanán ng̃ larawan ng̃ Iná ni Jesús.

Untiunting nanag-uli ang báhay sa catahimican, nang̃amatáy ang mg̃a ílaw, mulíng tumawag si tía Isabel sa pintuan.

—¡Abá, nacatulog!—anáng tía ng̃ sabing malacás; palibhasa'y bata't waláng anó mang pinanínimdim, tumutulog na parang patáy.

Nang lubhâ ng̃ tahimic ang lahát; nagtindig si María Clara ng̃ marahan at luming̃ap sa canyáng paligid: námasid ang bataláng bató, ang maliliit na mg̃a bálag, na napapaliguan ng̃ mapangláw na liwanag ng̃ buwán.

—¡Isáng mapanatag na hináharap! ¡Tumutulog na parang patáy!—ang sinabi ng̃ marahan at sacâ tinung̃o ang bataláng bató.

Nagugupiling ang ciudad, waláng nariring̃ig na manacanacâ cung dî ang ugong ng̃ isang cocheng nagdaraan sa tuláy na cahoy sa ibabaw ng̃ ilog, na ilinarawan ng̃ payapang tubig nitó ang sinag ng̃ buwan.

Tuming̃ala ang dalaga sa lang̃it na ang calinisa'y wang̃is sa zafir; marahang hinubád ang canyáng mg̃a sinsing, mg̃a hicáw, mg̃a aguja at peineta, inilagáy niyá ang lahat ng̃ itó sa palababahan ng̃ batalán at tiningnan ang ílog.

Humintô ang isáng bancáng tiguíb ng̃ damó sa paanán ng̃ ahunáng nalalagay sa bawa't bahay na na sa pampang̃in ng̃ ilog. Isá sa dalawáng lalaking nacasacáy sa bangcáng iyón ay pumanhic sa hagdanang bató, linundág ang pader, at ng̃ macaraan ang sandali'y náring̃ig ang canyáng mg̃a paglacad na pumápanhic sa hagdanan ng̃ batalán.

Nakita siyá ni María Clarang tumiguil pagcakita sa canyá, ng̃uni't sumandal lamang, sa pagcá't untiunting lumapit at tumiguil ng̃ tatlong hacbáng na lámang ang layó sa dalaga. Umudlót si María Clara.

—¡Oo, acó'y si Crisóstomo!—ang isinagót ng̃ binatà ng̃ boong capanglawan.Páhiná 497—Kinuha acó sa bilangguang pinag absang̃án sa akin ng̃ aking mg̃a caibigan, ni Elias, isáng caaway, isáng táong may catuwirang acó'y pagtamnan ng̃ galit.

Sumunod sa mg̃a salitáng itó ang isáng mapangláw na hindi pag-imic; tumung̃ó si María Clara at inilawít ang dalawáng camáy.

—¡Isinumpà co sa piling ng̃ bangcáy ng̃ aking ináng icaw ay aking paliligayahin, cahi't anó man ang aking cáratnan! Mangyayaring magcúlang icaw sa iyóng isinumpâ, siyá'y hindi mo iná; ng̃uni't acó, palibhasa'y acó ay anác niyá, pinacadadakilà co ang pag-aalaala sa canyá, at cahi't nagdaan acó sa libolibong pang̃anib, naparito acó't upáng tuparín ang aking isinumpâ, at itinulot ng̃ pagca-cátaong icaw rin ang aking macausap. María, hindi na tayo magkikitang mulî; batà ca at bacâ sacali'y sisihin ca ng̃ iyóng sariling budhî ... naparito acó upáng sa iyó'y sabihin, bago acó pumanaw, na pinatatawad catá. ¡Ng̃ayon, cahimana-wari'y lumigaya ca, at paalam!

—Crisóstomo!—anya;—sinugò ca ng̃ Dios at ng̃ acó'y iligtas sa waláng cahulilip na capighatian ... ¡pakinggán mo acó at sacâ mo acó hatulan!

—Hindi acó naparito't ng̃ hing̃an catang sulit ng̃ guinawâ mo ...; naparito acó't ng̃ bigyan catang capayapaan.

—¡Aayaw acó ng̃ capayapaang iniháhandog mo sa akin; acó ang magbibigay sa akin din ng̃ capayapaan! Pinawáwal-an mo acóng halagá, at ang pagpapawaláng halagá mo'y siyáng sampong sa camatayan co'y magbibigay capaitan!

Namalas ni Ibarra ang masilacbóng samà ng̃ loob at pagpipighati ng̃ abáng babae, at tinanóng niyá itó cung anó ang hináhang̃ad.

—¡Ah! ¡nagcuculang tiwalà ca sa akin, nagcuculang tiwalà, ca sa iyong catoto sa camusmusán, na cailán ma'y hindi ikinaila sa iyó ang isa man lamang na caisipán!—ang bigláng sinabi ng̃ dalaga na nagpipighati.—¡Aking natátaroc ang iniisip mo! Pagcâ napagtanto mo ang aking buhay, ang malungcot na buhay Páhiná 498na ipinatanto sa akin ng̃ panahóng acó'y may sakit, maháhabag ca sa akin at hindi mo ng̃ing̃itian ng̃ ganyán ang aking dalamhatì. ¿Bakit bagá't hindi mo pa binayaang acó'y mamatáy sa mg̃a camáy ng̃ hangál na gumágamot sa akin? ¡Icaw sana't acó'y liligaya!

—¡Inibig mo, nagculang tiwalà ca sa akin, patawarin nawâ acó ng̃ aking Iná! Sa isá sa mg̃a calaguimlaguim na gabì ng̃ aking masacláp na pagcacasakit, ipinahayag sa akin ng̃ isáng táo ang pang̃alan ng̃ aking tunay na amá, at ipinagbawal sa aking icáw ay aking sintahin ... liban na lámang cung ang akin ding amá ang magpatawad sa iyó sa paglabág na sa canyá'y iyóng guinawâ!

—Oo,—ang ipinagpatuloy ni María Clara; sinabi sa akin ng̃ táong iyóng hindî maitutulot ang ating pag-iisang catawán, sa pagcá't ibabawal sa canyá ng̃ canyang sariling budhî, at mapipilitang canyang ihayág, cahi't magcaroon ng̃ malakíng casiráan ng̃ puri, sa pagca't ang aking amá'y si....

At saca ibinulóng sa taing̃a ng̃ binata ang isáng pang̃alang sa cahinaan ng̃ pagsasasalita'y si Ibarra lámang ang nacáring̃ig.

—¿Anó ang aking magagawâ? ¿Dapat co bang yurakin dahil sa aking pagsinta ang pag-aalaala co sa aking iná, ang capurihán ng̃ aking amáamahan at ang dang̃al ng̃ aking tunay na amá? ¿Magagawâ co bá itó na hindî icáw ang unaunang magpapawaláng halagá sa akin?

—¿Ng̃uni't ang catibayan, nagcaroon ca ba ng̃ catibayan? ¡Nang̃ang̃ailang̃an icáw ng̃ catibayan!—ang bigláng sinabi ni Crisóstomo, na parang sinásacal.

—Nárito ang dalawáng súlat nang aking ina, dalawáng súlat na itinitic sa guitnà ng̃ mataós na sigáw ng̃ sariling budhî ng̃ panahóng tagláy pa niyá acó sa canyáng tiyán. Tanggapín mo't iyong basahin, at iyong makikita cung paano ang canyáng pagsumpa sa akin at paghahang̃ád na acó'y mamatay ..., ang aking camatayang hindi nasunduan, bagá man pinagpilitan ng̃ aking amá, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a gamót! Nalimutan ang mg̃a súlat na itó nang aking amá, sa bahay na canyáng tinahanan, nacuha ng̃ táong iyón at ining̃atan, at caya lamang ibinigay sa akin ay nang palitan co ng̃ iyóng súlat ..., dî umano'y ng̃ siya raw ay macaasang Páhiná 499hindî acó pacácasal sa iyó cung waláng capahintulutan ang aking amá. Búhat ng̃ daladalahin co sa aking catawán ang dalawáng súlat na iyáng naguíng capalít ng̃ súlat mo, nacacáramdam acó ng̃ lamíg sa aking pusò. Aking ipinahamac icáw ipinahamac co ang aking sinta.... ¿anó ang hindî gágawin ng̃ isáng anác na babae sa icagagaling ng̃ isáng ináng patay na at ng̃ dalawáng amáng capuwa buháy? ¿Akin bang masasapantahà man lámang cung saan gagamitin ang iyong súlat?

—¿Anó pa ang nálalabi sa akin? ¿masasabi co ba sa iyo cung sino ang aking amá, masasabi co ba sa iyong huming̃i ca sa canyá ng̃ tawad, sa iyó pa namáng anác ng̃ pinapaghirap niyá ng̃ hindi cawasa? ¿masasabi co ba sa aking amá na icaw ay patawarin, masasabi co ba canyáng acó'y canyáng anác, acó pa namáng pinacahang̃adhang̃ád niyá ang aking camatayan? ¡Walâ na ng̃ang nálalabi sa akin cung hindi ang pagtitiis, ing̃atan co sa sarili ang lihim at mamatáy sa pagpipighati!... Ng̃ayón, caibigan co, ng̃ayóng nalalaman mo na ang buhay ng̃ iyong abang si María, ¿mangyayari pa bang maidulot mo pa sa canya iyáng pagpapawaláng halagáng ng̃iti?

—Gayón man,—ang idinugtóng ng̃ binatà, na nagbago ng̃ anyô ng̃ tinig,—nabalitaan cong mag-aasawa ca raw....

—Oo,—at humagulhól ang dalaga;—hinihing̃i sa akin ng̃ aking amá ang pagpapacahirap na itó ... bagá man hindi niyá catungcula'y sininta niyá acó't canyáng pinacain, tinutumbasan co ang utang na loob na itó, sa pagbibigay capanatagan sa canyá, sa pamamag-itan nitóng bagong pakikimag-anac na itó, ng̃unit....

—¿Anó ang inaacala mong gawín?—ang idinugtóng ni Ibarra, at pinagsisicapang basahin sa canyáng mg̃a matá ang canyáng balac.

—¡Madilím ang hináharap na panahón at na sa cadiliman ang Palad! Hindi co nalalaman ang aking gagawin; ng̃uni't talastasin mong minsan lamang cung acó'y Páhiná 500umibig, at cung walang pag-ibig ay hindi acó cacamtan nino man. At icaw, ¿anó ang casasapitan mo?

—Ang calagayan co'y isáng bilanggong tanan ... tumatacas acó. Hindî malalao't malalaman ang aking pagcatacas, María....

Tinangnán ni María Clara ng̃ dalawáng camáy ang ulo ng̃ binatà, hinagcáng muli't muli ang mg̃a labì, niyacap niyá siyá, at sacâ biglang linayuan pagcatapos.

Tinitigan siyá ni Ibarra ng̃ mg̃a matáng nagníningning; ng̃uni't sa isáng hudyát ng̃ dalaga'y lumayo ang binatang tila lang̃ó, hahapayhapay....

Mulíng linucsó ang pader at sumacay sa bangca. Tinatanaw siyá sa paglayô ni María Clarang nacadung̃aw sa palababahan ng̃ batalán.

LXI.

ANG PANGHUHULI SA DAGATAN.

—Pakinggán pô ninyó ang aking gágawing aking inisip,—ani Elías na nag ninilaynilay, samantalang pinatutung̃uhan nilá ang San Gabriel. Itatagò co cayó ng̃ayón sa bahay ng̃ isá cong caibigan sa Mandaluyong; dádalhin co sa inyó ang lahát ninyóng salapî, na aking iniligtás at itinagò co sa paanán ng̃ balitì, sa matalinghagang pinaglibing̃an sa inyóng núnong lalaki; at umalís cayó rito sa Filipinas.

—Upáng manatili cayó sa capayapaan sa natitira pa ninyóng búhay. May mg̃a caibigan cayó sa España, cayó'y mayaman, macapagpapaindulto cayó. Sa papaano mang paraan, ang ibang lupai'y isáng bayang sa ati'y lalong magalíng cay sa sarili.

Dumarating silá ng̃ sandalíng iyón sa ilog Pasig, at nagpasimulâ ang bangcâ ng̃ pagsalung̃a sa agos. Nagpápatacbo ang isang nagcacabayo sa ibabaw ng̃ tuláy ng̃ España at may náriring̃ig na isáng mahaba't matinding tunóg ng̃ pito.

—Elías,—ang muling sinabi ni Ibarra; nanggaling ang inyóng casawîang pálad sa aking familia, iniligtas ninyóng macaalawa ang aking búhay, at hindi lamang may malaking utang na loob acó sa inyó, cung di namán cautang̃án co rin sa inyó ang pagsasauli ng̃ inyóng cayamanan, at yayamang gayó'y sumama cayó sa akin at magsama tayong parang magcapatid. Dito'y sawi rin cayóng capalaran.

—¡Hindi mangyayari! Tunay ng̃a't hindi acó mangyayaring sumintá't magtamó ng̃ ligaya sa lupang aking kinamulatan, ng̃uni't mangyayaring acó'y magkahirap at mamatáy sa lupaíng iyán at marahil ay dahil sa canyá; handóg dín cahi't cacaunti! ¡Ibig cong ang capahamacan ng̃ akíng baya'y siyáng aking maguíng capahamacán, at sa pagcát hindi pinapagcacaisa tayo ng̃ isáng mahal na caisipan, sa pagcá't hindi tumítiboc ang ating mg̃a pusò sa íisang pang̃alan, nais cong mapakisama Páhiná 502acó sa aking mg̃a cababayan sa casawiang palad ng̃ lahát, mapakisama man lamang acó sa pagtang̃is sa pagdaralita naming lahát, na inisín ng̃ íisang casamáng palad ang lahat naming mg̃a pusò!

—Sa pagcá't sa ibáng panig ay mangyayaring cayó'y lumigaya at acó'y hindi, sa pagcá't hindi cayó handa sa pagcacahirap, at sa pagcá't casususutan ninyó ang inyóng bayan, cung dahil sa canyá'y masawing palad cayó isáng araw; at wala ng̃ totoong casamasamaang palad na gaya ng̃ masusot sa canyáng bayang kinamulatan.

—¡Hindi matuwíd ang inyóng palagáy sa akin!—ang bigláng sinabi ni Ibarra sa masaclap na tutol;—nalilimutan ninyóng carárating co pa lamang dito'y pagdaca'y hinanap co ang canyang icagagaling.

—Huwág pô cayóng manghinuha, guinoo, hindi co cayó sinísisi; ¡maano na ng̃ang cayó'y siyáng uliranín ng̃ lahat! Datapuwa't aayaw acóng huming̃i sa inyó ng̃ mg̃a hindi mangyayari, at huwag po cayóng magagalit cung sabihin co sa inyóng cayó'y dinaraya ng̃ inyóng pusò. Dating iniibig pô ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, sa pagcá't ganyán ang sa inyó'y itinurò ng̃ inyóng amá; dating iniibig pô ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, palibhasa'y sa canyá naroroon ang inyóng sinta, cayamanan, cabataan, sa pagcá't ng̃uming̃iti sa inyó ang lahát hindi pa gumagawa sa inyó ng̃ lihís sa catuwiran ang kinamulatan ninyóng bayan; dating iniibig ninyó ang kinamulatan ninyóng bayan, cawang̃is ng̃ ating pag-ibig sa lahát ng̃ bagay na nagbibigay sa atin ng̃ caligayahan. Datapuwa't ang araw na cayó'y maghirap, magutom, pag-usiguin, ipagcanulo at ipagbilí ng̃ inyó ring mg̃a cababayan, sa araw na iya'y inyóng susumapain ang inyóng sariling catawan, ang inyóng kinamulatang bayan at ang lahat.

—Nacasasakit sa akin ang inyong mg̃a salita,—aní Ibarra na naghíhinanakit.

—Ibig cong iligtás cayó sa carayaan, guinoo, at ilihís co sa inyó ang isáng malungcót na pagsasapit sa panahóng hináharap. Inyó pong alalahanin ang pakikipag-usap co sa inyó sa bangca ring itó at liwanag nitó ring buwang itó, na may isáng buwan na ng̃ayón, humiguit cumulang; sumasaligaya cayó niyón. Páhiná 503Hindi macarating hanggang sa inyó ang pamanhíc ng̃ mg̃a culang-palad; pinawaláng halagá ninyó ang caniláng mg̃a daíng, sa pagcá't daing ng̃ mg̃a masasamáng tao, lalong pinakinggán ninyó ang caniláng mg̃a caaway at, cahi't acó'y nang̃atuwira't cayo'y aking pinamanhica'y cumampí rin cayó sa panig ng̃ mg̃a umáapi sa canilá, at niyaó'y sumasainyóng mg̃a camáy ang acó'y sumamáng tao ó ang acó'y papatáy upáng aking maganáp ang isáng mahál na pang̃acò. Hindi itinulot ng̃ Dios, sa pagcá't namatáy ang matandáng punò ng̃ mg̃a tulisán ... ¡Nacaraan ang isáng buwán at ng̃ayó'y ibá na ang inyóng caisipán!

—Sumasacatuwiran po cayó, Elías, ng̃uni't ang tao'y isáng hayop na sumusunod sa casalucuyang mg̃a nangyayari: niyó'y nabubulagan acó, masama ang aking loob, ¿ayawán co ba? Ng̃ayó'y inaclás ng̃ capahamacán ang aking piríng; tinuruan acó ng̃ aking pag-iisá at paghihirap sa bilangguan; nakikita co ng̃ayón ang cakilakilabot na cáncer na cumíkitib sa mg̃a namamayan dito ng̃ayón, na cumacapit sa canyáng mg̃a lamán at nagcacailang̃an ng̃ isáng makirót at ganáp na paglipol. ¡Binucsán nilá ang aking mg̃a matá, ipinamalas sa akin ang bulóc na sugat at caniláng pinipilit na acó'y maguing masamáng tao! At yamang caniláng inibig, magpifilibuster acó, ng̃uni't tunay na filibustero; tatawaguin co ang lahát ng̃ culang pálad, ang lahát ng̃ nacaráramdam ng̃ tibóc ng̃ pusò sa loob ng̃ canyáng dibdib, yaóng mg̃a taong sa inyó'y nang̃agpasugò sa akin ... hindi acó maguiguing masamáng tao, cailán ma'y hindi masamáng tao ang nakikibaca dahil sa canyáng kinaguisnang bayan, tumbalíc. Sa loob ng̃ tatlóng daang taó'y silá'y hinahalina natin, hinihing̃an natín silá ng̃ pagsintá, minímithî nating tawaguin siláng capatíd, ¿anó ang caniláng isinaságot? Tayo'y sinasagot ng̃ lait at paglibác, at ikinacait sa atin patí ng̃ ating calagayang pagca tao na gaya rin ng̃ ibá. ¡Waláng Dios, waláng pag-asa, waláng habág sa capuwa tao; wala ng̃a cung di ang catuwiran ng̃ lacás!

Dumaan silá sa tapát ng̃ palacio ng̃ General, at caniláng námasid na tíla nang̃agsísigalaw at nang̃agcácagulo ang mg̃a bantáy na sundalo.

—¿Canilá na yatang nasiyasat ang pagcacatanan?—ang ibinulóng ni Elías—Humigâ po cayó, guinoo, at cayó'y tatabunan co ng̃ damó, sa pagcá't daraan tayo sa tabi ng̃ Polvorista'y baca máino ng̃ bantay na sundalo cung bakit dalawá tayo.

Páhiná 504Ang bangcâ ay isá riyán sa maninipis at makikipot na sasakyáng hindi lumalacad cung di dumúdulas sa ibabaw ng̃ tubig.

Alinsunod ng̃a sa inacalà na ni Elías, siyá'y pinahintô ng̃ bantáy na sundalo at tinanóng cung saan siyá galing.

—Nagdalá po acó ng̃ damó sa Maynilà, sa mg̃a oidor at sa m`ga cura,—ang isinagót, na canyáng guinagád ang anyô ng̃ pananalitâ ng̃ mg̃a tagá Pandacan.

—¡Sulong!—ang sinabi sa canya nitó; ipinauunawà co sa iyó na huwag cang magpápasacay sa iyong bangcâ cang̃ino man; bagong catatacas ng̃ isáng bilanggò. Cung siyá'y mahuli mo at maibigay mo sa aki'y bibigyan catá ng̃ isáng magaling na pabuyà.

Lumayô ang bangcâ. Luming̃ón si Elias at canyáng nakita ang anyô ng̃ bantáy na sundalong nacatindig sa tabi ng̃ pampáng.

—Masasayang sa atin ang iláng minutong panahón,—ang sabing marahan;—dapat pumasoc tayo sa ilog Beata at ng̃ cunuwari'y taga Peñafrancia acó. Makikita po ninyó ang ilog na inawit ni Francisco Baltazar.

Natutulog ang bayan sa liwanag ng̃ buwán. Nagtindíg si Crisóstomo't upáng canyáng takhán ang catahimican ng̃ mg̃a linaláng na tulad sa líbing̃an. Makipot ang ilog at ang canyáng mg̃a pampang̃i'y capatagang natátamnan ng̃ damó.

Itinapon sa pampáng ni Elias ang canyáng dala, tinangnán ang isáng mahabang tikín at cumuha sa ilalim ng̃ damó ng̃ mg̃a bayóng na waláng lamán. Nagpatuloy sila ng̃ pamamangca.

—Cayó po ang may arì ng̃ inyóng calooban, guinoo, at ng̃ inyóng hinaharap na panahón,—ang sinabi niyá cay Crisóstomo, na nananatili sa hindi pag-imíc.—Ng̃uni't cung itutulot po ninyó sa akin ang isáng pagpapahiwatig, sasabihin co sa inyó: Tingnán po ninyóng magalíng ang inyóng gágawin, inyóng papag-aalabin ang pagbabaca, palibhasa'y cayó'y may salapî at catalinuhan at macacakita agád cayó ng̃ maraming mg̃a kagawad, at sa cawaláng palad ay maraming masasamâ Páhiná 505ang loob. Datapuwa, sa pagbabacang itóng inyóng gagawin, ang lalong mang̃ahihirapa'y ang mg̃a waláng icapagtátanggol at ang mg̃a waláng malay. Ang mg̃a damdamin ding may isáng buwán na ng̃ayóng sa aki'y umudyóc na sa inyó'y makiusap, upáng hing̃in ang mg̃a pagbabagong útos, ang mg̃a damdamin ding iyan ang siyáng umaakit ng̃ayón sa aking sa inyó'y magsabi na maglininglining muna cayó. Hindi pô nag-iisip ang mg̃a tagaritong humiwaláy sa Iná ng̃ ating kináguisnang lupà; waláng hiníhing̃ì cung di cauntíng calayaan, cauntíng pagbibigay catuwiran at cauntíng guiliw. Tutulung̃an cayó ng̃ mg̃a may galit, ng̃ mg̃a masasamáng tao, ng̃ mg̃a walà ng̃ pagcasiyahan sa samâ ng̃ loob, datapuwa't hindi makikialam ang bayan. Magcacamali po cayó, cung dahil sa nakita ninyóng ang lahát ay madilím ay mag-acalà po cayóng walâ ng̃ pagcasiyahan sa samâ ng̃ loob ang bayan. Nagdaralitâ ng̃â ang bayan, tunay ng̃â, datapuwa't umaasa pa, nananalig pa, at cayâ lamang siyá titindig ay cung maubos na ang canyang pagtitiís, sa macatuwíd bagá'y cung cailán ibiguin ng̃ mg̃a namamahalang maubos ang pagtitiis na iyán, bagay na may calayuan pa. Acó man ay hindi marahil sumama sa inyó, hindi acó gagamit cailán man ng̃ mg̃a huling panggamót na iyán, samantalang nakikita cong may pag-asa pa ang mg̃a tao.

—¡Cung magcagayo'y gagawin cong hindi cayó casama!—ang mulíng sinabi ni Crisóstomong talagáng handâ na.

