Title: Noli Me Tangere
Author: José Rizal
Translator: Pascual Hicaro Poblete
Release date: December 30, 2006 [eBook #20228]
Language: Tagalog
Credits: Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza, and the Online
Distributed Proofreading Team (http://www.pgdp.net). Thanks
to the following for their help in making this project
possible: Elmer Nocheseda, Jerome Espinosa Baladad, Matet
Villanueva, Ateneo Rizal Library-Filipiniana Section, and
the Filipinas Heritage Library. The ebook is being released
in commemoration of Dr. José Rizal's 110th Death Anniversary
on December 30, 2006. Handog ng Proyektong Gutenberg ng
Pilipinas para sa pagpapahalaga ng panitikang
Pilipino.(http://www.gutenberg.ph)
Dr. J. RIZAL
NOLI ME TANGERE
Novelang wicang Castila na tinagalog
NI
PASCUAL H. POBLETE
Kilalang manunulat at Tagapatnubay ng̃ mg̃a unang Pamahayagang Tagalog.
¿Anó? Di bagá cayâ macalálabas sa
inyong mang̃a dulaan ang isang
César? Tangà na bagá lamang macalálabas
doon ang isang Aquiles,
ang isang Orestes, ó Andrómaca?
¡Aba! Cung ganyan namang ualâ
na tayong namamasdan cung di
ang mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayan,
mg̃a pari, mg̃a alférez at mg̃a
secretario, ang mg̃a húsar, comandante
at mg̃a alguacil.
Datapowa't sabihin mo, ¿anó ang
dakilang bagay na magagawâ nang
mg̃a alibughang ito? ¿Pang-gagaling̃an
bagá ang ganitóng mg̃a técas
ng̃ mg̃a di caraniwang gawá?
|
»Was? Es dürfte kein Cäsar auf euren
Bühnen sich zeigen?—Kein Achill,
kein Orest, keine Andromacha mehr?«
 Nichts! Man sieht bei uns nur Pfarrer,
Commerzienräthe,—Fähndriche,
Secretärs oder Husarenmajors.
 »Aber, ich bitte dich, Freund, was kann
denn dieser Misere—Großes begegnen,
was kann Großes denn durch sie geschehn?«
|
Schiller. Ang anino ni Shakespeare.
MAYNILA
Limbagan ni M. Fernandez
PAZ, 447, Sta. Cruz.
Ang sabing Noli me Tangere ay wikang latin. Mg̃a wika sa Evangelio ni San Lúcas. Ang cahulugán sa wikang tagalog ay Huwag acong salang̃in nino man. Tinatawag din namáng Noli me Tangere ang masamang bukol na nacamamatay na Cancer cung pamagatán ng̃ mg̃a pantás na mangagamot.
Sa hang̃ad na ang mg̃a librong NOLI ME TANGERE at FILIBUSTERISMO, na kinatha ng̃ Dr. Jose Rizal ay maunáwa at málasapang magaling ng̃ catagalugan, ang mg̃a doo'y sinasabing nagpapakilala ng̃ tunay nating calayaan at ng̃ dapat nating gawiin, at nacapagpapaálab, namán ng̃ ning̃as ng̃ ating puso sa pag-ibig sa kinamulatang lupa, minatapat cong ipalimbag ang isinawikang tagalog na mg̃a librong yaon, sa dahilang sa bilang na sampòng millong (sampong libong libo) filipino, humiguit cumulang, ay walang dalawampong libo ang tunay na nacatatalos ng̃ wicang castila na guinamit sa mg̃a kinathang yaón.
Cung pakinabang̃an ng̃ aking mg̃a calahi itong wagás cong adhica, walang cahulilip na towa ang aking tatamuhin, sa pagca't cahit babahagya'y nacapaglicod acó sa Inang-Bayan.
Maynila, unang araw ng̃ Junio ng̃ taong isang libo siyam na raan at siyam.
Saturnina Rizal ni Hidalgo,
ó
NENENG RIZAL.
Catha sa wicang castila ni
Dr. José Rizal
at isinatagalog ni
Pascual H. Poblete
Nátatalà sa "historia"[2] ng̃ mg̃a pagdaralità ng̃ sangcataohan ang isáng "cáncer"[3] na lubháng nápacasamâ, na bahagyâ na lámang másalang ay humáhapdi't napupucaw na roon ang lubháng makikirót na sakÃt. Gayón din naman, cailán mang inibig cong icáw ay tawáguin sa guitnâ ng̃ mg̃a bágong "civilización"[4], sa hang̃ad co cung minsang caulayawin co ang sa iyo'y pag-aalaala, at cung minsan nama'y ng̃ isumag co icáw sa mg̃a ibáng lupaÃn, sa towî na'y napakikita sa akin ang iyong larawang Ãrog na may tagláy ng̃ gayón ding cáncer sa pamamayan.
Palibhasa'y nais co ang iyong cagaling̃ang siyáng cagaling̃an co rin namán, at sa aking paghanap ng̃ lalong mabuting paraang sa iyo'y paggamót, gágawin co sa iyo ang guinágawà ng̃ mg̃a tao sa úna sa canilang mg̃a may sakÃt: caniláng itinátanghal ang mg̃a may sakÃt na iyan sa mg̃a baitang ng̃ sambahan, at ng̃ bawa't manggaling sa pagtawag sa Dios ay sa canilá'y ihatol ang isáng cagamutan.
At sa ganitóng adhica'y pagsisicapan cong sipîing waláng anó mang pacundang̃an ang iyong tunay na calagayan, tatalicwasÃn co ang isáng bahagui ng̃ cumot na nacatátakip sa sakÃt, na anó pa't sa pagsúyò sa catotohanan ay iháhandog co ang lahát, sampô ng̃ pagmamahál sa sariling dang̃ál, sa pagcá't palibhasa'y anác mo'y tagláy co rin namán ang iyong mg̃a caculang̃án at mg̃a carupucán ng̃ púsò.
Ang Cumatha.
Europa, 1886.
ag-anyaya ng̃ pagpapacain nang isáng hapunan, ng̃ magtátapos ang Octubre, si Guinoong Santiago de los Santos, na lalong nakikilala ng̃ bayan sa pamagát na Capitang Tiago, anyayang bagá man niyón lamang hapong iyón canyang inihayág, laban sa dati niyang caugalìan, gayón ma'y siyang dahil na ng̃ lahát ng̃ mg̃a usap-usapan sa Binundóc, sa iba't ibang mg̃a nayon at hanggang sa loob ng̃ MaynÃlà . Ng̃ panahóng yao'y lumalagay si Capitang Tiagong isáng lalaking siyang lalong maguilas, at talastas ng̃ ang canyang bahay at ang canyang kinamulatang bayan ay hindî nagsásara ng̃ pintô canino man, liban na lamang sa mg̃a calacal ó sa anó mang isip na bago ó pang̃ahás.
Cawang̃is ng̃ kisláp ng̃ lintÃc ang cadalîan ng̃ pagcalaganap ng̃ balÃtà sa daigdigan ng̃ mg̃a dápò, mg̃a lang̃aw ó mg̃a "colado"[5], na kinapal ng̃ Dios sa canyang waláng hanggang cabaitan, at canyang pinararami ng̃ boong pag-irog sa MaynÃlà . Nang̃agsihanap ang ibá nang "betún" sa caniláng zapatos, mg̃a botón at corbata naman ang ibá, ng̃uni't siláng lahát ay nang̃ag iisip cung paano cayâ ang mabuting paraang bating lalong waláng cakimìang gagawin sa may bahay, upang papaniwalà in ang macacakitang sila'y malalaon ng̃ caibigan, ó cung magcatao'y huming̃à pang tawad na hindî nacadalóng maaga.
Guinawâ ang anyaya sa paghapong itó sa isáng bahay sa daang Anloague, at yamang hindî namin natatandâan ang canyang bilang (número), aming sásayPáhiná 6sayin ang canyang anyô upang makilala ng̃ayón, sacali't hindî pa iguiniguibá ng̃ mg̃a lindól. Hindî camà naniniwalang ipinaguibâ ang bahay na iyon ng̃ may-arì, sa pagca't sa ganitong gawa'y ang namamahala'y ang Dios ó ang Naturaleza[6], na tumanggap din sa ating Gobierno ng̃ pakikipagcayarì upang gawÃn ang maraming bagay.—Ang bahay na iyo'y may calakhan din, tulad sa maraming nakikita sa mg̃a lupaÃng itó; natatayô sa pampang ng̃ ilog na sang̃á ng̃ ilog Pasig, na cung tawaguin ng̃ iba'y "rÃa" (ilat) ng̃ Binundóc, at gumáganap, na gaya rin ng̃ lahát ng̃ ilog sa MaynÃlà , ng̃ maraming capacan-ang pagcapaliguan, agusán ng̃ dumÃ, labahan, pinang̃ing̃isdâan, daanan ng̃ bangcang nagdádala ng̃ sarisaring bagay, at cung magcabihirà pa'y cucunán ng̃ tubig na inumÃn, cung minamagalÃng ng̃ tagaiguib na insÃc[7]. Dapat halataÃng sa lubháng kinakailang̃ang gamit na itó ng̃ nayong ang dami ng̃ calacal at táong nagpaparoo't parito'y nacatutulig, sa layong halos may sanglibong metro'y bahagyâ na lamang nagcaroon ng̃ isang tuláy na cahoy, na sa anim na bowa'y sirâ ang cabiláng panig at ang cabilâ nama'y hindî maraanan sa nálalabi ng̃ taon, na ano pa't ang mg̃a cabayo, cung panahóng tag-init, canilang sinasamantala ang gayong hindî nagbabagong anyô, upang mulà roo'y lumucsó sa tubig, na ikinagugulat ng̃ nalilibang na táong may camatayang sa loob ng̃ coche ay nacacatulog ó nagdidilidili ng̃ mg̃a paglagô ng̃ panahón.
May cababâan ang bahay na sinasabi namin, at hindî totoong magaling ang pagcacà anyô; cung hindî napagmasdang mabuti ng̃ "arquitectong"[8] namatnugot sa paggawâ ó ang bagay na ito'y cagagawán ng̃ mg̃a lindól at mg̃a bagyó, sino ma'y walang macapagsasabi ng̃ tucoy. Isáng malapad na hagdanang ma'y cacapitáng culay verde, at nalalatagan ng̃ alfombra sa mumunting panig ang Páhiná 7siyang daanan mulâ sa silong ó macapasoc ng̃ pintuang nalalatagan ng̃ "azulejos"[9] hanggang sa cabahayán, na ang linalacara'y napapag-itanan ng̃ mg̃a maceta[10] at álagaan ng̃ mg̃a bulaclac na nacalagay sa "pedestal"[11] na lozang gawâ sa China, na may sarisaring culay at may mg̃a dibujong hindî mapaglirip.
Yamang walang bantay-pintô ó alilang huming̃î ó magtanong ng̃ "billete" ó sulat na anyaya, tayo'y pumanhic, ¡oh icaw na bumabasa sa akin, catoto ó caaway! sacali't naaakit icaw ng̃ tugtog ng̃ orquesta, ng̃ ilaw ó ng̃ macahulugáng "clin-clan" ng̃ mg̃a pingga't cubiertos[12] at ibig mong mapanood cung paano ang mg̃a piguÃng doon sa Perla ng̃ Casilang̃anan. Cung sa aking caibigán lamang at sa aking sariling caguinhawahan, hindî catá pápagalin sa pagsasaysay ng̃ calagayan ng̃ bahay; ng̃uni't lubháng mahalagá ito, palibhasa'y ang caraniwan sa mg̃a may camatayang gaya natin ay tulad sa pawican: hinahalagahan at hinihirang tayo alinsunod sa ating talucab ó tinatahanang bahay; dahil dito't sa iba pang mg̃a anyô ng̃ asal, cawang̃is ng̃a ng̃ mg̃a pawican ang mg̃a may camatayan sa Filipinas.—Cung pumanhic tayo'y agad nating marárating ang isáng malowang na tahanang cung tawaguin doo'y "caida"[13], ayawán cung bakit, na ng̃ gabing ito'y guinagamit na "comedor"[14] at tuloy salón ng̃ orquesta. Sa guitna'y may isáng mahabang mesa, na nahihiyasan ng̃ marami at mahahalagang pamuti, na tila mandin cumikindat sa "colado," taglay ang catamistamisang mg̃a pang̃acò, at nagbabalà sa matatacuting binibini, sa walang malay na dalaga, ng̃ dalawang nacaiinip na oras sa casamahán ng̃ mg̃a hindî cakilala, na ang pananalita't mg̃a pakikikiusap ay ang caraniwa'y totoong cacaiba. Namúmucod ng̃ di ano lamang sa mg̃a ganitong handang sa mundo'y nauucol, ang sumasapader na mg̃a cuadrong tungcol sa religión, gaya bagá ng̃ "Ang Purgatorio," "Ang Infierno," "Ang hulÃng Paghuhucom," "Ang pagcamatáy ng̃ banal," "Ang pagcamatáy ng̃ macasalanan," at sa duyo'y naliliguid nang Páhiná 8isáng maring̃al at magandañg "marco" na anyong "Renacimiento"[15] na gawâ ni Arévalo, ang isáng mabuting ayos at malapad na "lienzo" na doo'y napapanood ang dalawang matandang babae. Ganitó ang saysay ng̃ doo'y titic: "Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje, na sinasamba sa Antipolo, sa ilalim ng̃ anyong babaeng magpapalimos, dinadalaw sa canyang pagcacasakÃt ang banal at bantog na si Capitana Inés"[16]. Tunay mang ang pagcacapinta'y hindî nagpapakilala ng̃ "arte" at cabutihang lumikhâ, datapowa't nagsasaysay naman ng̃ caraniwang mamalas: ang babaeng may sakÃt ay tila na bangcay na nabûbuloc, dahil sa culay dilaw at azul ng̃ canyang mukhâ; ang mg̃a vaso't iba pang mg̃a casangcapan, iyang maraming mg̃a natitipong bagay bagay sa mahabang pagcacasakÃt ay doo'y lubhang mabuti ang pagcacasipì, na ano pa't napapanood patà ng̃ linálaman. Sa panonood ng̃ mg̃a calagayang iyong umaakit sa pagcacagana sa pagcain at nagúudyoc ng̃ ucol sa paglasáp ng̃ masasaráp na bagay bagay, marahil acalain ng̃ iláng may masamáng isipan ang may-arì ng̃ bahay, na napagkikilalang magalÃng ang calooban ng̃ halos lahát ng̃ mg̃a magsisiupô sa mesa, at ng̃ huwag namáng máhalatang totoo ang canyang panucalà , nagsabit sa quÃzame ng̃ maririkÃt na lámparang gawâ sa China, mg̃a jaulang waláng ibon, mg̃a bolang cristal na may azogueng may culay pulá, verde at azul, mg̃a halamang pangbÃting lantá na, mg̃a tuyóng isdáng botete na hinipa't ng̃ bumintóg, at iba pa, at ang lahát ng̃ ito'y nacúculong sa may dacong Ãlog ng̃ maiinam na mg̃a arcong cahoy, na ang anyo'y alang̃ang huguis europeo't alang̃ang huguis insÃc, at may nátatanaw namáng isáng "azoteang"[17] may mg̃a balag at mg̃a "glorietang"[18] bahagyâ na naliliwanagan ng̃ mg̃a maliliit na farol na papel na may sarisaring culay.
Nasasalas ang mang̃agsisicain, sa guitnâ ng̃ lubháng malalakÃng mg̃a salamÃn at na ng̃agnÃningning na mg̃a araña[19]: at doon sa ibabaw ng̃ isáng tarimang[20] pino[21] Páhiná 9ay may isáng mainam na "piano de cola"[22], na ang halaga'y camalácmalác, at lalò ng̃ mahalagá ng̃ gabÃng itó, sa pagca't sino ma'y walang tumútugtog. Doo'y may isáng larawang "al óleo"[23] ng̃ isáng lalaking makisig, nacafrac, unát, matuwÃd, timbáng na tulad sa bastóng may borlas na tagláy sa mg̃a matitigás na daliring puspós ng̃ mg̃a sinsÃng: wari'y sinasabi ng̃ larawan:
—¡Ehem! ¡masdán ninyó cung gaano carami ang suot co at aco'y hindî tumatawa!
Magagandá ang mg̃a casangcapan, baga man marahil ay hindî maguinhawahang gamitin at nacasasamâ pa sa catawan: hindî ng̃â ang icaiilag sa sakÃt ng̃ canyáng mg̃a inaanyayahan ang naiisip ng̃ may-arì, cung dî ang sariling pagmamarikÃt.—¡Tunay at cakilakilabot na bagay ang pag-iilaguÃn, datapowa't cayó namá'y umuúpô sa mg̃a sillóng gawáng Europa, at hindî palaguing macacátagpò cayó ng̃ ganyán!—itó marahil ang sinasabi niya sa canilá.
Halos punô ng̃ tao ang salas: hiwaláy ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae, tulad sa mg̃a sambahang católico at sa mg̃a sinagoga[24]. Ang mg̃a babae ay iláng mg̃a dalagang ang iba'y filipina at ang iba'y española: binúbucsan nila ang bibÃg upang piguilin ang isáng hicáb; ng̃uni't pagdaca'y tinátacpan nilá ng̃ caniláng mg̃a abanico; bahagyâ na nang̃agbubulung̃an ng̃ iláng mg̃a pananalitâ; anó mang pag-uusap na ipinagsúsumalang pasimulán, pagdaca'y naluluoy sa iláng putól-putól na sábi; catulad niyáng mg̃a ing̃ay na náriring̃ig cung gabà sa isáng bahay, mg̃a ing̃ay na gawâ ng̃ mg̃a dagâ at ng̃ mg̃a butikî. ¿Bacâ cayâ naman ang mg̃a larawan ng̃ mg̃a iba't ibang mg̃a "Nuestra Señora"[25] na nagsabit sa mg̃a pader ang siyang ninilit sa mg̃a dalagang iyong huwag umimÃc at magpacahinhÃng lubós, ó dito'y talagang natatang̃ì ang mg̃a babae?
Ang tang̃ing sumasalubong sa pagdatÃng ng̃ mg̃a guinoong babae ay isáng babaeng matandang pinsan ni capitán Tiago, mukhang mabait at hindî magaPáhiná 10ling magwicang castilà . Ang pinacaubod ng̃ canyáng pagpapakitang loob at pakikipagcapuwa tao'y walâ cung ang dî mag-alay sa mg̃a española ng̃ tabaco at hitsô, at magpahalÃc ng̃ canyang camáy sa mg̃a filipina, na ano pa't walang pinag-ibhán sa mg̃a fraile. Sa cawacasa'y nayamot ang abáng matandang babae, caya't sinamantala niya ang paglagapác ng̃ isang pinggang nabasag upang lumabás na dalidalì at nagbububulong:
—¡Jesus! ¡Hintay cayó, mg̃a indigno[26]!
At hindî na mulÃng sumipót.
Tungcol sa mg̃a lalaki'y nang̃agcacaing̃a'y ng̃ cauntî. Umaaticabong nang̃agsasalitaan ang iláng mg̃a cadete[27]; ng̃uni't mahihinà ang voces, sa isa sa mg̃a súloc at manacanacang tinitingnan nila at itinuturo ng̃ dalirî ang iláng mg̃a taong na sa salas, at silasila'y nang̃agtatawanang ga inililihim ng̃ hindi naman; ang bilang capalit nama'y ang dalawang extrangero[28] na capowâ nacaputî ng̃ pananamit, nang̃acatalicod camáy at dî umÃimic ay nang̃agpaparoo't paritong malalakà ang hacbang sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, tulad sa guinágawâ ng̃ mg̃a naglalacbay-dagat sa "cubierta"[29] ng̃ isáng sasacyán. Ang masaya't mahalagáng salità a'y na sa isang pulutóng na ang bumubuo'y dalawang fraile, dalawang paisano[30] at isáng militar na canilang naliliguid ang isáng maliit na mesang kinalalagyan ng̃ mg̃a botella ng̃ alac at mg̃a biscocho inglés[31].
Ang militar ay isang matandang teniente, matangcád, mabalasic ang pagmumukhâ, na ano pa't anaki'y isang Duque de Alba[32] na napag-iwan sa escalaPáhiná 11fón[33] ng̃ Guardia Civil[34]. Bahagyâ na siya nagsásalita, datapuwa't matigás at maiclî ang pananalitâ.—Ang isá sa mg̃a fraile'y isang dominicong bata pa, magandá, malinis at maningning, na tulad sa canyang salamÃn sa matang nacacabit sa tangcáy na guintô, maaga ang pagca ugaling matandâ: siya ang cura sa Binundóc at ng̃ mg̃a nacaraang tao'y naguing catedrático[35] sa San Juan de Letran[36]. Siya'y balitang "dialéctico"[37], caya ng̃a't ng̃ mg̃a panahong iyóng nang̃ang̃ahas pa ang mg̃a anac ni Guzmang[38] makipagsumag sa paligsahan ng̃ catalasan ng̃ Ãsip sa mg̃a "seglar"[39], hindî macuhang malitó siya ó mahuli cailan man ng̃ magalÃng na "argumentador"[40] na si B. de Luna[41]; itinutulad siya ng̃ mg̃a "distingo"[42] ni Fr. Sibyla sa máng̃ing̃isdang ibig humuli ng̃ igat sa pamamag-itan ng̃ sÃlò. Hindî nagsasálitâ ang dominico at tila mandin pinacatitimbang ang canyang mg̃a pananalità .
Baligtád ang isá namáng fraile, na franciscano, totoong masalitâ at lalò ng̃ maÃnam magcucumpás. Bagá man sumusung̃aw na ang mg̃a uban sa canyang balbás, wari'y nananatili ang lácas ng̃ canyang malusóg na pang̃ang̃atawán. Ang mukhâ niyang magandá ang tabas, ang canyang mg̃a pagting̃ing nacalálaguim, Páhiná 12ang canyáng malalapad na mg̃a pang̃á at batìbot na pang̃ang̃atawan ay nagbibigay anyô sa canyáng isáng patricio romanong[43] nagbalát cayô, at cahi't hindî sinasadya'y inyóng mágugunitâ yaong tatlong monjeng[44] sinasabi ni Heine[45] sa canyáng "Dioses en el destierro"[46], na nagdaraang namamangcâ pagcahating gabi sa isang dagatan doon sa Tyrol,[47] cung "equinoccio"[48] ng̃ Septiembre, at sa tuwing dumaraa'y inilálagay ng̃ abang mámamangca ang isáng salapÃng pÃlac, malamÃg na cawang̃is ng̃ "hielo," na siyang sa canya'y pumupuspos ng̃ panglulumó. Datapuwa't si Fray Dámaso'y hindî mahiwagang gaya nilá; siya'y masayá, at cung pabug-al bug-al ang canyáng voces sa pananalità , tulad sa isang taong cailan ma'y hindi naaalang-alang, palibhasa'y ipinalálagay na banal at walâ ng̃ gágaling pa sa canyáng sinasabi, kinacatcat ang sacláp ng̃ gayóng ugalî ng̃ canyáng táwang masayá at bucás, at hangang sa napipilitan cang sa canya'y ipatawad ang pagpapakita ng̃ mg̃a paang waláng calcetÃn at mg̃a bintÃng mabalahÃbo, na icakikita ng̃ maraming pagcabuhay ng̃ isáng Mendicta sa mg̃a feria sa Kiapò.
Ang isa sa mg̃a paisano'y isang taong malingguit, maitÃm ang balbás at waláng Ãkinatatáng̃ì cung dî ang ilóng, na sa calakhá'y masasabing hindî canyá; ang isá, nama'y isang binatang culay guintô ang buhóc, na tila bagong datÃng dito sa Filipinas: itó ang masilacbóng pinakikipagmatuwiranan ng̃ franciscano.
—Makikita rin ninyó—ang sabi ng̃ franciscano—pagca pô cayó'y nátirang iláng bowan dito, cayó'y maniniwálà sa aking sinasabi: ¡ibá ang mamahala ng̃ bayan ng̃ Madrid at ibá, ang mátira sa Filipinas!
—Ng̃uni't....
—Acó, sa halimbáwà —ang patuloy na pananalitâ ni Fr. Dámaso, na lalong itinaas ang voces at ng̃ dî na macaimÃc ang canyang causap—aco'y mayroon na riPáhiná 13tong dalawampo at tatlong taóng saguing at "morisqueta"[49], macapagsasabi aco ng̃ mapapaniwalâan tungcól sa bagay na iyan. Howág cayóng tumutol sa akin ng̃ alinsunod sa mg̃a carunung̃an at sa mabubuting pananalitâ, nakikilala co ang "indio"[50]. Acalain ninyong mulá ng̃ aco'y dumatÃng sa lupaÃng ito'y aco'y iniucol na sa isang bayang maliit ng̃a, ng̃uni't totoong dúmog sa pagsasaca. Hindî co pa nauunawang magalÃng ang wicang tagalog, gayon ma'y kinúcumpisal co na ang mg̃a babae[51] at nagcacawatasan camÃ, at lubháng pinacaÃbig nila aco, na ano pa't ng̃ macaraan ang tatlóng taón, ng̃ aco'y ilipat sa ibáng báyang lalong malakÃ, na waláng namamahálà dahil sa pagcamatáy ng̃ curang "indio" roon, nang̃agsipanang̃is ang lahat ng̃ babae, pinuspos acó ng̃ mg̃a handóg, inihatid nila acong may casamang música....
—Datapowa't iya'y nagpapakilala lamang....
—¡Hintáy cayó! ¡hintay cayó! ¡howag naman sana cayóng napacaning̃as! Ang humalili sa akin ay hindà totoong nagtagal na gaya co, at ng̃ siya'y umalÃs ay lalò ng̃ marami ang naghatÃd, lalo ng̃ marami ang umiyác at lalo ng̃ mainam ang música, gayóng siya'y lalò ng̃ mainam mamálò at pinataas pa ang mg̃a "derechos ng̃ parroquia"[52], hangang sa halos nag-ibayo ang lakÃ.
—Ng̃uni't itutulot ninyó sa aking....
—Hindî lamang iyan, nátira aco sa bayang San Diegong dalawampong taón, may iláng bowán lamang ng̃ayong aking.... iniwan (dito'y nagpakitang tila masaPáhiná 14mâ ang loob). Hindî maicacait sa akin nino mang dalawampong tao'y mahiguÃt cay sa catatagán upang makilala ang isang bayan. May anim na libo ang dami ng̃ taong namamayan sa San Diego, at bawa't tagaroo'y nakikilala co, na parang siya'y aking ipinang̃anac at pinasuso: nalalaman co cung alÃn ang mg̃a lisyang caasalan nito, cung anó ang pinang̃ang̃ailang̃an niyon, cung sino ang nang̃ing̃ibig sa bawa't dalaga, cung ano anong mg̃a pagcadupilas ang nangyari sa babaeng itó, cung sino ang tunay na amá ng̃ batang inianac, at iba pa; palibhasa'y kinucumpisal co ang calahatlahatang taong-bayan; nang̃ag-iing̃at ng̃ mainam sila sa canicaniláng catungculan. Magsabi cung nagsisinung̃aling aco si Santiagong siyang may arì nitong bahay; doo'y marami siyang mg̃a lupà at doon camà naguÃng magcaibigan. Ng̃ayo'y makikita ninyó cung anó ang "indio"; ng̃ aco'y umalÃs, bahagya na acó inihatid ng̃ ilang mg̃a matatandáng babae at iláng "hermano" tercero[53], ¡gayóng nátira aco roong dalawampong taón!
Ng̃uni't hindî co mapagcúrò cung anó ang cabagayán ng̃ inyong mg̃a sinabi sa pagcacaális ng̃ "estanco ng̃ tabaco"[54]—ang sagot ng̃ may mapuláng buhóc na causap, na canyang sinamantala ang sandaling pagcatiguil dahil sa pag-inom ng̃ franciscano ng̃ isang copita ng̃ Jerez[55].
Sa pangguiguilalas ng̃ dî anó lamang ni Fr. Dámaso ay cauntî nang mabitiwan nito ang copa. SandalÃng tinitigan ang binata at:
—¿Paano? ¿paano?—ang sinabi pagcatapos ng̃ boong pagtatacá.—Datapowa't ¿mangyayari bagang hindî ninyo mapagwarì iyang casÃng liwanag ng̃ Ãlaw? ¿Hindî ba ninyó nakikita, anác ng̃ Dios, na ang lahat ng̃ ito'y nagpapatibay na totoo, na Páhiná 15pawang cahaling̃án ang mg̃a pagbabagong utos na guinágawà ng̃ mg̃a minìstro?
Ng̃ayo'y ang may puláng buhóc naman ang natigagal, lalong ikinunot ng̃ teniente ang canyang mg̃a kilay, iguinagalaw ang ulo ng̃ taong bulilit na parang ipinahahalatâ niyang binÃbigyan niyang catuwiran ó hindi si Fray Dámaso. Nagcasiya na lamang ang dominico sa pagtalicód sa canilang lahat halos.
—¿Inaacalà bagá ninyó ...?—ang sa cawacasa'y nagawang tanóng ng̃ boong catimpian ng̃ binátà , na tinÃtitigan ng̃ boong pagtatacá ang fraile.
—¿Na cung inaacalà co? ¡Sinasampalatayanan cong gaya ng̃ pagsampalataya sa Evangelio[56]! ¡Napaca "indolente"[57] ang "indio"!
—¡Ah! ipatawad po ninyong salabatin co ang inyong pananalitâ—anang binatà , na idinahan ang voces at inilapÃt ng̃ cauntî ang canyang upuan; sinabi po ninyo ang isang salitâ na totoong nacaakit sa aking magdilidili. ¡Tunay ng̃a cayang catutubò ng̃ mg̃a dalisay na tagarito ang pagca "indolente," ó nangyayari ang sinasabi ng̃ isang maglalacbáy na taga ibang lupain, na tinátacpan natin ng̃ pagca indolenteng ito ang ating sariling pagca indolente, ang pagcáhuli natin sa pagsulong sa mg̃a carunung̃an at ang ating paraan ng̃ pamamahala sa lupaÃng nasasacupan? Ang sinabi niya'y ucol sa mg̃a ibang lupaÃng sacóp, na ang mg̃a nananahan doo'y pawang sa lahì ring iyan!...
—¡Ohó! ¡Mg̃a cainguitan! ¡Itanong pô ninyo cay guinoong Laruja na nacakikÃlala rin sa lupaÃng itó; itanong ninyo sa canya cung may mg̃a catulad ang camangmang̃an at ang pagca "indolente" ng̃ indio!
—Tunay ng̃a—ang sagót namán ng̃ bulilÃt na lalaking siyang binangguit—¡hindî po cayó macacakita sa alin mang panig ng̃ daigdÃg ng̃ hÃhiguit pa sa pagca indolente ng̃ indio, sa alin mang panig ng̃ daigdÃg!
—¡Ni iba pang lalong napacasama ng̃ asal na pinagcaratihan, ni iba pang lalong hindî marunong cumilala ng̃ utang na loob!
—¡At ng̃ ibang lalong masamâ ang túrò!
Nagpasimulâ ang binatang mapulá ang buhóc ng̃ pagpapaling̃apling̃ap sa magcabicabilà ng̃ boong pag-aalap-ap.
—Mg̃a guinoo—ang sinabing marahan—tila mandin tayo'y na sa bahay ng̃ Páhiná 16isang "indio". Ang mg̃a guinoong dalagang iyan....
—¡Bah! huwag cayóng napaca magugunigunihin! Hindî ipinalalagay ni Santiagong siya'y "indio," bucód sa roo'y hindî siya naháharap, at.... ¡cahi't náhaharap man siya! Iya'y mg̃a cahaling̃án ng̃ mg̃a bágong dating. Hayaan ninyong macaraan ang ilang bowan; magbabago cayóng isipán pagca cayo'y nacapagmalimÃt sa maraming mg̃a fiesta at "bailujan"[58], nacatulog sa mg̃a catre at nacacain ng̃ maraming "tinola".
—Tinatawag po ba ninyong tinola ang bung̃ang cahoy na cahawig ng̃ "loto"[59] na ... ganyan ... nacapagmamalimutin sa mg̃a tao?
—¡Ano bang loto ni loteria!—ang sagot ni párì Dámasong nagtátawa;—nagsasalitâ cayó ng̃ mg̃a cahaling̃án. Ang tinola ay ang pinaghalong inahÃng manoc at sacá úpo. ¿Buhat pa cailán dumating cayó?
—Apat na araw—ang sagot ng̃ binatang ga namumuhî na.
—¿Naparito ba cayong may catungculan?
—Hindi pô; naparito acó sa aking sariling gugol upang mapagkilala co ang lupaÃng itó.
—¡Aba, napacatang̃ì namang ibon!—ang saysay ni Fr. Dámaso, na siya'y minamasdan ng̃ boong pagtatacá—¡Pumarito sa sariling gugol at sa mg̃a cahaling̃án lamang! ¡Cacaibá namáng totoo! ¡Ganyang caraming mg̃a libro ... sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang dáling noo[60].... Sa ganya'y maraming sumulat ng̃ mg̃a dakÃlang libro! ¡Sucat na ang magcaroon ng̃ dalawang daling noo....
—Sinasabi ng̃ "cagalanggalang po ninyo"[61] ("Vuestra reverencia"), párì Dámaso—ang biglang isinalabat ng̃ dominico na pinutol ang salitaan—na cayo'y nanaháng dalawampong taón sa bayang San Diego at cayo umalis doon.... ¿hindî pô ba kinalúlugdan ng̃ inyong cagalang̃an ang bayang iyon?
Biglang nawalâ ang catowaan ni Fr. Dámaso at tumiguil ng̃ pagtatawá sa tanóng na itong ang anyo'y totoong parang walang anó man at hindî sinásadyâ.
Páhiná 17Nagpatuloy ng̃ pananalitâ ang dominico ng̃ anaki'y lalong nagwáwalang bahálà :
—Marahil ng̃a'y nacapagpipighati ang iwan ang isáng bayang kinátahanang dalawampong taón at napagkikilalang tulad sa hábitong suot. Sa ganáng akin lamang naman, dinaramdam cong iwan ang CamilÃng, gayóng iilang buwan acóng nátira roon ... ng̃uni't yaó'y guinawâ ng̃ mg̃a púnò sa icagagaling ng̃ Capisanan ... at sa icágagaling co namán.
Noon lamang ng̃ gabÃng iyón, tila totoong natilihan si Fr. Dámaso. Di caguinsaguinsa'y pinacabigyanbigyan ng̃ suntóc ang palung̃án ng̃ camáy ng̃ canyáng sillón, huming̃a ng̃ malacás at nagsalitâ:
—¡O may Religión ó wala! sa macatuid baga'y ¡ó ang mg̃a cura'y may calayâan ó walâ! ¡Napapahamac ang lupang itó, na sa capahamacán!
At sácâ mulÃng sumuntóc.
—¡Hindi!—ang sagót na paang̃il at galit, at saca biglang nagpatinghigâ ng̃ boong lacás sa hiligán ng̃ sillón.
Sa pagcámanghâ ng̃ nang̃asasalas ay nang̃agting̃inan sa pulutóng na iyón: itinungháy ng̃ dominico ang canyáng ulo upang tingnán niya si pári Dámaso sa ilalim ng̃ canyáng salamÃn sa mata. Tumiguil na sandali ang dalawáng extranjerong nang̃agpapasial, nang̃agting̃inan, ipinakitang saglÃt ang caniláng mg̃a pang̃il; at pagdaca'y ipinagpatuloy uli ang caniláng pagpaparoo't parito.
—¡Masamâ ang loob dahiláng hindî ninyó binigyán ng̃ Reverencia (Cagalang-galang)!—ang ibinulóng sa taing̃a ng̃ binatang mapulá ang buhóc ni guinoong Laruja.
—¿Anó pô bâ, ang ibig sabihin ng̃ "cagalanggalang" ninyó (Vuestra Reverencia)? ¿anó ang sa inyo'y nangyayari?—ang mg̃a tanóng ng̃ dominico at ng̃ teniente, na iba't ibá ang taas ng̃ voces.
—¡Cayâ dumaráting dito ang lubháng maraming mg̃a sacunâ! ¡TinatangkÃlik ng̃ mg̃a pinúnò ang mg̃a "hereje"[62] laban sa mg̃a "ministro" ng̃ Dios[63]! ang ipinagpatuloy ng̃ franciscano na ipinagtutumâas ang canyáng malulusog ó na mg̃a panuntóc.
—¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?—ang mulÃng itinanóng ng̃ abot ng̃ kilay na teniente na anyóng titindig.
—¿Na cung anó ang Ãbig cong sabÃhin?—ang inulit ni Fr. Dámaso, na laPáhiná 18long inilacás ang voces at humaráp sa teniente.—¡Sinasabi co ang ibig cong sabihin! Acó, ang ibig cong sabihi'y pagca itinatapon ng̃ cura sa canyáng libing̃an ang bangcáy ng̃ isáng "hereje," sino man, cahi ma't ang hárì ay waláng catuwirang makialám, at lalò ng̃ waláng catuwirang macapagparusa. ¡At ng̃ayo'y ang isáng "generalito"[64], ang isáng generalito Calamidad[65] ...!
—¡Párì, ang canyáng Carilagán[66] (ang marilág bagáng Gobernador General) ay Vice-Real Patrono[67],—ang sigaw ng̃ teniente na nagtindÃg.
—¡Anó bang Carilagán ó Vice-Real Patrono[68] man!—ang sagót ng̃ franciscanong nagtindÃg din.—Cung nangyari itó sa ibáng panaho'y kinaladcád sana siyá ng̃ pababâ sa hagdanan, tulad ng̃ minsa'y guinawâ ng̃ mg̃a Capisanan ng̃ mg̃a fraile sa pusóng na Gobernador Bustamante[69]. ¡Ang mg̃a panahóng iyón ang tunay na panahón ng̃ pananampalataya!
Páhiná 19—Ipinauunawà co sa inyó na di co maitutulot ... Ang "Canyang Carilagán," (ó ang marilág na Gobernador General) ang pinacacatawán ng̃ Canyáng Macapangyarihan, ang Hárì[70].
—¡Anó bang hárì ó cung Roque[71] man! Sa ganáng amin ay waláng ibáng hárì cung dî ang tunay[72]....
Páhiná 20—¡Tiguil!—ang sigáw ng̃ tenienteng nagbabalà at wari'y mandin ay nag-uutos sa canyáng mg̃a sundalo;—¡ó inyóng pagsisisihan ang lahát ninyóng sinabi ó búcas din ay magbÃbigay sabi acó sa Canyang Carilagán!...
—¡Lacad na cayó ng̃ayón din, lacad na cayó!—ang sagót ng̃ boong paglibác ni Fr. Dámaso, na lumapÃt sa tenienteng nacasuntóc ang camáy.—¿Acalà ba ninyo't may suot acóng hábito'y walâ acóng ...? ¡Lacad na cayo't ipahihÃram co pa sa inyó ang aking coche!
Naoowî ang salitaan sa catawatawang anyô. Ang cagaling̃ang palad ay nakialam ang dominico.—¡Mg̃a guinoo!—ang sabi niyáng taglay ang anyóng may capangyarihan at iyáng voces na nagdaraan sa ilóng na totoong nababagay sa mg̃a fraile;—huwag sana ninyóng papagligáwligawÃn ang mg̃a bagay, at howag namán cayóng humánap ng̃ mg̃a paglapastang̃an sa waláng makikita cayó. Dapat nating ibucód sa mg̃a pananalitâ ni Fr. Dámaso ang mg̃a pananalitâ ng̃ tao sa mg̃a pananalitâ ng̃ sacerdote. Ang mg̃a pananalitâ ng̃ sacerdote, sa canyáng pagcasacerdote, "per se"[73], ay hindî macasasakÃt ng̃ loob canino man, sa pagca't mulâ sa lubós ng̃ catotohanan. Sa mg̃a pananalitâ ng̃ tao, ay dapat gawÃn ang isá pa manding pagbabahagui: ang mg̃a sinasabing "ab irato"[74], ang mg̃a sinabing "exore"[75], datapuwa't hindî "in corde"[76], at ang sinasabing "in corde". Ang mg̃a sinasabing "in corde" lamang ang macasasakÃt ng̃ loob: sacali't Páhiná 21dating tinatagláy ng̃ "in meate"[77] sa isáng cadahilanan, ó cung nasabi lamang "per accidens"[78], sa pagcacáinitan ng̃ salità an, cung mayroong....
—¡Ng̃uni't aco'y "por accidens" at "por mi"[79] ay nalalaman co ang mg̃a cadahilanan, pári Sibyla!—ang isinalabat ng̃ militar, na nakikita niyáng siya'y nabibilot ng̃ gayóng caraming mg̃a pag tatang̃itang̃i, at nang̃ang̃anib siyáng cung mapapatuloy ay siyá pa ang lalábas na may casalanan.—Nalalaman co ang mg̃a cadahilanan at papagtatang̃iin ng̃ "cagalang̃an pô ninyo" (papagtatang̃itang̃iin pô ninyo). Sa panahóng wala si pári Dámaso sa San Diego ay inilibÃng ng̃ coadjutor[80] ang bangcáy ng̃ isáng táong totoong carapatdapat ...; opò, totoong carapatdapat; siya'y macáilan cong nácapanayam, at tumúloy acó sa canyáng bahay. Na siya'y hindi nang̃umpisál cailan man, at iyán bagá'y ¿anó? Acó ma'y hindi rin nang̃ung̃umpisál, ng̃uni't sabihing nagpacamatáy, iya'y isáng casinung̃aling̃an, isáng paratang. Isáng táong gaya niyáng may isáng anác na lalaking kinabubuhusan ng̃ boong pag-irog at mg̃a pag-asa, isáng táong may pananampalataya sa Dios, na nacacaalám ng̃ canyang mg̃a catungculang dapat ganapÃn sa pamamayan, isáng táong mapagmahál sa capurihán at hindi sumisinsay sa catuwiran, ang ganyáng tao'y hindî nagpápacamatay. Ito'y sinasabi co, at hindî co sinasabi ang mg̃a ibáng aking iniisip, at kilanlÃng utang na loob sa akin ng̃ "cagalang̃an" pô ninyó.
At tinalicdán ang franciscano at nagpatuloy ng̃ pananalitâ:
—Ng̃ magcágayo'y ng̃ magbalic ang curang itó sa bayan, pagcatapos na maalipustá ang coadjutor, ang guinawa'y ipinahucay ang bangcáy na iyón, ipinadala sa labás ng̃ libing̃an, upang ibaón hindi co maalaman cung saan. Sa caruwagan nang bayang San Diego'y hindi tumutol; tunay ng̃a't iilan lamang ang nacaalam, walang camag-anac ang nasirà , at na sa Europa ang canyang bugtóng Páhiná 22na anác; ng̃uni't nabalitaan ng̃ Gobernador General, at palibhasa'y táong may dalisay na púsò, ay hining̃i ang caparusahán ... at inilipat si pári Dámaso sa lalong magaling na bayan. Itó ng̃â lamang ang nangyari. Ng̃ayo'y gawÃn ng̃ "inyó pong cagalang̃án" ang pagtatang̃itang̃i.