—¡Ang matibay at tang̃ì, sacsí co ang pang̃alan ng̃ aking amá! Hindi co maaaring ipaagaw ng̃ pagayón na lamang ang aking capayapaa't ligaya, acó na waláng ibáng hinang̃ád cung di ang cagaling̃an, acó na ang lahát ay aking iguinalang at tiniis dahil sa pagsinta sa isáng religióng magdarayà at mapagpaimbabaw, dahil sa pagsintá sa isáng bayang aking tinubuan. ¿Anó ang caniláng itinumbás sa akin? Ang acó'y ibaón sa isang imbíng bilangguan at sìraín ang magandáng caasalan ng̃ aking talagáng maguiguing esposa. ¡Hindi! ¡cung hindi acó manghiganti'y maguiguing isáng casamasamàang gawâ, maguiguing pagpapalacás ng̃ caniláng loob upáng silá'y gumawâ ng̃ bago't bagong mg̃a paglabág sa catuwiran! ¡Hindi, cung di co gawín ang gayó'y maPáhiná 506guiguing isáng caruwagan, cahinâan ng̃ loob, humibíc at tumang̃is gayóng may dugó't may buhay, gayóng inilangcáp nilá sa paglait at paghamít ang paglulugsô ng̃ capurihán! ¡Tatawaguin co ang bayang mangmáng na iyán, ipakikilala co sa canyá ang imbí niyang calagayan; na huwág siyáng umisip sa mg̃a capatíd; walâ ng̃â cung hindi mg̃a lobo na nang̃aglálamunan, at sasabihin co sa caniláng laban sa caapiháng itó'y tumítindig at tumututol ang waláng hanggáng carapatán ng̃ tao upang tuclasín sa lacás ang canyáng calayaan!

—¡Lalong magalíng! ¿Maipakikihatid po ba ninyó acó hanggáng sa cabunducan?

Mulíng silá'y lumabás sa Pasig. Manacanacang nagsasalitaan silá ng̃ mg̃a waláng cabuluhán.

—¡Santa Ana!—ang ibinulóng ni Ibarra,—¿napagkikilala po ba ninyó ang bahay na itó?

Casalucuyang dumaraan silá sa tapát ng̃ bahay na líwaliwan sa labás ng̃ bayan ng̃ mg̃a jesuita.

—¡Diya'y aking tinamó ang mahabang panahóng maligaya't masayá!—ang buntong-hining̃á ni Elías.—Napaririyan camí buwán buwán ... ng̃ panáhóng iyó'y wang̃is acó sa mg̃a ibá: may cayamanan, may familia, nananag-inip at nakikiníkinita ang isáng magandáng panahóng sásapit. Nakikita co ng̃ mg̃a panahóng iyón ang aking capatíd na babae na na sa isáng colegiong calapít; hinahandugan acó ng̃ mg̃a bordadong gawâ ng̃ canyáng mg̃a camáy ... sinasamahan siyá ng̃ isáng caibigang babae, na isáng magandáng dalaga. Nagdaang lahát na parang isáng panaguinip.

Nanatili silá sa hindi pag-imíc hanggáng sa dumating sa Malapad-na-bató. Ang nacapamangcâ cung gabi sa Pasig, minsan man lamang, sa isá riyán sa mg̃a caayaayang gabíng handóg ng̃ Filipinas, pagca nagsasabog ang buwan, mulâ sa dalisay na bugháw, ng̃ malungcót na pagpapaalaala; pagca itinatagò ng̃ dilím ang caimbihán ng̃ mg̃a tao at kinúcublihan ng̃ catahimican ang abáng aling̃awng̃aw ng̃ caniláng tinig; pagca ang Naturaleza ang tang̃ing nagsasalità, ang mg̃a gayón ang macauunawà ng̃ pinagdidilidili ng̃ dalawáng binatà.

Páhiná 507Nagtútucâ ang carabinero sa Malapad-na-bató, at ng̃ makitang waláng lamán ang bangcâ, at waláng anó mang idinudulot na sucat niyáng másamsam, ayon sa dating caugaliang pinaglamnán na ng̃ calahatlahatang mg̃a carabinero at ng̃ mg̃a carabinerong nang̃aroroon, pinabayaan siláng macaraan agád.

Hindi rin naman nagsasapantaha ng̃ anó man ang guardia civil sa Pasig, caya't hindi silá binagabag.

Nagpasimulâ ng̃ paguumaga ng̃ silá'y dumating sa dagatang noo'y maamo't payapang tulad sa isáng calakilakihang salamín. Cumuculimlím ang buwán at nagcuculay rosa ang Casilang̃anan. Naaninagnagan nilá sa malayò ang isáng bagay na culay nag-aaboabó, na untiunting lumalapit.

—Dito ang tung̃o ng̃ falúa,—ang ibinulóng ni Elías;—humigâ po cayó at cayó'y tátacpan co nitóng mg̃a bayóng.

—Lumalagay silá sa pag-itan ng̃ pampáng at natin,—ang ipinahiwatig ni Elías na nababalisa.

At untiunting binago ang tung̃o ng̃ canyáng bangcâ, na anó pa't sumasagwang patung̃o sa Binang̃unan. Nahiwatigan niyá ng̃ malakíng pang̃ing̃ilabot na nagbabago namán ng̃ tumpá ang falúa, samantalang sinisigawan siya ng̃ isáng tinig.

Humintô si Elías at nag-isíp-ísip. Malayò pa ang tabí at silá'y marárating ng̃ bala ng̃ mg̃a fusíl ng̃ falúa. Inacalang magbalíc sa Pasig; lalong matúlin ang canyáng bangcâ cay sa falúa. Ng̃uni ¡laking casamáng palad! nakita niyáng nanggagaling sa Pasig ang isáng bangcâ at námamasdang cumíkinang ang mg̃a capacete at mg̃a bayoneta ng̃ mg̃a guardia civil.

Pinagmasdán niyá ang canyáng malalakíng bísig, guinamit ang tang̃ing pasiyáng nálalabi at nagpasimulâ ng̃ pagsagwán ng̃ boong lacás niyá, na ang tumpá'y sa dacong pulô ng̃ Talim. Samantala'y sumusung̃aw ang araw.

Dumúdulas sa túbig ang bangcâ ng̃ totoong matúlin; nakita ni Elías, sa ibabaw ng̃ falúa, na pumípihit, ang ilang taong nacatindíg, na siyá'y kinácawayan.

Páhiná 508—¿Marúnong po ba cayóng magpalacad ng̃ isáng bangcà?—ang tanóng cay Ibarra.

—Sa pagcá't mapapahamac tayo cung hindi acó tátalon sa túbig at ng̃ silá'y aking iligáw. Hahabulin nilá acó, acó'y mabuting lumang̃óy at sumisid ... silá'y ilálayô co sa inyó, at pagcacágayo'y magpipilit cayóng lumigtás.

—¡Huwag, matira po cayó at ipagbili natin ng̃ mahál ang ating buhay sa canilá!

—Waláng cabuluhán, walâ tayong sandata; papatayin tayong tulad sa maliliit na ibon, ng̃ caniláng mg̃a fusil.

Náring̃ig ng̃ sandaling iyón, ang isáng chis sa tubig, cawang̃is ng̃ pagpatac sa tubig ng̃ isáng bagay na maínit, na casunód agád-agád ng̃ isáng putóc.

—¿Nakita na ninyó?—aní Elías, at inilagay sa bangcâ ang sagwán.—Magkikita tayo sa gabíng sinusundan ng̃ Pascó sa pinaglibing̃an sa inyóng nunong lalaki. ¡Lumigtás po cayó!

Naghubád si Elías; pinunit ng̃ isáng bála ang canyáng tang̃ang barò at náring̃ig ang dalawáng putóc. Hindi siyá nagulumihanan, kinamayán ng̃ mahigpít si Ibarra, na nananatilí sa pagcahigà sa bangcâ; tumindíg at lumucsó sa tubig na itinúlac muna ng̃ paá ang muntíng sasakyán.

Náring̃ig ang iláng sigáw, at hindi nalaon at sa malayô-layô ng̃ cauntî ay sumipót ang úlo ng̃ binatà, na parang ibig na huming̃á, at sacâ mulíng lumubóg sa tubig.

—¡Ayún, ayún siyá!—ang sigawan ng̃ iláng tinig at mulíng humáguing ang mg̃a bála.

Hinabol siyá ng̃ falúa at ng̃ bangcâ; isáng bahagyang guhit ng̃ bulà ang siyáng pinagcacakitaan ng̃ canyáng dinaraanan, na anó pa't nalalao'y lalong nálalayô sa bangcâ na lulutanglutang na anaki'y waláng tao. Cailan ma't sumusung̃aw sa tubig ang lumálang̃oy at ng̃ huming̃á, pagdaca'y pinagbabarilanan siyá ng̃ mg̃a guardia civil at ng̃ mg̃a faluero.

Páhiná 509Tumátagal ang paghahabulan; malayò na ang bangcà ni Ibarra, lumalapit namán sa tabí ang lumálang̃oy, at ang layò na lamang ay may mg̃a limampóng dipá. Pagód na ang mg̃a gumagaod, datapuwa't si Elías ay gayón din, sa pagcá't madalás isipót ang ulo, at sa ibá't ibang daco sumísipot, na wari'y inilíligaw mandín ang mg̃a umuusig sa canyá. Hindi na itinuturò ng̃ tacsíl na bulâ ng̃ tubig ang dinaraanan ng̃ maninisid. Minsan pang nakita nilá siyá sa dacong ang layò sa tabí ay sampóng dipá, binaril siyá nilá ...; nagdaan pagcatapos ang mg̃a minuto; walâ ng̃ sumipót uli sa ibabaw ng̃ payapa at waláng taong tubig sa dagátan.

Nang macaraan ang calahating oras, sinasapantahà ng̃ isáng manggagaod na canyáng námasdan sa tubig, sa malapít sa guílid, ang mg̃a bacás ng̃ dugô, ng̃uni't umíiling ang canyáng mg̃a casama, sa isáng anyóng hindi mapagwarì cung sumasang-ayon silá ó hindi.

LXII.

PAGPAPALIWANAG NI PARI DAMASO.

Naguíng waláng cabuluháng mátimbon sa ibabaw ng̃ isáng mesa ang mg̃a mahahalagáng handóg sa pagcacasál; cahi't ang mg̃a brillante na nasa caniláng mg̃a estuche na terciopelong azul, ang mg̃a bordado mang pinyá, ang mg̃a pieza man ng̃ sutlâ ay hindi nacaaakit sa mg̃a paning̃ín ni María Clara. Tinítingnan ng̃ dalaga, na hindi nakikita at hindi binabasa ang pamahayagang nagbabalità ng̃ pagcamatáy ni Ibarra, na nalunod sa dagátan.

Caguinsagunsa'y naramdaman niyáng dumarapo sa ibabaw ng̃ canyáng mg̃a matá ang dalawáng camay, tinátang̃nan siyá at isáng masayáng tínig, ang cay parì Dámaso, ang sa canya'y nagsásalitâ:

Lumucsó si María Clara sa canyáng upuan at pinagmasdán siyáng may malakíng tácot.

—Tang̃aria, ¿natácot ca ba, há? Hindi mo acó hinihintay, ¿anó? Talastasín mong naparito acóng galing sa mg̃a lalawigan upang humaráp sa iyóng casál.

At lumapit na tagláy ang isáng ng̃itì ng̃ ligaya, at inilahad cay María Clara ang camáy at ng̃ hagcán. Lumapit si María Clarang nang̃ang̃atal at ilinapit ng̃ boong paggalang ang camáy na iyón sa canyáng mg̃a labì.

—¿Anó ang nangyayari sa iyo, María?—ang tanóng ng̃ franciscano, na nawalan ng̃ masayáng ng̃itî at napuspós ng̃ balísa;—malamíg ang camáy mo, namumutlâ ca ... ¿may sakit ca ba, bunso co?

At hinila ni parì Dámaso si María Clara sa canyáng candung̃ang tagláy ang isáng pagliyag na hindi nasasapantaha nino mang canyáng macacaya, tinangnán ang dalawáng camáy ng̃ dalaga, at siyá'y tinanóng sa pamamag-itan ng̃ titig.

—Walâ ca na bang catiwalà sa iyóng ináama?—ang itinanóng na ang anyó'y naghíhinananakit mandín;—halá umupô ca rito't saysayin mo sa akin ang mg̃a maliliit na bagay na isinásamà ng̃ iyong loob, gaya ng̃ dating guinagawa mo sa Páhiná 511akin ng̃ panahóng icaw ay musmós pa, pagca nacacaibig cang gumawa ng̃ mg̃a muñecang pagkit. Nalalaman mo ng̃ magpacailan man ay minámahal catá ... cailán ma'y hindi catá kinagalitan....

Nawalâ ang magaspáng at bugál-bugál na tinig ni parì Dámaso at ang humalili ay mairog na anyô ng̃ pananalitâ. Nagpasimula si María Clara ng̃ pag-iyác.

—¿Tumatang̃is ca ba, anác co? ¿bakit ca ba umíiyac? ¿Nakipagcagalit ca ba cay Linares?

—¡Huwág sana ninyó siyáng bangguitín ... ng̃ayón!—ang sigáw ng̃ dalaga.

—¿Aayaw ca bang ipagcatiwalà sa akin ang iyong mg̃a lihim? ¿Hindi ba laguing pinagsicapang cong bigyáng catuparan ang bawa't iyong maibigan?

Itining̃ala ng̃ dalaga sa canyá ang mg̃a matáng punô ng̃ mg̃a luhà, sandaling siyá'y tinitigan, at muling tumang̃is ng̃ malakíng capaitan.

—¡Huwág cang tumang̃is ng̃ ganyán, anác co, sa pagcá't nagbíbigay sákit sa akin ang iyong mg̃a luhà! ¡Saysayín mo sa akin ang iyóng mg̃a ipinagpipighatî; makikita mo cung tunay na minamahal ca ng̃ iyóng ináama!

Marahang lumapit sa canyá si María Clara, lumuhód sa canyáng paanán, itining̃alâ sa canyá ang mukháng napapaliguan ng̃ luhà, at saca sinabi sa canyá ng̃ tinig na bahagyâ ng̃ mawatasan:

—¡Cung gayó'y ... ampunin ninyó ang aking amá at huwág po ninyó acóng ipacasál!

At saca sinabi ng̃ dalaga ang hulíng pagkikita nilá ni Ibarra, ng̃uni't iniling̃id niyá ang lihim ng̃ canyáng paguiguing tao.

—¡Samantalang siyá'y buháy,—ang ipinatuloy ng̃ dalaga,—inacalà cong lumaban, naghíhintay acó, acó'y umaasa! Ibig cong mabúhay upang macáring̃ig acó ng̃ mg̃a balitang tungcól sa canyá ... ¡datapuwa't ng̃ayóng siyá'y pinatáy, walâ na ng̃ang cadahilanan upáng mabuhay acó't magcasákit!

Páhiná 512Sinabi niyá ang mg̃a salitáng itó ng̃ madálang, mahinà ang tinig, banayad, waláng luhà.

—¡Nang buháy pa siyá'y macapag-aasawa acó ... inaacalà cong magtanan pagcatapos ... waláng hináhang̃ad ang aking amá cung di ang pakikicamag-ánac! Ng̃ayóng patáy na siyá, sino ma'y hindi macatatawag sa aking esposa ... Nang buháy pa siyá'y mangyayaring acó'y magpacasamâ, málalabi sa akin ang sayá ng̃ loob sa pagcaalam na siyá'y buháy pa at marahil maaalaala acó; ng̃ayóng siyá'y patáy na ... ang convento ó ang libing̃an.

Palibhasa'y totoong matindí ang pananalita ng̃ dalaga, nawala cay parì Dámaso ang masayáng anyô at naggunamgunam.

—¿Lubhâ bang malakí ang pag-ibíg mo sa canyá?—ang itinanóng ng̃ pautál.

Hindi umimic si María Clara. Inilung̃ayng̃ay ni parì Dámaso sa canyáng dibdib ang canyáng ulo at hindi umimic.

—¡Anác co!—ang biglang sinabi ng̃ tinig na sira;—patawarin mo acó, na hindi co sinasadya'y aking ipinahamac ang iyong caligayahan. Ang mangyayari sa iyo sa hinaharap ang aking iniisip, minimithî co ang iyong caligayahan. ¿Paano ang aking pagpapahintulot na pacasál icaw sa isáng tagá rito, upang icaw ay aking mapanood ná esposang cahabaghabág at ináng culang palad? Hindi co maialís sa iyóng ulo ang iyóng pagsintá, caya't humadláng acó ng̃ boo cong lacás, guinawa co ang lahát ng̃ lihís sa catuwiran, dahil sa iyó, sa iyo lamang dahil. Cung icaw ay naguing asawa niyá, tatang̃is ca pagcatapos, dahil sa calagayang pagca inianác dito ng̃ asawa mo, na laguing nabibing̃it sa lahát ng̃ pag-api't pagpapahirap na waláng calasag sa pagsasanggaláng; cung maguíng iná ca na'y tatang̃isan mo ang casawiang palad ng̃ iyong mg̃a anác; cung silá'y papag-aralin mo't ng̃ dumúnong, inihahandà mo sa canilá ang masacláp na mararating; maguiguing caaway silá ng̃ religión, at cung magcágayo'y makikita mo silá sa pagcabitay ó sa pagcapatapon; cung pabayaan mo namáng mangmáng, makikita mo namáng silá'y tinatampalasan at sumasacaimbihán! ¡Hindi co ng̃a mangyaring maitulot! Dahil dito'y inihahanap catá ng̃ isáng asawang macapaghahandóg sa iyó ng̃ pagca ináng maligaya ng̃ mg̃a anác na macapag-uutos at hindi mapag-uutusan, na Páhiná 513macapagpaparusa't hindi magdaralità.... Nalalaman cong mabait ng̃a ang yong catoto buhat sa camusmusán, minámahal co siyá't gayón din ang canyáng amá, datapuwa't pinagtamnán co silá ng̃ gálit, mula ng̃ makita cong silá ang maguiguing dahil ng̃ iyong casawaliang palad, sa pagcá't catá'y minamahal, catá'y pinacasisintá, catá'y iniibig na cawang̃is ng̃ pag-ibig sa isáng anác; waláng umiirog sa akin cung di icaw na ng̃a lamang; napanood co ang iyóng pag-lakí; hindi nacararaan ang isáng oras na hindi catá inaalaala; napapanaguinip co icaw; icaw ang tang̃ing catuwaan co....

—¡Cung gayón, cung acó'y inyóng minámahal, huwag po sanang ipahamac ninyó acó magpacailán man; patáy na siyá, ibig cong mag-monja!

—¡Mag-monja, mag-monja!—ang inulit ulit.—Hindi mo nalalaman, anác co, ang pamumuhay, ang talinghagang nagcúcubli sa loob ng̃ mg̃a pader ng̃ convento, hindi mo nalalaman! Macalilibong iniibig cong mapanood cong icaw ay nagcacasákit sa mundo, cay sa makita co icaw na nacuculong sa convento. Sa mundo'y máriring̃ig ang iyong mg̃a daíng, doo'y wala cung di ang mg̃a pader ... ¡Icaw ay magandá, totoong magandá, hindi ca sumilang sa maliwanag upang icaw ay másoc sa pag-momonja, upang maguing esposa ca ni Cristo! Maniwalà ca sa akin, anác co, kinacatcat na lahát ng̃ panahón; macalilimot ca cung malaon, iibig ca, iibig ca sa asawa mo ... cay Linares.

—¡Ang convento, ang convento ó ang camatayan!—ang mariing sabi ni parì Dámaso.—María, matanda na acó, hindi na mangyayaring tumagál pa ang aking pagcacaling̃a sa iyo't sa iyóng capanatagan.... Humirang ca ng̃ ibang bagay, humanap ca ng̃ ibáng sisintahin, ibáng binatà, cahi't na sino, datapuwa't huwag lamang ang convento.

—¡Dios co, Dios co!—ang isinigaw ng̃ sacerdote, na tinacpan ng̃ mg̃a camáy ang ulo;—pinarurusahan mo acó, anóng gagawin! datapuwa't caling̃ain mo ang aking anác na babae!...

Hinawacan ni Maria Clara ang canyang dalawáng camay, pinisíl, hinagcán at lumuhod.

Umalis pagcatapos si parì Damasong mapangláw, nacatung̃ó at nagbúbuntong hining̃á.

—¡Dios, Dios, tunay ng̃ang nabubuhay ca, yamang acó'y iyóng pinarurusahan! ¡ng̃uni't manghiganti ca sa akin at huwag mong pahirapan ang waláng casalanan, iligtás mo ang aking anác!

LXIII.

ANG GABING SINUSUNDAN NG̃ PASCO NG̃ PANG̃ANG̃ANAC.

Sa itaas, sa balisbís ng̃ isáng bundóc, sa tabí ng̃ isáng agúsan, natatago sa guitnâ ng̃ mg̃a cahoy ang isáng dampâ na nacalagay sa ibabaw ng̃ mg̃a licolicong punò ng̃ mg̃a cahoy. Sa ibabaw ng̃ canyáng bubóng na cúgon ay gumagapang na saganà sa calaguan ang calabaza, na humihitic ng̃ mg̃a bung̃a at ng̃ mg̃a bulaclác; napapamutihan ang abáng tahanang iyón ng̃ mg̃a sung̃ay ng̃ usa't ng̃ mg̃a bung̃ô ng̃ baboy-ramó, na may mg̃a pang̃il ang ibá. Diyán tumatahan ang isáng mag-ánac na tagalog, na ang pang̃ang̃aso't pagpuputól ng̃ cahoy na panggatong ang guinágawa.

Sa lilim ng̃ isáng cahoy, ang nunong lalaki'y gumágawa ng̃ mg̃a walis na tinting, samantalang naglálagay ang isáng dalaga sa isáng bacol ng̃ mg̃a itlóg ng̃ inahíng manóc, mg̃a dayap at mg̃a gulay. Dalawáng batà, isáng lalaki't isáng babae'y magcasamang naglálaro. May isá pang batàng lalaking putlain, mukháng namámanglaw, malalaki ang mg̃a matá at malalim cung tuming̃ín, at siyá'y nacaupô sa ibabaw ng̃ isáng nacahigáng punò ng̃ cahoy. Mapagkikilala natin sa canyáng namamayat na mukha ang anác na lalaki ni Sisa, si Basilio, na capatíd ni Crispín.

—Paggalíng ng̃ paá mo,—ang sabi sa canyá ng̃ batang babae;—maglálaro tayo ng̃ pico-picong-tagúan, acó ang inainahan.

—Saasama ca sa amin sa pag-akyát sa taluctóc ng̃ bundóc,—ang dagdág ng̃ batàng lalaki;—iinom ca ng̃ dugó ng̃ usáng pinigaan ng̃ catas ng̃ dayap at icaw ay tatabâ, at cung mataba ca na'y tuturuan catá ng̃ paglucso sa magcabicabilang malalaking bató, na na sa ibabaw ng̃ agúsan.

Ng̃uming̃itî ng̃ mapangláw si Basilio, tinítingnan ang súgat ng̃ canyáng paá at pagcatapos ay ibinabaling ang paning̃in sa araw na mainam na totoo ang sicat.

—Ipagbili mo ang mg̃a walís na itó,—anáng nunong lalaki sa dalaga;—at ibilí mo ng̃ anó man ang mg̃a capatid mo, sa pagcá't Pascó ng̃ayón.

Páhiná 516—¡Mg̃a reventador, ibig co ng̃ mg̃a reventador!—ang sigáw ng̃ batàng lalaki.

—¡At ibig co namán ang isáng ulong mailagáy co sa aking manica!—ang sigáw namán ng̃ batàng babae, at tinangnán sa tápis ang canyáng capatid.