At pagca sabi nitó'y lumayò sa pulutóng na iyón.
—Dináramdam cong hindî co sinásadya'y nábanguit co ang isáng bagay na totoong mapang̃anib ani párì Sibylang may pighatî.—Datapuwa't cung sa cawacasa'y nakinabang naman cayó sa pagpapalÃt-bayan....
—¡Anó bang pakikinabang̃in! ¿At ang nawáwalâ sa mg̃a paglipat ... at ang mg̃a papel ... at ang mg̃a ... at ang lahát ng̃ mg̃a náliligwÃn?—ang isinalabat na halos nauutál ni Fr. Dámaso na hindi macapagpiguil ng̃ galit.
Untiunting nanag-úli ang capisanang iyón sa dating catahimican.
Nang̃agsidatÃng ang ibá pang mg̃a tao, caacbáy ang isáng matandáng castilà ng piláy, matamÃs at mabaÃt ang pagmumukhâ, nacaacay sa bÃsig ng̃ isáng matandáng babaeng filipinang punô ng̃ culót ang buhóc, may mg̃a pintá ang mukhâ at nacasuot europea.
Sila'y sinalubong ng̃ bating catoto ng̃ naroroong pulutóng, at nang̃agsiupô sa tabà ng̃ ating mg̃a cakilala ang Doctor De Espadaña at ang guinoong asawa niyang "doctora" na si Doña Victorina. Doo'y napapanood ang iláng mg̃a "periodista"[81] at mg̃a "almacenero"[82] na nang̃agpaparoo't parito at waláng maalamang gawÃn.
—Ng̃uni't ¿masasabi pô ba ninyo sa akin, guinoong Laruja, cung anóng tao cayâ ang may arì ng̃ bahay?—ang tanóng ng̃ binatang mapulá ang buhóc.—Aco'y hindî pa naipapakilala sa canyá[83].
—Ang sabihana'y umalÃs daw, acó ma'y hindi co pa siyá nakikita.
—¡Dito'y hindî cailang̃anang mg̃a pagpapakilala!—ang isinabád ni Fr. Dámaso,—Si Santiago'y isáng táong mabaÃt.
—Isang táong hindi nacátuclas ng̃ pólvorâ—ang idinugtong ni Laruja.
—¡Cayó pô namán, guinoong Laruja!—ang sinabi sa malambing na pagsisi ni Doña Victorinang nag-aabanico.—¿Paano pô bang matutuclasan pa ng̃ abang Páhiná 23iyón ang pólvora, ay alinsunod sa sabi'y natuclasan na ito ng̃ mg̃a insÃc na malaong panahón na?
—¿Nang mg̃a insÃc? ¿Nasisirà bâ ang isip ninyo?—ang sabi ni Fr. Dámaso,—¡Tumahán ng̃â cayó! ¡Ang nacátuclas ng̃ paggawâ ng̃ pólvora'y isang franciscano, isá sa aming samahan, Fr. Hindî co maalaman Savalls, ng̃ siglong ... ¡icapitó!
—¡Isang franciscano! Marahil naguÃng misionero sa China, ang párì Savalls na iyan—ang itinutol ng̃ guinoong babae na hindî ipinatatalo ng̃ gayongayon lamang ang canyang mg̃a isipan.
—Marahil Schwartz[84] ang ibig pô ninyong sabihin, guinoong babae—ang itinugón namán ni Fr. Sibyla, na hindî man lamang siya tinÃtingnan.
—Hindî co maalaman; sinabi ni Fr. Dámasong Savalls: walâ acóng guinawâ cung dî inulit co lamang ang canyang sinalitâ.
—¡MagalÃng! Savalls ó Chevás, ¿eh anó ng̃ayon? ¡Hindî dahil sa isáng letra ay siya'y maguiguing insÃc!—ang mulÃng sinaysay na nayáyamot ang franciscano.
—At ng̃ icalabing-apat na siglo at hindî ng̃ icapitó—ang idinugtóng ng̃ dominico, na ang anyo'y parang sinásala ang camalìan at ng̃ pasakitan ang capalaluan niyong isáng fraile.
—¡Mabuti, datapuwa't hindî sa paglalabis cumulang ng̃ isáng siglo'y siya'y maguiguing dominico na!
—¡Abá, howag pô sanang magalit ang cagalang̃án pô ninyo!—ani párì Sibylang ng̃umÃng̃itî.—Lalong magalÃng cung siya ang nacátuclas ng̃ paggawâ ng̃ pólvora, sa pagca't sa gayo'y naibsan na niya sa pagcacapagod sa gayóng bagay ang canyang mg̃a capatÃd.
—¿At sinasabi pô ninyo, párì Sibyla, na nangyari ang bagay na iyón ng̃ icalabÃng apat na siglo?—ang tanóng na malakà ang nais na macatalós ni Doña Victorina—¿ng̃ hindî pa ó ng̃ macapagcatawáng tao na si Cristo?
Pinalad ang tinátanong na pumasoc sa salas ang dalawang guinoo.
Hindî magagandá at mabubuting bÃhis na mg̃a dalaga upang pansinÃn ng̃ lahat, sampô ni Fr. Sibyla; hindî ang cárilagdilagang Capitan General na casama ang canyang mg̃a ayudante upang maalÃs sa pagcatigagal ang teniente at sumalubong ng̃ ilang hacbáng, at si Fr. Dámaso'y maguÃng tila nawal-an ng̃ dÃwà : sila'y walâ cung dî ang "original" ng̃ larawang naca frac, na tang̃an sa camáy ang isáng binatang luksâ ang boong pananamit.
—¡Magandang gabà pô, mg̃a guinoo! ¡Magandang gabà pô "among"[85]!—ang unang sinabi ni Capitang Tiago, at canyáng hinagcan ang mg̃a camáy ng̃ mg̃a sacerdote, na pawang nacalimot ng̃ pagbebendicion. InalÃs ng̃ dominico ang canyang salamÃn sa mata upang mapagmasdan ang bagong datÃng na binatà at namumutlâ si Fr. Dámaso at nangdÃdidilat ang mg̃a matá.
—¡May capurihan acóng ipakilala pô sa inyó si Don Crisòstomo Ibarra, na anác ng̃ nasirà cong caibigan!—ang ipinagpatuloy ni Capitang Tiago.—Bagong galing sa Europa ang guinoong ito, at siya'y aking sinalubong.
Umaling̃awng̃aw ang pagtatacá ng̃ máring̃ig ang pang̃alang ito; nalimutan ng̃ tenienteng bumatì sa may bahay, lumapit siya sa binatà at pinagmasdan niya ito, mulâ sa paa hanggang ulo. Ito'y nakikipagbatian ng̃ mg̃a ugaling salitâ ng̃ sandalÃng iyon sa boong pulutóng; tila mandin sa canya'y walang bagay na naÃiba sa guitnâ ng̃ salas na iyon, liban na lamang sa canyang pananamÃt na itÃm. Ang canyang taas na higuÃt sa caraniwan, ang canyang pagmumukhâ, Páhiná 26ang canyang mg̃a kÃlos ay pawang naghahalimuyac niyang cabataang mainam na pinagsabay inaralan ang catawa't cálolowa. Nababasa sa canyang mukháng bucás at masayá ang cauntÃng bacás ng̃ dugong castilà na naaaninag sa isang magandáng culay caymanggui, na mapulapulá sa mg̃a pisng̃i, marahil sa pagcápatira niya sa mg̃a bayang malalamÃg.
—¡Abá!—ang biglang sinabi sa magalác na pagtatacá—¡ang cura ng̃ aking bayan! ¡Si parì Dámaso: ang matalic na caibigan ng̃ aking amá!
Nang̃agting̃inang lahat sa franciscano: ito'y hindi cumilos.
—¡Acó po'y pagpaumanhinan ninyó, aco'y nagcámali!—ang idinugtong ni Ibarra, na ga nahihiyâ na.
—¡Hindî ca nagcámali!—ang sa cawacasa'y naisagot ni Fr. Dámaso, na sirâ ang voces.—Ng̃uni't cailan ma'y hindî co naguÃng caibigang matalic ang iyong amá.
Untiunting iniurong ni Ibarra ang canyang camáy na iniacmáng humawac sa camáy ni parì Dámaso, at tiningnan niya itó ng̃ boong pangguiguilalas; luming̃ón at ang nakita niya'y ang mabalasic na anyô ng̃ teniente, na nagpapatuloy ng̃ pagmamasÃd sa canya.
—Bagongtao, ¿cayó po bâ ang anác ni Don Rafael Ibarra?
Yumucód ang binatà .
Ga tumindÃg na sa canyang sillón si Fr. Dámaso at tinitigan ang teniente.
—¡Cahimanawarî dumatÃng cayong malualhatì dito sa inyong lupaÃn, at magtamó nawâ pô cayó ng̃ lalong magandang palad cay sa inyong ama!—ang sabi ng̃ militar na nang̃ing̃inig ang voces. Siya'y aking nakilala at nácapanayam, at masasabi cong siya'y isa sa mg̃a taong lalong carapatdapat at lalong may malinis na capurihán sa Filipinas.
—Guinoo—ang sagót ni Ibarrang nababagbag ang púsò—ang inyo pong pagpuri sa aking amá ay pumapawì ng̃ aking mg̃a pag-alap-ap tungcol sa caniyang kinahinatnang palad, na aco, na canyang anác ay di co pa napagtátalos.
Napunô ng̃ lúhà ang mg̃a matá ng̃ matandà , tumalicód at umalÃs na dalÃdálì.
Napag-isa ang binata sa guitnâ ng̃ salas; at sa pagca't nawalâ ang may bahay, walâ siyang makitang sa canya'y magpakilala sa mg̃a dalaga, na ang caramiha'y tinitingnan siya ng̃ may pagling̃ap. Nang macapag-alinlang may iláng minuto, tinung̃o niya ang mg̃a dalagang tagláy ang calugodlugod na catutubong kilos.
Páhiná 27—Itulot ninyo sa aking lacdang̃an co—anya—ang mg̃a utos ng̃ mahigpit na pakikipagcapwa tao. Pitóng taón na ng̃ayong umalÃs acó rito sa aking bayan, at ng̃ayong aco'y bumalÃc ay hindi co mapiguilan ang nasang aco'y bumáti sa lalong mahalagang hiyas niya; sa canyang mg̃a suplÃng na babae.
Napilitan ang binatang lumayò roon, sa pagca't sino man sa mg̃a dalaga'y waláng nang̃ahás sumagot. Tinung̃o niya ang pulutóng ng̃ ilang mg̃a guinoong lalaki, na ng̃ mámasid na siya'y dumarating ay nang̃agcabilog.
Mg̃a guinoo—anya—may isang caugalÃan sa Alemaniang pagca pumaparoon sa isang capisanan, at walang masumpung̃ang sa canya'y magpakilala sa mg̃a ibá; siya ang nagsasabi ng̃ canyáng pang̃alan at napakikilala, at sumasagot naman ang mg̃a causap ng̃ sa gayón ding paraan. Itúlot pô ninyó sa akin ang ganitóng ugálì; hindî dahil sa ibig cong dito'y magdalá ng̃ mg̃a asal ng̃ mg̃a tagá ibáng lupain, sa pagca't totoong magaganda rin naman ang ating mg̃a caugalian, cung dî sa pagca't napipilitan cong gawÃn ang gayong bagay. Bumati na acó sa lang̃it at sa mg̃a babae ng̃ aking tinubuang lúpà : ng̃ayo'y ibig cong bumati naman sa mg̃a cababayan cong lalaki. ¡Mg̃a guinoo, ang pang̃alan co'y Juan Crisóstomo Ibarra at Magsalin!
Sinabi naman sa canya ng̃ canyang mg̃a causap ang canicanilang mg̃a pang̃alang humiguit cumulang ang pagca walang cabuluhan, humiguit cumulang ang pagca hindî nakikilala nino man.
—Ang pang̃alan co'y A—á!—ang sinabi't sucat ng̃ isang binata at bahagya ng̃ yumucód.
—¿Bacâ po cayá may capurihan acong makipagsalitaan sa poetang ang mg̃a sinulat ay siyáng nacapagpanatili ng̃ marubdób cong pagsintá sa kinaguisnan cong bayan? Ibinalità sa aking hindî na raw po cayó sumusulat, datapuwa't hindî nila nasabi sa akin ang cadahilanan ...
—¿Ang cadahilanan? Sa pagcá't hindî tinatawag ang dakÃlang ning̃as ng̃ isip upang ipamalingcahod at magsinung̃alÃng. Pinag-usig sa haráp ng̃ hucóm ang isang tao dahil sa inilagáy sa tulâ ang isang catotohanang hindi matututulan. Aco'y pinang̃alanang poeta, ng̃uni hindî aco tatawaguing ulól.
—At ¿mangyayari po bagang maipaunawà ninyo cung anó ang catotohanang yaon?
—Sinabi lamang na ang anac ng̃ león ay león din namán; cacaunti na't siya'y ipinatapon sana.
At lumayô sa pulutóng na iyón ang binatang may cacaibang asal.
Halos tamátacbo ang isáng táong masayá ang pagmumukhâ, pananamit Páhiná 28filipino ang suot, at may mg̃a botones na brillante sa "pechera." Lumapit cay Ibarra, nakipagcamay sa canyá at nagsalitâ:
—¡Guinoong Ibarra, hinahang̃ad cong mákilala co pô cayó; caibigan cong matalic si Capitang Tiago, nakilala co ang inyóng guinoong amá ...; ang pang̃alan co'y Capitang Tinong, nanánahan aco sa Tundóng kinálalagyan ng̃ inyóng báhay; inaasahan cóng pauunlacán ninyó acó ng̃ inyóng pagdalaw; doon na pô cayó cumain búcas!
Bihág na bihág si Ibarra sa gayóng calakÃng cagandahang loob: ng̃umÃng̃itî si Capitang Tinong at kinucuyumos ang mg̃a camay.
—¡Salamat po!—ang isinagót ng̃ boong lugód.—Ng̃uni't pasasa San Diego po acó búcas ...
—¡Sáyang! ¡Cung gayo'y sacâ na, cung cayo'y bumalÃc!
—¡Handâ na ang pagcain!—ang bigáy álam ng̃ isáng lingcod ng̃ Café "La Campana." Nagpasimulâ ng̃ pagpasamesa ang panauhÃn, bagá man nagpapamanhÃc na totoo ang mg̃a babae, lalong lalò na ang mg̃a filipina.
Jele jele bago quiere,[86]
Tila mandîn totoong lumiligaya si Fr. Sibyla: tahimic na lumalacad at hindî na námamasid sa canyáng nang̃ing̃ilis at manipÃs na mg̃a labì ang pagpapawaláng halagá; hanggáng sa marapating makipagusap sa pilay na si doctor De Espadaña, na sumásagot ng̃ putól-putól na pananalitâ, sa pagcát siya'y may pagcá utál. Cagulatgulat ang samâ ng̃ loob ng̃ franciscano, sinisicaran ang mg̃a sillang nacahahadláng sa canyáng nilalacaran, at hanggáng sa sinicó ang isáng cadete. Hindî nagkikikibô ang teniente; nagsasalitaán ng̃ masayá ang ibá at caniláng pinupuri ang cabutiha't casaganà an ng̃ haying pagcain. Pinacunot ni Doña Victorina, gayón man, ang canyáng ilóng; ng̃uni't caracaraca'y luming̃óng malakà ang gálit, cawang̃is ng̃ natapacang ahas: mangyari'y natuntung̃an ng̃ teniente ang "cola" ng̃ canyáng pananamÃt.
—Datapuwa't ¿walâ pô bâ, cayóng mg̃a matá?—anyá.
—Mayroon pô, guinoong babae, at dalawáng lalóng magalÃng cay sa mg̃a matá ninyó; datapowa't pinagmámasdan co pô iyang inyóng mg̃a culót ng̃ buhóc—ang itinugón ng̃ militar na iyong hindî totoong mápagparayâ sa babae, at sacâ lumayô.
Bagá man hindî sinasadya'y capuwâ tumung̃o ang dalawáng fraile sa dúyo ó ulunán ng̃ mesa, marahil sa pagca't siyáng pinagcaratihan nilá at nangyari ng̃â ang mahÃhintay, na tulad sa nang̃agpapang̃agaw sa isáng cátedra[87]: pinupuri sa Páhiná 30mg̃a pananalitâ ang mg̃a carapatán at cataásan ng̃ Ãsip ng̃ mg̃a capang̃agáw; datapua't pagdaca'y ipinakikilala ang pabaligtad, at nang̃ag-úung̃ol at nang̃ag-uupasalà cung hindî silá ang macapagtamó ng̃ caniláng hang̃ád.
—¡Ucol pô sa inyó, Fr. Dámaso!
—¡Ucol pô sa inyó, Fr. Sibyla!
—Cayo ang lalong unang cakilala sa bahay na itó ... confesor ng̃ nasirang may bahay na babae, ang lalong may gulang, may carapatán at may capangyarihan....
—¡Matandáng matanda'y hindî pa naman!—ng̃uni't cayo pô naman ang cura nitong bayan!—ang sagót na matabang ni Fr. Dámasong gayón ma'y hindî binibitiwan ang silla.
—¡Sa pagca't ipinag-uutos pô ninyó'y acó'y sumusunod!—ang iniwacás ni Fr. Sibyla.
—¡Aco'y hindî nag-uutos!—ang itinutol ng̃ franciscano—¡aco'y hindî nag-uutos!
Umuupô na sana si Fr. Sibylang hindî pinápansin ang mg̃a pagtutol na iyón, ng̃ macasalubong ng̃ canyang mg̃a matá ang mg̃a matá ng̃ teniente. Ang lalong mataas na oficial sa Filipinas, ayon sa caisipán ng̃ mg̃a fraile, ay totoong malakà ang cababaan sa isáng uldog na tagapaglútò ng̃ pagcain. "Cedant arma togæ"[88], ani Cicerón sa Senado; "cedant arma cotae"[89] anang mg̃a fraile sa Filipinas. Datapuwa't mapitagan si Fr. Sibyla, caya't nagsalitâ:
—Guinoong teniente, dito'y na sa mundo[90] po tayo at walâ sa sambahan; nararapat po sa inyo ang umupô rito.
Datapuwa't ayon sa anyô ng̃ canyang pananalita'y sa canya rin nauucol ang upuang iyón, cahi't na sa mundo. Ang teniente, dahil yatà ng̃ siya'y howag magpacagambalà , ó ng̃ huwag siyang umupô sa guitnâ ng̃ dalawáng fraile, sa maiclÃng pananalita'y sinabing áyaw siyang umupô roon.
AlÃn man sa tatlóng iyo'y hindî nacaalaala sa may bahay. Nakita ni Ibarrang nanonood ng̃ boong galác at nacang̃itî sa mg̃a pagpapalamang̃ang iyón sa upuan ang may bahay.
—¡Bakit pô, Don Santiago! ¿hindi pô bâ cayó makikisalo sa amin?—ani Ibarra.
Ng̃uni't sa lahat ng̃ mg̃a upuan ay may mg̃a tao na. Hindî cumacain si Páhiná 31Lúculo[91] sa bahay ni Lúculo.
—¡Tumahimic pô cayó! howag cayóng tumindîg!—ani Capitang Tiago, casabay ng̃ pagdidÃin sa balicat ni Ibarra. Cayâ pa namán gumágawâ ang pagdiriwáng na ito'y sa pagpapasalamat sa mahál na VÃrgen sa inyóng pagdatÃng. Nagpagawâ acó ng̃ "tinola" dahil sa inyó't marahil malaon ng̃ hindî ninyó nátiticiman.
Dinalá sa mesa ang isáng umáasong malaking "fuente"[92]. Pagcatapos maibulóng ng̃ dominico ang "BenedÃcte"[93] na halos walâ sino mang natutong sumagot, nagpasimulâ ng̃ pamamahagui ng̃ laman ng̃ fuenteng iyon. Ng̃uni't ayawan cung sa isáng pagcalibáng ó iba cayáng bagay, tumamà cay párì Dámaso ang isáng pinggang sa guitnâ ng̃ maraming úpo at sabáw ay lumálang̃oy ang isáng hubád na lÃig at isáng matigás na pacpác ng̃ inahÃng manóc, samantalang cumacain ang ibá ng̃ mg̃a hità at dibdÃb, lalong lalò na si Ibarra, na nagcapalad mapatamà sa canyá ang mg̃a atáy, balonbalonan at ibá, pang masasaráp na lamáng loob ng̃ inahÃng manóc. Nakita ng̃ franciscano ang lahát ng̃ itó, dinurog ang mg̃a úpo, humigop ng̃ cauntÃng sabáw, pinatunóg ang cuchara sa paglalagáy at bigláng itinulac ang pingga't inilayô sa canyáng harapán. NalÃlibang namáng totoo ang dominico sa pakikipagsalità an sa binatang mapulá ang buhóc.
—¿Gaano pong panahóng nápaalis cayó sa lupaÃng ito?—ang tanóng ni Laruja cay Ibarra.
—Pitóng taón halos.
—!Aba! ¿cung gayó'y marahil, nalimutan na ninyó ang lupaÃng ito?
—Baligtád pô; bagá man ang kinaguisnan cong lupa'y tila mandin linilimot Páhiná 32na acó, siyá'y laguì cong inaalaala.
—¿Anó po ang Ãbig ninyóng sabihin?—ang tanóng ng̃ mapuláng buhóc.