—Guinoo,—ang sinabi niyá;—¿nagcasakít po palá acóng mahiguít na isáng buwán?

—Buhat ng̃ masumpong ca naming hindi nacacaalam-tao't punô ng̃ mg̃a sugat ay dalawang buwan na sa itaás ang nacararaan; ang isip nami'y mamámatay icaw....

—¡Gantihín nawa cayó ng̃ Dios; camí po'y totoong mahihirap!—ang mulíng sinabi ni Basilio; datapuwa't yayamang Pascó ng̃ayón, ibig cong pa sa bayan upáng aking tingnán ang aking iná't capatid na maliit. Marahil hinahanap nilá acó.

—Ng̃uni't anác co, hindi ca pa magalíng at malayo ang bayan mo; hindi ca darating doon sa hating gabí.

—¡Hindi po cailang̃an, guinoo! Marahil po'y totoong namamanglaw ang aking iná't capatíd na maliit; sa taón taó'y nagsasamasama camí sa fiestang itó ... ng̃ taóng nagdaa'y isáng isda ang aming kinaing tatló ... ang iná co marahil ay iyác ng̃ iyác ng̃ paghánap sa akin.

—¡Hindi ca darating na buháy sa bayan, batà! Sa gabíng itó'y may inahíng manóc tayo at tapa ng̃ baboy-ramó. Hahanapin ca ng̃ aking mg̃a anác na lalaki cung umuwi siláng galing sa parang....

—Marami po cayóng mg̃a anác, at ang aking iná'y wala cung di camíng dalawá lamang; ¡marahil ipinalalagay na acóng patáy! ¡Ibig co pô siyang bigyán sa gabíng itó ng̃ galác, ng̃ isáng aguinaldo ... isáng anác!

Naramdamán ng̃ matandáng lalaking nangguiguilid ang canyáng luhà, ipinatong sa ulo ng̃ batàng lalaki ang canyáng camáy at sinabi sa canyáng nababagbag ang pusò:

—¡Tila ca matandáng tao! Halá, paroon ca na, hanapin mo ang iyong nanay, ibigay mo sa canyá ang aguinaldo ... ng̃ Dios, gaya ng̃ sabi mo; cung Páhiná 517nalaman co lamang ang pang̃alan ng̃ iyong bayan, sana'y naparoon acó ng̃ icaw ay may sakit. Lácad na, anác co, at samahan ca nawa ng̃ Dios at ng̃ poong si Jesús. Sasamahan ca ng̃ apó cong si Lucía hanggáng sa bayang malapit dito.

—¿Bakit, aalis ca ba?—ang tanóng sa canyá ng̃ batàng lalaki.—Diyán sa ibabá'y may mg̃a sundalo, maraming mg̃a tulisán. ¿Aayaw ca bang makita ang aking mg̃a reventador? ¡Pum! ¡purumpum!

—¿Aayaw ca ba ng̃ pico-picong taguan?—ang tanóng namán ng̃ batàng babae;—¿nacapagtago ca na ba? ¿Hindi ba totoong nacatutuwa ang habulin at magtago?

Ng̃umitî si Basilio; dinampót ang canyáng tungcód at nagsalitáng nanglálaglag ang mg̃a luhà sa mg̃a matá:

—Bábalic acó agad,—anyá;—dadalhín co rito ang maliit cong capatíd, makikita ninyó siyá at cayó'y makikipaglarô sa canyá; siyá'y casíng lakí mo.

—¿Pipilaypilay rin ba cung lumacad?—ang tanóng ng̃ batàng babae;—cung gayó'y siyá ang ating gagawing iná-inahan sa pico-pico.

—Huwag mo camíng calilimutan,—ang sabi sa canyá ng̃ matandáng lalaki;—dalhín mo itong tapa ng̃ baboy-ramó at ibigay mo sa iyong nanay.

Sinamahan siyá ng̃ mg̃a batá hanggáng sa tulay na cawayang nacalagáy sa ibabaw ng̃ agúsang maing̃ay ang lagaslás.

Pinacapit siyá ni Lucía sa canyáng mg̃a bisig at nawalâ silá sa mg̃a paning̃ín ng̃ mg̃a batà.

Humahaguinit ang hang̃ing sa labás at nang̃áng̃aligkig sa guináw ang mg̃a tagá San Diego.

Niyó'y gabíng sinúsundan ng̃ Pascó ng̃ Pang̃ang̃anác, ng̃uni't gayón ma'y malungcót ang bayan. Waláng nacasabit sa mg̃a bintanang isáng farol man lamang na papel, waláng anó mang caing̃ayan sa mg̃a bahay na nagbabalità ng̃ casayahang gaya ng̃ mg̃a nacaraang taón.

Sa «entresuelo» ng̃ bahay ni capitang Basilio'y nagsasalitaan sa tabí ng̃ isáng rejas, ito't si don Filipo (pinapagcaibigan silá ng̃ pagcapahamac ni don Filipo), Páhiná 518samantalang sa cabiláng rejas namá'y tumátanaw sa daan si Sinang, ang canyáng pinsang si Victoria at ang magandáng si Iday.

Nagpápasimula ng̃ pagsicat ang buwáng patunáw sa naaabot ng̃ paning̃in at pinapagcuculay guintô ang mg̃a alapaap, mg̃a cahoy at mg̃a bahay, at tulóy nang̃agbibigay ng̃ mahahaba't wari'y mg̃a fantasmang mg̃a anino.

—¡Hindi cácauntî ang inyóng capalarang lumabás, na alinsunod sa pasyá ng̃ hucóm ay walang casalanan, sa mg̃a panahóng itó!—ang sabi ni capitang Basilio cay don Filipo;—tunay ng̃a't sinunog nilá ang inyóng mg̃a libro, ng̃uni't lalong malakí ang nang̃awalâ sa mg̃a ibá.

Lumapit sa rejas ang isáng babae at tuming̃ín sa dacong loob. Nagníningning ang canyáng mg̃a matá, namamayat ang canyáng mukhâ, lugáy at gusót ang canyáng mg̃a buhóc, binibigyan siya ng̃ buwán ng̃ cacaibáng anyô.

—¡Si Sisa!—ang bigláng sinabi ni don Filipo, at saca siyá humaráp cay capitang Basilio, samantalang lumálayô ang ulól na babae.

—¿Hindi po ba na sa sa bahay siyá ng̃ médico?—ang itinanóng;—¿gumaling na po ba?

Natacot ang médicong siyá'y isumbóng na caibigan ni don Crisóstomo, at ang guinawa'y pinaalís si Sisa sa canyáng bahay. Ng̃ayó'y muling nagpapacabicabila na namáng ulól na gaya ng̃ dati, umaawit, hindi gumagawâ ng̃ masamâ cang̃ino man at natitira sa gubat....

—¿Anó anó pa po ang mg̃a nangyari sa bayan mulâ ng̃ umalis camí rito? Nalalaman cong tayo'y may curang bago at bagong alférez....

—¡Catacotacot na mg̃a panahón, umúudlot ang cataohan!—ang ibinulóng ni capitang Basilio, na ang nacaraan ang iniisip.—Tingnán po ninyó, kinabucasan ng̃ inyóng pag-alís ay nasumpung̃ang patáy ang sacristang mayor, nacabitin sa palupo ng̃ canyáng bahay. Dinamdám na totoo ni parì Salví ang canyáng pagcamatáy at sinamsam na lahát ang canyáng mg̃a papel.—¡Ah, namatáy rin ang filósofo Tasio, at ibinaón siya sa libing̃an ng̃ mg̃a insíc.

—¡Cahabaghabag namán si don Anastasio!—ang ibinuntóng hining̃á ni don Filipo,—¿at ang canyang mg̃a libro?

Páhiná 519—Sinunog na lahát ng̃ mg̃a madasalin, sa pagcá't sa ganyá'y inaacalà niláng silá'y mararapat sa Dios. Walâ acong nailigtas cahi't ang libro man lamang ni Ciceron ... waláng guinawáng anó man ang gobernadorcillo upang sansalain ang gayóng gawâ.

Nariring̃ig ng̃ sandalíng iyón ang awit na cahapishapis at mapangláw ng̃ ulól na babae.

—¿Nalalaman mo ba cung cailán ang casál ni María Clara,—ang tanóng ni Iday cay Sinang.

—Hindi,—ang isinagót nitó;—tumanggap acó ng̃ isáng sulat ni María Clara, ng̃uni't aayaw cong bucsán sa tacot na aking maalaman. ¡Caawaawa si Crisóstomo!

Ang balità'y cung di cay Linares, si capitang Tiago'y nabitay sana, ¿anó ang cahihinatnán ni María Clara?—ang pahiwatig ni Victoria.

Nagdaan ang isáng batàng lalaking pipilaypilay; tumatacbóng ang tung̃o'y sa plaza na pinanggagaling̃an ng̃ awit ni Sisa. Siya'y si Basilio. Nasumpung̃an ng̃ batà ang canyáng bahay, na waláng tao at guibà; pagcatapos ng̃ maraming pagtatanóng, ang canyáng nausisa lamang ay ang canyáng iná'y ulól at nagpapagalagala sa bayan; walâ siyang cabalibalità cay Crispin.

Kinain ni Basilio ang luhà, linunod ang canyáng pighatî, hindi na nagpahing̃a't hinanap ang canyáng iná. Dumatíng sa bayan, ipinagtanóng ang canyáng iná, at dumatíng ang awit sa canyáng mg̃a taing̃a. Piniguilan ng̃ culang palad ang pang̃ang̃atál ng̃ canyáng mg̃a bintî at nag-acalang tumacbó't ng̃ payacap sa canyáng iná.

Linisan ng̃ ulól na babae ang plaza't tinung̃o ang tapát ng̃ bahay ng̃ bagong alférez. Ng̃ayo'y gaya rin ng̃ unang may isáng bantay na sundalo sa pintuan, at isáng ulo ng̃ babae ang siyáng nanung̃aw sa bintanà, ng̃uni't hindi na ang Medusa, ng̃ayó'y isáng batà ang gulang; hindi pawang sawíng palad ang bawa't alférez.

Nagpasimulâ ng̃ pag-awit si Sisa sa tapat ng̃ bahay, na tinititigan ang buwang nagduruyan sa isáng lang̃it na azul at napapag-itanan ng̃ mg̃a alapaap na culay guintô. Nakikita siyá ni Basilio'y hindi macapang̃ahas lumapit, at marahil hiniPáhiná 520hintay niyáng umalis doon; lumalacad sa magcabilacabila, ng̃uni't pinang̃ing̃ilagan ang paglapit sa cuartel.

Pinakikinggang magalíng ng̃ babaeng batà pang na sa sa bintanà ang awit ng̃ ulól na babae, at ipinag-utos sa bantáy na sundalong papanhikin ang ulól na iyón sa cuartel.

Pagcakita ni Sisang lumalapit ang sundalo at ng̃ maring̃ig ang tinig nito, sa malaking tacot ay nagpacatacbótacbó, at ang Dios ang nacacaalam cung paano ang pagtacbó ng̃ isáng ulól. Sinundán siyá ni Basilio, at sa pang̃ang̃anib na bacá hindi na niya makita'y tumacbó at nalimutan tulóy ang sakít ng̃ canyáng mg̃a paá.

—¡Tingnán na ng̃a lamang ninyó cung paano ang paghabol ng̃ batàng iyán sa ulól na babae!—ang sigáw na nagagalit ng̃ isáng alilang babae, na na sa daan.

At ng̃ makita niyáng ipinagpapatuloy ang paghagad sa ulól na babae, dumampót ng̃ isáng bató't inihaguis sa batà, at sinabi:

Naramdamán ni Basilio ang isáng pucól sa canyáng ulo, ng̃uni't nagtuloy ng̃ pagtacbó at hindi inalumana. Tinátahulan siyá ng̃ mg̃a áso, sumisigaw ang mg̃a gansâ, binúbucsan ang mg̃a ibáng bintanà at may sumusung̃aw na isáng mapagusisa, at sinásarhan namán ang ibáng bintana, sa pang̃ang̃anib na bacâ iyo'y cawang̃is din ng̃ gabi ng̃ mg̃a caguluhan.

Dumatíng silá sa labás ng̃ bayan. Nagpasimulà si Sisa ng̃ paghinà ng̃ pagtacbó; malakíng totoó ang calayuan niyá sa humahabol sa canyá.

Bahagyâ lamang náring̃ig ng̃ ulól na babae ang tinig ay nagpasimulâ na namán ng̃ pagtácas.

—¡Nanay, acó pô!—ang isinigáw ng̃ bata na waláng pagcasiyahan sa pighatî.

Hindi nacácaring̃ig ang ulól na babae, sinúsundan siyá ng̃ anác na humihing̃al. Naraanan na nilá ang mg̃a pananím at malapit na silá sa gubat.

Nakita ni Basiliong pumasoc sa gubat na iyón ang canyáng iná at siyá'y pumasoc namán. Ang mg̃a damó, ang maliliit na cahoy, ang matiníc na mg̃a Páhiná 521yantóc at ang mg̃a ugát na umuutláw sa lupá ay nang̃agsisihadláng sa tacbó ng̃ dalawá. Sinúsundan ng̃ anác ang naaaninagnagán niyáng catawán ng̃ canyáng iná, na manacanacang liniliwanagan ng̃ mg̃a sínag ng̃ buwang pumapasoc sa mg̃a pag-itan ng̃ mg̃a sang̃á. Yaón ang talinghagang gubat ng̃ familia ni Ibarra.

Macailang natisod at nárapâ ang batà, ng̃uni't tumítindig, hindi nagdaramdam sakít; ang boong caluluwa niyá'y pumatung̃o sa canyáng mg̃a matá, na sumúsunod sa anyô ng̃ irog niyáng iná.

Caniláng dinaanan ang ílat na bumubulong ng̃ matimyás; ang mg̃a tiníc ng̃ cawayang nang̃ahulog sa putic ng̃ pampáng ay tumitimo sa mg̃a paá niyáng hubád: hindi humihintô si Basilio upáng bunutin ang mg̃a tiníc na iyón.

Nakita niyá ng̃ boong pagtatacá na tinutung̃o ng̃ canyáng iná ang malagóng parang at pumasoc sa pintóng cahoy na pangsará sa pinaglibing̃an ng̃ matandáng castilà sa paanán ng̃ balitì.

Binantâ ni Basiliong siyá'y pumasoc namán, ng̃uni't nasunduan niyáng nacasará ang pintô. Ipinagsasanggalang ang pintóng iyón ng̃ ulól na babae, ng̃ canyáng mg̃a payát na bísig at gusamót na ulo, na anó pa't pinapananatili ng̃ canyáng boong lacás sa pagcásara.

—¡Nanay, acó pô, acó pô, acó'y si Basilio, ang inyóng anác!—ang sigáw ng̃ batang hapô na, at nagpacálugmoc.

Datapuwa't hindi nagluluwag ang ulól na babae; isinisicad ang canyáng mg̃a paá sa lupà at ipinaglalabang mainam ang pintô.

Sinuntóc ni Basilio ang pintô, inihahampas doon ang ulong napapaliguan ng̃ dugô, umiyác, ng̃uni't waláng cabuluháng lahát. Nagtindíg ng̃ boong hírap, pinagmasdán ang pader at iniisip niyáng canyáng hagdanán, ng̃uni't walâ siyáng nasumpung̃ang magawang hagdán. Nilibot niyá, ng̃ magcágayon, at nakita niyá ang isáng sang̃á ng̃ malungcót na cahoy na humahalang sa isá namang sang̃á rin ng̃ ibang cahoy. Nag-ukyabít siyá: gumágawâ ng̃ cababalaghán ang canyáng pagsintáng-anác, nagpalipatlipat siyá sa mg̃a sang̃á hanggang sa dumating sa balitì, at napanood pa niyáng itinutuon ang ulo ng̃ canyáng iná sa pintô.

Náring̃ig ni Sisa ang ing̃ay na guinágawâ ni Basilio sa mg̃a sang̃á, luming̃ón at nag-acalang tumacas, ng̃uni't nagpatihulog sa cahoy ang anác, niyácap niyá ang canyáng iná at pinuspós ng̃ halíc, at hinimatáy pagcatapos.

Páhiná 522Námasdan ni Sisa ang noóng napapaliguan ng̃ dugô; yumucód sa canyá, ang mg̃a matá ng̃ babae'y tila mandín tatacas sa kinálalagyan, pinagmasdan siyá sa mukhâ at ang mg̃a namúmutlang pagmumukháng iyó'y siyáng pumagpág ng̃ bait na gumugupiling sa canyáng mg̃a utac ng̃ ulo, may sumipót na tulad sa isáng kisláp sa canyáng pag-iisip, nakilala ang canyáng anác at, nagpacabigáybigáy ng̃ isáng sigáw, at pagcatapos ay nahandusay sa hinimatáy na batàng canyáng niyayacap at hináhagcan.

Nang pagsauláng-tao si Basilio'y nakita niyang hindi nacacaalam tao ang canyáng iná. Tinawag niyá ang canyáng iná, canyáng ipinang̃alan ang lalong matitimyás na palayaw, at ng̃ mamasid niyáng hindi naguiguising at hindi man lamang humihing̃a'y nagtindig, tinung̃o ang agos at cumuha ng̃ cauntíng túbig na canyáng inilagáy sa binalisungsóng na dahon ng̃ saguing, at canyáng winiligán ng̃ tubig na iyon ang namumutláng mukhà ng̃ canyáng iná. Ng̃uni't hindi cumilos ng̃ camunti man lamang ang ulól na babae, nananatili sa pagcapikit.

Pinagmasdán siyá ni Basiliong nagugulat; idinaiti ang canyáng taing̃a sa pusò ng̃ babae; ng̃uni't ang payát at lantá ng̃ dibdib ay malamig at hindi tumitiboc: inilagáy niyá ang canyáng mg̃a labì sa mg̃a labì ng̃ canyáng iná ay walâ siyáng naramdamang camunti man lamang na paghing̃á. Niyacap ng̃ culang palad ang bangcáy at tumang̃is ng̃ boong capaitan.

Lumiliwanag ang buwan sa lang̃it ng̃ boong cadakilaan, nagbubuntong hining̃á ang mahinhíng amihan sa paghihip at humuhuni ang mg̃a cagaycáy sa ilalim ng̃ mg̃a damó.

Ang gabíng pawang caliwanagan at catuwaan sa lubháng maraming mg̃a musmós, na sa mainit na sinapupunan ng̃ mg̃a casambahay ipinagdiriwang ang fiestang lalong may mg̃a matatamis na nagugunitá; ang fiestang nagpapaalaala ng̃ unang titig ng̃ pagsintá na ipinadalá ng̃ lang̃it sa lupà; sa gabíng iyáng ang lahát ng̃ magcacasambahay na mg̃a binyaga'y cumacain, umiinom, sumasayaw, umaawit, tumatawa, naglálarò, sumisinta, nang̃aghahalican ... sa gabíng iyán, na sa mg̃a lupaíng malalamíg ay nagtátaca ang camusmusan sa warí'y himaláng cahoy na pino, na humihitic ng̃ mg̃a ilaw, mg̃a manica, mg̃a matamis at makiPáhiná 523kintáb na palarang papel, na pinanonood ng̃ nang̃asisilaw na mabibilog na mg̃a matáng kinaaninuhan ng̃ pagca waláng malay, ang gabíng iyá'y waláng idinudulot cay Basilio cung di isáng pang̃ung̃ulila. ¿Sino ang nacacaalam? Marahil sa bahay ng̃ malungcuting si parì Salví ay nang̃aglalarô rin ang mg̃a batà, marahil ay caniláng inaawit:

Ang batà'y tumang̃is at humibíc ng̃ di anó lamang, at ng̃ tuming̃alâ siyá'y canyáng nakita sa canyáng haráp ang isáng tao na pinagmamasdan siyáng waláng imíc. Tinanóng siyá ng̃ hindi kilalang lalaking iyón ng̃ marahan:

—Mahinang mahina acó,—ang sagót ng̃ hindi kilalá, na untiuntíng nagpacahandusay sa lupà, na nininiin ng̃ dalawáng camáy; may sugat acó, dalawáng araw ng̃ hindi acó cumacain at hindi acó natutulog ... ¿Walâ bang ibáng napaparito ng̃ayóng gabí?

Nanatili ang taong iyón sa pagdidilidili at pinagmamasid ang mahalagáng pagmumukhâ ng̃ batàng lalaki.

—¡Pakinggán mo!—ang ipinagpatuloy na ang tinig ay lalong mahina; marahil ay patáy na rin acó bago sumicat ang araw ... Sa may mg̃a dalawampóng hacbáng buhat dito, sa cabiláng ibayo ng̃ batis na itó, may nacatimbóng maraming cahoy na panggatong; dalhín mo rito, pagpatungpatung̃in mo, ilagáy mo sa ibabaw ang aming mg̃a bangcáy, tacpán mo ng̃ cahoy rin at sacâ mo susuhan ng̃ apóy, ng̃ maraming apóy, hanggáng sa cami'y maguing abó....

Páhiná 524—Pagcatapos, cung sacali't walâ sino mang dumatíng ... huhucay ca rito, macacasumpong ca ng̃ maraming guintô ... at ang lahát na iyá'y iyo. ¡Mag-aral ca!

Yumao si Basilio, humaráp sa Silang̃anan ang hindi kilalá at bumulóng na wari'y nagdárasal:

—¡Mamamatay acóng hindi co nakikitang numingníng ang liwaywáy sa lupàng aking tinubuan!... ¡cayóng mang̃acacakita ng̃ liwaywáy na iyan, batiin ninyó siyá ... huwag ninyóng limutin ang mg̃a nahandusay sa boong magdamág!

Itinaás ang mg̃a matá sa lang̃it, gumaláw ang canyáng mg̃a labíng anaki'y bumúbulong ng̃ isáng dalang̃in, tumung̃ó pagcatapos at untiuntíng nahandusay sa lupà....

Nang macaraan ang dalawang oras, si hermana Rufa'y na sa sa batalán ng̃ caniláng bahay at guinagawa ang paghihilamos na caugalian pagcacaumaga, upang pumaroon sa misa. Tinátanawan ng̃ mapamintacasing babae ang calapít na gubat at canyáng nakitang may pumapaimbulog na nalululong macapál na úsoc; nagcunót ang mg̃a kilay at, punô ng̃ banál na galit, ay nagsalitâ:

—¿Sino cayà ang hereje na sa araw ng̃ fiesta'y nagcacaing̃in? Cayà dumarating ang maraming mg̃a capahamacán. ¡Tingnán mong pa sa Purgatorio ca, at makikita mo cung cucunin catá roon, hamac na tao!

PANGWACAS NA BAHAGUI.

Sa pagcá't buhay pa ang marami sa mg̃a taong sinaysay namin ang caniláng mg̃a guinawâ sa casulatang itó, at sa pagca namán nang̃awalâ na sa ating mg̃a matá ang mg̃a ibá sa mg̃a taong iyón, hindi ng̃â mangyayaring malagyán namin ng̃ tunay na pangwacás na bahagui ang aclát na itó. Sa icagagaling ng̃ tao'y papatayin namin ng̃ boong galac ang lahát ng̃ mg̃a taong sinaysáy namin dito, na aming sisimulan cay parì Salví at wáwacasan namin cay doña Victorina, datapuwa't hindi mangyayari ... ¡mg̃a buháy silá! yamang hindi camí cung di ang lupaíng itó rin lamang ang siyáng sa canilá'y magpapacain....