—Ibig cong sabÃhing may isang taón na ng̃ayóng hindî aco tumátangap ng̃ ano mang balità tungcol sa bayang itó, hanggang sa ang nacacatulad co'y ang isang dî tagaritong hindî man lamang nalalaman cung cailan at cung paano ang pagcamatay ng̃ canyang ama.
—¡Ah!—ang biglang sinabi, ng̃ teniente.
—At ¿saan naroon pô cayo at hindî cayo tumelegrama?—ang tanong ni Doña Victorina.—Tumelegrama cami sa "Peñinsula"[94] ng̃ cami'y pacasal.
—Guinoong babae; nitong huling dalawang tao'y doroon aco sa dacong ibabâ ng̃ Europa, sa Alemania at sacâ sa Colonia rusa.
Minagaling ng̃ Doctor De Espadaña, na hanggá ng̃ayo'y hindî nang̃ang̃ahás magsalitâ, ang magsabi ng̃ cauntî:
—Na ... na ... nakilala co sa España ang isang polacong tagá, Va ... Varsovia, na ang pang̃ala'y Stadtnitzki, cung hindî masamâ ang aking pagcatandâ; ¿hindî pô bâ ninyó siya nakikita?—ang tanong na totoong kimî at halos namumula sa cahihiyan.
—Marahil pô—ang matamÃs na sagót ni Ibarra—ng̃uni't sa sandalîng itó'y hindî ko naaalaala siyá.
—¡Aba, hindî siyá maaring ma ... mapagcamal-an sa iba!—ang idinugtóng ng̃ Doctor na lumacás ang loob.—Mapulá ang canyáng buhóc at totoong masamáng mang̃astÃlà .
—Mabubuting mg̃a pagcacakilalanan; ng̃uni't doo'y sa casaliwà ang palad ay hindî aco nagsasalitâ ng̃ isa man lamang wicang castÃlà , liban na lamang sa ilang mg̃a consulado.
—At ¿paano ang inyóng guinágawang pamumuhay?—ang tanong ni Doña Victorinang nagtátaca.
—Guinagamit co pô ang wÃcà ng̃ lupaÃng aking pinaglálacbayán, guinoong babae.
—¿Marunong po bâ naman cayo ng̃ inglés?—ang tanong ng̃ dominicong natira sa Hongkong at totoong marunong ng̃ "Pidggin-English"[95], iyang halo-Páhiná 33halong masamáng pananalitâ ng̃ wicà ni Shakespeare[96] ng̃ anác ng̃ Imperio Celeste[97].
—Natira acóng isang taón sa Inglaterra, sa casamahán ng̃ mg̃a táong inglés lamang ang sinásalitâ.
—At ¿alÃn ang lupaÃng lalong naibigan pô ninyó sa Europa?—ang tanóng ng̃ binatang mapulá ang buhóc.
—Pagcatapos ng̃ España, na siyang pang̃alawá cong Báyan, alÃn man sa mg̃a lupaÃn ng̃ may calayâang Europa.
—At cayó pong totoong maraming nalacbáy ... sabihin ninyó, ¿anó pô bâ ang lalong mahalagáng bagay na inyong nakita?—ang tanóng ni Laruja.
Wari'y nag-isÃp-ÃsÃp si Ibarra.
—Mahalagáng bagay, ¿sa anóng cauculán?
—Sa halimbawà ... tungcól sa pamumuhay ng̃ mg̃a báyan ... sa búhay ng̃ pakikipanayám, ang lácad ng̃ pamamahalà ng̃ báyan, ang úcol sa religión, ang sa calahatán, ang catás, ang cabooan....
Malaong nagdidilidili si Ibarra.
—Ang catotohanan, bágay na ipangguilalás sa mg̃a báyang iyan, cung ibubucod ang sariling pagmamalakà ng̃ bawa't isá sa canyáng nación.... Bago co paroonan ang isáng lupain, pinagsisicapan cong matalós ang canyáng historia, ang canyáng Exodo[98] cung mangyayaring masabi co itó, at pagcatapos ang nasusunduan co'y ang dapat mangyari: nakikita cong ang iguiniguinhawa ó ipinaghihirap ng̃ isáng baya'y nagmúmulâ sa canyáng mg̃a calayâan ó mg̃a cadilimán ng̃ isip, at yamang gayó'y nanggagaling sa mg̃a pagpapacahirap ng̃ mg̃a namamayan sa icágagalÃng ng̃ calahatán, ó ang sa canilang mg̃a magugulang na pagca walang ibáng iniibig at pinagsusumakitan cung dî ang sariling caguinhawahan.
—At ¿walâ ca na bagáng nakita cung dî iyán lámang?—ang itinanóng na nagtátawa ng̃ palibác ng̃ franciscano, na mulâ ng̃ pasimulà an ang paghapon ay hindî nagsásalita ng̃ anó man, marahil sa pagcá't siya'y nalilibang sa pagcain; hindî carapatdapat na iwaldás mo ang iyong cayamanan upang walâ cang maalaman cung dî ang bábahagyang bagay na iyán! ¡Sino mang musmós sa escuelaha'y nalalaman iyán!
Páhiná 34Nápating̃Ãn na lamang sa canyá si Ibarra't hindî maalaman cung anô ang sasabihin; ang mg̃a iba'y nang̃agtiting̃inan sa pagkatacá at nang̃ang̃anib na magcaroon ng̃ caguluhan.—Nagtátapos na ang paghapon, ang "cagalang̃án pô ninyo'y busóg na"—ang isásagot sana ng̃ binatà ; ng̃uni't nagpiguil at ang sinabi na lamang ay ang sumúsunod:
—Mg̃a guinoo; huwág cayóng magtátaca ng̃ pagsasalitang casambaháy sa akin ng̃ aming dating cura; ganyán ang pagpapalagáy niyá sa akin ng̃ acó'y musmós pa, sa pagcá't sa canyá'y para ring hindî nagdaraan ang mg̃a taón; datapowa't kinikilala cong utang na loob, sa pagcá't nagpapaalaala sa aking lubós niyóng mg̃a áraw na madalás pumaparoon sa aming báhay ang "canyáng cagalang̃án", at canyáng pinaúunlacan ang pakikisalo sa pagcain sa mesa ng̃ aking amá.
Sinulyáp ng̃ dominico ang franciscano na nang̃ang̃atal. Nagpatuloy ng̃ pananalitâ si Ibarra at nagtindÃg:
—Itulot ninyó sa aking acó'y umalÃs na, sa pagcá't palibhasa'y bago acóng datÃng at dahil sa búcas din ay aco'y áalis, marami pang totoong gágawÃn acóng mg̃a bágay-bágay. Natapos na ang pinacamahalagá ng̃ paghapon, cauntî lamang cung aco'y uminóm ng̃ alac at bahagyâ na tumÃtikim acó ng̃ mg̃a licor. ¡Mg̃a guinoo, mátungcol nawâ ang lahát sa España at Filipinas!
At ininóm ang isáng copitang alac na hanggáng sa sandalÃng iyó'y hindî sinásalang. Tinularan siyá ng̃ Teniente, ng̃uni't hindî nagsasabi ng̃ anó man.
—¡Howág pô cayóng umalÃs!—ang ibinulóng sa canyá, ni Capitang Tiago.—Dárating na si MarÃa Clara: sinundô siyá ni Isabel. Paririto ang sa báyang bágong cura, na santong tunay.
—¡Paririto acó búcas bago acó umalÃs. Ng̃ayo'y may gágawin acóng mahalagáng pagdalaw.
At yumao. Samantala'y nagluluwal ng̃ samâ ng̃ loob ang franciscano.
—¿Nakita na ninyó?—ang sinasabi niyá sa binatang mapulá ang buhóc na ipinagcucucumpas ang cuchillo ng̃ himagas. ¡Iyá'y sa pagmamataas! ¡Hindî nilá maipagpaumanhÃng silá'y mapagwicaan ng̃ cura! ¡Ang acalà nilá'y mg̃a taong may cahulugán na! ¡Iyán ang masamáng nacucuha ng̃ pagpapadalá sa Europa ng̃ mg̃a bátà ! Dapat ipagbawal iyán ng̃ gobierno.
—At ¿ang teniente?—ani Doña Victorinang nakikicampà sa franciscano—¡sa boong gabÃng ito'y hindî inalÃs ang pagcucunót ng̃ pag-itan ng̃ canyáng mg̃a kilay; magalÃng at tayo'y iniwan! ¡Matandâ na'y teniente pa hanggá ng̃ayón!
Hindî malimutan ng̃ guinoong babae ang pagcacabangguÃt sa mg̃a culót ng̃ Páhiná 35canyáng buhóc at ang pagcacayapac sa "encañonado" ng̃ canyáng mg̃a "enagua."
Ng̃ gabÃng yaó'y casama ng̃ mg̃a ibá't ibáng bagay na isinusulat ng̃ binatang mapulá ang buhóc sa canyáng librong "Estudios Coloniales," ang sumúsunod: "Cung anó't macahihilahil sa casayahan ng̃ isáng piguÃng ang isáng liig at isáng pacpác sa pinggán ng̃ tinola." At casama ng̃ mg̃a iba't ibáng paunáwà ang mg̃a ganitó:—"Ang taong lalong waláng cabuluhán sa Filipinas sa isáng hapunan ó casayahan ay ang nagpapahapon ó nagpapafiesta: macapagpapasimulâ sa pagpapalayas sa may bahay at mananatili ang lahát sa boong capanatagán."—"Sa mg̃a calagayan ng̃ayón ng̃ mg̃a bagay bagay, halos ay isáng cagaling̃ang sa canilá'y gágawin ang huwág paalisÃn sa caniláng lupaÃn ang mg̃a filipino, at huwág man lamang turúan siláng bumasa"....
Nag-aalinlang̃an si Ibarra. Ang hang̃in sa gabÃ, na sa mg̃a buwáng iyó'y caraniwang may calamigán na sa Maynilà , ang siyáng tila mandÃn pumawì sa canyáng noo ng̃ manipÃs na úlap na doo'y nagpadilÃm: nagpugay at huming̃á.
Nagdaraan ang mg̃a cocheng tila mg̃a kidlá't, mg̃a calesang páupahang ang lacad ay naghÃhing̃alô, mg̃a naglálacad na tagá ibá't ibáng nación. Tagláy iyáng paglacad na hindî nang̃agcacawang̃is ang hacbáng, na siyáng nagpapakilala sa natitilihan ó sa waláng mágawà , tinung̃o ng̃ binatà ang dacong plaza ng̃ Binundóc, na nagpapaling̃ap-ling̃ap sa magcabicabilà na wari'y ibig niyáng cumilala ng̃ anó man. Yao'y ang mg̃a dating daan at mg̃a dating báhay na may mg̃a pintáng putî at azul at mg̃a pader na pinintahán ng̃ putî ó cung dilî caya'y mg̃a anyóng ibig tularan ang batóng "granito" ay masamâ ang pagcacáhuwad; nananatili sa campanario ng̃ simbahan ang canyáng relós na may carátulang cupás na; iyón ding mg̃a tindahan ng̃ insÃc na iyóng may marurumÃng tabing na násasampay sa mg̃a varillang bacal, na pinagbalibalicucô niyá isáng gabà ang isá sa mg̃a varillang iyón, sa pakikitulad niyá sa masasama ang pagcaturong mg̃a bátà sa Maynilà : sino ma'y waláng nagtowÃd niyón.
—¡Marahan ang lacad!—ang ibinulóng, at nagtulóy siyá sa daang SacristÃa.
Ang mg̃a nagbÃbili ng̃ sorbete ay nananatili sa pagsigáw ng̃: ¡Sorbeteee! mg̃a huepe rin ang siyáng pang-ilaw ng̃ mg̃a dating nang̃agtÃtindang insÃc at ng̃ mg̃a babaeng nagbÃbili ng̃ mg̃a cacanin at mg̃a bung̃ang cahoy.
—¡Cahang̃ahang̃à !—ang sinabi niyá—¡itó rin ang insÃc na may pitóng taón na, at ang matandáng babae'y ... siyá rin! Masasabing nanaguinip acó ng̃ gabÃng itó sa pitóng taóng pagca pa sa Europa!.. at ¡Santo Dios! nananatili rin ang masamang pagcálagay ng̃ bató, na gaya rin ng̃ aking iwan!
At naroroon pa ng̃a't nacahiwalay ang bató sa "acera" ng̃ linÃlicuan ng̃ daang San Jacinto at daang SacristÃa.
Páhiná 38Samantalang pinanonood niyá ang catacatacáng pananatiling itó ng̃ mg̃a báhay at ibá pa sa báyan ng̃ waláng capanatilihán, marahang dumapò sa canyáng balicat ang isáng camáy; tumungháy siyá'y canyáng nakita ang matandáng Teniente na minámasdang siyáng halos nacang̃itî: hindî na tagláy ng̃ militar yaóng mabalasic niyáng pagmumukhâ, at walâ na sa canyá yaóng mg̃a kilay na totoong canyáng ikinatatang̃ì sa ibá.
—¡Bagongtao, magpacaing̃at cayó! ¡Mag-aral pô cayó sa inyóng amá—ang sinabi niyá.
—Ipatawad pô ninyó; ng̃uni't sa acalà co'y inyóng pinacamahál ang aking amá; ¿maaarì pô bang sabihin ninyó sa akin cung ano ang canyáng kináhinatnan?—ang tanóng ni Ibarra na siyá'y minámasdan.
—¿Bakit? ¿hindî pô bâ ninyó nalalaman?—ang tanóng ng̃ militar.
—Itinanóng co cay Capitáng Tiago ay sumagót sa aking hindî niyá sasabihin cung dî búcas na. ¿Nalalaman po bâ ninyó, sacalì?
—¡Mangyari bagá, na gaya rin namán ng̃ lahát! ¡Namatáy sa bilangguan!
Umudlót ng̃ isáng hacbáng ang binatà at tinitigan ang Teniente.
—¿Sa bilangguan? ¿sinong namatáy sa bilangguan?—ang itinatanóng.
—¡Abá, ang inyó pong amá, na nábibilanggô!—ang sagót ng̃ militar na may cauntÃng pangguiguilalás.
—Ang aking amá ... sa bilangguan ... ¿napipiÃt sa bilangguan? ¿Anó pô ang wicà ninyó? ¿Nakilala pô bâ ninyó ang aking amá? ¿Cayó pô ba'y ...? ang itinanóng ng̃ binatà at hinawacan sa brazo ang militar.
—Sa acalà co'y hindî acó námamalî; si Don Rafael Ibarra.
—¡Siyá ng̃a, Don Rafael Ibarra!—ang marahang ùlit ng̃ binatà .
—¡Ang boong Ãsip co'y inyó pong nalalaman na!—ang ibinulóng ng̃ militar, na puspós ng̃ habág ang anyô ng̃ pagsasalitâ, sa canyáng pagcahiwatig sa nangyayari sa cálolowa ni Ibarra; ang acalà co'y inyóng ...; ng̃uni't tapang̃an ninyó ang inyóng loob! ¡dito'y hindî mangyayaring magtamóng capurihán cung hindî nabibilanggô!
—¡Dapat cong acaláing hindî pô cayó nagbÃbirô sa akin—ang mulîng sinabi ni Ibarra ng̃ macaraan ang iláng sandalÃng hindî siyá umÃimic! ¿Masasabi pô bâ ninyó sa akin cung bakit siyá'y nasasabilangguan?
Nag-anyóng nag-iisip-isip ang militar.
—Ang aking ipinagtátacang totoo'y cung bakit hindî ipinagbigay alam sa inyó ang nangyayari sa inyóng familia.
Páhiná 39—Sinasabi sa akin sa canyáng hulÃng sulat, na may isáng taón na ng̃ayón, na huwág daw acóng maliligalig cung dî niya acó sinusulatan, sa pagcá't marahil ay totoong marami siyang pinakikialamán; ipinagtatagubilin sa aking magpatuloy acó ng̃ pag-aaral ... at ¡benebendicìonan acó!
—Cung gayó'y guinawâ niyá ang sulat na iyán sa inyó, bago mamatay; hindî malalao't mag-Ãisang taón ng̃ siyá'y aming inilibÃng sa inyóng bayan.
—¿Anóng dadahilana't nábibilanggô ang aking amá?
—Sa cadahilanang totoong nacapagbÃbigay puri. Ng̃uni't sumama pô cayó sa aki't acó'y paroroon sa cuartel; sasabihin có hang̃gáng tayo'y lumalacad. Cumapit pô cayó sa aking brazo.
Hindî nang̃ag-imican sa loob ng̃ sandalî; may anyóng nagdidilidili ang matandâ at wari'y hinÃhing̃i sa canyáng "perilla,"[99] na hinihimashimas, na magpaalaala sa canyá.
—Cawang̃is ng̃ lubós pô ninyóng pagcatalastás—ang ipinasimulâ ng̃ pagsasalitâ—ang amá pô ninyó'y siyáng pang̃ulo ng̃ yaman sa boong lalawigan, at bagá man iniibig siyá't iguinagalang ng̃ marami, ang mg̃a ibá'y pinagtatamnan namán siyá ng̃ masamáng loob, ó kinaÃinguitán. Sa casaliwà ang palad, camÃng mg̃a castilang naparito sa Filipinas ay hindî namin inuugalì ang marapat naming ugalÃin: sinasabi co itó, dahil sa isá sa inyóng mg̃a nunong lalaki at gayón din sa caaway ng̃ inyóng amá. Ang waláng licát na paghahalihalilÃ, ang capang̃itan ng̃ asal ng̃ mg̃a matataas na púnò, ang mg̃a pagtatangkilic sa di marapat, ang camurahan at ang caiclîan ng̃ paglalacbay-bayan, ang siyáng may sála ng̃ lahát; pumaparito ang lalong masasamâ sa PenÃnsula, at cung may isáng mabaÃt na máparito, hindî nalalao't pagdaca'y pinasásamâ ng̃ mg̃a tagarito rin. At inyóng talastasÃng maraming totoong caaway ang inyóng amá sa mg̃a cura at sa mg̃a castÃlà .
Dito'y sandalÃng humintô siyá.
—Ng̃ macaraan ang iláng buwán, búhat ng̃ cayó po'y umalÃs, nagpasimulâ na ang samà an ng̃ loob nilá ni párì Dámaso, na dî co masabi ang tunay na caPáhiná 40dahilanan. BinÃbigyang casalanan siyá ni párì Dámasong hindî raw siyá nagcucumpisal: ng̃ una'y dating hindî siyá nang̃ung̃umpisal, gayón ma'y magcaìbigan siláng matalic, na marahil natatandaan pa pô ninyó. Bucód sa rito'y totoong dalisay ang capurihán ni Don Rafael, at higuÃt ang canyáng pagcabanál sa maraming nang̃agcucumpisal at nang̃agpapacumpisal: may tinútunton siyá sa canyáng sariling isáng cahigpithigpitang pagsunód sa atas ng̃ magandáng asal, at madalás sabihin sa akin, pagca násasalitâ niyá ang mg̃a sámà ang itó ng̃ loob: "Guinoong Guevara, ¿sinasampalatayanan po bâ ninyóng pinatatawad ng̃ Dios ang isáng mabigát na casalanan, ang isáng cusang pagpatáy sa cápuwâ táo, sa halimbáwà , pagcâ, nasabi na sa isáng sacerdote; na táo rin namáng may catungculang maglihim ng̃ sa canyá'y sinasaysay, at matacot másanag sa infierno, na siyáng tinatawag na pagsisising "atricion"? ¿Bucod sa duwag ay waláng hiyáng pumapanatag? Ibá ang aking sapantahà tungcól sa Dios—ang sinasabi niyá—sa ganáng akin ay hindî nasasawatâ ang isáng casam-an ng̃ casam-an din, at hindî ipinatatawad sa pamamag-itan ng̃ mg̃a waláng cabuluháng pag-iyác at ng̃ mg̃a paglilimós sa Iglesia." At inilálagáy niyá sa akin ang ganitóng halimbáwà :—"Cung aking pinatáy ang isáng amá ng̃ familia, cung dahil sa catampalasanan co'y nabao't nálugamì sa capighatìan ang isáng babae, at ang mg̃a masasayáng musmós ay naguÃng mg̃a dukháng ulila, ¿mababayaran co cayâ ang waláng hanggang Catowiran, cung aco'y cusang pabitay, ipagcatiwalà co ang lÃhim sa isáng mag-iing̃at na howag máhayag, maglimós sa mg̃a cura na siyáng hindî tunay na nang̃agcacailang̃an, bumilà ng̃ "bula de composición," ó tumang̃istang̃is sa gabà at araw? ¿At ang bao at ang mg̃a ulila? Sinasabi sa akin ng̃ aking "conciencia"[100] na sa loob ng̃ cáya'y dapat acóng humalili sa táong aking pinatáy, ihandóg co ang aking boong lacás at hanggáng aco'y nabubuhay, sa icágagalÃng ng̃ familiang itóng acó ang may gawâ ng̃ pagcapahamac, at gayón man, ¿sino ang macapagbibigay ng̃ capalÃt ng̃ pagsintá ng̃ amá?"—Ganyán ang pang̃ang̃atuwiran ng̃ inyó pong amá, at ang anó mang guinagawa'y isinasangayong láguì sa mahigpit na palatuntunang itó ng̃ wagás na caasalán, at masasabing cailán ma'y hindî nagbigáy pighatî canino man; baligtád, pinagsisicapan niyáng pawîin, sa pamamag-itan ng̃ magagandáng gawâ, ang mg̃a tang̃ing casawìan sa catuwirang, ayon sa canyá'y guinawâ raw ng̃ canyáng mg̃a nunò. Datapuwa't ipanumbalic natin sa canyáng samaan ng̃ loob sa cura, ang mg̃a pagPáhiná 41cacaalit na ito'y lumúlubhà ; binábangguit siyá ni párì Dámaso buhat sa púlpito, at cung dî tinutucoy siyá ng̃ boong liwanag ay isáng himalâ, sa pagca't sa caugalian ng̃ paring iyá'y mahihintay ang lahát. Nakikinikinita co nang masamâ ang cahahangganan ng̃ bagay na itó.
Muling humìntóng sandali ang matandáng Teniente.
—NaglÃlibot ng̃ panahón iyón ang isáng naguÃng sundalo sa artillerÃa, na pinaalÃs sa hucbó dahil sa malabis na cagaspang̃án ng̃ canyáng ásal at dahil sa camangmang̃ang labis. Sa pagca't kinacailang̃an niyáng mabuhay, at hindi pahintulot sa canyá ang magtrabajo ng̃ mabigát na macasisirà ng̃ aming capurihan[101], nagtamó siyá, hindî co alám cung sino ang sa canyá'y nagbigáy, ng̃ catungculang pagca manining̃il ng̃ buwÃs ng̃ mg̃a carruaje, calesa at ibá pang sasacyán. Hindî tumanggáp ang abâ ng̃ anó mang túrò, at pagdaca'y napagkilala ng̃ mg̃a "indio" ang bagay na itó: sa ganang canilá'y totoong cahimahimalâ, na ang isang castilà 'y hindî marunong bumasa't sumulat. Pinaglilibacan ang culang palad, na pinagbabayaran ng̃ cahihiyan ang násising̃il na buwÃs, at nalalaman niyáng siyá ang hantung̃an ng̃ libác, at ang bagay na itó'y lalong nacáraragdag ng̃ dating masamâ at magaspáng niyang caugalîan. Sadyang ibinibigay sa canyá ang mg̃a sulat ng̃ patumbalÃc; nagpapaconwarî siya namáng canyang binabasa, at bago siyá pumifirma cung sáan nakikita niyang waláng sulat, na ang parang kinahig ng̃ manóc na canyáng mg̃a letra'y siyáng larawang tunay ng̃ canyáng cataohan; linálang̃ap niyá ang masasacláp na cairing̃ang iyón, ng̃uni't nacacasing̃il siyá, at sa ganitóng calagayan ng̃ canyang loob ay hindi siyá gumagalang canino man, at sa inyóng ama'y nakipagsagutan ng̃ lubhang mabibigat na mg̃a salitâ.
Nangyari isáng araw, na samantalang pinagpipihitpihit niyá ang isáng papel na ibinigáy sa canyá sa isáng tindahan, at ibig niyáng málagay sa tuwÃd, nagpasimuláng kinawayán ang canyáng mg̃a casamahan ng̃ isáng batang nanasoc sa escuela, magtawá at itúro siya ng̃ dalirì. Nariring̃ig ng̃ táong iyón ang mg̃a tawanan, at nakikita niyáng nagsásaya ang libác sa mg̃a dî makikibuing mukhâ ng̃ nang̃aroroon; naubos ang canyang pagtitiis, bigláng pumihit at pinasimulâang Páhiná 42hinagad ang mg̃a batang nang̃agtacbuhan, at sumÃsigaw ng̃ "ba," "be," "bi," "bo," "bu." Pinagdimlán ng̃ galit, at sa pagca't hindî siya mang-abot, sa canilá'y inihalibas ang canyáng bastón, tinamaan ang isá sa úlo at nábulagtâ; ng̃ magcagayo'y hinandulong ang nasusubasob at pinagtatadyacán, at alÃn man sa nang̃agsisipanood na nanglilibac ay hindî nagcaroon ng̃ tapang na mamag-itan. Sa casamaang palad ay nagdaraan doon ang inyóng amá. Napoot sa nangyari, tinacbó ang manining̃il na castilà , hinawacan siyá sa brazo at pinagwicaan siyá ng̃ mabibigát. Ang castilà ng marahil ang ting̃Ãn sa lahát ay mapulá na, ibinuhat ang camáy, ng̃uni't hindî siyá binigyang panahón ng̃ inyong amá, at tagláy iyáng lacás na nagcácanulô ng̃ pagca siyá'y apó ng̃ mg̃a vascongado ... anáng ibá'y sinuntóc daw, anáng ibá namá'y nagcasiyá, na lamang sa pagtutulac sa canyá; datapowa't ang nangyari'y ang tao'y umúgà , napalayô ng̃ iláng hacbáng at natumbáng tumamà , ang úlo sa bató. Matiwasay na ibinang̃on ni Don Rafael ang batang may sugat at canyáng dinalá sa tribunal[102]. Sumuca ng̃ dugô ang naguing artillerong iyón at hindî na natauhan, at namatáy pagcaraan ng̃ iláng minuto. Nangyari ang caugalìan, nakialám ang justicia, piniit ang inyóng amá, at ng̃ magcagayo'y nang̃agsilitáw ang mg̃a lihim na caaway. Umulán ang mg̃a paratang, isinumbóng na siyá'y filibustero at hereje: ang maguing "hereje" ay isáng casawîang palad sa lahát ng̃ lugar, lalong lalo na ng̃ panahóng iyóng ang "alcalde"[103] sa lalawiga'y isáng taong nagpaparang̃alang siyá'y mapamintacasi, Páhiná 43na casama ang canyáng mg̃a alÃlang nagdárasal ng̃ rosario sa simbahan ng̃ malacás na pananalitâ, marahil ng̃ marinig ng̃ lahat at ng̃ makipagdasal sa canya; datapuwa't ang maguÃng filibustero ay lalong masamâ cay sa maguÃng "hereje," at masamâ pang lalò cay sa pumatáy ng̃ tatlóng mánining̃il ng̃ buwÃs na marunong bumasa, sumulat at marunong magtang̃îtangì. Pinabayà an siyá ng̃ lahát, sinamsám ang canyáng mg̃a papel at ang canyáng mg̃a libro. Isinumbóng na siyá'y tumátanggap ng̃ "El Correo de Ultramar" at ng̃ mg̃a periódicong gáling sa Madrid; isinumbóng siya, dahil sa pagpapadalá sa inyó sa Suiza alemana; dahil sa siyá'y násamsaman ng̃ mg̃a sulat at ng̃ larawan ng̃ isáng paring binitay, at ibá pang hindî co maalaman. Kinucunan ng̃ maisumbóng ang lahát ng̃ bágay, sampô ng̃ paggamit ng̃ bárong tagalog, gayóng siyá'y nagmulâ sa dugóng castilà [104]. Cung naguing ibá sana ang inyóng amá, marahil pagdaca'y nacawalâ, Páhiná 44sa pagcá't may isáng málicong nagsaysáy, na ang ikinamatáy ng̃ culang palad na manining̃il ay mulâ sa isáng "congestión"[105]; ng̃uni't ang canyáng cayamanan, ang canyáng pananalig sa catuwiran at ang canyáng galit sa lahát ng̃ hindî naaayon sa cautusán ó sa catuwiran ang sa canyáng nang̃agpahamac. Acó man, sacali't malakà ang aking casuclamán sa pagluhog sa paggawâ ng̃ magalÃng nino man, humaráp acó sa Capitán General, sa hinalinhan ng̃ ating Capitán General ng̃ayón; ipinaliwanag co sa canyáng hindî mangyayaring maguÃng "filibustero" ang tumatangkilik sa lahát ng̃ castilang dukhâ ó naglalacbay rito, na pinatutuloy sa canyáng bahay at pinacacain at ang sa canyáng mg̃a ugát ay tumátacbo pa ang mapagcandiling dugóng castÃlà ; ¡nawaláng cabuluháng isagót co ang aking úlo, at ang manumpâ acó sa aking carukhâan at sa aking capuriháng militar, at walâ acó ng̃ nasunduan cung dî magpakita sa akin ng̃ masamáng pagtanggáp, pagpakitâan acó ng̃ lalong masamâ sa aking pagpapaalam at ang pamagatán acó ng̃ "chiîlado"[106]!
Humintô ang matandâ ng̃ pananalità upang magpahing̃á, at ng̃ canyáng mahiwatigan ang hindî pag-imÃc ng̃ canyáng casama, na pinakikinggan siyá'y hindî siyá tinÃtinguan, ay nagpatuloy:
—Nakialam acó sa usapÃn sa cahing̃ian ng̃ inyóng amá. Dumulóg acó sa bantóg na abogadong filipino, ang binatang si A—; ng̃uni't tumangguà sa pagsasanggalang.—"Sa akin ay matatalo"—ang wicà sa akin.—Panggagaling̃an ang pagsasanggaláng co ng̃ isáng bagong sumbong na laban sa canyá at marahil ay laban sa akin. Pumaroon pô cayó cay guinoong M—, na masilacbóng manalumpátì, taga España at lubháng kinaaalang-alang̃anan. "Gayón ng̃a ang aking guinawâ, at ang balitang abogado ang nang̃asiwa sa "causa" na ipinagsanggalang ng̃ boong catalinuhan at caningning̃án. Datapwa't marami ang mg̃a caaway, at ang ilá'y mg̃a lÃhim at hindî napagkikilala. Saganà ang mg̃a sacsÃng sabuát, at ang caniláng mg̃a paratang, na sa ibang lugar ay mawawal-ang cabuluhán sa isáng salitang palibác ó patuyâ ng̃ nagsásanggalang, dito'y tumitibay at tumÃtigas. Cung nasusunduan ng̃ abogadong mawaláng cabuluhán ang caniláng mg̃a bintáng, sa pagpapakilala ng̃ pagcacalabán-lában ng̃ canicanilang saysáy at ng̃ mg̃a saysáy niláng sarili, pagdaca'y lumálabas ang mg̃a ibáng sumbóng. Isinusumbóng niláng nang̃amcám siyá ng̃ maraming lúpà , hining̃án siyáng magbayad ng̃ mg̃a casiráan Páhiná 45at mg̃a caluguiháng nangyari; sinabi niláng siya'y nakikipagcaibigan sa mg̃a tulisán, upang pagpitaganan nilá ang kanyáng mg̃a pananÃm at ang canyáng mg̃a hayop. Sa cawacasa'y nagulóng totoo ang usapÃng iyón, na anó pa't ng̃ maguÃng isáng taòn na'y waláng nagcacawatasáng sino man. Napilitang iwan ng̃ "alcade"[107] ang canyáng catungculan, hinalinhán siyá ng̃ ibang, ayon sa balita'y, masintahin sa catuwiran, ng̃uni't sa casaliwâang palad, ito'y iláng buwán lamang nanatili roon, at ang napahalili sa canyá'y napacalabis naman ang pagca maibiguÃn sa mabuting cabayo.
Ang mg̃a pagtitiis ng̃ hirap, ang mg̃a samâ ng̃ loob, ang mg̃a pagdarálitâ sa bilangguan, ó ang canyáng pagpipighatî ng̃ canyáng mapanood ang gayóng caraming gumaganti ng̃ catampalasanan sa guinawâ niyá sa caniláng mg̃a cagaling̃an, ang siyáng sumirà sa catibayan ng̃ canyáng catawang bacal, at dinapúan siyá, niyáng sakÃt na ang libing̃an lamang ang nacagagamot. At ng̃ matatapos na ang lahát, ng̃ malapit ng̃ tamuhÃn niyá, ang cahatuláng siyá'y waláng casalanan, at hindî catotohanang siyá'y caaway ng̃ Bayang España, at di siyá, ang may sala ng̃ pagcamatáy ng̃ mánining̃il, namatáy sa bilanggúang walâ sino man sa canyáng tabÃ. DumatÃng acó upang mapanood ang pagcalagót ng̃ canyáng hining̃á.
Tumiguil ng̃ pananalitâ ang matandâ; hindi nagsalitâ si Ibarra ng̃ anó man. Samantala'y dumatÃng silá sa pintúan ng̃ cuartel. Humintô ang militar, iniabót sa canyá ang camáy at nagsabi:
—Binatà , ipagtanóng ninyó cay Capitang Tiago ang mg̃a paliwanag. Ng̃ayó'y ¡magandáng gabà pô! Kinacailang̃an cong tingnán cung may nangyayaring anó man.
Waláng imìc na hinigpît na mairog ni Ibarra ang payat na camáy ng̃ Teniente, at hindî cumikibo'y sinundán ng̃ canyáng mg̃a matá itó, hanggáng sa dî na mátanaw.
Marahang bumalÃc at nacakita siyá ng̃ isáng nagdaraang carruaje; kinawayán niya ang cochero:
—¡Sa Fonda ni Lala!—ang sinabing bahagyâ na mawatasan.
—Marahil nanggaling itó sa calabozo—ang inisip ng̃ cochero sa canyáng sarili, sacá hinaplit ng̃ látigo ang canyáng mg̃a cabayo.
NanhÃc si Ibarra sa canyáng cuarto, na nasadacong ilog, nagpatihulóg sa isáng sillón, at canyáng pinagmasdán ang boong abót ng̃ ting̃in, na malakà ang natatanaw, salamat sa nacabucás na bintanà .
Totoong maliwanag, sa caramihan ng̃ ilaw, ang catapát na báhay sa cabiláng ibayo, at dumárating hanggáng sa canyáng "cuarto" ang mg̃a masasayáng tÃnig ng̃ mg̃a instrumentong may cuerdas ang caramihan.—Cung hindî totoong guló ang canyáng isip, at cung siyá sana'y maibiguÃng macaalam ng̃ mg̃a guinágawâ ng̃ capowâ táo'y marahil ninais niyáng mapanood, sa pamamag-itan ng̃ isáng gemelos[108], ang nangyayari sa kinalalagyán ng̃ gayóng caliwanagan; marahil canyáng hinang̃âan ang isá, riyán sa mg̃a cahimáhimaláng napapanood, isá riyán sa mg̃a talinghagang napakikita, na maminsanminsang nátitingnan sa mg̃a malalakÃng teatro sa Europa, na sa marahan at caayaayang tÃnig ng̃ orquesta ay nakikitang sumisilang sa guitnâ ng̃ isáng ulán ng̃ iláw, ng̃ isáng bumúbugsong agos ng̃ mg̃a diamante at guintô, sa isáng cárikitdìkitang mg̃a pamuti, nababalot ng̃ lubháng manipÃs at nang̃ang̃aninag na gasa ang isáng diosa, ang isáng "silfide"[109] na lumalacad na halos hindî sumasayad ang paa sa tinatapacan, naliliguid at inagaapayanan ng̃ maningning na sinag: sa canyáng pagdatÃng ay cusang sumisilang ang mg̃a bulaclác, nagbÃbigay galác, ang mg̃a sayáw, nang̃apupucaw ang matimyás na tugtugan, at ang mg̃a pulutóng ng̃ mg̃a dÃablo, mg̃a ninfa[110], mg̃a sátiro[111], mg̃a génio[112], mg̃a zagala[113], mg̃a ángel Páhiná 48mg̃a pastor ay sumásayaw, guinagalaw ang mg̃a pandereta, nang̃agpapaliguidliguid at inihahandog ng̃ bawa't isá sa paanan ng̃ diosa ang canÃcaniláng alay. Napanood sana ni Ibarra ang cagandagandahang dalagang timbáng at matowÃd ang pang̃ang̃atawán, tagláy ang mainam na pananamÃt ng̃ mg̃a anác na babae ng̃ Filipinas, na nangguÃguitnâ sa nacaliliguid na sarisaring táo na masasayáng cumikilos at nang̃agcucumpasan. Diyá'y may mg̃a insÃc, mg̃a castilà , mg̃a filipino mg̃a militar, mg̃a cura, mg̃a matatandáng babae, mg̃a dalaga, mg̃a bagongtao, at ibá pa. Na sa tabà ng̃ diosang iyón si párì Dámaso, at si párì Dámaso'y ng̃umÃng̃iting catulad ng̃ isáng nasacaluwalhatîan; si Fr. Sibyla ay nakikipagsalitaan sa canyá, at iniaayos ni Doña Victorina sa canyáng pagcagandagandang buhóc ang isáng tuhog na mg̃a perla at mg̃a brillante, na cumÃkislap ng̃ sarisaring kináng ng̃ culay ng̃ bahaghárì. Siyá'y maputî, nápacaputî marahil, ang mg̃a matáng halos laguing sa ibabâ ang ting̃Ãn ay pawang nang̃agpapakilala ng̃ isáng cálolowang cálinislinisan, at pagcâ siyá'y ng̃umÃng̃itî at nátatanyag ang canyáng mapuputî at malilìt na mg̃a ng̃Ãpin, masasabing ang isáng rosa'y bulaclác lamang ng̃ cahoy, at ang garing ay pang̃il ng̃ gadya[114] lamang. Sa pag-itan ng̃ nang̃ang̃aninag na damÃt na piña at sa paliguid ng̃ canyáng maputî at linalic na lÃig ay "nang̃agkikisapan," gaya ng̃ sabi ng̃ mg̃a tagalog, ang masasayáng mg̃a matá, ng̃ isáng collar na mg̃a brillante. Isáng lalaki lamang ang tila mandin hindî dumaramdam ng̃ canyáng maningnÃng na akit: itó'y isáng batà pang franciscano, payát, nanÃnilaw, putlâin, na tinátanaw na dî cumikilos ang dalaga, buhat sa maláyò, cawáng̃is ng̃ isáng estátua[115], na halos hindî humÃhing̃á.
Datapuwa't hindî nakikita ni Ibarra ang lahát ng̃itó: napapagmasdan ng̃ canyáng mg̃a matá ang ibáng bagay. Nacúculong ang isáng munting luang ng̃ apat na hubád at maruruming pader; sa isá sa mg̃a pader, sa dácong itáas ay may isáng "reja"; sa ibabaw ng̃ maramà at casuclamsuclam na yapacán ay may isáng banÃg, at sa ibabaw ng̃ banÃg ay isáng matandáng lalaking naghÃhing̃alô; ang matandáng lalaking nahihirapan ng̃ paghing̃á ay inililing̃ap sa magcabicabilà ang mg̃a mata at umiiyac na ipinang̃ung̃usap ang isáng pang̃alan; nag-Ãisa ang matandáng lalaki; manacanacang náriring̃ig ang calansÃng ng̃ isáng tanicalâ ó isáng buntóng-hining̃áng naglalampasan sa mg̃a pader ... at pagcatapos, doon sa maláyò'y may isáng masayáng piguÃng, hálos ay isáng mahalay na pagcacatowâ; isáng binata'y nagtátawa, ibinubuhos ang álac sa mg̃a bulaclác, sa guitnâ ng̃ Páhiná 49mg̃a pagpupuri at sa mg̃a tang̃ing tawanan ng̃ mg̃a ibá. At ¡ang matandáng lalaki'y catulad ng̃ pagmumukhà ng̃a canyáng amá! ¡ang binata'y camukhâ niyá at canyáng pang̃alan ang pang̃alang ipinang̃ung̃usap na casabáy ang tang̃is!
Itó ang nakikita ng̃ culang palad sa canyáng harapán.
Nang̃amatáy ang mg̃a Ãlaw ng̃ catapát na báhay, humintô ang músìca at ang caing̃ayan, ng̃uni't náririnig pa ni Ibarra ang cahapishapis na sigáw ng̃ canyáng amá, na hinahanap ang canyáng anác sa canyáng catapusáng horas.
Inihihip ng̃ catahimicán ang canyáng hungcag na hining̃a sa Maynilà , at warì mandi'y natutulog ang lahát sa mg̃a bÃsig ng̃ walâ; náriring̃ig na nakikipaghalÃnhinan ang talaoc ng̃ manóc sa mg̃a relój ng̃ mg̃a campanario at sa mapangláw na sigáw na "alerta" ng̃ nayáyamot na sundalong bantáy; nagpapasimulâ ng̃ pagsung̃aw ang capirasong bowán; wari ng̃a'y nang̃agpapahing̃aláy na ang lahát; si Ibarra man ay natutulog na ri't marahil ay napagál sa canyáng malulungcot na mg̃a caisipán ó sa paglalacbáy.
Ng̃uni't hindî tumutulog, nagpúpuyat, ang batang franciscanong hindî pa nalalaong nakita nating hindî cumikilos at hindî umÃimic. Napapatong ang sÃco sa palababahan ng̃ durung̃awan ng̃ canyáng "celda" at saló ng̃ pálad ng̃ camáy ang putlai't payát na mukhâ, canyáng pinanonood sa maláyò ang isáng bituing numÃningning sa madilÃm na lang̃it. Namutlâ at nawalâ ang bituwin, nawalâ rin ang mg̃a bahagyáng sÃnag nang nagpápatay na bowán; ng̃uni't hindî cumilos ang fraile sa canyáng kinálalagyan: niyao'y minamásdan niyá, ang malayong abót ng̃ ting̃ing napapawî sa ulap ng̃ umaga sa dacong Bagumbayan, sa dacong dagat na nágugulaylay pa.
Sundin namán ang loob mo dito sa lupa!
Samantalang natutulog ó nag-aagahan ang ating mg̃a guinoo'y si Capitang Tiago ang ating pag-usapan. Cailán ma'y hindî tayo naguÃng panauhÃn niyá, walâ ng̃a tayong catuwiran ó catungculang siyá'y pawaláng halagá at huwág siyáng pansinÃn, cahi't sa mahalagáng capanahunan.