Mulà ng̃ pumasoc sa convento si María Clara'y iniwan ni parì Dámaso ang bayang dating canyáng kinalalagyan at sa Maynilà na siya tumitira, na gaya rin namán ni parì Salví, na samantalang naghíhintay ng̃ catungculang pagca Obispo ó Arzobispo'y manacánacang nagsesermon sa simbahan ng̃ Santa Clara, at sa convento nitó, ng̃ Santa Clara sa macatuwid, siyá'y gumaganap ng̃ isáng mataas na catungculan. Hindi pa maraming buwan ang nacararaan ay tumanggáp si parì Dámaso ng̃ utos ng̃ cagalanggalang na parì Provincial upáng ganapín ang pagcucura sa isáng malayong lalawigan. Ayon sa sábiha'y nápacalaki ang canyáng tinamóng samâ ng̃ loob sa bagay na iyón, caya ng̃a't kinabucasa'y násumpung̃ang patáy siya sa canyáng tinutulugan. Ang sabi ng̃ ibá'y namatáy sa apoplegia, anáng ibá'y sa bang̃ung̃ot, ng̃uni't pinaram ng̃ médico ang pag-aalinlang̃an, sinaysáy niyáng biglâ raw namatáy.

Alin man sa mg̃a bumabasa sa ami'y hindi makikilala ng̃ayón cung caniláng makita si capitang Tiago. Iláng linggó pa muna bago magmonja si María Clara'y nangyari sa canyá ang isáng malakíng panglulupaypay ng̃ calooban, na anó pa't nagpasimulâ siyá ng̃ pamamayat at naguing totoong malungcutin, mapaglininglining at culang tiwalà, tulad sa canyáng naguing caibigang si capitang Páhiná 526Tinong. Nang másara na ang mg̃a pintuan ng̃ convento ng̃ Santa Clara'y caracaracang ipinag-utos sa canyáng nahahapis ng̃ di anó lamang na pinsang si tía Isabel, na tipunin at cunin ang lahat ng̃ bagay na naguing pag-aarì ng̃ canyáng anác at ng̃ canyáng nasirang asawa, at siyá'y pumaroon sa Malabón ó sa San Diego, sa pagcá't sa haharaping panahó'y ibig niyáng mamahay na mag-isá. Nagsákit ng̃ catacottacot sa liampó at sa pagsasabong, at nagpasimulâ ng̃ paghitít ng̃ opio. Hindi na na pa sa sa Antipulo at hindi na rin nagpapamisâ; ikinatutuwang totoo ng̃ canyáng matandáng babaeng capang̃agáw, na si doña Patrocinio, ang canyáng pagdiriwang, sa pamamag-itan ng̃ paghilíc samantalang siyá'y nakikinig ng̃ mg̃a sermón. Cung manacânaca'y maglacádlacád cayó, cung dacong hapon, sa únang daan ng̃ Santo Cristo, makikita ninyóng nacaupô sa tindahan ng̃ isáng insíc ang isáng maliit na tao, nanínilaw, payát, hucót, malalalim ang mg̃a mata at anyóng nag-áantoc, culay marumi ang mg̃a labi at ang mg̃a cucó at tumíting̃in sa tao ng̃ wari'y hindi nakikita. Pagdatíng ng̃ gabí'y makikita ninyó siyáng tumindíg ng̃ boong hirap, at nanúnungcod na pinatutung̃uhan ang isáng makipot na daan, pumapasoc sa isáng maliit na bahay na marumí at sa ibabaw ng̃ pintô nitó'y nababasa ang malalakíng letrang mapupula: FUMADERO PUBLICO DE ANFION. Itó'y yaóng totoong cabalitaang si capitang Tiago, na ng̃ayó'y lubós ng̃ nacalimutan ng̃ lahát, na anó pa't patí ng̃ sacristán mayor ay hindi na siyá naaalaala.

Idinagdag ni doña Victorina sa canyáng mg̃a culót na buhóc na postizo at sa canyáng pag-aandaandalusahan, pakikiwang̃is bagá sa mg̃a tagá Andalucía sa pagsasalitâ, ang bagong caugaliang siyá ang nang̃ang̃asiwà sa pagpapalacad ng̃ mg̃a cabayo ng̃ coche, at pinipilit niyáng si don Tiburcio'y huwag cumílos. Sa pagcá't maraming nangyayaring capahamacan dahil sa cahinaan na ng̃ canyáng mg̃a matá, ng̃ayó'y gumagamit siyá ng̃ «quevedo» (salamin sa mg̃a matáng isinisipit sa ilóng ang pinacatangcáy) na nagbibigay sa canyá ng̃ anyóng naguing cabalitaan. Hindi na muling natawag ang doctor upang gumamót cang̃ino man, napapanood siyá ng̃ mg̃a alilang waláng ng̃ipin sa maraming araw ng̃ isáng linggó, bagay, na alinsunod sa talastás na ng̃ mg̃a bumabasa'y masamáng tandâ.

Ang tang̃ing tagapagtanggól ng̃ culang palad na itó, na si Linares, ay maPáhiná 527laon ng̃ nagpapahing̃alay sa Pacò, sa pagcá't pinatáy siyá ng̃ pag-iilaguín at ng̃ masasamáng guinágawâ sa canyá ng̃ canyáng hipag.

Napasa España ang nagdiwang na alférez, na ang catungcula'y teniente na may gradong comandante, at iniwan ang canyáng mairog na asawa sa canyáng barong franela, na hindi mapagsiyasat cung anó na ang culay. Nang makita ng̃ cahabaghabag na Ariadna ang pagcápabayà sa canyá, namintacasi ring gaya ng̃ anác na babae ni Minos cay Baco at sa pakikipacatoto sa tabaco, na anó pa't nang̃ing̃inom at humihitít ng̃ boong alab ng̃ loob, na hindi na lamang ang mg̃a nagdádalaga ang sa canyá'y natatacot, cung di namán ang mg̃a matatandang babae't ang mg̃a batà.

Marahil mg̃a buhay pa ang ating mg̃a cakilala sa San Diego, sacali't hindi silá nang̃amatáy sa pagputóc ng̃ vapor «Lipa» na nagpaparoo't parito sa lalawigan. Sa pagcá't sino ma'y waláng nang̃asiwà upang maalaman cung sinosino ang mg̃a caawâawang namatáy sa gayóng capahamacán; at cung canicanino ang mg̃a hìta at mg̃a camáy na sumabog sa pulô ng̃ Convalecencia at sa mg̃a pampáng ng̃ ilog, lubós na hindi nalalaman namin cung napasama ó hindi sa nang̃amatáy na iyón ang alin man sa mg̃a cakilala ng̃ mg̃a mambabasa sa amin. Natutuwà na camí at gayon din ang gobierno at ang mg̃a pámahayagan ng̃ panahóng iyón, sa pagcacalám na ang iisaisang fraileng nacasacáy sa vapor ay nacaligtás, at walâ na camíng hinihing̃ing ibá pa. Ang pang̃ulo sa amin ay ang buhay ng̃ banál na mg̃a sacerdote, na papanatilihin nawà ng̃ Dios ang caniláng paghaharì sa Filipinas sa icagagaling ng̃ aming mg̃a caluluwa.[282]

Tungcól cay María Clara'y walà ng̃ naguíng balitang anó pa man, liban na lamang sa anaki'y siyá'y iniing̃atan ng̃ libing̃an sa canyáng sinapupunan. Ipinagtanóng naming macailan siyá sa iláng taong may malalaking capangyarihan sa santo convento ng̃ Santa Clara, ng̃uni't sino ma'y waláng nag-ibig magsabi sa amin ng̃ isá man lamang salità, cahi't ang mg̃a masalitang madasaling tumátanggap ng̃ bantóg na fritada ng̃ atáy ng̃ inahíng manóc, at ng̃ salsa na lalò pang cabaPáhiná 528litaang tinatawag na «salsa ng̃ mg̃a monja», na guinágawâ ng̃ matalinong taga-paglutong babae ng̃ mg̃a Virgen ng̃ Pang̃inoóng Dios.

Isáng gabí ng̃ Septiembreng umaatung̃al ang bagyó at hináhampas ng̃ canyáng calakilakihang mg̃a pacpác ang mg̃a bahay sa Maynilà; dumáragundong ang mg̃a culóg sa tuwing sandalî, waláng humpáy halos ang pagtatangláw ng̃ mg̃a lintíc at kidlát sa mg̃a iniwáwasac ng̃ buhawi at naglulubog sa mg̃a namamayan sa caguicláguicláng tacot. Napapanood sa liwanag ng̃ kidlát ó ng̃ lintíc na nagpapakilwágkilwág, na tulad sa áhas, ang paglipád ng̃ isáng panig ng̃ bubung̃an ó ng̃ isáng bintana na dalá ng̃ hang̃in, ang pagcáguibâ ng̃ bahay na cakilakilabot ang lagapacan: waláng isáng coche at waláng isáng taong lumalacad sa mg̃a daan. Pagca náriring̃ig sa malayò ang paós na ugong ng̃ culóg na inuulit ng̃ macasangdaan ng̃ aling̃awng̃aw, cung magcágayo'y nariring̃ig ang pagbubuntóng-hininga ng̃ hang̃ing umiipoipo sa ulán, na siyáng gumágawâ ng̃ ulit-ulit na tric-trac sa mg̃a nacasarang dahon ng̃ bintanang capís.

Dalawang guardia ang sumisilong sa isáng bagong guinagawang bahay sa malapit sa convento: isáng sundalo't isáng distinguido.

—¿Anó ang atang guinágawâ rito?—ang sabi ng̃ sundalo;—sino ma'y waláng lumalacad sa daan ... dapat tayong pumaroon sa isáng bahay; tumatahan ang babae co sa daang Arzobispo.

—Malayolayô rin buhat dito hanggáng doon at mababasâ tayo,—ang sagót ng̃ distinguido.

—¡Bah! huwág cang mag-alaala; dapat magcaroon ang mg̃a monja ng̃ isáng «pararayo» upang silá'y máligtas.

—¿Siyá ng̃a ba?—anáng sundalo,—ng̃uni't anóng cabuluhan ng̃ pararayo'y ng̃itng̃it ng̃ dilím ang gabí?

At tuming̃alâ upang macakita sa cadiliman: ng̃ sandaling iyó'y cumináng ang isáng kidlát na inulit at pagdaca'y sinundán ng̃ malacas at calaguimlaguim na culóg.

Páhiná 529—¡Nacú! ¡Susmariosep!—ang bigláng sinabi ng̃ sundalo, na nagcucruz at tulóy hinihila ang canyáng casama;—¡umalís tayo rito!

—¡Tayo na, umalís tayo rito!—ang inúlit ng̃ sundalo na nagtataguctucan ang ng̃ipin sa tacot.

—¡Sa ibabaw ng̃ bubung̃an ... marahil siyá ang monja na naglíligpit ng̃ mg̃a bága sa boong gabi!

Siyá ng̃â namán, sa makináng na ilaw ng̃ kidlát ay canyáng nakita ang isáng anyóng taong nacatindíg, halos sa palupo ng̃ bahay, nacataas sa lang̃it ang mukhà't ang mg̃a kamáy, na para manding humíhing̃î sa canyá ng̃ awa. ¡Mg̃a lintíc at culóg ang itinútugón ng̃ lang̃it!

Nang macatapos ang ugong ng̃ culóg ay náring̃ig ang isáng mapangláw na daíng.

—¡Hindi gawâ ng̃ hang̃in ang daing na iyán, iyá'y sa fantasma!—ang ibinulóng ng̃ sundalo, na siyáng canyáng pinacatugón sa guinawang sa canyá'y pagpindót ng̃ canyáng casama.

—¡Ay! ¡ay!—ang naglulumampas na daíng sa hang̃in at nang̃ing̃ibabaw sa ing̃ay ng̃ ulán: hindi matacpán ng̃ mg̃a haguinít ng̃ hang̃in ang matamís at cahabaghabag na tinig na iyóng puspós ng̃ capighatîan.

—¡Hindi, hindi fantasma!—ang bigláng sinabi ng̃ distinguido;—mulí pang nakita co siyá; casinggandá ng̃ Virgen ... ¡Umalís na tayo rito't magbigáy álam tayo!

Hindi na hinintay ng̃ sundalong ulitin pa ang pagyacag sa canyá't nang̃agsialís ang dalawá.

¿Sino cayâ ang humihibic sa calaguitnaan ng̃ gabí, na hindi inaalintana ang Páhiná 530malacás na hang̃in, ang ulán at bagyó? ¿sino cayà ang matatacuting virgeng esposa ni Jesucristo, na nakikilaban sa nang̃agng̃ang̃alit na bagyó, tubig, lintíc at culóg at hinirang pa namán ang cagulatgulat na gabí at ang may calayaang lang̃it, upang itaghóy mulà sa isáng mapang̃anib na cataasan ang canyáng mg̃a daing sa Dios? ¿Linisan cayà ng̃ Dios ang canyáng templo at aayaw ng̃ dingguín ang mg̃a hibíc sa canyá? ¿Bacâ cayà hindi macalampás sa bubung̃án ng̃ convento ang mg̃a mithî ng̃ cáluluwa at ng̃ macapailánglang hanggáng sa trono ng̃ lubháng Mahabaguin?

Humihip ng̃ boong galit ang bagyó halos sa magdamág; hindi sumicat ang isá man lamang bituin sa boong gabí; nagpatuloy ang waláng pagcasiyahan sa hirap na mg̃a ¡ay! na nacacahalo ng̃ mg̃a buntóng hining̃á ng̃ hang̃ing malacás, datapwa't nasunduan niyáng bing̃í ang Naturaleza't ang mg̃a tao; nagpuyát palibhasa ang Dios ay hindi siyá náriring̃ig.

Kinabucasan, ng̃ mapaspás na sa lang̃it ang maiitim na mg̃a alapaap ay mulíng sumicat ang araw sa guitnâ ng̃ nadalisay na himpapawíd, humintô sa pintuan ng̃ convento ng̃ Santa Clara ang isáng coche at doo'y nanaog ang isáng lalaki, na napakilalang siyá'y kinacatawan ng̃ may capangyarihan at hining̃ing siyá'y pakipag-usapin sa abadesa at sa lahát ng̃ mg̃a monja.

Ang sabi'y may humaráp na isáng monjang basáng basá at punít-punít ang suot na hábito, tumatang̃is at isinumbóng ang cakilakilabot na mg̃a cagagawan at hining̃ing siyá'y tangkilikin ng̃ tao laban sa mg̃a catampalasanan ng̃ pagbabanalbanalan. Ang sábihan din namá'y totoong cagandagandahan ang monjang iyon, na may mg̃a matáng ang cagandaha't catamisa'y walâ pang nakikitang macacawang̃is.

Hindi siya inampón ng̃ kinacatawan ng̃ may capangyarihan, nakipagsalitaan itó sa abadesa at iniwan ang monjang iyón at hindi pinakinggán ang canyáng mg̃a samò at mg̃a luhà. Napanood ng̃ monjang sinarhan ang pintô pagcalabás ng̃ tao, na gaya marahil ng̃ panonood, ng̃ hinatulang magdusa, ng̃ pagsasará sa canyá ng̃ pintuan ng̃ lang̃it, sacasacali't dumating ang araw na maguiguing casíng bang̃ís at mawawalán ng̃ damdamin ang lang̃it na gaya ng̃ mg̃a tao. Ulól daw ang monjang iyón ang sabi ng̃ abadesa.

Páhiná 531Hindi marahil nalalaman ng̃ taong iyóng sa Maynilà'y may isáng hospicio na pinag-aalagaan sa mg̃a nasisira ang isip; ó bacà cayà namán ipinalálagay niyáng ang convento ng̃ mg̃a monja'y isáng ampunan ng̃ mg̃a ulól na babae, bagá man hinahacang may catatagáng camangmang̃an ang taong iyóng upáng macapagpasiya cung sirà ó hindi ang pag-iisip ng̃ isáng tao.

Sinasabi rin namáng baligtád ang ipinasiya ng̃ general J. ng̃ canyáng mabalitaan ang nangyaring iyón; tinangcâ niyáng tangkilikin ang ulól na babae caya't hining̃î niyá itó.

Ng̃unit ng̃ayó'y waláng humaráp na sino mang dalagang cagandagandahang waláng umampón, at hindi itinulot ng̃ abadesang dalawin at tingnán ang convento, at sa ganitó'y tumutol siyá sa pang̃alan ng̃ Religión at ng̃ mg̃a Santong Cautusán sa Convento.

Hindi na mulíng napagsalitaanan pa ang nangyaring iyón, at gayón din ang tungcól sa cahabaghabag na si María Clara.

WACAS ÑG PAGSASAYSAY.

MGA TALABABA:

[1] A mi pátria, ang sabi sa "original" na wicang castilà. Ang sabing "pátria" ay waláng catumbas sa wícà natin cung dî: ang tinubuang lupà, ang tinubuan bayan, ang kinaguisnang bayan, ang kinamulatang bayan, at iba pa. Ng̃uni't ang sinasabing bayan ò lupà rito'y saclaw ang boong Sangcapuluang Filipinas, hindî ang lupang Naic ó bayang Malabon ó lalawigang Tayabas, cung di ang capisanan ng̃ lahat ng̃ bayan, ng̃ lahat ng̃ lalawigan sa boong Sangcapuluang ito, casama ang mg̃a bundóc, gubat, ilog, dagat at iba pa.—P.H.P.

[2] "Casaysayan ng̃ ano mang nangyayari." Ipinang̃ung̃usap na "istoria"; sa pagka't sa wicang castila'y hindî isinasama ang h sa pagbasa—P.H.P.

[3] Ang cáncer ay masamáng "bùcol" ó bagâ, na hindî maisatagalog na "bagâ" ó búcol, sa pagca't ibang iba sa mg̃a sakit na itó. Caraniwang napagagaling ang "bagâ" ó búcol, datapowa't ang "cáncer" ay hindî. Bawa't dapuan ng̃ "cáncer" ay namamatay. Wala pang lunas na natatagpuan ang mg̃a pantás na manggagamot upang mapagalíng ang "cáncer", na cung pamagatá'y "carcinoma." May nagsasabing napagagaling ang "carcinoma" sa pamamag-itan ng̃ paglapláp sa búcol, cung panahóng bagong litáw, na walang ano mang itítira, datapuwa't palibhasa'y hindî nararamdaman ng̃ may sakít ng̃ carcinoma na siya'y mayroon nito, cung dî cung malubha na, iyan ang cadahilana't walâ ng̃ magawâ ang mg̃a cirujano. Ang caraniwang dinadapuan ng̃ cáncer, carcinoma, ay ang mg̃a taong bayan at hindi ang taga bukid; at lalong madalas sa babae cay sa lalakí. Sa suso ó sa bahay-bata madalás dumápò cung sa babae. Ang sakít na "cancer" ay tinatawag na "Noli me tangere," na ang cahuluga'y "Howag acong salang̃ín nino man;" sapagca't cung laplapin at hindi macuhang maalís na lahat at may matirang cahi't gagahanip man lamang ay nananag-ulî at lalong lumalacas ang paglaganap, tulad sa inuulbusang halaman, damó ó cahoy na lalong lumálacas ang paglagô, at pagcacagayo'y lalong nadadalî ang pagcamatay ng̃ may sakit.—P.H.P.

[4] Tinatawag na civilización ang caliwanagan ng̃ isip dahîl sa pag-aaral ng̃ mg̃a bago't bagong dunong. Nagpasimula ang tinatawag na "civilización moderna," ó bagong civilización, ng̃ icalabinglimang siglo, at nacatulong na totoo na bagay na ito ang pagcátuclas ng̃ limbagan.—P.H.P.

[5] Colado, ang taong hindi inaanyayaha'y cusang dumádalo sa isang piguíng. Maraming di ano lamang sa mañg̃a bayanbayan, at lalonglalo na dito sa Maynilà, ang mañg̃a taong di nating calahì, na hindî man inaanyayahan ay nagdudumalíng dumaló sa mang̃a piguíng nang mang̃a filipino, na canilang tinatawag na indio, at ang mang̃a taong yaong di natin calahì ang siyang tinatawag ni Rizal na mang̃a colado sa piguíng.—P.H.P.

[6] Ang catutubong mahusay at dî nagbabagong calacarán ng̃ mg̃a linikhâ ng̃ Dios—P.H.P.

[7] Nang panahóng sulatin ni Rizal ang Noli me tangere ay hindi pa umaagos dito sa Maynila ang tubig na inumíng nanggagaling sa ilog San Mateo at Marikina. Talastas nang madla, na ang guinugol sa pagpapaagos na ito ay ang ipinamanang salapi, upang iucol sa ganitong bagay, ni D. Francisco Carriedo, castilang naguíng magistrado sa Real Audiencia nang una. ¡Salamat sa isáng castílà, sa isáng hindî nating caláhì ay nagcaroon ang Maynílà ng̃ tubig na totoong kinacailang̃an sa pamumuhay! Maraming mayayamang filipinong bago mamatay ay nagpapamana ng̃ maraming salapî at mahahalagáng cayamanan sa mg̃a fraile ó sa mg̃a monja, datapowa't hindî nang̃ababalinong magpamana ng̃ anó mang iguiguinhawa ó magagamit sa pamumuhay ng̃ caniláng mg̃a cababayan. Walâ rin acóng nalalamang nagawáng handóg sa mg̃a filipino ang mg̃a fraile na macacatulad ng̃ pamana ng̃ dakilang si Carriedo; gayóng dahil sa mg̃a filipino cayâ yumaman at naguíng macapangyarihan ang mg̃a fraileng iyan.—¡Culang palad na Filipinas!—Nang di pa umaagos ang tubig na inumíng sinabi na ay sa ilog Pasig ó sa mang̃a ibáng nacaliliguid sa Maynilà umiiguib nang inumín at ibá pang cagamitan sa bahay, sacali't ang bahay walang algibe ó tipunán ng̃ tubig sa ulán.—P.H.P.

[8] Ang namamatnugot sa paggawâ ng̃ anó man edificio. Tinatawag na edificio ang bahay, palacio, simbahan, camalig at iba pa.—P.H.P.

[9] Ang ladrillong parang pinggan ang pagcacayarì.—P.H.P.

[10] Ang "maceta" ay wicang castilà na ang cahuluga'y ang lalagyán ng̃ lupà na pinagtatamnan ng̃ mg̃a halamang guinágawang pangpamuti, sa macatuwid ay malî ang tawag na "macetas" sa halaman.—P.H.P.

[11] Patung̃án ng̃ mg̃a "maceta" ó pátirican ng̃ haligue ó ano mang bagay.—P.H.P.

[12] Ang capisanan ng̃ guinagamit sa pagcaing cuchara, cuchillo, tenedor at iba pa.—P.H.P.

[13] Ang sabing "caida" ay wìcang castilà, na ang cahuluga'y ang pagcahulog, pagcálagpac, pagcárapâ pagcatimbuang, ó ang kinahuhulugan ó ang laláy ng̃ ano mang bagay; datapuwa't dito sa Filipinas, ayawan cung anong dahil, tinatawag na "caida" ng̃ mg̃a castilà at ng̃ mg̃a lahing castila ang macapanhíc ng̃ báhay.—P.H.P.

[14] Ang panig ng̃ bahay na pinaglálagyán ng̃ mesang cacanán.—P.H.P.

[15] Mulíng pang̃ang̃anac. Ang panahong nagpasimulâ nang calaghatian nang Siglo XV, na napucaw sa mang̃a taong tubò sa dacong calunuran ng̃ Sandaigdigan ang masilacbong pagsisiyasat nang mg̃a maririkit na guinagáwâ sa una nang mg̃a griego at nang mg̃a latino—P.H.P.

[16] Bataláng bató, na ang caraniwa'y baldosa ang tungtung̃an.—P.H.P.

[17] Sa convento ng̃ Antipolo ay may isang cuadrong catulad nitó.—J.R.

[18] Isáng pabilóg na parang culuong na ang caraniwa'y pinagagapang̃an ng̃ mg̃a halaman.—P.H.P.

[19] Ang ilawang sang̃asang̃a na ibinibiting may mg̃a pamuting mg̃a cristal na nagkikislapan.—P.H.P.

[20] Isáng papatung̃ang cahoy, na catulad ng̃ papag na mababà ang anyô.—P.H.P.