Palibhasa'y pandác, maliwanag ang culay, bilóg ang catawán, at ang mukhâ, salamat sa saganang tabâ, na alinsunod sa mg̃a nalúlugod sa canyá'y galing daw sa lang̃it, at anáng mg̃a caaway niyá'y galing daw sa mg̃a dukhâ, siyá'y mukháng bátà cay sa tunay niyáng gulang: sino ma'y maniniwalang tatatlompo't limang taón lamang siyá. Táong banál ang laguing anyô ng̃ canyáng pagmumukhâ ng̃ panahóng nangyayari ang sinasaysay namin. Ang báo ng̃ canyáng úlong bilóg, maliit at nalalaganapan ng̃ buhóc na casing itÃm ng̃ luyong, mahabà sa dacong harapán at totoong maiclî sa licuran; hindî nagbabago cailán man ng̃ anyô ang canyáng mg̃a matang malilÃit man ay dî singkÃt na gaya ng̃ sa insÃc, mahayap na hindî sapát ang canyáng ilóng, at cung hindî sana pumang̃it ang canyáng bibÃg, dahil sa napacalabÃs na pagmamascada niyá at pagng̃à ng̃à , na sinisimpan ang sapá sa isáng pisng̃Ã, na siyáng nacasisirà ng̃ pagcacatimbang ng̃ tabas ng̃ mukhâ, masasabi naming totoong magalÃng ang canyáng paniniwalà at pagpapasampalatayáng siyá'y magandáng lalaki. Gayón mang napapacalabis ang canyáng pananabaco't pagng̃à ng̃à ay nananatiling mapuputî ang canyáng mg̃a sariling ng̃ipin, at ang dalawang ipinahirám sa canyá ng̃ dentista, sa halagáng tiglalabing dalawang piso ang bawa't isá.
Ipinalalagay na siyá'y isá sa mg̃a lalong mg̃a mayayamang "propietario"[116] sa Binundóc, at isá sa lalong mg̃a pang̃ulong "hacendero"[117], dahil sa canyáng mg̃a lúpà sa Capampang̃an at sa Laguna ng̃ Bay, lalonglalò na sa bayan ng̃ San Diego, na doo'y itinataas taón taón ang buwis ng̃ lúpà . Ang San Diego Páhiná 52ang lalong naiibigan niyáng báyan, dahil sa caligaligayang mg̃a páliguan doon, sa balitang sabung̃án, ó sa mg̃a hindî niyá nalilimot na canyáng naaalaala: doo'y nátitira siyá ng̃ dalawáng buwán sa bawa't isáng taón, ang cadalian.
Maraming mg̃a báhay si Capitang Tiago sa Santo Cristo, sa daang Anloague at sa Rosario. Siyá't isáng insÃc ang may hawác ng̃ "contrata" ng̃ opio at hindî ng̃a cailang̃ang sabÃhing silá'y nang̃agtutubò ng̃ lubháng malakÃ. Siyá ang nagpapacain sa mg̃a bilanggô sa Bilibid at nagpapádala ng̃ damó sa maraming mg̃a pang̃ulong báhay sa Maynilà ; dapat unawâing sa pamamag-itan ng̃ "contrata." Casundô niyá ang lahát ng̃ mg̃a pinunò, matalinò, magalÃng makibagay at may pagcapang̃ahás, pagcâ nauucol sa pagsasamantalá ng̃ mg̃a pagcâ iláng ng̃ ibá; siyá ang tang̃ing pinang̃ang̃anibang capang̃agáw ng̃ isáng nagng̃ang̃alang Perez, tungcól sa mg̃a "arriendo" at mg̃a "subasta" ng̃ mg̃a sagutin ó pang̃ang̃atungculang sa towi na'y ipinagcacatiwálâ ng̃ Gobierno ng̃ Filipinas sa mg̃a camáy ng̃ mg̃a "particular"[118]. Cayâ ng̃a't ng̃ panahóng nangyayari ang mg̃a bagay na itó, si Capitang Tiago'y isáng taong sumasaligaya; ang ligaya bagáng macacamtan sa mg̃a lupaÃng iyón ng̃ isáng táong maliit ang báo ng̃ úlo: siyá'y mayaman, casundô ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ mg̃a táo.
Na siyá'y casundô ng̃ Dios, itó'y isáng bagay na hindî mapag-aalinlang̃anan: halos masasabing marapat sampalatayanan: waláng cadahilanan upang mácagalit ng̃ mabaÃt na Dios, pagcâ magalÃng ang calagayan sa lúpà , pagcâ sa Dios ay hindî nakikipag-abot-usap cailán man, at cailán ma'y hindî nagpapautang sa Dios ng̃ salapî. Cailán ma'y hindî nakipag-usap sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a pananalang̃in, cahi't siyá'y na sa lalong malalakÃng mg̃a pagcaguipÃt; siyá'y mayaman at ang canyáng salapî ang sa canyá'y humahalili sa pananalang̃in. Sa mg̃a misa at sa mg̃a "rogativa'y" lumaláng ang Dios ng̃ mg̃a macapangyarihan at mg̃a palalong mg̃a sacerdote. Lumaláng ang Dios, sa canyáng waláng hanggáng cabaitan, ng̃ mg̃a dukhâ, sa iguiguinhawa ng̃ mg̃a mayayaman, mg̃a dukháng sa halagáng piso'y macapagdarasal ng̃ cahi't labing anim na mg̃a misterio at macababasa ng̃ lahát ng̃ mg̃a santong libro, hanggáng sa "Biblia hebráica" cung daragdagan ang bayad. Cung dahil sa isáng malakÃng caguipita'y manacánacáng kinacailang̃an ang mg̃a saclolo ng̃ calang̃itan at waláng makita agád cahi't isáng candilang pulá ng̃ insÃc, cung magcagayo'y nakikiusap na siyá sa mg̃a santo at sa mg̃a santang canyáng pintacasi, at ipinang̃ang̃acò sa canilá ang maraming bagay upang silá'y mapilitan at lubós mapapaniwalaang tunay na magalÃng ang canyáng mg̃a hang̃ád. Datapuwa't ang totoong lálò niyáng pinang̃ang̃acuan at guináganapan ng̃ mg̃a Páhiná 53pang̃acò ay ang Virgen sa Antipolong Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje; sapagcá't sa iláng may caliliitang mg̃a santo'y hindî ng̃a lubháng gumáganap at hindî rin totoong nag-uugaling mahál ang táong iyón; ang cadalasa'y pagcâ kinamtán na niyá ang pinipita'y hindî na muling nágugunÃtà ang mg̃a santong iyón; tunay ng̃a't hindî na namán silá mulÃng liniligalig niyá, at cung sacali't napapanaho'y talastás ni Capitáng Tiagong sa calendario'y maraming mg̃a santong waláng guinágawâ sa lang̃it marahil. Bucód sa roo'y sinasapantáhà niyáng malakà ang capangyariha't lacás ng̃ Virgen de Antipolo cay sa mg̃a ibáng Virgeng may dalá mang bastóng pilac, ó mg̃a Niño Jesús na hubó't hubád ó may pananamÃt, ó mg̃a escapulario, mg̃a cuintás ó pamigkÃs na cuero ("correa"): marahil ang pinagmumulaà n nitó'y ang pagcâ hindi mápalabirô ang Guinoong Babaeng iyón, mápagmahal sa canyáng pang̃alan, caaway ng̃ "fotografÃa"[119], ayon sa sacristán mayor sa Antipolo, at sacâ, pagca siya'y nagagalit daw ay nang̃Ãng̃itim na cawang̃is ng̃ luyong, at nanggagaling namán sa ang ibáng mg̃a Virgen ay may calambután ang púsò at mapagpaumanhin: talastás ng̃ may mg̃a táong iniibig pa ang isáng haring "absoluto"[120] cay sa isáng haring "constitucional"[121], cung hindî náriyan si Luis Catorce[122] at si Luis Diez y Seis[123], si Felipe Segundo[124] at si Amadeo Primero[125]. Sa cadahilanan ding itó marahil cayâ may nakikitang mg̃a insÃc na di binyagan at sampóng mg̃a castilang lumalacad ng̃ Páhiná 54paluhód sa balitang sambahan; at ang hindî lamang napag-uusÃsà pa'y ang cung bakit nang̃agtatanan ang mg̃a curang dalá ang salapî ng̃ casindácsindác na Larawan, napasa sa América at pagdatÃng doo'y napacácasal.
Ang pintuang iyán ng̃ salas, na natátacpan ng̃ isáng tabing na sutlâ ay siyáng daang patung̃ó sa isáng maliit na capilla ó pánalang̃inang dî dapat mawalâ sa alin mang báhay ng̃ filipino: naririyan ang mg̃a "dios lar"[126] ni capitan Tiago, at sinasabi naming mg̃a "dios lar," sa pagca't lalong minamágaling ng̃ guinoong ito ang "politeismo"[127] cay sa "monoteismo"[128] na cailan ma'y hindî niyá naabót ng̃ pag-iisip. Doo'y may napapanood na mg̃a larawan ng̃ "Sacra Familia"[129] na pawang garing mulâ, sa ulo hangang dibdib, at gayon din ang mg̃a dacong dulo ng̃ mg̃a camáy at paa, cristal ang mg̃a matá, mahahabà ang mg̃a pilÃc matá at culót at culay guintô ang mg̃a buhóc, magagandáng yárì ng̃ escultura sa Santa Cruz. Mg̃a cuadrong pintado ng̃ óleo ng̃ mg̃a artistang taga Pácò at taga Ermita, na ang naroroo'y ang mg̃a pagpapasakÃt sa mg̃a santo, ang mg̃a himalâ ng̃ VÃrgen at iba pa; si Santa LucÃang nacatitig sa lang̃it, at hawác ang Ãsáng pinggáng kinalalagyan ng̃ dalawá pang matáng may mg̃a pilìc-matá at may mg̃a kÃlay, na catulad ng̃ napapanood na nacapintá sa "triángulo" ng̃ Trinidad ó sa mg̃a "sarcófago egipcio"[130]; si San Pascual Baylon, San Antonio de Padua, na may hábitong guingón at pinagmámasdang tumatang̃is ang isáng Niño Jesús, na may damit Capitan General, may tricornio[131], may sable at may mg̃a botang tulad sa sayáw ng̃ mg̃a musmós na batà sa Madrid: sa ganáng cay Capitan Tiago, ang cahulugan ng̃ gayóng anyó'y cahi't idagdág ng̃ Dios sa canyáng capangyarihan ang capangyarihan ng̃ isáng Capitang General sa Filipinas, ay paglalaruan din siyá ng̃ mg̃a franciscano, na catulad ng̃ paglalarò sa isáng "muñeca" ó larauang taotauhan. Napapanood din doon ang isáng San Antonio Abad, na may isáng baboy sa tabÃ, at ang Ãsip ng̃ carapatdapat na Capitan, ang baboy na iyó'y macapaghihimalâng gaya rin ni San Antonio, at sa ganitóng cadahilana'y hindî siyá, nang̃ang̃ahás tumawag sa hayop na iyón ng̃ Páhiná 55"baboy" cung dî "alágà ng̃ santo señor San Antonio;" isáng San Francisco de AsÃs na may pitông pacpác at may hábitong culay café, na nacapatong sa ibabaw ng̃ isáng San Vicente, na walâ cung dî dádalawang pacpac, ng̃uni't may dalá namáng isáng cornetÃn; isáng San Pedro Mártir na biyác ang ulo, at tang̃an ng̃ isáng dî binyagang nacaluhod ang isâng talibóng ng̃ tulisán, na na sa tabi ng̃ isáng San Pedro na pinuputol ang taing̃a ng̃ isáng moro, na marahil ay si Malco, na nang̃ang̃atlabi at napapahindîc sa sakÃt, samantalang tumatalaoc at namamayagpag ang sasabung̃ing nacatuntong sa isáng haliguing "dórico"[132], at sa bagay na ito'y inaacalà ni Capitang Tiago, na nacararating sa paguiguîng santo ang tumagâ at gayon din ang mátagà . ¿Sino ang macabibilang sa hucbóng iyón ng̃ mg̃a larawan at macapagsasaysay ng̃ mg̃a canicanyáng túng̃o't mg̃a cagaling̃ang doo'y natitipon?!Hindî ng̃a magcacasiyang masabi sa isáng capÃtulo lamang! Gayón ma'y sasabihin din namin ang isáng magandang San Miguel, na cahoy na dinorado at pinintahán, halos isáng metro ang táas: nang̃ang̃atábì ang arcángel, nanglilisic ang mg̃a mata, cunót ang noo at culay rosa ang mg̃a pisng̃Ã; nacasuot sa caliwáng camay ang isáng calasag griego, at iniyayambâ ng̃ canan ang isang kris joloano, at handang sumugat sa namimintacasi ó sa lumapit sa canyá, ayon sa nahihiwatigan sa canyáng acmâ at pagting̃Ãng hindî ang tung̃o'y sa demoniong may buntót at may mg̃a sung̃ay na ikinacagat ang canyáng mg̃a pang̃il sa bintÃng dalaga ng̃ arcángel. Hindî lumalapit sa canyá cailán man si Capitang Tiago, sa tacot na bacâ maghimalâ. ¿Mamacailán bagáng gumaláw na parang buháy ang hindî lamang iisáng larawan, cahi't anóng pagcapang̃itpang̃it ang pagcacágawang gaya ng̃ mg̃a nanggagaling sa mg̃a carpinterÃa sa Paete, at ng̃ mang̃ahiyâ at magcamÃt caparusahán ang mg̃a macasalanang hindî nananampalataya? Casabiháng may isáng Cristo raw sa España, na nang siyá'y tawaguing sacsà ng̃ mg̃a nang̃acò sa pagsinta, siyá'y sumang-ayo't nagpatotoo, sa pamamag-itan ng̃ minsang pagtang̃ô ng̃ úlo sa haráp ng̃ hucóm; may isáng Cristo namáng tinanggál sa pagcapácò ang canang camáy upang yacapin si Santa Lutgarda; at ¿anó? hindî ba nababasa ni Capitang Tiago sa isáng maliit na librong hindî pa nalalaong inilalathalà , tungcol sa isáng pagsesermong guinawâ sa pamamag-itan ng̃ tinang̃òtang̃ô at kinumpáscumpás ng̃ isáng larawan ni Santo Domingo sa Soriano? Waláng sinabing anó man lamang salitâ ang santo; ng̃uni't naacalà ó inacalà ng̃ sumulat ng̃ librito, na ang sinabi ni Santo Domingo sa canyáng mg̃a tinang̃òtang̃ô at kinumpáscumpás ay ipinagbibigay Páhiná 56alâm ang pagcatapos ng̃ santinacpán[133] ¿Hindi ba sinasabi namáng malaki ang pamamagà ng̃ isáng pisng̃i cay sa cabilâ ng̃ Virgen de Luta ng̃ bayan ng̃ Lipá at capol ng̃ putic ang mg̃a laylayan ng̃ canyáng pananamÃt? ¿Hindi bâ itó'y lubós na pagpapatotoong ang mg̃a mahál na larawa'y nagpapasial din namá't hindî man lamang itinataas ang caniláng pananamÃt, at sinásactan din namán silá ng̃ bagang, na cung magcabihira'y tayo ang dahil? ¿Hindi bâ namasdán ng̃ canyáng sariling matang maliliit ang lahát ng̃ mg̃a Cristo sa sermón ng̃ "Siete Palabra"[134] na gumágalaw ang úlo at tumatang̃ong macaitló, na siyáng nacaaakit sa pagtang̃is at sa mg̃a pagsigáw ng̃ lahát ng̃ mg̃a babae at ng̃ mg̃a calolowang mahabaguing talagáng mg̃a taga lang̃it? ¿Anó pa? Napanood din namán naming ipinakikita ng̃ pári sa mg̃a nakÃkinig ng̃ sermón sa canyá sa oras ng̃ pagpapanaog sa Cruz cay Cristo ang isáng panyóng punô ng̃ dugô, at camà sana'y tatang̃is na sa malaking pagcaáwà , cung di lamang sinabi sa amin ng̃ sacristan, sa casaliwang palad ng̃ aming cálolowa, na iyón daw ay birò lamang: ang dugóng iyon-anya-ay sa inahÃng manóc, na pagdaca'y inihaw at kinain, baga ma't Viernes Santo ... at ang sacristan ay matabâ. Si Capitang Tiago ng̃a, palibhasa'y taong matalinò at banál, ay nag-iing̃at na huwag lumapit sa KrÃs ni San Miguel.—¡Lumayô tayo Páhiná 57sa mg̃a pang̃anib!—ang sinasabi niyá sa canyáng sarili—nalalaman co ng̃ isáng arcángel; ¡ng̃uni't hindî, walâ acong tiwalà ! ¡walâ acong tiwalà !
Hindî dumaráan ang isáng taóng hindî siyá nakikidaló sa pagpasa Antipolong malaki ang nagugugol, na ang dalá'y isáng orquesta: cung nároroon na'y pinagcacagulan niyá ang dalawá sa lubháng maraming mg̃a misa de graciang guinágawâ sa boong tatlóng siyám, at sa mg̃a ibáng araw na hindî guinágawâ ang pagsisiyám, at nalÃligò pagcatapos sa bantóg na "batis" ó bucál, na ayon sa pinasasampalatayana'y naligò roon ang mahál na larawan. Nakikita pa ng̃ mg̃a mapamintacasing táo ang mg̃a bacás ng̃ mg̃a páa at ang hilahis ng̃ buhóc ng̃ VÃrgen de la Paz sa matigás na bató, ng̃ pigaÃn niyá ang mg̃a buhóc na iyón, anó pa't waláng pinagibhan sa alÃn mang babaeng gumagamit ng̃ lang̃is ng̃ niyóg, at para manding patalÃm ang canyáng mg̃a buhóc, ó cung dili cayá'y diamante at waláng pinag-ibhán sa may sanlibong tonelada ang bigát. Ibig sana naming ihaplÃt ng̃ cagulatgulat na larawan ang canyáng mahál na buhóc sa mg̃a matá ng̃ mg̃a táong mapamintacasing itó, at canyáng tuntung̃an ang caniláng dilà ó úlo.—Doón sa tabà rin ng̃ bucál na iyón ay dapat cumain si Capitang Tiago ng̃ inihaw na lechón, dalág na sinigáng sa mg̃a dahon ng̃ alibangbang, at ibá pang mg̃a lutong humiguÃt cumulang ang saráp. MahiguÃthiguÃt sa apat na raang piso ang nagugugol sa canyá sa dalawáng misang iyón, datapuwa't maipalálagay na múra, cung pag-iisip-isipin ang capuriháng tinatámo ng̃ Iná ng̃ Dios sa mg̃a ruedang apóy, sa mg̃a cohete, sa mg̃a "berso," at cung babalacbalakin ang pakinabang na kinákamtan sa bóong isáng taón dahil sa mg̃a misang itó.
Ng̃uni't hindî lamang sa Antipolo guinagawâ niyá ang canyáng maing̃ay na pamimintacasi. Sa Binundóc, sa Capampang̃an at sa bayan ng̃ San Diego: pagcâ magsasabong ng̃ manóc na may malalakÃng pustahan, nagpápadala siyá sa cura ng̃ mg̃a salapÃng guintóng úcol sa mg̃a misang sa canyá'y magpapálà , at tulad sa mg̃a romanong nang̃agtátanong muna sa caniláng mg̃a "augur"[135] bago makipaghamoc, na pinacacaing magalÃng ang caniláng mg̃a sisiw na iguinagalang; pinagtatanung̃an din ni Capitang Tiago ang canyáng sariling mg̃a "augur"; ng̃uni't tagláy ang mg̃a pagbabagong hatol ng̃ mg̃a panahón at ng̃ mg̃a bagong catotohanan. Pinagmámasdan niyá ang ning̃as ng̃ mg̃a candÃlà , ang úsoc ng̃ incienso, ang voces ng̃ sacerdote at ibá pa, at sa lahát ng̃ bagay pinagsisicapan niyáng mahiwatigan ang canyáng maguiguing palad. Pinaniniwalaang bihirang matalo si Capitáng Tiago sa mg̃a pakikipagpustahan, at ang canyáng manacânaPáhiná 58cang pagcatalo'y nagmúmulâ sa mg̃a cadahilanang ang nagmisa'y namámalat, cacaunti ang mg̃a Ãlaw, masebo ang mg̃a "cirio"[136], ó napahalò cayâ ang isáng achoy sa mg̃a salapîng ipinagpamisa, at ibá pa: ipinaaninaw sa canyá ng̃ celadon ng̃ isáng CofradÃa, na ang gayóng pagcápalihis ng̃ palad ay mg̃a pagtikÃm lamang sa canyá ng̃ Lang̃it, at ng̃ lalong mapapagtibay siyâ sa canyáng pananampalataya at pimimintacasi. Kinalúlugdan ng̃ mg̃a cura, iguinagalang ng̃ mg̃a sacristán, sinusúyò ng̃ magcacandiláng insÃc at ng̃ mg̃a castillero, si Capitang Tiago'y lumiligaya sa religión dito sa lupà , at sinasabi ng̃ mg̃a matataas at banal na mg̃a táong sa lang̃it man daw ay malakà rin ang lacás ng̃ canyáng capangyarihan.