[21] Cahoy na caraniwang tawaguin ng̃ tagalog na "Palo-China." Ang cahoy na ito'y caraniwan sa Europa at América. Sumisibol din sa Benguet, dito sa Filipinas, dahil sa malamíg ang sing̃aw roon.—P.H.P.

[22] Natuclasán ang paggawâ ng̃ "piano" ng̃ siglo XIII at siyang naguing cahalili ng̃ "clavicordio" at ng̃ "espineta." Alinsunod sa anyô at lakí ay tinatawag na piano de mesa, piano de cola, piano de media cola, piano vertical, piano diagonal at iba pa. Ang piano de cola'y nacahigang parang mesa, na sa isáng dulo'y malapad at sa cabiláng dulo'y makitid at isá sa mg̃a lalong mahál ang halagá.—P.H.P.

[23] Tinatawag na larawang "al óleo," (retrato al óleo) ang larawang ipinípinta sa pamamag-itan ng̃ mg̃a culay ó pinturang tinunaw sa lang̃is.—P.H.P.

[24] Sambahan ng̃ mg̃a judío.—P.H.P.

[25] Caraniwang tinatawag na Nuestra Señora ang anó mang larawan ni Guinoong Santa María, na halos may dî mabilang na pamagát: Nuestra Señora del Carmen, cung may mg̃a escapulario sa camay; Nuestra Señora del Rosario, cung may tang̃ang cuintás; Nuestra Señora de la Correa, cung nacabigkís ng̃ balát, Nuestra Señora de Turumba, Nuestra Señora de Salambaw at iba pang lubháng napacarami.—P.H.P.

[26] "Hindî carapatdapat" ang cahulugán ng̃ sabing "indigno," salitang caraniwang sabihin ng̃ mg̃a nacacastiláan.—P.H.P.

[27] Tinatawag na cadete ang nag-aaral sa isáng colegiong doo'y itinutúrò ang mg̃a bagaybagay na nauucol maalaman ng̃ isáng militar.

[28] Taga ibáng lúpà, sa macatuwid ay hindî taga Filipinas ang cahulugán ng̃ sabing "extranjero." Gayon ma'y dî caraniwang tawaguing "extranjero" ang insíc, ang castílà, ang turco, ang japonés, ang bombay, ang colombo at ibá pa; sila'y tinatawag ditong insíc, castílá, "turkiano," japón, bombay, colombo. Tinatawag lamang "extranjero" ang inglés, alemán, francés, suizo at ibá pa, sa pagca't iniuucol lamang ang sabing "extranjero" sa mg̃a mang̃ang̃alacal na may malalaking puhunan.—P.H.P.

[29] Ang bubóng na tablá ng̃ mg̃a sasacyán.

[30] Tinatawag na "paisano" ng̃ mg̃a sundalo ang hindî militar.—P.H.P.

[31] Caraniwang tinatawag na "biscuit" ang biscochong na sa mg̃a maliliit na latang nanggagaling sa Inglaterra. Tinatawag dito sa ating "biscocho" ang mg̃a malulutóng na tinapay, gaya ng̃ tinatawag na "biscocho y caña" at "biscocho y dulce," at ang tunay na biscocho'y tinatawag na "sopas" ng̃ mg̃a dî nacaaalám ng̃ wicang castílà. Ng̃ayo'y gumágawâ na rito sa atin ng̃ masasaráp na biscochong hindî saból sa mg̃a nanggagaling sa Inglaterra, ang La Perla ni G.J.E. Monroy, ang La Fortuna ni G. Claro Ong at ibá pa. Carapatdapat papurihan ang mg̃a cababayang itóng naglíligtas sa Filipinas na bomobowís sa mg̃a taga ibáng lupaín sa pagbilí ng̃ mg̃a bagay na dito'y nagágawâ.—P.H.P.

[32] Marang̃al na general ni Cárlos V at ni Felipe II. Siya ang nagtagumpáy sa panghihimagsic ng̃ Paises Bajos at nacalupig sa Fort.—P.H.P.

[33] Ang talaán ng̃ mg̃a oficial at mg̃a púnò sa mg̃a hucbó.

[34] Ang may catungculang umusig sa masasamang tao at mang̃asiwà sa capanatagán ng̃ mg̃a bayanbayan. Ng̃ panahón ng̃ Gobierno ng̃ España'y may dalawang bagay na Guardia Civil dito sa Filipinas: "Guardia Civil" ang pang̃alan ng̃ mg̃a na sa bayanbayan ng̃ mg̃a lalawigan, at "Guardia Civil Veterana" ang na sa ciudad ng̃ Maynílà.—Pawang mg̃a filipino ang mg̃a sundalo ng̃ Guardia Civil at ng̃ Guardia Civil Veterana, at mg̃a castílà ang mg̃a oficial at ang mg̃a púnò. Manacánacáng nagcacaroon ng̃ alferez at tenienteng mg̃a filipino. Ang nahalili ng̃ayon sa Guardia Civil ay ang Policía Insular, na tinatawag ding Policía Constabularia, at sa Guardia Civil Veterana ay ang Policía Metropolitana na pawang americano at ang Policía Municipal na pawang filipino. Bucod sa Guardia Civil at Veterana'y may mg̃a Cuadrillero pa na pawang filipino ang mg̃a sundalo at pinunò, na ang caraniwa'y fusil na walang cabuluhán at talibóng ang mg̃a sandata. Ng̃ mg̃a hulíng taón ng̃ Gobierno ng̃ castila'y nagcaroon sa Maynílà ng̃ mg̃a tinatawag na "Guardia Municipal," na ang dalang sandata'y revolver at sable. Sa macatuwíd ang mg̃a namamahalà ng̃ catahimican ng̃ mg̃a namamayan, ng̃ mg̃a hulíng panahón ng̃ mg̃a castilà, dito sa Maynílà'y ang Guardia Civil Veterana, ang Guardia Municipal at ang Cuadrillero, at sa mg̃a lalawiga'y ang Guardia Civil at ang Cuadrillero, bucód sa Policía Secreta na itinatag dito sa Maynílà, hindî co matandaan cung ng̃ taóng 1894 ó 1895.—P.H.P.

[35] Ang nagtuturò sa paaralan.—P.H.P.

[36] Colegio ó paaralang mg̃a fraileng dominico ang may-arì at silá rin ang nang̃agtuturò.

[37] Tinatawag na "dialéctico" ang gumagamit ng̃ dialéctica. Ang "dialéctica'y" ang carunung̃ang ucol sa pag iisip-ísip at ang mg̃a pinanununtunang landás sa bagay na itó.—P.H.P.

[38] Si Santo Domingo de Guzman ang nagtatag ng̃ capisanan ng̃ mg̃a fraileng dominico cayá sila'y tinatawag na mg̃a anác ni Guzman.—P.H.P.

[39] Ang nananatili sa pakikipanayam sa sangcataohan; ang hindî sacerdote.

[40] Ang nagpápalagay ng̃ mg̃a paláisipang dapat sagutin at tutulan sa pang̃ang̃atowiran ng̃ catalo.

[41] Ito'y ang balitang si G. Benedicto de Luna, marunong na abogadong filipino.

[42] Ang pagtatang̃î at pagbubucod ng̃ pinagmamatuwirang anó man.

[43] Ang mg̃a inanác ó iniapó ng̃ mg̃a unang senador sa Roma.

[44] Mg̃a fraile.

[45] Si Enrique Heine ay bantóg na poeta at crítico alemán. Sumulat sa wicang alemán. Ipinang̃anác ng̃ 1796 at namatáy ng̃ 1856.

[46] Ang mg̃a dios sa pinagtapunan.

[47] Ang Tyrol ay isáng magandáng panig ng̃ Suiza at Baviera at isá sa mg̃a lalawigan ng̃ Austria-Hungría. May siyam na raang libong tao ang namamayan doon.

[48] Tinatawag na equinoccio ang pagcacaisá ng̃ hábà ng̃ araw at ng̃ gabí. Nagcacaequinoccio pagpapasimulâ ng̃ signo Aries at pagpapasimulâ namán ng̃ signo Libra. May equinoccio ng̃ tag-araw, mulâ sa 20 hanggang 21 ng̃ Marzo, at may equinoccio ng̃ tag-ulan, mulâ sa 22 hanggang 23 ng̃ Septiembre.

[49] Halos talós ng̃ lahát ng̃ fipinong ang cahulugán ng̃ "morisqueta" ay canin; ng̃uni't ang walâ marahil nacacaalám niyan ay cung saang wicà nanggaling; sa pagca't ang sabing morisqueta'y hindî wicang castilà, hindî tagalog, hindî latín, hindî insíc at iba pa. ¿Ang mg̃a fraile cayâ ang nagtatag ng̃ salitang iyan?

[50] Sinabi co na sa sa isá sa mg̃a paunawà sa Buhay ni Rizal na sa pasimulâ ng̃ librong itó na ang sabing "indio" ay wicang castilà na ang cahuluga'y túbò ó inianác sa India. Ang Filipinas ay mg̃a pulóng na sa panig ng̃ libutáng tinatawag na "Oceanía," at ang India ay na sa panig ng̃ libutáng tinatawag na Asia. Ang tawag na indio ng̃ mg̃a fraile, ng̃ mg̃a castilà at ng̃ mg̃a lahing putî sa mg̃a túbò sa Filipinas ay isáng pag-alimura at pagcutyâ sa mg̃a lahing caymanggui. Caacbáy ng̃ sabing indio ang cahulugang tamád, waláng damdamin, hang̃al, dugong mabábà, cutad na ísip, ugaling pang̃it, waláng cahihiyan at iba pang lalong mg̃a casamasamâan. Sacsí nitóng mg̃a sabi co ang mg̃a sinulat ng̃ mg̃a fraile't castilà tungcol sa Filipinas. Ng̃uni't ang lalong nacatátawa'y ang mg̃a táong túbò rin dito sa Filipinas, na dahil sa maputî ang caniláng balát ay tumatawag sa capowâ tagritong caymangui ng̃ indio ... ¡Mg̃a dukhang damdamin!—P.H.P.

[51] Ito'y lubós na catotohanan. Ang sumusulat nito'y nacapang̃umpisal ng̃ panahóng cabataan pa sa isáng fraileng palibhasa'y bahagyâ ng̃ macawatas ng̃ wicang tagalog, ipinipilit na ang casalanang ikinucumpisal ay sabihin ng̃ nang̃ung̃umpisal sa mg̃a salitáng cahalayhalay at magagaang na sa Diccionariong wicang castilà at wicang tagalog na sinulat ng̃ caniláng capowà fraile.—P.H.P.

[52] Ang mg̃a sinising̃íl sa binyag, casal, tawag, libíng, campana, ciriales at iba pa.

[53] Ang caraniwang tinatawag na "manong" ó "manang", galing sa salitang "hermano" "hermana". May dalawang bagay na manong, ang manong na franciscano ó franciscana at manong na dominico ó dominicana.

[54] Dating estancado ang tabaco dito sa Filipinas. Ang Gobierno ng̃ España ay siyang namímilì ng̃ tabacong dahon sa mg̃a magsasacá sa mg̃a bayang may pahintulot na magtaním ng̃ tabaco, ang Gobierno ang nagpapadalá dito sa Maynílà siya ang nagpapagawa ng̃ tabaco at cigarrillo at siya rin ang nagbibilí. Sino ma'y walang nacabibilí ng̃ tabacong dahon cung dî ang Gobierno at sino ma'y walang nacapagbibilí ng̃ tabacong dahon, ng̃ tabacong yarì at ng̃ cigarrillo cung dî ang Gobierno. Sa mg̃a bayang may pahintulot na magtaním ng̃ tabaco'y may mg̃a cagawad ang Gobierno, na siyang nang̃ang̃atawa't ng̃ gumalíng ang taním na tabaco at mag-ani ng̃ marami. Ang Gobiernong mamimili ay siya ring nagháhalaga ng̃ tabacong dahong canyang biníbili. Ng̃ taóng 1883 ay inalís dito sa Filipinas ng̃ Gobierno ng̃ España ang estanco ng̃ tabaco at binigyang calayaan ang lahat na macapagtaním at macapagbilí ng̃ tabacong dahon, tabacong yarì ó cigarrillo, at ang inihalili sa estanco ay iba't ibang bagay na pagpapabowis sa mg̃a tagarito.—P.H.P.

[55] Alac na Jerez, na nanggagaling sa uvas na inaani sa bayang Jerez de la Frontera, na sacop ng̃ lalawigang Cadiz, caharian ng̃ España. Ang bayang iyo'y mayaman, nasa tabí ng̃ ilog Guadalete at may 62,009 ang nananahang tao.—P.H.P.

[56] Tinatawag na Evangelio ang mg̃a sinulat ni San Mateo, San Lucas, San Marcos at San Juan. Ang mg̃a sinulat ng̃ apat na Santong itó, na dî iba cung dî ang casaysayan ng̃ mg̃a ipinang̃aral at buhay ni Jesucristo, ang siyang pinagpapatuunan ng̃ mg̃a utos at palatuntunan ng̃ Iglesia Católica Apostólica Romana, ng̃ Iglesia Cismática sa Rusia at sa Grecia, ng̃ Iglesia Protestante at ng̃ Iglesia Filipina Independiente.—P.H.P.

[57] Ang cahulugan ng̃ sabing indolente ay ang táong hindî napupucaw ang loob sa mg̃a bagay na sa iba'y nacasakit. Ang walang malasakit sa ano man, ang mabagal, ang tamád.

[58] "Bailujan," galing sa sabing "baile," sayáw. Ang baile ay wicang castilà. Ang "bailuhan" ay hindî guinagamit ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a castilà dito sa Filipinas cung dî ang sabing "baile" pagca ang sayawan ay sa bahay ng̃ capowà castílà, at "bailujan" pagca ang sayawan ay sa bahay ng̃ mg̃a filipino. Sa maiclíng sabi, ang cahulugan ng̃ "bailujan" ay sayáw na carapatdapat cutyaín, catawátawá, waláng cahusayan.

[59] Ang "loto" ay isáng cahoy sa Africa. Anang mg̃a poeta, ang taga ibang lupaíng macacain daw ng̃ bung̃a ng̃ "loto" ay nacalilimot sa canyang kinamulatang bayan.

[60] Sa macatuwid baga'y sucat na ang magcaroon ng̃ caunting pag-iisip.

[61] Caugalian sa mg̃a castilang hindî "usted" (cayó pô) na guinagamit sa caraniwan, cung dî "Vuestra Reverencia" ó "Vuesarevencia" (sa cagalanggalang pô ninyo) ang siyang ibinibigay na galang sa mg̃a fraile sa pakikipag-usap sa canila.

[62] Ipinang̃ung̃usap ng̃ "ereje," sa pagca't sa wicang castila'y hindi isinasama ang h sa pagbasa. Tinatawag na "hereje" ang cristianong sumásalansang ó hindi sumasampalataya sa mg̃a pinasasampalatayanan ng̃ Iglesia Católica Apostólica Romana.—P.H.P.

[63] Ang kinácatawan ng̃ Dios.

[64] Maliit na general; sa macatuwíd baga'y waláng halagang general.

[65] Maliit na general Capansanan.

[66] "Su excelencia" sa wicang castila, paunlác na tawag sa Capitan General at sa iba pa ng̃ mg̃a castila.—P.H.P.

[67] Pang̃alawa ng̃ Real Patrono. Tinatawag na Real Patrono ng̃ Iglesia Católica Romana ang Harî sa España. Haring tagatangkilic ang cahulugan sa wicang tagalog—P.H.P.

[68] Hindî acó nasísilong cahi't siya'y pang̃alawá man ng̃ harì—ang ibig sabihin ni Pári Dámaso.—P.H.P.

[69] Mulà sa taóng 1717 hangang 1719 ay naguíng Gobernador General sa Filipinas si Don Fernando Bustamante. Sa pagca't canyáng napagunáwà ang malaking mg̃a pagnanacaw sa pamamanihalà ng̃ salapî ng̃ Harì, minagálíng niya ang magtatag ng̃ mg̃a bágong utos sa pamamahalâ ng̃ salapî ng̃ calahatán. Pinasimulán niyáng kinulóng sa bilangguan ang mg̃a taong pinaghihinalàan; sila'y canyáng pinag-usig sa haráp ng̃ mg̃a tribunal. Galít na galít cay Bustamante ang mg̃a may matataas na catungculang sa ganito'y nang̃agsipang̃anib na mapahamac, at sa gayóng cahigpita'y hindî nang̃abihasa cailán man. Sa pagcá't nabalitàan ni Bustamante ang panucalang manghimagsic laban sa canyáng capangyariha't pamamahálà, at tinatangkílic ng̃ mg̃a fraile sa caniláng mg̃a simbahan ang lalong mg̃a kilaláng mahihigpít niyáng mg̃a caaway, naglathalà siyá ng̃ pagtawag sa lahát ng̃ mg̃a lalaking may mahiguít na labíng apat na taón upang mang̃agsipanig sa hucbòng magsasanggaláng sa capangyarihan ng̃ Harì. Dining̃íg ng̃ bayan ang pag tawag na iyón, at nátatag ang isang hucbó ng̃ mg̃a cusang pumasoc sa pagsusundalo. Nang̃agsifirma ang Arzobispo at iláng mg̃a abogado sa isáng casulatang doo'y itinututol na waláng capangyarihan at waláng catowiran daw si Bustamante na ipag-utos ang pagpapabilangô sa notariong si Osejo, na tumacbò at nagtagò sa simbahang Catedral: dahil dito'y ipinag-utos ng̃ Gobernador General na dacpín at ibilanggô ang arzobispo at gayon din ang mg̃a abogadong cainalám sa gayong panucalang catacsilan.—Pinanggaling̃an ang mg̃a pagpapabilanggong itó ng̃ iba't ibang mg̃a caguluhan, at sa tacot ng̃ mg̃a fraileng bacâ síla namán ang pag-usiguin, minagalíng nilá ang silá ang mamatnugot sa mg̃a lumálabag sa capangyarihan ng̃ Gobernador.—Lumabás sa mg̃a simbahan ang mg̃a nagtatagò roon, nagdalá ng̃ mg̃a sandata, at ng̃ macasanib na sa canilá ang iláng mg̃a tagarito, lumacad silá't ang tinung̃o'y ang palacio ng̃ Gobernador, na ng̃ panahóng iyó'y na sa taguilirang ilaya ng̃ tinatawag ng̃ayóng Plaza ni William McKinley. Nang̃ung̃una sa paglacad ang mg̃a fraile na may mg̃a hawac na Santo Cristo sa caniláng mg̃a camáy. Nang maalaman ni Bustamante ang gayóng panghihimagsic, ipinag-utos sa canyáng mg̃a guardiang barilín ang mg̃a nanghihimagsic na iyón; datapuwa't hindî sumunód sa canyáng utos ang mg̃a sundalo, at ng̃ dumating ang mg̃a nanghihimagsic sa tapát ng̃ palacio, isinucô nilá ang caniláng mg̃a sandata sa haráp ng̃ pagca damít sacerdote ng̃ mg̃a fraileng náng̃agtaás ang mg̃a camay na may hawac na mg̃a Santo Cristo at mg̃a larawan ng̃ Santo. Pinabayaan din ng̃ mg̃a sundalong alabardero na silá'y macapasoc. Lumabás ang cahabaghabag na si Bustamanteng may sandatang hawac, at sinalubong sa hagdanan ang mg̃a nanghihimagsic. Hinandulong siyá ng̃ mg̃a nanghihimagsic at sa sandali lamang ay may sugat na siyáng malubha. Dumaló sa canyá ang canyang anác na lalaki, at itó nama'y agád binaril at nasugatan ng̃ bála. Kinaladcad ng̃ mg̃a nanghihimagsic ang canilang Gobernador na naghihing̃aló hanggang sa isáng bilangguang na sa silong ng̃ Audiencia, at doon siya namatáy ng̃ magtatakip silim ng̃ hapon ng̃ araw ring iyong ica 11 ng̃ Octubre ng̃ 1719; ipinagcaít sa canyá ang lahát ng̃ saclolo at hindi siyá binigyán ng̃ isá mang lamang vasong tubig. Kinaladcád namán ang anác ng̃ Gobernador General sa talian ng̃ mg̃a cabayo sa palacio, at doon siya namatáy ng̃ hapon ding iyón, at ipinagcáit sa canyáng macaguibíc ang sino man manggagamot at itinangguí sa canyá ang lahat ng̃ bagay na saclolo. Ang mg̃a nanghimagsic na pinamunuan ng̃ mg̃a fraileng pumupuri at nagpapaunlac sa mg̃a pumatáy sa Gobernador at sa canyáng anác ay nang̃agsitung̃o sa cúta ng̃ Santiago at doo'y kinuha at pinawalán ang arzobispo, na pagdaca'y siyá, ang nagatang sa sarili ng̃ catungculang pagca Gobernador General sa Sangcapuluang itó. Hindi nagcamít parusa cailan man ang mg̃a cakilakilabot na katampalasanang ito.—Sinipi sa "Censo de las Islas Filipinas" ng̃ 1903, tomo I, página 342—P.H.P.

[70] "Su Majestad el Rey" sa wicang castilà. Masasabing: "ang Macapangyarihan Harì."

[71] Sa matuwid bagá'y hindi niya pinahahalagahan ang taong sinasabi ng̃ Teniente.

[72] Aayaw kilalanin ng̃ mg̃a fraile si Alfonso XII, na ng̃ panahong sinasabi sa "Noli me tangere" ay síyang hari sa España, cung di si Cárlos de Borbón na naghahang̃ad na siyáng maghari sa mg̃a castilà. Dahil sa paghahang̃ád na ito'y silasila ring mg̃a castilà ang nang̃agsipagbaca, at maraming dugò ang nabuhos. Ang unang nacabaca ng̃ reina Cristina at ng̃ reina Isabel II ay si Cárlos de Borbón, capatid ni Fernando VII; isinalin niyá pagcatapos ang tinatawag niyang catuwiran sa Corona ng̃ España sa canyáng anác na si Cárlos Luis, na nagpamagat ng̃ Conde de Montemolin at haring Cárlos VI, na siyang muling nagsabog ng̃ caligaligan, dugô at mg̃a capahamacan sa España, sa isang maning̃as na pagbabaca at ng̃ siyá'y matalo'y omowi sa Trieste at doon namatáy ng̃ 1861.

Humalili cay Cárlos Luis ang canyang capatíd na si Juan Borbón, ng̃uni't walà itóng nagawáng may cahulugán.

Ang anác ni Juang nagng̃ang̃alang Cárlos at nagpamagát ng̃ haring Cárlos VII ang siyang nagpatuloy ng̃ pagbabaca, sa udyóc at tulong ng̃ mg̃a fraile at macafraile. Pinasimulán ang icatlong pagbabaca sa Españang mg̃a capowa castila rin ang nagpatayan, ng̃ 8 ng̃ Abril ng̃ 1872. Ng̃ panahong iyó'y maraming totoong salapi ang ipinadaláng galing sa Filipinas na handóg ng̃ mg̃a fraile cay Cárlos, datapuwa't wala ring kinahinatnan ang pagpupumilit nitó, ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a macafraile, cung dî magsabog ng̃ dugong calahi at papaghirapin ng̃ di ano lamang ang España. Natapos ang pagbabaca roon ng̃ 27 ng̃ Febrero ng̃ 1876, araw na ibinalic ni Cárlos sa Francia. Ang pinacamabuti sa mg̃a general nito'y si Zumalacárregui at si Cabrera. Cumilala at sumuco si Cabrera sa haring Alfonso XII ng̃ taóng 1895. Cung pamagatán si Don Cárlos ng̃ mg̃a castila'y "Cárlos Chapa."

Marahil ibiguin ng̃ mg̃a bumabasang maalaman cung ano ang dahil ng̃ pagbabacang ito, na nagpasimula ng̃ 2 ng̃ Octubre ng̃ 1833 at nagtapós ng̃ 27 ng̃ Febrero 1876, at aking sasabihin sa maicling salitâ:

Bago pa lamang nacacawalâ ang España sa capangyarihan ng̃ mg̃a francés, ay nagpasimulâ na ang panúcalà ng̃ mg̃a fraile at ng̃ mg̃a macafraileng papanumbalikin doon ang pagtatatag ulî ng̃ "absolutismo"; sa macatuwid baga'y ang capangyarihan ng̃ haring magawâ ang bawa't maibigan, at manumbalic ang "tribunal ng̃ Inquisición." Hindi pumayag si Fernando VII sa gayóng balac, at sa gayó'y kinagalitan siya at minagaling ng̃ mg̃a fraileng sa canyá'y mahalili ang canyáng capatid na si Cárlos María Isidro de Borbón, na nang̃acong cung siya ang maguiguing harì ay gagawin niya bawa't ibiguin ng̃ Papa at ng̃ mg̃a fraile. Bago namatáy si Fernando ay gumawa itó ng̃ testamentong isinasalin niya ang canyáng corona sa canyáng anác na babaeng si Isabel. Ng̃ mamatay si Fernando VII ng̃ 29 Septiembre ng̃ 1833 ay nahahanda na upang bacahin ang hahaliling reinang si Isabel II, na sa pagca't musmós pa noon, ang namamahalà ng̃ caharia'y si reina Cristinang nabao cay Fernando VII, at ng̃ icatlóng araw ng̃ pagcamatay nitó'y pinasimulaan na ng̃â ang pangguguló sa España ni Cárlos, na tinutulung̃an ng̃ papa, ng̃ mg̃a fraile, ng̃ lahat ng̃ mg̃a párì at ng̃ canilang mg̃a cacampi.

Ng̃ayóng mg̃a panahóng itó'y mahinang mahinà na ang carlismo sa España, at sila sila'y nagsisirâan. May nang̃agpapang̃alang "integrista" na siyang nang̃ag-iibig ng̃ "absolutismo" at ng̃ "inquisición," at "mestizo" ang itinatawag nila sa sumasang ayon sa calagayang dalá ng̃ panahón at ayaw sa "inquisición" at sa "absolutismo." Ng̃ayo'y macucurò na cung bakit aayaw kilalanin ng̃ mg̃a fraileng hárì nila si Alfonso XII at si Alfonso XIII man; ng̃uni't ang sawicain ng̃a ng̃ mg̃a castilà'y "á la fuerza ahorcan" (sapilitan ang pagbitay). Aayaw man sila'y sapilitang nilálagoc ang apdóng handóg ng̃ catuwiran at ng̃ catotohanan.—P.H.P.

[73] Sa canyáng calagayan ó sa canyáng sarili.

[74] Sa galit ay nabiglaanan.

[75] Sa bibíg lamang.

[76] Mulâ sa púsò, taimtim sa púsò.

[77] Na sa pag-iisip.

[78] Sa isáng pagcacataón, hindi sinasadya.

[79] Sa pagcacataon at sa ganáng akin.

[80] Ang páring catulong ng̃ cura. Ng̃ panahón ng̃ Gobierno ng̃ España, halos ang lahat ng̃ paring filipino ay pawang coadjutor lamang ang naaabot na catungculan; bihirang bihirà ang naguiguing cura, at ang caraniwa'y mg̃a fraile ang naguiguiug cura; caya't ang lahát ng̃ mg̃a cura halos sa sangcapuluang ito'y pawang mg̃a fraile. Aliping mistulà ang pagpapalagay ng̃ mg̃a curang fraile sa mg̃a coadjutor na filipino. Salamat sa revolucióng guinawa ng̃ Katipunang tatag ni Gat Andrés Bonifacio'y nahang̃ò ang mg̃a paring filipino sa gayóng caalipinan; datapuwa't hanggá ng̃ayò'y walá isá man lamang sa mg̃a paring filipinong nacacagunitang magpaunlác cay Gat Andrés Bonifacio. Cahimanawarì sila'y mang̃águising sa panahóng hináharap. ¡Wala ng̃ carimarimarim na púsong gaya ng̃ di marunong tumumbás sa utang na loob!!!

[81] Ang sumusulat ng̃ mg̃a inilalathala sa mg̃a periódico ó pámahayagan.

[82] Ang may almacen ó tindahan. Tinatawag ding almacenero ang catìwala sa pag-iing̃at ng̃ mg̃a camalig na ligpitan ng̃ anó man, ó ang isáng catungculan sa Gobiernong ganito ang pang̃alan.—P.H.P.

[83] Caugalìan ng̃ mg̃a taong may pinag-aralang cung pumapanhic silá sa bahay ng̃ isang hindî cakilala, ang siya'y iharap sa maybahay ng̃ isáng cakilala nitó at sabihing:—"May capurihan po acóng ipakikilala sa inyó si guinoong Fulano."—P.H.P.

[84] Ang monje Bernardo Schwart, alemân, na siyáng nacátuclas ng̃ pag-gawâ ng̃ pólvora ng̃ siglo XIV.—P.H.P.

[85] Caraniwan sa catagalugan tawaguing "among" ang parì, marahil sa turò rin ng̃ fraile. Ang sabing "among" ay galing sa "amo," na ang cahuluga'y "pang̃inoon," at ang tumatawag ng̃ "amo" ay "alipin." ¿Bakit hindi sila nagpatawag ng̃ "ama" na siyáng cahulugan sa wicang tagalog ng̃ sabing "padre?" ¿Bakit itinutulot ng̃ mg̃a sacerdote na silá'y tawaguin "amo?"

[86] Wicang haluang castilà't tagalog, na cung tawagui'y "wicang tinulá". Nagpapatumpictumpic bago'y ibig,—May mg̃a filipinong hindî nang̃ingiming magsalitang sila'y hindî nacacawatas ng̃ wicang tagalog, na hindî silá marunong ng̃ wicang tagalog; datapawa't hindî rin naman marunong magsalitâ ng̃ tunay na wicang castilà; waláng nalalaman cung dî ang wicang tindá: ¡cahabaghabag na mg̃a tao!

[87] Ang pagtuturò ng̃ isáng carunung̃an; sa halimbawà: si Fulano'y nagtuturò ng̃ catedra ng̃ "Derecho" na gaya rin cung sabihing si Fulano'y nagtuturò ng̃ dunong ng̃ "Derecho."

[88] Magbigay ang sandata sa haráp ng̃ carunung̃ang; sa macatuwid baga'y dapat gumalang ang mg̃a militar sa mg̃a táong pantás.

[89] Magbigáy ang sandata sa harap ng̃ mg̃a fraile; dapat gumalang ang mg̃a militar sa mg̃a fraile.

[90] Wicang castilà ang sabing "mundo" at maraming cahulugán: ang cabooan ng̃ lahat ng̃ mg̃a kinapal.—Ang lupà.—Ang cabooan ng̃ lahát ng̃ tao.—Baúl na malakí.—Tungcol sa pamumuhay. Isá sa mg̃a caaway ng̃ caluluwa. Dito'y ang cahulugan ay isáng tang̃ing bahágui ng̃ sangcataohan, sa macatuwid baga'y ang mg̃a tao sa piguíng na iyón.—P.H.P

[91] Si Lucio Licino Lúcalo, cónsul romano, na bantog dahil sa totoong magalíng na pagcain sa canyang mesa.

[92] Ang cahulugán dito'y isang malaking tasang malucóng na pinaglálagyan ng̃ pagcain—Cahulugan din ng̃ wicang "fuente"; Bucál ng̃ tubig na nanggagaling sa lúpà.—Isáng "aparato" upang doo'y lumabas ang tubig na nanggagaling sa mg̃a "tubo" at ng̃ magamit sa bahay, sa daan ó sa halamanan.—Mulâ ng̃ isang bagay.—Ang sugat na talagang guinágawâ sa brazo, sa bintî at iba pa.—Kinacailang̃ang sa pagsasalitâ ng̃ "fuente" ay magpalabas ng̃ hang̃in sa bibig, sa pagca't cung hindi ay masasabing "puente" na ang cahuluga'y tuláy. Ito'y isá sa mg̃a cadahilanan cayâ ayaw acóng makisunod sa bagong palacad na isulat ng̃ P cahi't ang pinanggaling̃a'y F, gaya sa halimbáwà ng̃ Filipinas, Fernando, Faustino na may mg̃a sumusulat ng̃ayon ng̃ Pilipnas, Pernando, Paustino. Gayon ma'y iguinagalang co at hindi co pinipintasan ang sa ibang caisipan at palacad na sinusunod.—Upang maipang̃usap ang "efe" ay idinadaiti ang labi sa mg̃a ng̃iping itaas sacâ magpalabás ng̃ hang̃in sa pagsasalitâ ng̃ letra.—P.H.P.

[93] Pinupuri cata. Pasimulâ ng̃ isáng dasál sa Dios na wicang latíng sinasabi ng̃ mg̃a pári at iba pang católico bago cumain.

[94] Tinatawag ng̃ mg̃a castilang "Península" ang España.—"Peñinsula" ang sabi ni Doña Victorina, sa pagca't siya'y isá riyan si mg̃a babaeng tagálog na nagcacasticastilaan ay bago'y hindî man lamang marunong mang̃usap ng̃ wicang castilà. Ang tunay na cahulugan ng̃ Península ay ang lupang halos naliliguid ng̃ tubig magcabicabilà.—P.H.P.

[95] Tulad sa tinatawag nating wicang "castilàng tinda." Halohalong salitang inglés, insic, portugués at malayo; gaya namán ng̃ nangyayari na rito sa Filipinas tungcol sa pananalitâ ng̃ inglés na halohalò ng̃ inglés, castila't tagalog.—P.H.P.

[96] Guillermo Shakespeare, dakilang poetang inglés at isa sa mg̃a pang̃ulong dramático sa sangcataohan. Ipinang̃anac sa Strafford ng̃ 1564 at namatay ng̃ 1616. Ang mg̃a pang̃ulong sinulat niya'y ang "Macbet," "Romeo at Julieta," "Hamlet," "Otelo," "Ang Mercader sa Venecia," "Ang panaguinip ng̃ isáng gabíng tag-araw" at iba pa.—P.H.P.

[97] Ang caharian ng̃ China.

[98] Pang̃alawáng libro ng̃ Pentatesco ni Moisés.—Ang paglalacbay sa ibang lupain ng̃ mg̃a túbò sa isáng nación ó báyan, na siyáng cahulugán dito.

[99] Ang balbás na sumisibol sa babà, na pinapag aanyong pera—Ang pera ay ang caraniwang tawaguing "peras." "Pera" pagcâ íisa; "peras" pagcâ dalawá ó marami, ito'y cung sa wícang castilàs sa pagcá't sa wícà natin ay hindî nagbabago ang tawag cung íisa ó marami man. Ipinaliliwanag co itó sa pagca't marami sa mg̃a tagalog na sa dî caalaman ay tinatawag na "pera" ó "pira" ang isáng céntimo, sa pagtulad sa mg̃a castilàng tinatawag na "perra chica" ang caniláng cuartang ang halaga'y isáng céntimo natin ó "perra grande" pagcâ halagang dalawang céntimo. Asong babae ang cahulugan ng̃ sabing "perra," at ganito ang itinawag ng̃ castilà sa canilang cuarta, dahil doo'y may napapanood na isáng leóng ang camukha'y aso.—P.H.P.

[100] Catutubong hiyas ng̃ espíritu ng̃ tao na siyang tagaacay sa paggawâ niyá ng̃ anó man. Pagcakilalang tunay ng̃ casamaang dapat nating pang̃ilagan at ng̃ cagaling̃ang dapat nating gawín—P.H.P.

[101] Nang panahóng nacapangyayari ang Gobierno ng̃ España sa Filipinas, hindî ipinahihintulot na ang mg̃a castilang lalaki't babae'y gumawâ ng̃ anó mang may cabígatán, gaya bagá ng̃ mag-araro, mag-asaról, mag-pahila ng̃ carretón, magpas-an, ang lalaki, at ang babae namá'y hindi namimilí ng̃ pagcain sa mg̃a pamilihan, hindi naglulutò, hindi naglalácad ng̃ maláyò; inaacala ng̃ mg̃a castilang isáng casiraan ng̃ caniláng puri cung mapanood ng̃ mg̃a filipinong sila'y gumagawa ng̃ mabigat, at nakikigaya namán sa canilá ang mg̃a lahing castilà. Naguíng casabihán tulóy sa catagalugan, dahil sa bagay na itó ang "para ca namáng castila," "para ca namáng señora," sa mg̃a lalaki't babaeng tagalog na aayaw magtrabajo ng̃ mabigát.—P.H.P.

[102] Ng̃ panahóng sinasabi ni "Rizal" na nangyari ang sinasaysay sa librong itó, ang tawag sa bahay-bayan (Casa municipal) ay tribunal at ang tawag sa Presidente Municipal ay Gobernadorcillo (maliit na Gobernador) panglibác na pang̃alan. Ang Gobernadorcillo'y tagapamahalà ng̃ bayan, hucóm sa mg̃a mumuntíng bagay na usapín, tagausig sa masasamáng tao, taga paning̃íl as mg̃a cabeza de barangay, nacaaalam ng̃ correo at ibá pa.—P.H.P.

[103] Waláng anó mang calabisán. Lubhà ng̃ang catotohanan ang sinasabing itó ni Rizal na sucat na ang alalahanín cung bakit hinatulang mapresidio ang iláng maririlag na guinoong filipino, ng̃ 1872 dahil sa sinapantahang sila'y mg̃a cainalám sa mg̃a nangyari sa arsenal ng̃ Tang̃uay ng̃ taóng iyón. Ang isá sa lalong mg̃a calaguímlaguím na sumbóng na guinawâ laban cay Don Antonio Maria Regidor ay ang pagcacuha sa isáng "aparador" ng̃ canyáng bahay, na "punong-punô ng̃ alaboc," ng̃ dalawampong "ejamplar" ng̃ librong La Cuestión Colonial na sinulat ni Labra. Basahin ang folletong "Caraing̃ang ipinadalá sa mahál na Hari ni Don Antonio María Regidor, na sinulat ni Don Manuel Silvela: Madrid 1872. Pinagdusahan sa Marianas ni Don Antonio María Regidor ang gayong cakilakilabot na "casalanan."

Ang isá pang nagdusa sa presidio dahil sa mg̃a gayón ding casalanan ay si Don Máximo Paterno, na ipinagsanggalang ng̃ hindî malilimot na si Don Germán Gamazo sa ganitóng pananalitâ: "Gayon ma'y hindî piniit ó pinag-usig sa haráp ng̃ mg̃a tribunal si Don Máximo Paterno, sa mg̃a sandaling malapit na una ó hulí sa panghihimagsíc (sa Tang̃uay). Panatag at umaasa sa canyáng sariling pagcawalang malay-sala, nang̃asiwang hayág, sa canyáng mg̃a hanap buhay, mulâ ng̃ ica 21 ng̃ Enero, nangyari ang panghihimagsic, hangang sa ica 20 ng̃ Febrero na siya'y dinakíp sa canyáng bahay at inihatid sa cutà ng̃ Santiago. Pinag-usig siyá sa harap ng̃ mg̃a Tribunal na hindî nacapágligtas sa canyá ang canyáng ganitóng pag-asa at capayapaan ng̃ loob, na nagpapakilalang maliwanag na hindi siyá sinasalaguimsiman ng̃ cahi't muntíng panimdín, palibhasa'y talastás, niyang siyá'y walang sala; at ang lalong cahapishapis ay siya'y hinatulang magdusa. Ang siyá'y nasamsamán ng̃ isáng bilang ng̃ "El Eco Filipino" (pamahayagang nagsásanggaláng sa Madrid ng̃ mg̃a catuwiran ng̃ mg̃a páring clérigo); ang siya'y umambág ng̃ caunting salapî sa pagtatatag ng̃ (pamahayagang) "El Correo de Ultramar" ... ang siyáng mg̃a tang̃ing cadahilanan mandin ng̃ hatol na siyá'y magdusa. (Basahin ang folleto: "Caraing̃ang ipinadalá sa Consejo Supremo de la Guerra ni Don Máximo Paterno na sinulat ni Don Germán Gamazo:" Madrid, 1873.)

Sa "El Correo de Ultramar ay nang̃agsisulat ang mg̃a pantás at macabayang castilang sina D. Ramón Mesonero Romanos, D. Mariano Urrabieta, D. Juan Miguel de Arrambide, D. José González de Tejada, Pedro Antonio de Alarcón, D. José Selgas, Baldomero Mendez, D. V. Guimera, D. José Ferrer de Coute, D. J. M. Bello, D. Luis Mariano de Larra at iba. ¿Naglalathalà bagá, ang "El Correo de Ultramar" ng̃ ano mang laban sa mg̃a castilà? Ito'y catulad cung tanung̃íng: ¿sumulat baga si Rizal, si Marcelo Hilario del Pilar, si Mabínì, si López Jaena ng̃ ano mang laban sa catagalugan? Gayón ma'y pinag-uusig ng̃ mg̃a fraile bawa't bumabasa ng̃ "El Correo Ultramar" dahil sa ang pamahayagang iyo'y hindi catoto ng̃ cadilimán ng̃ isip na dito'y pinipilit laganap ng̃ mg̃a "cahalili ng̃ Dios."

Ang isá pang napapresidio ay ang sacerdoteng si Don Agustín Mendoza, na naramay rin sa nangyari sa Tang̃uay. ¿Mg̃a cadahilanan? Dingguín ninyó ang canyáng abogadong si Don Rafael Maria de Labra: "ang lahat ng̃ mg̃a sumbong ng̃ Fiscal laban sa nagsasaysay ng̃ayón ay maioowi sa dalawá lamang: ang una'y ang paglalaganap ng̃ isáng lihim na pamahayagang ang pamagát ay "El Globo," na sino may waláng nacapagharáp ng̃ cahi't isá man lamang na "ejemplar," at ang icalawa'y ang pagpapanucálà ng̃ mg̃a lihim na pagpupulong, bagay na waláng nagbabalitâng policía ó sino mang táo ng̃ cahi't bahagya man lamang. Basahin ang folleto: "Caraing̃ang ipinadalá sa Poder Ejecutivo ni D. Agustin Mendoza, na sinulat ni Don Rafael María de Labra: Madrid, 1878.

Sa isáng salita: "antiespañol" (laban sa castilà) "filibustero" at iba pa ang lahát ng̃ filipinong sa canyáng lupain ay may tagláy ng̃ mg̃a caisipang nauucol sa mg̃a calayaan; ng̃uni't lalonglalò na cung ang mg̃a caisipáng iya'y sumasacanyáng bahay sa pamamag-itan ng̃ mg̃a libro ó ng̃ mg̃a pahayagan, cailan ma't dumating ang isang capanahunan, dapat samantalahín ang capanahunang itó upang mapapresidio ang gayóng filipino."

Ang ibáng nang̃atitic sa itaas ay sinipi co sa "Vida y Escritosa ng̃ Dr. Rizal," sinulat ni G. Wenceslao E. Retana. Salamat sa casipagan at catalinuhan ng̃ guinoong itó'y maraming catotohanang hindî kilala ang ng̃ayo'y lumilitaw at numiningning.—P.H.P.

[104] Ang pagtiguil ó pagcapásalà ng̃ anomang bagay na mg̃a "humor" sa alin mang bahagui ng̃ catawan.

[105] Sirâ ang isip.

[106] Ng̃ panahóng iyo'y naititipon sa alcalde ang mg̃a catungculang pagca hucóm, gobernador civil administrador ng̃ Hacienda, Subdelegado ng̃ Fondos Locales, administrador ng̃ Correos at iba pa.—P.H.P.

[107] Ang dalawang salamíng na sa mg̃a tila bumbóng na tansô ó bacal, na cung doon sumílip ang sinó man ay nacacakita ng̃ mg̃a na sa malayò.—P.H.P.

[108] Espiritung nananahan sa alang alang.

[109] Alín man sa mg̃a diosang nananahán sa tubig, sa mg̃a gubat at sa iba pa.

[110] Isáng semidios ó pang̃alawang dios na ang calahati'y tao't calahati'y cambíng.

[111] Dios na lumilikha ng̃ lahát ng̃ bagay, anáng mg̃a gentil.

[112] Ang dalagang bukid.

[113] Elefante. Hindî malayong ng̃ caunaunaha'y nagcaroon ng̃ elefante dito sa Filipinas, caya sa wicà natin ay may sadyáng tawag, gadya; samantalang napagkikilalang dito'y talagáng dating waláng cabayo, cayâ sa wicà natin ay waláng sariling pang̃alan ang hayop na itó na di gaya ng̃ áso, baboy, manóc at iba pa.

[114] Isáng larawang cahoy, bató, tansô ó kacal.

[115] Guintô pa panahóng iyón ang salapi sa Filipinas.

[116] Ang may pag aaring bahay ó lúpà.

[117] Ang may malalakíng lúpà.

[118] Ang waláng catungculang bìgay ng̃ Gobierno.

[119] Ang arte ng̃ paggawâ ng̃ larawan sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang guinagamit sa bagay na itó. Natuclasán ang "fotografía" ni Niepce ng̃ 1814 at pinagbuti ni Daguerre ng̃ 1839. Nagcamít si Mr. Talbot ng̃ 1841 ng̃ "privilegio" ng̃ ucol sa fotografía sa papel sensible.

[120] Ang haring nacagagawâ at nacapag-uutos ng̃ bawa't maibigan, sa macatowid ay waláng nacaháhadlang na sino man sa canyáng calooban.

[121] Tinatawag na haring "constitucional" ang hindî nacapag-uutos ng̃ bawa't maibigan cung dî ang ipinakikilala ng̃ Bayang canyáng calooban sa pamamag-itan ng̃ canyáng mg̃a kinácatawáng bumubuô ng̃ Asemblea ó Congreso, Senado at Consejo ng̃ mg̃a Ministro.

[122] Si Luis Catorce ay haring "absoluto" sa Francia; ipinang̃anác ng̃ taóng 1643 at namatáy ng̃ 1715. Siyá'y iguinalang at minahál ng̃ mg̃a francés.

[123] Si Luis Diez y Seis ay haring "Constitucional," sa macatowid ay haring hindî siyá ang nacapangyayari cung di ang guinágawâ niyá't ipinag-uutos ay ang ipinagágawá't ipinag-uutos ng̃ mg̃a kinacatawán ng̃ mg̃a táong bayan; nagharì sa Francia mula ng̃ 1774 hanggang 1798. Pinugutan siyá ng̃ úlo, sampô ng̃ canyáng asawang si María Antonieta ng̃ mg̃a revolucionario.

[124] Si Felipe Segundo ay anác ng̃ haring Carlos Quinto, at haring "absoluto" sa España. Guinágawà ni Felipe Segundo bawa't maibigan; sa calooban niyá'y waláng nacasasansalà. Halos dî mabilang ang ipinapatay at pinahirapan ng̃ haring itó sa pamamag-itan ng̃ Inquisición at iba pa. Sa mg̃a guinawâ ni Felipe Segundo nagpasimulâ ang pagguhò ng̃ halos di maulatang capangyarihan ng̃ España at ng̃ halos dî macayang isiping calakhán ng̃ nasasacop ng̃ cahariang ito. Gayon ma'y maraming mg̃a castilà at lalonglalò na ang mg̃a fraile na umiibig ng̃ di cawasà sa haring "absolutong" ito.—P.H.P.

[125] Si Amadeo "Primero" ay haring "constitucional" sa España buhat sa 1870 hanggang sa 1873. Ang haring ito'y mabait, matalino at bayani. Lubós na umiibig sa canyáng pinaghaharîan; ng̃uni't hindî siyá iniibig, at ng̃ mahalatâ niyá itó'y nagbitáw siyá ng̃ canyáng tungcol, at ang pagbibitaw niyáng ito'y siyáng naguíng dahil ng̃ pagtatag ng̃ República ng̃ España (11 ng̃ Febrero ng̃ 1873).—P.H.P.