Na siyá'y cásundò ng̃ Gobierno, ang baga'y na itó'y hindî dapat pag alinlang̃anan, bagá man tÃla mandÃn may cahirapang itó'y mangyari. Waláng cáyang umÃsip ng̃ anó mang bagong bagay, nagágalac na sa canyáng casalucuyang pamumuhay, cailán ma'y laguing laang tumalima sa catapustapusang Oficial quinto sa lahát ng̃ mg̃a oficina, maghandóg ng̃ mg̃a hÃtang jamón, mg̃a capón, mg̃a pavo, mg̃a bung̃ang cáhoy at halamang gáling sa Sunsông sa alin mang panahón ng̃ isáng taón. Cung náriring̃ig niyáng sinasabing masasamâ ang mg̃a tunay na lahing filipino, siyáng hindî nagpapalagay sa sariling dî siyá dalisay na tagalog, nakikipintas siyá at lálò pa manding masamâ ang canyáng guinagawang pagpulà ; sacali't ang pinipintasa'y ang mg̃a mestizong insÃc ó mestizong castilà , siyá nama'y nakÃkipintas, marahil sa pagca't inaacalà na niyáng siyá'y dalisay na "ibero"[137]: siyá ang unaunang pumupuri sa lahát ng̃ mg̃a pagpapabuwÃs, lalo't cung sa licuran nitó'y naáamo'y niyáng may "contrata" ó isáng "arriendo." Lágui ng̃ may handâ siyáng mg̃a orquesta upang bumatì at tumapát sa canino mang mg̃a gobernador, mg̃a alcalde, mg̃a fiscal, at iba pa, sa caniláng mg̃a caarawán ng̃ santong calagyô, caarawán ng̃ capang̃anacan, pang̃ang̃anác ó pagcamatáy ng̃ isáng camag-anac, sa maiclÃng salitá'y ang anó mang pagbabagong lacad ng̃ pamumuhay na caraniwan. Nagpápagawâ ng̃ mg̃a tuláng pangpuri sa mg̃a táong sinabi na, ng̃ mg̃a himnong ipinagdÃriwang ang "mabait at mairog na Gobernador; matapang at mapagsicap na Alcalde, na pinaghahandaan sa lang̃it ng̃ palma ng̃ mg̃a banál" (ó palmeta) at iba't iba pang mg̃a bagay.
NaguÃng Gobernadorcillo siyá ng̃ "gremio" ng̃ mg̃a "mestizong sangley", bagá man maraming nagsitutol, sa pagca't hindî siya nilá ipinalálagay na mestizong Páhiná 59insic. Sa dalawáng taóng canyáng pang̃ang̃apita'y nacasirà siyá ng̃ sampóng frac, sampóng sombrerong de copa at anim na bastón: ang frac at sombrero de copa'y sa Ayuntamiento, sa Malacanyáng at sa cuartel; ang sombrero de copa at ang frac ay sa sabung̃an, sa pamilihan, sa mg̃a procesión, sa mg̃a tindahan ng̃ mg̃a insÃc, at sa ilalim ng̃ sombrero at sa loob ng̃ frac ay si Capitang Tiagong nagpapawis at nag-eesgrima ng̃ bastóng may borlas, na nag uutos, naghuhusay at guinugulo ang lahát, tagláy ang isáng cahang̃ahang̃à ng casipagan at isáng pagcamatimtimang lalò pa manding cahang̃ahang̃à . Cayâ ng̃a't ipinalalágay ng̃ mg̃a punong macapangyarihang siyá'y isáng magaling na táo, cagandagandahan ang púso, payápà , mápagpacumbabâ, masunurin, mapagpakitang loob, na hindî bumabasa ng̃ anó mang libro ó periódicong galing sa España, bagá man magalÃng mag-wÃcang castÃlà ; ang ting̃in sa canyá, nilá'y tulad sa pagmamasÃd ng̃ isáng abáng estudiante sa gasgás na tacón ng̃ canyáng lumà ng̃ zapato, pakilÃng dahil sa anyô ng̃ canyáng paglacad:—Naguiguing catotohanan, sa calagayan niyá, ang casabihán ng̃ mg̃a cristianong "beati pauperis spiritu"[138] at ang caraniwang casabiháng "beati possidentes"[139], at mangyayaring maipatungcol sa canyá yaóng mg̃a sabing griego na anáng ibá'y malî ang pagcacahulog sa wicang castilà : "¡Gloria á Dios en las alturas y paz á los hombres de buena voluntad"[140]! sa pagca't ayon sa makikita natin sa mg̃a susunod dito, hindî casucatáng magcaroon ang táo ng̃ magandáng calooban upang sumapáyapà . Ang mg̃a dî gumagalang sa religió'y ipinalálagay siyáng halÃng; ipinalálagay siyá ng̃ mg̃a dukháng waláng awà , tampalasan, mapagsamantala ng̃ cahirapan ng̃ capuwà , at ipinalálagay naman ng̃ mg̃a mabababà sa canyáng siyá'y totoong malabis umalipin at mapagpahirap. At ¿ang mg̃a babae? ¡Ah, ang mg̃a babae! Umaaling̃awng̃aw ng̃ dî cawasà ang mg̃a paratang, na naririnig sa mg̃a mahihirap na mg̃a báhay na pawid, at pinagsasabihang may naririnig daw na mg̃a taghóy, mg̃a hagulhól, na manacà nacang may casamang mg̃a uhâ ng̃ isáng bagong caaanác. Hindî lamang Ãisang dalaga ang itinuturò ng̃ daliring mapagsapantahà ng̃ mg̃a namamayan: malamlám ang matá at looy na ang dibdib ng̃ gayóng dalaga. Ng̃uni't hindî nacabábagabag ng̃ canyáng pagtulog ang lahát ng̃ itó; hindî nacaliligalig ng̃ canyáng catahimican ang Páhiná 60sino mang dalaga; isáng matandáng babae ang siyang nacapagpapahirap ng̃ canyáng loob, isáng matandáng babaeng nakikipagtaasan sa canyá ng̃ pamimintacasi na naguÃng dapat magtamò sa maraming cura ng̃ lalong malalaking pagpupuri at pagpapaunlác cay sa mg̃a kinamtán niyá ng̃ panahóng siyá'y guinágaling. May banál na pag-uunaháng ikinágagaling ng̃ Iglesia si Capitang Tiago at sacâ ang babaeng baong itóng pagmamanahan ng̃ mg̃a capatÃd at ng̃ mg̃a pamangkÃn, tulad namán sa pag-aagawán ng̃ mg̃a vapor sa Capangpang̃ang pinakikinabang̃an ng̃ mg̃a táong báyan. ¿Naghandóg si Capitang Tiago sa isáng VÃrgeng alÃn man ng̃ isang bastóng pÃlac na may mg̃a esmeralda at mg̃a topacio? Cung gayó'y pagdaca'y nagpapagawâ namán si Doña Patrocinio sa platerong si Gaudinez ng̃ isáng bastóng guintô na may mg̃a brillante. ¿Na nagtayô si Capitang Tiago ng̃ isáng arcong may dalawáng mukhâ, may balot na damÃt na pinabintógbintóg, may mg̃a salamÃn, mg̃a globong cristal, mg̃a lâmpara at mg̃a araña, handóg sa procesión nang naval? Cung gayó'y magpapatayô namán si Doña Patrocinio ng̃ isáng arcong may apat na mukhâ, matáas ng̃ dalawáng vara sa arco ni Capitang Tiago at lalong marami ang mg̃a bÃtin at ibá pang sarisaring mg̃a pamuti. Pagcâ nagcágayo'y guinagamit namán ni Capitang Tiago ang canyáng lalong nagágawang magalÃng, ang bagay na canyáng ikinatatang̃ì: ang mg̃a misang may mg̃a bomba't ibá pang pangpasayáng guinagamitan ng̃ pólvora, at pagnangyari itó'y kinácagat ni Doña Patrocinio ng̃ canyáng mg̃a ng̃idng̃id ang canyáng lábì, sa pagca't palibhasa'y totoong mayamutin ay hindî niyá matiis ang "repique" ng̃ mg̃a campanà , at lalò ng̃ kinalúlupitan niyá ang ugong ng̃ mg̃a putucan. Samantalang si Capitang Tiago'y ng̃umÃng̃itì ay nag-iisip naman si Doña Patrocinio ng̃ paggantÃ, at pinagbabayaran niyá ng̃ salapì ng̃ mg̃a ibá ang lalong magagaling na magsermóng hirang sa limáng mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile sa Maynilà , ang lalong mg̃a balitang mg̃a canónigo sa Catedral, at sampô ng̃ mg̃a Paulista, at ng̃ mang̃ag sermón sa mg̃a dakilang araw tungcól sa mg̃a saysayin sa TeologÃa[141], na lubhang malalalim sa mg̃a macasalanang waláng nalalaman cung dî wicang tindá lamang. Námasid ng̃ mg̃a cacampà ni Capitang Tiago, na si Doña Patrocinio'y nacacatulog samantalang nagsesermon, at sinaságot namán silá ng̃ mg̃a cacampi ni Doña Patrocinio, na ang sermó'y bayád na, at sa ganang canyá'y ang pagbabayad ang siyáng lalong mahalagá. Sa cátapustapusa'y lubós na iguinupò si Capitang Tiago ni Doña Patrocinio, na naghandóg sa isáng simbahan ng̃ tatlóng andas na pilac, na dinorado, na ang bawa't isa'y pinagcagugulan niyá ng̃ mahiguÃt na tatlóng lÃbong Páhiná 61piso. Hinihintay ni Capitang Tiago na bawa't araw ay titiguil ng̃ paghing̃a ang matandáng babaeng itó, ó matatalo cayâ ang limá ó anim na usapÃn sa paglilincód lamang sa Dios; ang casamaang palad ay ipinagcásanggalang ang mg̃a usaping iyón ng̃ lalong magagalÃng na abogado sa Real Audiencia, at tungcól sa canyáng búhay, waláng sucat na mapanghawacan sa canyá ang sakÃt, ang cawang̃is niyá'y cawad na patalÃm, marahil ng̃ may mapanghinularan ang mg̃a cálolowa, at cumacapit dito sa bayan ng̃ luhang gaya ng̃ mahigpit na pagcapit ng̃ galÃs sa balát ng̃ táo. Umaasa ang mg̃a cacampà ni Doña Patrociniong pagcamatáy nito'y maguiguing "canonizada"[142], at si Capitang Tiago ma'y sásamba sa canyá sa mg̃a altar, bagay na sinasang-ayunan ni Capitang Tiago at canyáng ipinang̃ang̃aco, mamatáy lamang agád.
Gayón ng̃â ang calagayan ni Capitang Tiago ng̃ panahóng iyón. Tungcól sa panahóng nacaraa'y siyá'y bugtóng na anác ng̃ isáng mag-aasucál sa Malabóng mayaman din namán ang pagcabuhay, ng̃uni't nápacaramot, na anó pa't hindî nagcagugol ng̃ isáng cuarta man lamang sa pagpapaaral sa canyáng anác, caya't naguÃng alilâ si Santiaguillo ng̃ isang mabaÃt na dominico na pinagsicapang iturò ang lahát ng̃ maituturò at nalalaman niyá. Ng̃ magtátamo na si Santiago ng̃ caligayaháng siyá'y tawaguing "lógico", sa macatuwÃd bagá'y ng̃ siyá'y mag-aaral na ng̃ "Lógica",[143] ang pagcamatáy ng̃ sa canyá'y nagtatangkilÃc, na sinundán ng̃ pagcamatáy ng̃ canyáng amá, ang siyáng nagbigáy wacás ng̃ canyáng mg̃a pag-aaral, at ng̃ magcágayo'y napilitang siyáng mang̃asiwà sa paghahanap-buhay. Nag-asawa siyá sa isáng magandáng dalagang taga Santa Cruz, na siyáng tumulong sa canyá sa pagyaman, at siyáng sa canyá'y nagbigáy ng̃ pagcaguinoo. Hindî nagcásiya si Doña Pia Alba sa pamimili ng̃ azúcal, café at tÃnà : ninais niyáng magtanÃm at umani, at bumilà ang dalawáng bagong casál ng̃ mg̃a lúpà sa San Diego, at mulâ niyao'y naguÃng caibigan na siyá ni párì Dámaso at ni Don Rafael Ibarra, na siyáng lalong mayamang mámumuhunan sa bayan.
Naguiguing isáng gawáng dapat sisihin ang malabis niláng pag-susumakit sa pagpaparami ng̃ cayamanan, dahil sa silá'y hindî nagcacaanác, mulâ ng̃ silá'y mácasal na may anim na taón na, at gayón ma'y matuwid, matabâ at timbáng na timbáng ang pang̃ang̃atawán ni Doña Pia. Nawaláng cabuluhán ang canyáng mg̃a pagsisiyám, ó "novenario," ang canyáng pagdalaw sa Virgeng Caysasay sa Taal, sa hatol ng̃ mg̃a mapamintacasi; ang pagbibigay niyá, ng̃ mg̃a limós, ang pagsaPáhiná 62sayáw niyá sa procesión ng̃ Virgeng Turumbá, sa Pakil, sa guitnâ ng̃ mainit na araw ng̃ Mayo. Nawal-ang cabuluháng lahát, hanggang sa siyá'y hinatulan ni párì Dámasong pumaroon sa Obando, at pagdatÃng doo'y sumayáw sa fiesta ni San Pascual Baylón, at huming̃î ng̃ isáng anác. Talastás na nating sa Obando'y may tatlóng nagcacaloob ng̃ mg̃a anác na lalaki at ng̃ mg̃a anác na babae; ang ibiguin: Nuestra Señora de Salambaw, Santa Clara at San Pascual. Salamat sa hatol na ito'y nagdaláng táo si Doña PÃa ... ¡ay! tulad sa máng̃ing̃isdáng sinasabi ni Shakespeare sa Macbeth, na tumiguil ng̃ pag-aawÃt ng̃ siyá'y macasumpong ng̃ isáng cayamanan; pumanaw cay Doña Pia ang catowaan, namangláw ng̃ dî anó lamang at hindî na nakita nino mang ng̃umitî.—¡Talagáng ganyán ang mg̃a naglÃlihi—ang sinasabi ng̃ lahát, sampô ni Capitang Tiago. Isáng lagnát na dumapò sa canyá pagcapang̃anác (fiebre puerperal) ang siyáng nagbigáy wacás sa canyáng mg̃a calungcutan, na anó pa't naiwan niyáng ulila ang isáng magandáng sanggól na babae, na inanác sa binyág ni Fr. Dámaso rin; at sa pagca't hindî ipinagcaloob ni San Pascual ang batang lalaking sa canyá'y hinÃhing̃ì, pinang̃alanan ang sanggól ng̃ Maria Clara, sa pagbibigáy unlác sa Virgen de Salambáw at cay Santa Clara, at pinarusahan ang may dalisay na capuriháng si San Pascual Baylón, sa hindî pagbangguît ng̃ canyáng pang̃alan.
Lumakà ang sanggól na babae sa mg̃a pag-aalagà ni tia Isabel, ang matandáng babaeng iyóng tulad sa fraile ang pakikipagcapuwà táo na nakita natin sa pasimulâ nitó.
Hindî tagláy ni MarÃa Clara ang maliliit na mg̃a matá, ng̃ canyáng amá: gaya rin ng̃ canyáng ináng malalakà ang mg̃a matá, maiitÃm, nalililiman ng̃ mahahabang mg̃a pilÃc-matá, masasayá at caayaaya pagcâ naglálarô; malulungcót, hindî mapagcurò at anyóng naggugunamgunam pagcâ hindî ng̃umÃng̃itî. Nang sanggól pa siyá'y culót ang canyáng buhác at halos culay guintô; ang ilóng niyáng magandá ang hayap ay hindî totong matang̃os at hindî namán sapát; ang bibÃg ay nagpapaalaala sa maliliit at calugodlugod na bibÃg ng̃ canyáng iná, tagláy ang mg̃a catowatowang bÃloy sa mg̃a pisng̃î; ang balát niyá'y casÃng nipÃs ng̃ pang-ibabaw na balát ng̃ sibuyas at maputÃng culay búlac, anáng mg̃a nahihibáng na mg̃a camag-anac, na caniláng nakikita ang bacás ng̃ pagcâ si Capitang Tiago ang amá, sa maliliit at magandáng pagcacaanyô ng̃ mg̃a taing̃a ni MarÃa Clara.
Ipinalálagay ni tÃa Isabél na cayâ may pagca mukháng europeo si MarÃa Clara'y dahil sa paglilihà ni Doña PÃa; natatandà ang madalás nakita niyáng itó'y tumatang̃is sa harapán ni San Antonio, ng̃ mg̃a unang buwán ng̃ canyang pagbubuntÃs; gayón din ang isipan ng̃ isáng pinsang babae ni Capitang Tiago, ang Páhiná 63pinagcacáibhan lamang ay ang paghirang ng̃ santo: sa ganang canyá'y naglihi sa Virgen ó cay San Miguel. Isáng balitang filósofong pinsan ni Capitang Tinong, at nasasaulo ang "Amat" [144], hinahanap ang caliwanagan ng̃ gayóng bagay sa ikinapangyayari sa calagayan ng̃ tao ng̃ mg̃a "planeta"[145].
Lumakà si MarÃa Clarang pinacaiirog ng̃ lahát, sa guitnâ ng̃ mg̃a ng̃iti at pagsinta. Ang mg̃a fraile ma'y linalarô siya pagcâ isinasama sa mg̃a procesióng puti ang pananamit, nalalala sa canyang malagô at culót na buhóc ang mg̃a sampaga at mg̃a azucena, may dalawang maliliit na pacpac na pilac at guintóng nacacabit sa licuran ng̃ canyang pananamÃt, at may tang̃ang dalawang calapating puting may mg̃a taling cintas na azul. At sacâ siya'y totoong masaya, may mg̃a pananalitang musmós na calugodlugod, na si Capitang Tiago, sa cahibang̃an ng̃ pag-ibig, ay walang guinagawà cung di pacapurihin ang mg̃a santo sa Obando at ihatol sa lahat na sila'y umadhicâ ng̃ magagandang escultura nila.
Sa mg̃a lupaing na sa dacong ilaya ng̃ daigdig, pagdating ng̃ batang babae sa labing tatló ó labing apat na taón ay dinaratnan na ng̃ sa panahon, tulad sa buco cung gabi na kinabucasa'y bulaclac na. Sa calagayang iyang pagbabagong anyò, puspós ng̃ mg̃a talinghagà at ng̃ pagcamaramdamin ang puso, pumasoc si Maria Clara, sa pagsunód sa mg̃a hatol ng̃ cura sa Binundóc, sa beaterio ng̃ Santa Catalina[146] upang tumanggap sa mg̃a monja ng̃ mg̃a turong banal. Tumatang̃is Páhiná 64si Maria Clarang nag-paalam cáy parì Dámaso at sa tang̃ing catotong canyang calaró-larô buhat sa camusmusan, cay Crisôtomo Ibarra, na pagcatapos ay napa sa Europa naman. Doon sa conventong iyóng sacali't nakikipanayam sa mundo'y sa pamamag-itan ng̃ mg̃a rejang lambal, at sa ilalim pa ng̃ pagbabantay ng̃ "Madre-Escucha", natira si MarÃa Clarang pitóng taón. Taglay ng̃ bawa't isa ang canicanicalang inaacalang icagagalÃng ng̃ sariling pagcabuhay, at sa canilang pagcahiwatig ng̃ hilig ng̃ isa sa isa ng̃ mg̃a batà , pinagcayarîan ni Don Rafael at ni Capitang Tiago, ang pagpapacasal sa canilang mg̃a anac, at sila'y nang̃agtatag ng̃ samahan. Ang pangyayaring itóng guinawâ ng̃ macaraan ang ilang taón buhat ng̃ umalÃs si Ibarra'y ipinagdiwang ng̃ dalawang pusong na sa magcabilang dúlo ng̃ daigdÃg at na sa iba't ibang calagayang totoo.
Maagang nang̃agsimbá ng̃ umagang iyón si tÃa Isabel at si MarÃa Clara: mainam na totoo ang pananamÃt nitó at may tang̃ang isáng cuintás na azúl ang mg̃a butil, na inaarì niyáng parang brazalete,[147] at may salamÃn sa matá si tÃa Isabel, upang mabasa ang daláng "Ancora de Salvación"[148], samantalang nagmimisa.
Bahagyâ pa lamang nacaaalÃs sa altar ang sacerdote, nagsabi ang dalagang ibig na niyáng omowî, bagay na totoong ipinangguilalás at isinamâ ng̃ loob ng̃ mabaÃt na tÃang waláng boong acalà cung dî ang canyáng pamangking babae'y mápagbanal at madasaling tulad sa isáng monja man lamang. Nagbubulóng, at pagcatapos na macapagcucrûz ay nagtindÃg ang mabaÃt na matandáng babae.—¡Bah! patatawarin na acó ng̃ mabaÃt na Dios na dapat macakilala ng̃ púso ng̃ mg̃a dalaga cay sa inyó pô tÃa Isabel—Ang sasabihin sana ni MarÃa Clara sa canyá upang putlÃn ang canyáng matitindÃ, ng̃uni't sa cawacasa'y mg̃a pagsesermóng-ná.
Ng̃ayó'y nacapag-agahan na tila at nilÃlibang ni MarÃa Clara ang canyáng pagcainÃp sa paggawâ ng̃ isáng sutláng "bolsillo", samantalang ibig pawìin ng̃ tÃa ang mg̃a bacás ng̃ nagdaang fiesta sa pagpapasimulâ ng̃ paggamit ng̃ isáng plumero. Sinisiyasat at inuusisa ni Capitang Tiago ang mg̃a iláng casulatan.
Bawa't lagunlóng sa daan, bawa't cocheng dumaraan ay nang̃agpápacaba sa dibdib ng̃ vÃrgen at siya'y pinang̃ing̃ilabot. ¡Ah, ng̃ayó'y ibig niyáng maparoon ulî sa beaterio, sa casamahán ng̃ canyáng mg̃a caibigang babae! ¡Doo'y matitingnan niyá "siyáng" hindî mang̃Ãng̃inig, hindî magugulumihanan! Datapowa't ¿hindî bagá, siyá ang iyóng caibigan ng̃ panahóng musmus ca pa? ¿hindî bâ cayó'y nang̃aglálaro ng̃ laróng halÃng at hanggáng sa cayó'y nag-aaway na manacà nacâ? Ang dahil ng̃ mg̃a bagay na itó'y hindî co sasabihin; cung icáw na bumabasa'y umibig ay mapagkikilala mo, at cung hindî namán ay sayang na sa iyó'y aking sabihin; hindî mapag-uunawa ang mg̃a talinghagang itó ng̃ hindî na Páhiná 66casisinta cailán man.