[126] Ang bawa't isá sa mg̃a dios ng̃ bahay.

[127] Ang palatuntunan ng̃ mg̃a sumasampalataya sa maraming Dios. Sa mg̃a táong gaya ni Capitán Tiago'y maiuucol lamang itóng tulâ ni Lucrecio: "Primus in orbe deus fecit timor;" ang tacot ang siyáng pinanggaling̃an ng̃ mg̃a dios.—P.H.P.

[128] Palatuntunang walang kinikilala cung dî isáng Dios lamang.—P.H.P.

[129] Si Jesús, si María at si Joséf.

[130] Libing̃an ng̃ mg̃a taga Egipto.

[131] Sombrerong may tatlong dúlo.

[132] Isá sa mg̃a anyò (orden) ng̃ arquitectura.

[133] Loobin nawa ng̃ Dios na matuloy ang hulang itó sa sumulat ng̃ maliit na libro at sa ating lahat na sa canyá'y naniniwalâ—J.R.

[134] Pitóng wicâ; datapowa't hindi sinasabi ng̃ catagalugang "pitóng wicâ" cung di "Siete Palabras."

Hindi nagcacaisa ang mg̃a Evangelista tungcol sa mg̃a sinabi ni Jesús ng̃ siya'y napapacò na sa Cruz:

I. Sinasabi ni San Mateo sa cap. 27, versículo 46 ng̃ canyáng Evangelio at ni San Marcos sa capítulo 15, versículo 34 ng̃ canyáng Evangelio, na itó raw lamang ang sinaysay ni Jesús, ng̃ malapit na ang hora ng̃ "nona"—ani San Mateo—ng̃ hora ng̃ "nona"—ani San Marcos: Dios co, ¿bakit aco'y pinabayaan mo?

II. Sinasabi namán ni San Lúcas sa mg̃a versículong 34, 43 at 47, ng̃ capítulo 23 ng̃ canyáng Evangelio, na itó raw ang mg̃a sinaysay ni Jesús ng̃ napapacò na siyá sa Cruz;

1. Amá, patawarin mo silá; hindi nalalaman ang caniláng guinagawa.

2. Ang catotohana'y sinasabi co sa iyo, ng̃ayo'y cacasamahin catâ sa Paraiso, na bilang casagutan niyá sa isá sa dalawang magnanacaw (na hindî sinasabi sa mg̃a Evangelio cung anó ang mg̃a pang̃alan) na nacapacong gaya rin niya, na sa canyá'y nagsalitâ ng̃ ganitó: "Alalahanin mo acó cung icaw ay na sa iyong caharian na."

3. Amá co, sa mg̃a camáy mo'y ipinagtatagubilin co ang aking calolowa.

III. At sinabi ni San Juan sa capítulo 19, mg̃a versículo 26, 27, 28 at 30 ng̃ canyáng Evangelio, na itó raw mg̃a wicang itó ang sinabi ni Jesús sa canyáng pagca-paco sa Cruz.

1. "At sa pagca't nakita ni Jesús ang iná at ang alagád na canyáng sinisintang naroroon, sinabi sa canyáng iná: Babae, nariyan ang iyóng anác.

2. Sinabi pagcatapos sa alagad: Nariyan ang iyong ina.

3. Nauuhaw acó.

4. Natapos na.

Pinagsamasama ng̃ Iglesia Católica Apostólica Romana ang mg̃a sinabing iyán at siyáng ng̃inang̃alanang "Siete Palabras."—P.H.P.

[135] Ang Sacerdote sa Roma na ng̃ una'y humuhulà ng̃ mg̃a mangyayari sa panahong darating, sa pamamag-itan ng̃ pagmamasid ng̃ paglipad at paghuni ng̃ mg̃a ibon.

[136] Ang candilang malaki at mahaba.

[137] Ang taga Iberia.—Ang Iberia'y ang magcanugnóg na lupang kinalalagyan ng̃ España at Portugal.

[138] Mapapalad ang mg̃a may espiritung dukhá

[139] Lumiligaya ang nacacacaya sa buhay.

[140] Lumualhati sa Dios sa caitaasan at capayapaan sa mg̃a taong may mabuting calooban.—Alinsunod cay Don Lázaro Bardón, catedratico sa Universidad Central sa Madrid, España, ay ganito raw sa wicang castilà ang tunay na cahulugan: Gloria á Dios en las alturas; en la tierra, paz; entre los hombres; buena voluntad—Luwalhati sa Dios sa caitaasan; sa lúpa'y capayapaan; sa mg̃a táo'y mabuting calooban.

[141] Carunung̃ang ucol sa Dios at ang sa canyá'y mg̃a pinagcacakilanlan.

[142] Ilalagay ng̃ Papa sa Roma sa bilang ng̃ mg̃a santo at santa.

[143] Caranung̃ang nagpapaunawà ng̃ mg̃a anyô at paraang dapat gawín upang masunduan ang mg̃a pagcakilalang magaling ng̃ mg̃a nangyayari.

[144] Felix Torres Amat, obispo sa Astorga. Siyá'y ang isá sa mg̃a naghulog sa wicang castilà ng̃ Biblia.—Ang filosofíang sinulat ni Amat.

[145] Ang mg̃a mundong waláng tiguil ng̃ mabilís na pagtacbó ng̃ araw. Cung masdán natin dito sa lupa'y mg̃a bituing malamlám ang ningning. Ang mg̃a pang̃ulong planeta, alinsunod sa canilang láyò sa araw ay ang mg̃a sumusunod: Mercurio, Venus, ang Lupang ating tinatahanan, Marte, Júpiter, Saturno at Neptuno. Bucód sa ritó'y marami pang mg̃a planetang hindi makita cung dî sa pamamag-itan ng̃ "telescopio."

[146] Itinatag ang beaterio at Colegio ng̃ Santa Catalina ni Fr. Juan de Santo Domingo, provincial ng̃ mg̃a fraileng dominico ng̃ taong 1696 at pinasimulán ng̃ araw ng̃ cafiestahan ni Santa Ana ng̃ taóng 1696 din. Ang dahil ng̃ pagtatayo ng̃ beaterio at colegiong itó'y ng̃ may cáligpitan ang mg̃a babaeng ibig manatili sa pagcadalaga hanggang nabubuhay. Ang palatuntunan nilá'y ang palatuntunan din ng̃ Tercer Orden ni Santo Domingo, at nanunumpang tulad sa mg̃a fraile, na magpapacalinis ng̃ catawa't calolowa, magpapacarukhâ at magmamasunurin. Pinapagtibay ang pagcacatayò ng̃ ligpitang itó ng̃ mg̃a babae ng̃ Real Despacho na may fechang 17 ng̃ Febrero ng̃ 1716 na siyang nagbigay wacás sa mg̃a iniharáp na tutol na huwag ipatuloy ang pagtatatag ng̃ beaterio at colegiong iyán. Inilagáy niláng pintacasi si Santa Catalina de Sena. Ipinag-utos na labinglimang monja de coro lamang ang mátitira roon, bilang paunlác sa labinglimang misterio ng̃ Rosario. Ipinagcaloob ng̃ Real Cédula ng̃ 1732 na macapaglagay ng̃ isáng simbahan at macagamit ng̃ isáng campana, at tuloy ipinag-utos na huwag piliting mamalagui ang mg̃a monja sa lubós na pagligpit; cung di sa nauucol lamang sa magalíng na pamamanihala ng̃ beaterio at colegio.

Ang palatuntunang sinusunod doon ay di macararaan ang sino mang monja sa pintuang na sa loob ng̃ convento, na isáng matandang monja ang taga-bantáy; ng̃uni't sino mang tao'y macapapasoc doon, cailan man at may tang̃ing pahintulot ang provincial ng̃ mg̃a dominico. Ng̃ huwag ng̃ manaog ang mg̃a babaeng na sa beaterio at colegio ng̃ Santa Catalina ay nang̃aglagay ang mg̃a paring dominico ng̃ tuláy na nakikita sa itaas ng̃ daang San Juan de Letrán, sa loob ng̃ Maynila at ng̃ doon magdaan ang mg̃a babaeng iyón ng̃ pagpasa simbahan ng̃ San Juan de Letrang cacabit naman ng̃ Colegio ng̃ mg̃a lalaking San Juan de Letran din ang pang̃alan, at ang namamahala't nagtuturò'y pawang mg̃a fraileng dominico. Sa gayong paraa'y maguinhawa ng̃a namán ang pagsimba at pananalang̃in ng̃ mg̃a monja sa simbahan ng̃ San Juan de Letrán.

Bagá man ng̃ una'y ligpitan ang Santa Catalina ng̃ mg̃a babaeng castilang ibig tumalicod sa mg̃a layaw at casayahan sa mundo, hindi nalao't minagaling ng̃ mg̃a fraileng dominico, na mang̃asiwâ ang ilán sa mg̃a monja sa pagtuturò sa mg̃a dalagang ibig pumasoc at mag-aral sa Santa Catalina. Ang itinuturò doo'y pag-basa, pagsulat, doctrina cristiana, mg̃a gawáng ucol sa babae. Nang̃ag-aaral din namán ng̃ pagpapacabanál. Dinagdagan ng̃ mg̃a dominico ng̃ 1865 ang dami ng̃ mg̃a "hermana" at ng̃ lalong mapalaganap ang caniláng mg̃a pagtuturò. Hindî itinutulot sa mg̃a pumapasoc sa Colegio ng̃ Santa Catalina ang macaaalis cung di rin lamang may totoong malaki't di maiwasang dahilán.

Ang namamahalà sa beaterio'y ang provincial ng̃ dominico at isáng "priora" na siyá, ring "madre superiora" sa colegio, at may isáng directorang nacaaalam ng̃ mg̃a pagtuturò.—P.H.P.

[147] Hiyas na pinacasingsíng sa camau-o.

[148] Libritong ganito ang pang̃alan.—"Pangligtas sa sacunà."

[149] Isáng halamang ang caraniwang bulaclac ay puláng-pulá.

[150] Mahinhin ó mahinang hang̃in.

[151] Ipinang̃ung̃usap ng̃ "ada".—Isáng hiwagang babaeng may cahimahimalang mg̃a capangyarihan, anáng mg̃a di binyagan.

[152] Unawaing hindî tinatawag ni Rizal na Inang Bayan, cung dî Inang España, dalawang pang̃alang totoong nang̃agcacaiba.

[153] Isáng malaki't mataas na cahoy, matibay at macúnat. Ang tawag sa bung̃a ng̃ cahoy na ito'y "hayuco".—Aya, ang pagbasa.

[154] Cahoy na masang̃á, may mg̃a ng̃ipin-ng̃ipín ang mg̃a dahon. "Bellota" ang tawag sa bung̃a ng̃ cahoy na itó.

[155] Ibong mainam humuni. Sa Europa'y marami ng̃ ibong itó.

[156] Tubig na tumítigas na halos parang bató dahil sa totoong calamigàn.

[157] Alamo: cahoy na tumataas ng̃ mainam: may tatlóng bagay na álamo: ang álamong putî na ang mg̃a daho'y verde ang isang mukhâ at ang cabiláng mukha'y putîan—Ang álamong itím, na verde ang magcabicabilà ng̃ dahon.—At ang "amo altemblón" na ang mg̃a daho'y waláng tiguil ng̃ paggaláw.

[158] Isá sa magagandáng diosa.

[159] Casaysayan ng̃ mg̃a kinikilalang mg̃a Dios ng̃ mg̃a dî binyagan.

[160] Ang namamaguitnâ sa pagbilí, pagbibili, ang nakikialam sa mg̃a almoneda at iba pa.

[161] Ang nagpapaupa ng̃ pagdadalá ng̃ ano mang bagay na mabigat.

[162] Ang bahay na nagpapacain sa sino mang nagbabayad sa may ari, at ang papatuloy sa bawa't magbayad.

[163] Wicang francés na ang cahuluga'y "fonda:" cacanán at tuluyan. Cung ipang̃usap ay "restorán."

[164] Estátua ó larawang cáhoy, bató, tansô ó bacal na inilalagay na pinacahaligui ng̃ anó man.

[165] Tuláy ng̃ España.

[166] Isáng carruajeng ganitó cung tawaguin.

[167] Tinatawag ng̃ catagalugang "carretela" ang isáng sasacyáng anyóng carretong marami ang lulan, ng̃uni't mahirap sa sumásacay; dalawá ang gulong at isáng cabayo ang humihila.—Ang tinatawag na carretela ng̃ mg̃a castilà ay isáng mainam na carruajeng apat ang gulóng at dalawang cabayo ang humihila.

[168] Tinatawag na Sabána [hindî Sábana, cumot] ang daang macalampás ng̃ Jardin Botánico, hangang sa mg̃a unang báhay ng̃ Ermita, na tinatawag na daang Real.

[169] Tinatawag ng̃ mg̃a castilàng guindilla ang mg̃a policía municipal sa sa España.—Ang sili ó ang bung̃a ng̃ tinatawag na "guindillo de India."

[170] Ang lupang iniuucol sa pagtatanim ng̃ sarisaring cahoy at mg̃a halaman upang doo'y mapag-aralan ang mg̃a carunung̃ang nauucol sa bagay na ito.

[171] Tila mandín naguguniguni na ni Rizal na sa pinagpatayaang iyón sa paring canyáng sinasabi, na sa acalà co'y waláng ibá cung dî si Pari Burgos, doon din siya pápatayin.

[172] Ang tang̃ing ibong pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tao sa unang mulíng nabubuhay, pagcatapos na masunog, sa ibabaw ng̃ canyáng mg̃a abó.

[173] Ang alín may sa dalawáng panig na malapit sa Ecuador ó calaguitnaan ng̃ lupa, tinatawag ang isáng panig na "trópico de Cancer" sa hemisfercio boreal, at "trópico de Capriconio" de "hemisfercio austral".

[174] Sásacyang waláng gulóng na siyáng guinagamit pagca hielo ang dinaraanan; cahawig ng̃ canggâ ó ng̃ paragos natin.

[175] "Quos vult perdere Jupiter domentat prius", casabihang wicang lating cung tatagalugui'y: Ang mg̃a ibig ipahamac ni Jupiter ay pinasisimulaáng sirain muna ang ísip.—P.H.P.

[176] Ang cometa'y tulad sa bituing manacanacang napapanood natin sa lang̃it. Ang Cometa'y ma'y buntot na makinang na cung minsa'y isá at cung minsa'y marami. Palibhasa'y ang galaw na painóg ng̃ cometa'y hiwaláy na hiwaláy sa caraniwang liniliguiran ng̃ mg̃a planeta, caya hindî nalalao't ang pagkakita natin sa canya. Isáng casinung̃aling̃ang ilinalaganap ng̃ mg̃a hang̃al na ang pagsicat ng̃ cometa'y nagbabalita ng̃ mg̃a sacunang mangyayari.—Tinatawag ding "cometa" ng̃ mg̃a castilà ang sarangolang papel na pinalílipad ng̃ mg̃a bátà.

[177] Ang masasama at magagaspang na cagagawán ng̃ mg̃a fraile.

[178] Wala caming nasumpong na alin mang bayang ganito ang pang̃alan, ng̃uni't marami ang nacacatulad ng̃ calagayan ng̃ bayang ito.—J. R.

[179] Pang̃alan ni Venus; sa Siria; ni Céres, sa Fenicia, at ni Juno sa Cartago.

[180] Anác na babae ni Júpiter at ni Latona, capatíd na babae ni Apolo at diosa sa pang̃ang̃aso.

[181] Caunaunahang ciudad ng̃ Tonia, sa Asia Menor, balità dahil sa carikitdikitang templo ni Diana, na sinunog ni Eróstrato. Ipinalagay ang templong iyo'y isá sa pitóng mg̃a caguilaguilalás na edificiong itinayo sa daigdig.

[182] Malalaking ibong totoong mahábà ang mg̃a paa.

[183] Flora.

[184] Machiavelo: balitang escritor, político at literato italiano, na naguíng ministro sa Florencio, inihahatol ni Machiavelo sa canyáng sinulat na librong "El principe" ang pagdarayà sa mg̃a pakikipanayam sa tagâ ibáng nación tungcol sa politica.—P.H.P.

[185] Capisanan ng̃ mg̃a táong nagcacaisang loob sa pagsasanggalang ng̃ isáng caisipan.

[186] Alagaan ng̃ mg̃a cabayo.

[187] Capatíd ni Remo at siyáng nagtayô ng̃ Roma ng̃ taóng 733 bago ipang̃anác si Cristo.

[188] Palacio ng̃ papa sa Roma, na na sa bundóc Vaticano.

[189] Palacio ng̃ hárì sa Roma na na sa Quirinal, isa sa pitóng bundóc sa Roma.

[190] V.O.T. "abreviatura" ng̃ Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na icatlong hanáy ng̃ Capisanan ó icatlong pulutóng ng̃ Capisanan.

[191] Pangguitlá sa táo. Mg̃a cabulaanang larawang likhâ ng̃ panimdím ng̃ mg̃a matatacutín.

[192] Dakilang panahóng nagpasimulâ ng̃ pagwawasác sa caharìan ng̃ Roma, sa Calunuran, ng̃ mg̃a "bárbaro", taóng 476, at ang wacás ay sa pagcacuha ng̃ mg̃a turco sa Constantinopla, ng̃ taóng 1453, ó sa pagcatuclás ng̃ América ng̃ 1492. Ang pangyayari ng̃ feudalismo ang siyáng caraniwan ng̃ panahóng iyón.—P.H.P.

[193] Babaeng ayon sa mg̃a hang̃ál ay catiyáp ng̃ diablo. Nawawang̃is sa asuwang na pinaniniwalaan ng̃ mg̃a tagalog na mangmang.—P.H.P.

[194] Dahil sa nawawangking totoo ang pinaniniwalaang "asuwang" ng̃ mg̃a tagalog sa pinaniniwalaang "bruja" ng̃ mg̃a europeo'y inaacala cong ang nagdalá rito ng̃ ganyáng malíng sapantahà'y ang mg̃a fraile ó ang mg̃a castilang mangmang, na gaya rîn ng̃ maraming mg̃a pamahîing dî dating kilala ng̃ mg̃a tagalog cung dî ng̃ maparito na lamang ang mg̃a taga España—P.H.P

[195] Lucio Dominico Nerón, malupít na emperador sa Roma; ipinapatáy niyá ang canyáng ináng si Agripina at si Britânico, hinatulang mamatáy ang tagapag-alagà sa canyáng si Burro, ang canyáng maestrong si Séneca, si Lucano at ibá pang mg̃a caguinoohan; pinag-usig ang mg̃a cristiano at sinunog ang Roma. Ipinang̃anác ng̃ taong 37 at namatáy ng̃ taóng 68.

[196] Ang nag-aaral ó ang sumusunod sa filosofía ó marunong ng̃ filosofía, na isáng carunung̃ang nauucol sa cahulugán, calagayan, pinagmumulaan at naguiguing bung̃a ng̃ mg̃a bagay bagay.

[197] Ang pang̃ing̃ilin sa anó man, lalong-lálò ang mahigpít na pagpipiguil na huwág gumawâ ng̃ anó mang bagay na masamâ, na siyang ibig ng̃ Dios na ating sundìn, ayon sa profeta Isaias LVIII. 3-7.—Tungcól sa ayuno ng̃ catawán, ang pagkabawal bagá ng̃ pagcaing anó man, minsan lamang na ipinag-utos na sapilitang súsundin ng̃ mg̃a israelita sa araw ng̃ pagsisisi, ayon sa Levítico XVI. 29, 31, na doo'y ang salitáng: "papagpipighatiin ninyó ang inyóng cálolowa," caraniwang ang inaaring cahulugán ay mag-ayuno; sa pagca't ang ayuno sa mg̃a judio'y tunay ng̃ang isáng araw ng̃ pagpipighatî at pagpapacabábà. Walâ na acóng ibá pang nakita tungcól sa ayuno sa mg̃a cautusáng lagdâ ni Moisés. Ipinag-uutos ang iláng araw na pag-aayuno ng̃ panahóng nabibihag ang mg̃a judío sa Babilonia, ayon sa sabi ni Zacarías VII. 1-7; VIII. 19, bagá man hindî sinasabi roon ang mg̃a pinagcadahilanan ng̃ gayóng tadhanà. Gayón man, manacânacáng ipinag-utos na mang̃ag-ayuno ang lahát dahil sa mg̃a tang̃ing nangyayari, datapuwa't hindî tadhanang iparati ang pag-aayuno, cung dî sa panahóng lamang na iyón; gaya na ng̃a ng̃ magcatipon ang mg̃a taga Atispa ay nang̃ag-ayunong lahát ayon sa sulat ni Samuel VII. 6.—Nag-utos din si Josaphat na mag-ayuno ang lahát ng̃ mg̃a judío, dahil sa pakikibaca sa mg̃a Moabita at Ammonita, ayon sa 2.a Crónica XX. 3.—Gayón ding mg̃a pag-aayuno ang guinawâ ng̃ iba't ibáng mg̃a cautusán ng̃ mg̃a judío, at sa pagca't ang Cristianismo'y religióng ucol sa lahát ng̃ mg̃a bayan, hindî na ng̃a ipinag-utos sa mg̃a Cristianong sapilitan ang pag-aayuno, ayon sa makikita natin sa mg̃a Santong Evangelio. Ang pag-aayuno'y cusà ng̃ calooban at dapat ganapíng hindî sa pagpaparang̃alan, at gagawing tandâ ng̃ taimtím na pagsisisi sa mg̃a casalanan, ayon cay San Mateo, VI. 16.

[198] Pangpintá sa mukhâ at ng̃ pumulá.

[199] Pagsasanay sa paggamit ng̃ sandata at ng̃ mg̃a kilos ng̃ pagcasundalo.

[200] Ang mg̃a canta't mg̃a tugtog na magcasaliw; at ang ibig sabihin dito'y may tacapan at may paluan.

[201] "Pedál", tapacán sa piano, at ang ibig sabihi'y may sicarán pa.

[202] Sa wicà natin ay waláng tunay na catumbás ang sabing "escándalo" na ang isá sa mg̃a cahuluga'y ang pagtatalong nacapagcacasala ó nacababagabag sa iba.

[203] Sawicaíng ang cahuluga'y capanig ng̃ may mg̃a caisipang tulad sa adhicain ng̃ mg̃a fraile.

[204] Ang cacampi ni Cárlos na ibig maghári sa España.

[205] Curang malìit ó curacuráhan.

[206] Láng̃aw na patáy. Mapagpataypatayan samantalang nag-iísip ng̃ mg̃a catampalasanang gawâ.

[207] Ang caraniwang tawaguing "pozuelo" ó tasang lalagyán ng̃ chocolate.

[208] Isang casabihang catumbás ng̃ ¡abá! ¡nacú! ¡diaske! at iba pang nagpapakilala ng̃ towâ, gálit, pagtatacá.

[209] Malapot sa wicang castila'y "espeso", caya chocolate ¿eh? ang sinasabi ng̃ cura pagca chocolateng malapot ang ibig.—Malabnaw sa wicang castila'y "aguado", caya't chocolate ¿ah? ang sabi pagca ang ibig ay malabnaw.

[210] Caraniwang tawaguin ng̃ mg̃a tagalog ang fiesta ng̃ lahat ng̃ mg̃a santo, na "Todos los Santos", baga man ito'y wicang castila.

[211] Ang sumusulat ng̃ mg̃a libro ng̃ mg̃a casaysayan ng̃ mg̃a nangyari ng̃ panahong nacaraan na.

[212] Dating caharian ng̃ mg̃a itím na tao sa Guinea, at colonia francesa mulâ ng̃ 1892.

[213] Tinatawag ding Calvario, na ang cahuluga'y timbunan ó lalagyán ng̃ mg̃a bung̃ô. Ang Calvario ó Gólgota'y na sa ibabâ ng̃ Jerusalem at caugalîan ng̃ mg̃a judíong doon patayín ang mg̃a tulisán at magnanácaw. Diyán ng̃a ipinácò sa Cruz si Jesús, ang Dakilang Banál na hinatulang mamatay roong tulad sa isáng imbíng magnanácaw. Sa bundoc din ng̃ Gólgota naroon ang halamanan ni José de Arimathea na pinaglibing̃an sa bangcay ng̃ Mananacop. S. Mateo XXVII. 33: Marcos XV. 22; Lúcas XXIII. 32; Juan XIX 17, 41.—Sinasapantáhà ng̃ ibáng iyón din ang bundóc "Moriah", na pinagdalhán ni Abraham sa canyáng anác na si Isaac upang patayín, sa pagtalima sa utos ng̃ Dios. Génesis XXII. 2.—P.H.P.

[214] Ang guang na sadyáng inilálagay sa mg̃a pader ng̃ mg̃a libing̃an, at doon inilílibing ang mg̃a bangcáy na may cabaong, sa pamamaguitan ng̃ mahál na bayad sa párì ó cura ng̃ bayan.—May mg̃a bayang tagalog na tinatawag na "bútas" ang "nicho."

[215] Isáng cruz na catulad ng̃ guinagamit ng̃ una sa Bizancio pa ng̃ayo'y Constantinopla.

[216] Parrarayo, pangpatiguil ó pangpahintô ng̃ lintíc. Isáng casangcapan ó aparato na cung ilagay sa taluctóc ng̃ isáng edificio ay nacacatawag ng̃ electricidad ó ng̃ lintíc at inihahatid itó sa pamamag-itan ng̃ isáng cáwad sa isáng lugar na hindî macasásakit canino man. Natuclasán ang paggawâ ng̃ "parrarayo" ni Benjamin Franklin ng̃ taóng 1732. Ang caraniwang táas ng̃ parrarayo'y ánim hanggáng labíng dalawáng metro, at natatangkilic na dî pinúputucan ng̃ lintíc ang paliguidliguid ng̃ kinátatayuan na ang sucat ng̃ sacláw ay ang lambál ó ibayo ng̃ sucat ng̃ taás. Si Benjamin Franklin ay pantás na diplomático, físico at economista, na gumamit ng̃ boóng cáya upang magtamó ng̃ casarinlán ang canyáng Inang Báyang Estados Unidos ng̃ América. Ipinang̃anác siyá sa Boston ng̃ 1706, at namatáy ng̃ 1790.—P.H.P.

[217] Caraniwang tinatawag ng̃ catagalugan "tumbá", marahil sa túro ng̃ mg̃a fraile. Pinagpapatongpatong na mg̃a mesa ó balangcás na anó man, tinatacpan ng̃ damit na maitím at doon guinágawâ ang mg̃a ceremoniang ucol sa mg̃a patáy.

[218] Ang mg̃a cahirapang tinitiis ng̃ mg̃a banál na cálolowa sa Purgatorio.

[219] Ang samaháng ang palatuntuna'y ang pagsisicap na camtán ang mg̃a calayâan.

[220] Sa pagkikibit ng̃ balicat ay ipinakikilalang hindî niyá dinaramdam ó hindî niyá sinasakit ng̃ loób ó sa canya'y waláng halagang sabi ó balitang náriring̃ig.

[221] Sa capangyarihan.

[222] Sa casalucuyan, sa horas ding iyón.

[223] Ang cahulugán ng̃ pang̃alang Zoroastro'y: "ang lalong magalíng sa mg̃a anác ng̃ mg̃a táo.—Si Zoroastro'y pantás na filósofo na bumago ng̃ religión persa.—P. H. P.

[224] Ang librong kinapapalamnan ng̃ mg̃a aral ni Zoroastro. Tinatawag ding "Zindavesta" ang librong ito.—P. H. P.

[225] Hindî malilimutang filósofo griego na ipinang̃anác sa Egina ng̃ taóng 429 ng̃ dî pa ipinang̃ang̃anac si Jesucristo.—Ang mg̃a pang̃ulong librong sinulat niyá'y "Ang República" at ang "Salitaan ng̃ dalawá". Ang pang̃alan niyá'y Aristocles, ng̃uni't pinang̃alanan siyá Sócrates ng̃ Platón, dahil sa calaparan ng̃ noó. Siyá'y naguíng discípulo ni Sócrates at naguíng maestro ni Aristóteles.—P. H. P.

[226] Bantog na escritor at naturalista latino. Ipinang̃anác ng̃ taóng 23 at namatáy ng̃ taóng 79.

[227] Patriarca sa Constantinopla. Namatáy ng̃ taóng 271.

[228] Hindî malilimutang poeta na cumathâ ng̃ "Eneida", na doo'y sinásaysay ang pinagdaanang búhay ng̃ troyaneng si Eneas. Siyá rin ang cumathâ ng̃ "Las Eglogas" at ng̃ "Las Geórgicas."

[229] Bantóg na papang nagpatanghál at nagpakináng na lubhâ sa Pontificado.

[230] Balitang poeta sa Italia ng̃ Edad Media. Ipinang̃anác sa Florencia ng̃ 8 ng̃ Mayo ng̃ 1265 at namatay ng̃ 14 ng̃ Septiembre ng̃ 1321. Ang pang̃alan niyáng tunay ay DURANTE at ang DANTE ay palayaw. Ipinalimbag niyá ang mg̃a librong Vida Nueva, Canzones, El Infierno, El Banquete, De Vulgari Eloquio, El Purgatorio, De Monarchia Mundi, La Divina Comedia at iba pa. Ganitó ang saysáy niyá sa canyáng sinulat na librong "De Monarchia Mundi:" Hindî sa mg̃a cónsul ang mg̃a namamayan at hindî sa harì ang nación, cung dî pabaligtad: sa mg̃a namamayan ang mg̃a cónsul at sa nación ang harì. Hindî itinatag ang mg̃a ciudad at ng̃ pag-uculan ng̃ mg̃a cautusán; itinatag ang mg̃a cautusán at ng̃ iucol sa mg̃a ciudad. Cayâ ng̃a't ang mg̃a tumatalima sa mg̃a cautusán ay hindî pinapagsama sa isáng báyan upang maguing tagapaglingcód sa naglálagdâ ng̃ mg̃a cautusán: cung dî ang naglalagdâ ng̃ mg̃a cautusán ang siyáng tagapaglingod sa báyan, at iba pa." Hindî minamagalíng ni Dante na ang papa'y magcaroon ng̃ capangyarihan sa búhay at pamumuhay ng̃ catawan, at dahil sa panucalà niyang canyáng itóng isinaysay sa canyáng mg̃a casulatan, siya'y pinag-usig ng̃ mg̃a papa, mg̃a cardenal at ng̃ lahát ng̃ mg̃a cacampí sa ang hang̃ad na ang papa'y magcaroon ng̃ capangyarihang hárì. Labingdalawang taón ng̃ patáy siyá'y ipinag-utos pa ng̃ cardenal del Poggetto na cunin sa baunan ang canyáng bung̃ô at mg̃a butó, sunuguin at itapon, sa pagca't excomulgado raw siyá, bagay na hindî natuloy, salamat sa paghadlang ng̃ maraming mg̃a mamamayan. Siya'y poeta, filósofo, soldado, músico, filólogo, publicista, político, mabaít na táong bayan, nagtayô ng̃ isáng arte, siyá ang masasabing humusay at nagtatag ng̃ wicang italiano, naguing punò ng̃ canyáng ciudad republicana, nápatapong madalás dahil sa pagtatanggol ng̃ catuwiran ng̃ bayan, at sa kinatapuna'y halos nagpalimos ng̃ kinacain, teólogo, masicap na apóstol ng̃ caisipáng di dapat magharì ang papa, hinatulang sunuguing buháy ng̃ isáng tribunal revolucionario, at pinag-usig ng̃ boong calupitán ng̃ tribunal ng̃ Inquisicióng nagparatang na siyá'y hereje, bago'y banal na binyagan; ng̃uni't sa cawacasa'y inilagay ang canyáng larawan sa Vaticano, sa casamahán ng̃ mg̃a Doctor ng̃ Iglesia Católica, at ang mg̃a butó niyá'y iniing̃atan ng̃ boong galang sa catedral ni Santa María del Fìore; mg̃a cagagawang nagpapakilalang maliwanag na ang mg̃a papa'y nagcacamali ring gaya ng̃ lahát ng̃ tao at hindî catotohanang ang mg̃a papa'y "infalible", hindî nagcacamali. Itó ng̃â sa maiclíng salitâ ang carilagdilagang buhay ni Dante, na ilinagdà co rito't ng̃ mapanghinularan.—P.H.P.

[231] Ministro ng̃ religión ni Brahma.

[232] Ang mg̃a sumusampalataya sa religión ni Budha.

[233] Barquero ni Aqueronte sa ílog ng̃ infierno. Si Carón ó Caronte ang tunay na larawan ni Camatayan sa cabang̃isang walang habág canino man, sa bata't matanda, sa maganda't pang̃it, sa lalaki't babae—P. H. P.

[234] Ang isá sa mg̃a pintuan ng̃ infierno.

[235] Ang mg̃a táong ang pakikipabaca ang guinágawáng hanap-búhay.

[236] Poeta ng̃ mg̃a unang "celta".

[237] Hindî lamang tinatawag na máng̃ang̃aso (cazador) ng̃ mg̃a castilà ang nanghuhuli ng̃ usá, baboy-ramó at iba pang hayop sa pamamag-itan ng̃ mg̃a aso, cung dî ang nanghuhuli ó pumapatay ng̃ sinabi ng̃ mg̃a hayop sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sandata, ng̃ mg̃a silò ó ng̃ mg̃a patibóng.

[238] Ang mg̃a caugaliang guinagawa ng̃ bawa't religión sa canilang panapalang̃in at pagpupuri sa Dios; at sa iba pang mg̃a bagay.

[239] Templo at ciudadela ng̃ Roma, na na sa ibabaw ng̃ isang bundóc at doon pinuputung̃an ng̃ corona ang mg̃a nang̃agtatagumpay sa pakikibaca. Dating casiping ng̃ Capitolio ang tinatawag na "Roca Tarpeya", malaking bato, na doo'y pinatátayo ang mg̃a may casalanan at bago itinutulac sa bang̃ín at ng̃ doo'y mamatay. Nanggaling ang pamagát na Tarpeya sa pang̃alang ganito rin ng̃ isáng dalagang taga Roma, na nagbilí sa mg̃a sabino ng̃ ciudadela ng̃ Roma, at pagcatapos ay ang mg̃a sabino rin ang pumatáy sa canyá, carapatdapat na ganting pálà sa lahát ng̃ gaya niyáng tacsíl.

[240] Doctor ng̃ Iglesia Católica, na namatáy ng̃ taóng 217.

[241] Isá sa mg̃a lalong bantog na párì ng̃ Iglesia Católica, na taga pagpaunawà ng̃ mg̃a Santong Casulatan. Ipinang̃anác ng̃ 185 at namatáy ng̃ 243.

[242] Obispo sa Lyon at masigasig na caaway ng̃ mg̃a "gnóstico", hanggáng sa sumulat ng̃ isáng librong pinamagatán niyá ng̃ "Tratado de las herejías."

[243] Ng̃ayo'y cacasamahin catá sa Paraiso.—S. Lúcas XXIII, 43.

[244] Concilio ecuménico na guinawa sa ciudad ng̃ Trento, sacop ng̃ Austria, ng̃ 1545 hanggang sa 1563.

[245] Protestante, ang cahuluga'y "tumututol". Tinatawag na protestante ang mg̃a sumasang-ayon sa pagtutol na guinawâ ni Lutero sa "dieta" sa Spira ng̃ taóng 1529. Si Martín Lutero ay dating fraileng agustino. Siyá'y tubo sa Eisleben, Sajonia, at ipinang̃anác ng̃ taóng 1483 at namatay ng̃ 1546.

[246] Ang sacerdote ng̃ Iglesia Griega na hindî cumikilala sa capangyarihan ng̃ Papa.

[247] Librong dakilang kinálalagyan ng̃ Luma at Bagong Testamento.

[248] Pang̃alang bigay sa mg̃a príncipe sarraceno na cahalili ni Mahoma.

[249] Pang̃alawang pinsan ni Mahoma; isá sa lalong mababang̃is na tagapaglaganap ng̃ secta ni Mahoma.

[250] Pagbilang na guinágawâ sa ano mang bagay.

[251] Isá sa tatlóng mg̃a Furia Gorgona caaway ni Minerva. Pinugutan ng̃ ulo si Medusa ni Perseo. Ang mg̃a pang̃alan ng̃ tatlóng Furia ay Medusa, Euriale at Estenio: ang táong matitigan ng̃ alín man sa tatlóng itó'y hindî macakilos at napípipi. Si Minerva ang diosa ng̃ carunung̃an at pagbabaca. Si Perseo ay anác ni Dánae at hárì sa Argos; iniligtás niyá sa infierno ang canyáng sinísintang si Andrómeda.

[252] Tinatawag na "mg̃a elemento" ng̃ una ang lúpà, ang tubig, ang hang̃in at ang apóy.

[253] Marahil ang ibig bangguitin ni Dr. José Rizal dito'y ang librong "PAGSUSULATAN NI URBANA'T NI FELIZA" (Urbanidad) na sinulat ni Guinoong Modesto de Castro, presbítero, taga Binyáng, Laguna, at naguing cura párroco sa bayan ng̃ Naic, Cavite. Ang libróng yao'y isáng carikitdikitang patnubay sa magandang pakikipagcapwa-tao at sa mainam na caasalan, bucód sa magalíng na ulirán sa mabuting pananalita't pagsulat ng̃ wícang tagalog.—P.H.P.

[254] Isáng ibong; minamagaling dahil sa carikitan ng̃ canyáng mg̃a balahibo at sa cadaliang matutong ulitin ang mg̃a salitáng sa canya'y itúrò.—Tinatawag na papagayo ang nagsasalitá ng̃ mg̃a bágay na hindî nauunawà—P.H.P.

[255] Ganito ang narinig cong salitaan ng̃ isang curang fraile at ng̃ isáng tagalog na mangmang baga, ma't mayaman.—Tagalog. Bakit po bá hindi isinasawicang tagalog ang pagmimisa at iba pang panalang̃in, gayóng talastas na ninyong hindi namin nalalaman ang wicang latin?—Cura. Sa pagcá't cung wicang tagalog ay kinakailang̃ang sabihing macaitlo upang maunawa ng̃ Dios ang ating hinihing̃i sa canyá, cung wicang castila'y macalawa, at cung wicang latin ay minsan lámang; itó ang dahil at sa Misterio at sa Trisagio'y na sa wicang latin ang mahalagáng pananalang̃in.

Ng̃ayón naliliwanagan na ng̃ ilaw ng̃ catotohanan ang pag-iisíp ng̃ halos ng̃ lahat ng̃ tagalog, ang gayong pananalità ng̃ curang walang mithî cung di mamahay tayo sa cabulagán ay magtátamo agad ng̃ matindíng pagpapawalang halagá. Cung ganap na catotohanán ang Dios puspós ng̃ carunung̃an waláng hanggán—sa pagca't cung di gayo'y hindi siyá Dios dapat náting sampalatayanang túnay na talós niyá ang lahát ng̃ wicà at sa anó mang wica sabihin ang pagtáwag sa canya'y caracaraca'y nauunawà niyá; hindi lámang itô; di pa natin binúbuca ang ating bibíg ay talastás na niyá ang íbig nating hing̃ín. Ang masamâ ang casamasamaan, sa pagca't isáng pagaacsayá ng̃ panahón ay ang magsasalitâ ng̃ di alám cung anó ang sinasabi, tulad sa ibong papagayo ó loro.—P. H. P.

[256] Tinatawag ng̃ mg̃a castilang "otoño" ang panahóng sumusunod sa "verano" ó tag-araw at tinatawag nilang "primavera" ang panahóng sumusunod sa "invierno" ó tagguináw.

[257] Maningning batóng azúl ang culay.

[258] Hindî dapat calimutan ng̃ bumabasang ang sermóng ito'y sa wicang castilà na aking isinatagalog, bagay na ipinaalaala co, upang maisaysay kung bakit hindî utál ang pananagalog, at gayón din ang cadahilanan cung bakit natacot ang isáng taong iyón. Sa sermóng wicang castilà ni Párì Dámaso'y ganitó ang canyáng sabi: ..."sí, hermanos mios, patente, patente á todos, patente".—Maraming cahulagan ang sabing patente. Ang ilan sa mg̃a cahulugang iya'y ito: nahahayag, na kikita, waláng takip. Tinatawag namang patente ng̃ panahón ng̃ Gobierno ng̃ mg̃a castilà, ang catibayang ibinibigay ng̃ Administracion ng̃ Hacienda publica sa mg̃a taong gumaganap ng̃ pagbabayad ng̃ buwis sa Gobierno dahil sa canyáng calacal. Pinarurusahan ng̃ mabigát na multa ang nang̃ang̃alacal na waláng patente, sa macatwid ay hindî nagbabayad ng̃ buwis sa calacal na canyáng hanap-buhay, caya totoong nagulat ang taong dito'y sinasaysay, sa pagca't ang boong acala niya'y ang sinasabing patente ay ang nauucol niyáng pagbayaran.—P. H. P.

[259] May nangyari sa Calamba na gayon ding bagay.

[260] Sa "original" na wicang castila'y sinasabing "casáronse" (napacasal silá) ó "cazáronse" (naghulihan sa pamamag-itan ng̃ pang̃ang̃aso), laro ng̃ salitang hindi magawa sa wica natin.

[261] ¡Vae Victis! wicang lating ang cahulugáng sa wicang tagalog ay ¡Sa aba ng̃ mg̃a nagágahis! Mg̃a salita ni Breno sa mg̃a romano, na sa tuwi na'y inuulit hanggáng sa mg̃a panahóng itó, bagá man ng̃ayo'y naghahari ang cagandahang asal. Ng̃ayó'y gaya rin ng̃ una, na ang sa lalong malalacás ang siyá lamang mg̃a catuwirang nagwáwagui.—P.H.P.

[262] ¿Anó ang aking nakikita? ¿bakit?

[263] ¿Anó ang itinatanong ninyó? ¿Waláng ano mang linalaman ng̃ pag ìisip na hindi muna nagdaan sa pakiramdam. Hindi ninanais ang hindi nakikilala.

[264] ¿Sinong mg̃a tao ang ating capanayam?

[265] Caibigan, aking caibigan si Platon, ng̃uni't lalong caibigan co ang catotohanan.

[266] Masama ang nangyayari at nang̃ang̃anib acóng baca magcaroon ng̃ cakilakilabot na wacás.

[267] Sa pamamag-itan ng̃ hampás, ang pakikipagmatuwiran sa tumátangguì ng̃ pagkilala ng̃ mg̃a catuwiran.

[268] ¡Sa aba nilá! cung saan may úsoc ay may apóy. Bawa't isá'y humahanap ng̃ cawáng̃is; caya ng̃a, cung bibitayin si Ibarra, siyá namá'y bibitayin din ...

[269] Hindi co kinatatacutan ang pagcamatáy sa catre; ng̃uni't kinatatacutan co ang pagcamatáy sa bundóc-bunducan sa Bagumbayan.

[270] Ang nacasulat ay naguiguing sacsi. Ang hindi mapagaling ng̃ mg̃a gamót ay napagagaling ng̃ bácal; ang hindi mapagaling ng̃ bácal ay napagagaling ng̃ apóy.

[271] Ang nangyari ay nangyari na. Pasalamat tayo sa Dios at wala ca ng̃ayón sa capuluang Marianas upáng magtaním ng̃ camote.

[272] ¡Huwag po sana cayóng halíng; iyá'y ang Virgen sa Antipolo! Iyáng ang nacapangyayari sa lahát; huwag po sana cayóng halíng!

[273] ¡Cung iya'y hindi lalaki at hindi siyá mamatáy, iya'y babaeng totoong mainam na mainam!

[274] ¡Wala! gaya ng̃ sabi namin: ang sumucob sa magaling na lilim ay mabuting pamalo ang sa canyá'y inilálapit.

[275] ¡Siyá ng̃a! Sa canya'y totoong nararapat; sinabi co na sa una cong pagcakita pa sa canyá: ito'y isang filibustero. ¿Ano ang sinabi sa iyo, pinsan, ng̃ general? ¿Ano naman ang sinabi mo sa canyá anó ang balitang sinabi mo sa canya tungkól cay Ibarra?

[276] Maniwala po cayó na pagca siya'y hinatulan ng̃ parusang patayín, na gaya ng̃ maáasahan, ay dahil sa aking pinsan.

[277] ¡Ay, pagcabutibuti mong pumaraan sa matalinong pakikipagsalitaan! Nalalaman naming icaw ang tanung̃an ng̃ capitan general, na hindi mapanatag cung hindi ca makita!... ¡Ah, Clarita!; pagcalakilaking tuwa ang makita co icáw!

[278] Naparito cami't ng̃ upáng cayó'y aming dalawin; ¡cayó'y nacaligtas, salamat sa inyóng mg̃a caibigan!

[279] Siya ng̃a, Clarita, ng̃uni't nacaraan na ang panahón ng̃ mg̃a himala; sinasabi naming mg̃a castila: Magculang tiwala ca sa Virgen at cumarimot ca.

[280] Naparito ng̃a po cami't ang sadya pa naman namin ay pakiusapan cayó tungcól sa Virgen.

[281] Magsasalitaan tayo tungcól sa pamumuhay.

[282] 2 ng̃ Enero ng̃ 1883. (Paunawa ni Dr. José Rizal.)

NOLI ME TANGERE

HUAG ACONG SALANG̃IN NINO MAN

NOLI ME TANGERE

TALAAN NG NILALAMAN

MGA LARAWAN

SA AKING TINUBUANG LUPA[1]

NOLI ME TANGERE

I.

ISANG PAGCACAPISAN.

II.

CRISOSTOMO IBARRA

III.

ANG HAPUNAN

IV.

HEREJE AT FILIBUSTERO

V.

ISANG BITUIN SA GABING MADILIM

VI.

CAPITANG TIAGO

VII.

MAIROG NA SALITAAN SA ISANG "AZOTEA"

VIII.

MANGA ALAALA

IX.

MANGA CAUGALIAN NG BAYANG ITO

X.

ANG BAYAN

XI.

ANG MANG̃A MACAPANGYARIHAN

XII.

ANG LAHAT NANG MANGA SANTO[210]

XIII.

MGA PAUNANG TANDA NANG UNOS

XIV.

ANG ULOL NA SI TASIO Ó ANG FILOSOFO

XV.

ANG MGA SACRISTAN

XVI.

SI SISA

XVII.

BASILIO

XVIII.

MGA CALOLOWANG NAGHIHIRAP

XIX.

MGA KINASAPITAN NG ISANG MAESTRO SA ESCUELA

XX.

ANG PULONG SA TRIBUNAL

XXI.

CASAYSAYAN NANG BUHAY NANG ISANG INA

XXII.

MANGA ILAW AT MGA DILIM

XXIII.

ANG PANGIGISDA

XXIV.

SA GUBAT

XXV.

SA BAHAY NG FILOSOFO

XXVI.

ANG "VISPERA" NG "FIESTA."

XXVII.

SA PAGTATAKIPSILIM.

XXVIII.

MANG̃A SULAT

XXIX.

ANG UMAGA.

XXX.

SA SIMBAHAN.

XXXI.

ANG SERMON.

XXXII.

ANG "CABRIA".

XXXIII.

LAYANG-CAISIPAN.

XXXIV.

ANG PAGCAIN.

XXXV.

MGA SALISALITAAN.

XXXVI.

ANG UNANG DILIM

XXXVII.

ANG LAHAT NANG MANGA SANTO [210]