—"Sa acalà co MarÃa'y may catowiran ang médico—ani Capitang Tiago. Dapat cang pasalalawigan, namumutlâ ca ng̃ mainam at nagcacailang̃an ca ng̃ mg̃a mabubuting hang̃in. Anó bang acalà mo: ¿sa Malabón ... ó sa San Diego?
Namulá si MarÃang tulad sa "amapola"[149] pagcárinig niyá nitóng hulÃng pang̃alan, at hindî nacasagót.
—"Ng̃ayó'y páparoon cayó ni Isabel at icáw sa beaterio, at ng̃ cunin ninyó roon ang iyóng mg̃a damÃt, at macapagpaalam ca sa iyóng mg̃a caibigan; hindî ca na papasoc ulî roon.
Dinamdam ni MarÃa Clara iyáng hindî malÃrip na calungcutang bumabalot sa cálolowa, pagcâ iniiwan ang isáng kinatirahang pinatamuhán natin ng̃ caligayahán; ng̃uni't nagpagaang ng̃ canyáng pighatî ang pagcaalaala ng̃ isáng bagay.
—At sa loob ng̃ apat ó limáng araw, pagcâ may damÃt ca nang bágo'y paparoon tayo sa Malabón.... Walâ na sa San Diego ang iyóng ináama; ang curang nakita mo rito cagabÃ, iyóng paring bátà ay siyáng bagong cura natin doón ng̃ayón; siyá'y isáng santo.
—¡Lalong nacagágaling sa canyáng catawán ang San Diego, pinsan!—ang ipinaalaala ni tÃa Isabel;—bucód sa roo'y lalong mabuti ang bahay natin doón, at sacâ malapit na ang fiesta.
Ibig sanang yacapin ni MarÃa Clara ang canyáng tÃa; ng̃uni't narinig niyáng tumiguil ang isáng coche ay siyá'y namutlâ.
—¡Ah, siyá ng̃â!—ang isinagót ni Capitang Tiago, at nagbago ng̃ pananalitâ at idinagdág:—¡Don Crisóstomo!
Nalaglág sa mg̃a camáy ni MarÃa Clara ang tang̃ang canyáng guinágawà ; nag-acalà siyáng cumilos ay hindî nangyari: isáng pang̃ing̃ilabot ang siyáng tumátacbo sa canyáng catawán. Nárinig ang yabág ng̃ paa sa hagdanan at pagcatapos ay ang sariwà at voces lalaki. Tulad sa cung ang voces, na itó'y may capangyarihang hiwágà , iniwacsà ng̃ dalaga ang laguÃm at nagtatacbó at nagtágò sa panalang̃inang kinálalagyan ng̃ mg̃a santo. Nagtawanan ang dalawáng magpinsan, at nárinig ni Ibarra ang ing̃ay ng̃ sinásarhang pintuan.
Namúmutlà , humÃhing̃a ng̃ madalás, tinutóp ng̃ dalaga ang cumácabang dibdÃb at nag-acalang makinÃg. NárinÃg ang voces, yaóng voces na pinacasÃsinta't sa panag-Ãnip lamang niyá náririnig: ipinagtátanong siyá ni Ibarra. Sa pagcahibáng sa towâ ay hinagcán niyá ang santóng sa canyá'y nálalapit, si San Antonio Abad; santong mapalad ng̃ nabubuhay at ng̃ayóng siyá'y cahoy; láguì ng̃ may Páhiná 67magagandáng mg̃a tucsó! Pagcatapos ay humanap ng̃ isáng bútas ng̃ susîan, upang makita niya si Ibarra; mapagsiyasat ang canyáng anyô; ng̃umÃng̃itî si MarÃa Clara at ng̃ cunin siyá ng̃ canyáng tÃa sa gayóng panonood, sumabit sa lÃig ng̃ matandáng babae at sinisì itó ng̃ halÃc na paulit-ulit.
—Ng̃uni't halÃng, ¿anó ang nangyayari sa iyó?—ang sa cawacasa'y nasabi ng̃ matandáng babae, na pinapahid ang isáng lúhà sa mg̃a matá niyáng lantá na.
Nahiyâ si MarÃa Clara at tinacpán ang mg̃a matá, ng̃ canyáng mabibilog na mg̃a brazo.
—¡Halá, maghusay ca, halica!—ang sabi ng̃ matandáng babae ng̃ boong pag-irog.—Samantalang nakikipag-usap siyá sa iyóng amá ng̃ iyóng ... ¡halica at huwag cang magpahintay!
Napadalá ang dalagang tulad sa isáng musmós, at doon silá nagculóng sa canyáng "aposento."
Masayá ang salitaan ni Capitang Tiago at ni Ibarra ng̃ sumipót si tÃa Isabel na halos kinacaladcad ang canyáng pamangkÃng babae, na nagpapaling̃à ling̃à cung saansaan, datapuwa't hindî tumÃting̃in sa canino mang táo....
¿Anóng pinag-usapan ng̃ dalawáng cálolowang iyón, anó ang canicaniláng sinabi diyán sa salitaan ng̃ mg̃a matá, na lalong lubós ang galÃng cay sa salitaan ng̃ bibÃg, salitaang ipinagcaloob sa cálolowa at ng̃ huwag macaguló ang ing̃ay sa pagtatamóng timyás ng̃ damdamin? Sa mg̃a sandalÃng yaón, pagca nagcacawatasán ang dalawáng linikháng sumasaligaya sa kilos ng̃ mg̃a balintataóng natatabing̃an ng̃ mg̃a pilÃc-matáng pinaglalampasanan ng̃ pag-iÃsip, ang pananalita'y mabagal, magaspáng, mahinà , wang̃is sa ugong ng̃ culóg na nang̃ang̃alagcag at waláng tuos cung isusumag sa nacasisilaw na liwanag at mabilÃs ng̃ kidlát: nagsasaysay ng̃ isáng damdaming kilala na, isáng isipang napag-uunawà , na, at cayâ lamang guinagamit itó'y sa pagcá't ang mithî ng̃ púsò'y siyáng nacapangyayari sa boong cataohang saganang saganà sa galác, Ãbig na ang boong catawán niyáng casama ang lahát ng̃ sancáp na lamán, butó at dugô at ang boong caisipán ay magsaysáy ng̃ hiwagang mg̃a catowâang inaawit ng̃ espÃritu. Sa tanóng ng̃ pagsintá sa isáng sulyáp na numÃningning ó lumálamlam, waláng mg̃a sagót ang salitâ: tumútugon ang ng̃itî, ang halÃc ó ang buntóng hining̃á.
At pagcatapos, sa pagtacas ng̃ dalawáng nagsisintahan sa "plumero" ng̃ tÃa Isabel na nagpapabang̃on sa alicabóc, silá'y pumaroon sa azotea upang silá'y macapag-usap ng̃ boong calayâan sa silong ng̃ mg̃a bálag; ¿anó ang caniláng pinag-usapan ng̃ marahan at nang̃Ãng̃inig cayó, mg̃a maliliit na bulaclác ng̃ "cabello-de-ángel"? Cayó ang magsabi't may bang̃ó cayó sa inyóng hining̃á at may Páhiná 68mg̃a cúlay cayò sa inyóng mg̃a labì; icáw, "cefiro"[150] ang magsabi yamang nag-aral ca ng̃ di caraniwang mg̃a tÃnig sa lÃhim ng̃ gabÃng madilim at sa talinghagà ng̃ aming mg̃a cagubatang virgen; sabihin ninyó, mg̃a sinag ng̃ áraw, maningnÃng na tagapagpakilala sa lúpà ng̃ Walang Hanggán, tang̃ing hindî nahahawacan sa daîgdig ng̃ mg̃a natátangnan: cayó ang mang̃agsabi, sa pagca't walâ acóng nalalamang isaysáy cung dî mg̃a cahaling̃áng hindî mainam dingguÃn.
Ng̃uni't yamang áayaw ninyóng sabihin, aking tÃtingnan cung aking maisásaysay.
Ang lang̃it ay azul: nagpápagalaw ng̃ mg̃a dáhon at ng̃ mg̃a bulaclac ng̃ halamang gumagapang ang isáng malamig na amihang hindî amóy rosa,—dahil dito'y nang̃agsisipang̃inig ang mg̃a cabello—de—ángel—ang mg̃a halamang nacabitin, ang mg̃a tuyúng isdâ at ang mg̃a lámparang galing sa China. Ang ing̃ay ng̃ sagwáng humahalò ng̃ malabong tubig ng̃ Ãlog, ang dagundong ng̃ pagdaan ng̃ mg̃a coche at mg̃a carretón sa tuláy ng̃ Binundóc ay maliwanag na dumárating hanggang sa canilá; ng̃uni't hindî ang mg̃a ipinagbúbubulong ng̃ tÃa.
—Lalong magalÃng—ang wicà nitó—diyá'y ang boong bayan ang siyáng bábantay sa inyó.
Nang magpasimulá'y walâ siláng pinagsalitaanan cung di pawang mg̃a cahaling̃an—iyáng mg̃a cahaling̃áng totoong nacacawang̃is niyáng mg̃a cayabang̃an ng̃ mg̃a nación sa Europa: masasarap at lásang pulót sa mg̃a magcacanación, datapuwa't nacapagtátawa ó nacapagpapacunót sa kilay ng̃ mg̃a taga ibang lupaÃn.
Ang babae, palibhasa'y capatÃd ni Cain ay panibughuin, caya't dahil dito'y tumanong sa nang̃ing̃ibig sa canyá:
—¿Laguì bang isinaisip mo acó? ¿hindi mo ba acó linimot sa gayóng caraming mg̃a paglalacbá'y mo? ¡Pagcaramiraming malalakÃng mg̃a ciudad na may pagcaramiraming magagandang mg̃a babae!...
Ang lalaki namán, palibhasa'y isá pa ring capatÃd ni CaÃn ay marunong umiwas sa mg̃a tanóng at may caunting pagca sinung̃aling, cayâ ng̃a:
—¿Mangyayari bagáng catá'y limutin?—ang sagót na nang̃ang̃aanino ng̃ boong ligaya sa mg̃a maiitÃm na balÃngtatao ng̃ dalaga;—¿mangyayari bagáng magculang acó sa panunumpâ, sa isáng panunumpang dakila? Natátandaan mo ba ang gabÃng yaon, ang gabÃng yaóng sumÃsigwa, na icáw, ng̃ makita mo acóng nag-Ãisang tumatang̃is sa siping ng̃ bangcáy ng̃ aking iná'y lumapit ca sa akin, ilinagáy mo ang iyong camáy sa aking balÃcat, ang camáy mong malaon nang Páhiná 69ayaw mong ipahintulot na aking mátangnan, at iyong sinabi sa akin: "Nang̃ulila ca sa iyong iná, acó'y hindî nagcainá cailán man.": at dumamay ca sa akin ng̃ pag-iyác. Iniirog mo ang aking iná at icáw ay pinacaibig niyáng tulad sa isáng anác. Sa dacong labás ay umúulan at cumÃkidlat; ng̃uni't sa acalà co'y nacárinig acó ng̃ música, at nakita cong ng̃umÃng̃itî ang maputláng mukhâ ng̃ bangcáy ... ¡oh, cung buháy sana ang aking mg̃a magulang at mapanood nila icáw! Nang magcagayó'y tinangnán co ang iyóng camáy at ang camáy ng̃ aking iná, nanumpâ acóng sÃsintahin catá, catá'y paliligayahin, anó man ang capalarang sa aki'y ipagcaloob ng̃ Lang̃it, at sa pagca't hindî nacapagbigáy pighati cailán man sa akin ang sumpáng itó; ng̃ayó'y mulÃng inuulit co sa iyó. ¿Mangyayari bagáng limutin co icáw? Laguing casamasama co ang pag-aalaala co sa iyo; iniligtás acó sa mg̃a pang̃anib ng̃ paglalacad maguÃng caaliwan co sa pag-iisá ng̃ aking cálolowa sa mg̃a ibáng lupain; ¡ang pag-aalaala sa iyo ang pumawì ng̃ bÃsà ng̃ "loto" ng̃ Europa na cumacatcat ng̃ mg̃a pag-asa at ng̃ casaliwaang palad ng̃ kinaguisnang lúpà sa caisipán ng̃ maraming mg̃a cababayan! Sa mg̃a panaguimpan co'y nakikita co icáw na nacatindig sa tabÃng dagat ng̃ Maynilà , nacatanaw sa malayong abót ng̃ paning̃Ãng nababalot sa malamlam na liwanag ng̃ maagang pagbubucang liwayway; aking náririnig ang isáng aaying-aying at malungcot na awit na sa aki'y pumupucaw ng̃ nagugulaylay ng̃ mg̃a damdamin, at tinatawag co sa alaala ng̃ aking púsò ang mg̃a unang taón ng̃ aking camusmusán, ang ating mg̃a catuwâan, ang ating mg̃a paglalarô, ang boong nacaraang maligayang panahóng binigyán mong casayahan, samantalang doroon ca sa bayan. Sa aking sapantaha'y icáw ang "hada"[151], ang espÃritu, ang caayaayang kinácatawan ng̃ aking Bayang kináguisnan, magandá, mahinhÃn, masintahin, lubós calinisan, anác ng̃ Filipinas, niyáng cagandagandahang lupang bucód sa mg̃a dakilang cagaling̃an ng̃ Inang Españang[152] tagláy rin niyá'y may maririkÃt pang mg̃a hiyas ng̃ isáng bayang bátà , tulad sa pagcacapisan sa iyong cataohan ng̃ lahát ng̃ cagandahan at carikitang nacapagpapaningning sa dalawang láhì; cayâ ng̃a't nabubuò lamang sa isá ang pagsinta co sa iyo't ang pagsinta co sa aking tinubuang lúpà ... ¿Maaari ba catáng limutin? Macáilang ang boong Ãsip co'y aking náririnig ang mg̃a tunóg ng̃ iyóng piano at ang mg̃a tÃnig ng̃ iyong voces, at cailán mang tinatawag co ang iyóng pang̃alan ng̃ acó'y na sa Alemania, sa dacong hápon, pagca naglalacad acó sa mg̃a caparang̃ang napúpuspos ng̃ mg̃a talinghagang likhâ ng̃ mg̃a poeta roon at ang mg̃a cahimahimalang Páhiná 70salitsaling sabi ng̃ mg̃a táong nang̃áunang nabuhay, nakikinikinita co icáw sa úlap na sumisilang at napaiimbulóg sa dúyo ng̃ capatagan, wárì náriring̃ig co ang iyong voces sa pagaspás ng̃ mg̃a dahon, at pagcâ umuuwî na ang mg̃a tagabukid na galing sa caniláng sinasacang lúpà at caniláng ipinarÃring̃ig buhat sa maláyò ang caniláng caraniwang mg̃a awit, sa aking acala'y pawang nakikisaliw silá sa mg̃a voces ng̃ caibuturan ng̃ aking dibdib, na nag-aalay na lahat sa iyo ng̃ awit at siyáng nagbÃbigay catotohanan sa aking mg̃a nais at mg̃a panaguimpán. Cung minsa'y náliligaw acó sa mg̃a landás ng̃ mg̃a cabunducan, at ang gabÃng doo'y untîuntì ang pagdatÃng ay naráratnan acóng naglácad pa't hinahanap co ang aking daan sa guitnâ ng̃ mg̃a "pino," ng̃ mg̃a "haya"[153] at ang mg̃a "encina"[154]; cung nagcácagayón, cung nacalúlusot ang iláng mg̃a sÃnag ng̃ buwán sa mg̃a puáng ng̃ masinsÃng mg̃a sang̃á, wari'y nakikinikinita co icáw sa sinapupunan ng̃ gubat, tulad sa isáng nagpapagalagalang aninong gágalawgaláw at nagpapacabicabilâ sa liwanag at sa mg̃a carilimán ng̃ malagóng caparang̃an, at sacâ ipinarÃrinig ng̃ "ruiseñor"[155] ang canyáng ibá't ibáng cawiliwiling huni, inaacálà cong dahil sa icáw ay nakikita't icáw ang siyáng sa canyá'y nacaaakit. ¡Cung inalaala co icáw! ¡Hindî lamang pinasásaya sa aking mg̃a matá ng̃ lagabláb ng̃ sa iyó'y pagsinta ang úlap at pinapamúmula ang hielo[156]! Sa Italia, ang magandáng lang̃it ng̃ Italia, sa canyáng cadalisaya't cataasa'y nagsasálitâ sa akin ng̃ iyong mg̃a matá; ang canyáng masayáng pánoorin ay nagsasaysay sa akin ng̃ iyong ng̃itî, wang̃is ng̃ mg̃a halamanan sa AndalucÃang nalalaganapan ng̃ hang̃ing may kipkÃp na bang̃ó, puspós ng̃ mg̃a pangdilidiling casilang̃anan, saganà sa hiwagà at sa calugodlugód na mg̃a tanghalin, pawang nang̃agsasalita sa akin ng̃ sa iyó'y pagsintá! Sa mg̃a gabÃng may bowán, yaóng bowang wari'y nagtútucà , sa aking sinagwánsagwáng nacalulan acó sa isáng sasakyáng malÃit sa ilog Rhin, itinátanong co sa aking sarili cung dî cayâ marayà acó ng̃ aking gunÃgunà upang makita co icáw sa, guitnâ ng̃ mg̃a álamong[157] na sa pampang, sa bató ng̃ Lorelay ó sa guitnâ ng̃ mg̃a alon at icáw ay Páhiná 71umaawit sa catahimican ng̃ gabÃ, tulad sa dalagang hadang mápang-aliw, upang bigyáng casayahan ang pag-iisá at ang calungcutan ng̃ mg̃a guibáng castillong iyón.
—Hindî acó naglacbáy-bayang gaya mo, walâ acóng nakikita cung dî ang iyóng bayan, ang Maynila't Antipolo—ang sagót ni MarÃa Clarang ng̃umÃng̃itî, palibhasa'y naniniwalà sa lahát ng̃ sinasabi ni Ibarra,—ng̃uni't mulâ ng̃ sabihin co sa iyóng ¡paalam! at pumasoc acó sa beaterio, láguì nang naaalaala catá at hindî co icáw nilimot, bagá man ipinag-utos sa akin ng̃ confesor at pinarusahan acó ng̃ maraming mg̃a pahÃrap. Nagúgunitâ, co ang ating mg̃a paglalarô, ang ating mg̃a pag-aaway ng̃ tayo'y mg̃a musmós pa. Hinihirang mo ang lalong magagandáng sigay at ng̃ tayo'y macapaglarô ng̃ siclót, humahanap ca sa Ãlog ng̃ lalong mabibilog at makikinis na batóng maliliit na may iba't ibang cúlay at ng̃ macapaglarô tayo ng̃ sintác; icáw ay nápacawaláng tuto, láguì cang natatalo, at ang parusa'y binábantilan catá ng̃ pálad ng̃ aking camáy, ng̃uni't dî co inilálacas, sa pagca't naaawà acó sa iyo. Napacamagdarayà , icáw sa laróng chongca't dináraig mo pa ang pagcamagdarayà co, at caraniwang agawán ang naguiguing catapusán. ¿Natátandaan mo bâ ng̃ icáw ay magalit ng̃ totohanan? Niyó'y pinapagpighatî mo acó; ng̃uni't ng̃ matapos, pagcâ naaalaala co iyón sa beaterio, acó'y ng̃umÃng̃tì dinaramdam cong icáw ay walâ, at ng̃ macapag-away ulî catá ... at ng̃ pagdaca'y mágawà natin ang pagcacásundô. Niyó'y mg̃a musmós pa tayo, naparoon tayong naligong casama ang iyóng iná sa batis na iyóng nalililiman ng̃ mg̃a cawayanan. Sa mg̃a pampáng ay may mg̃a sumisibol na mg̃a bulaclác at mg̃a halamang sinasabi mo sa akin sa wicang latÃn at wicang castilà ang canÃcanilang mg̃a cacaibáng pang̃alan, sa pagca't niyó'y nag-aaral ca na sa Ateneo. Hindî catá pinápansin; naglÃlibang acó sa panghahagad ng̃ mg̃a paroparó at ng̃ mg̃a tutubÃ, na sa canyáng catawáng maliit na tulad sa alfiler ay tagláy ang lahát ng̃ mg̃a culay ng̃ bahagharì at ang lahát ng̃ mg̃a kintáb ng̃ gáring, mg̃a tutubÃng gumágalaw at nang̃agháhagaran sa magcabicabilang mg̃a bulaclác; cung minsa'y ibig cong masubucan at hulihin ng̃ camáy ang maliliit na isdáng matuling nang̃agtatacbuhan sa mg̃a lumot at sa mg̃a batuhán sa pampáng. Caguinsaguinsa'y nawalâ ca, at ng̃ icáw ay bumalÃc, may dalá cang coronang mg̃a dahon at mg̃a bulaclác ng̃ dalandáng ipinutong mo sa aking úlo, at tinatawag mo acóng "Cloe"[158], at gumawâ ca namán ng̃ coronang damóng gumagapang. Ng̃uni't kinuha ng̃ iyóng nanay ang aking corona, pinucpóc ng̃ isáng bató at sacâ inihalò sa gugò na ipinaglilinis ng̃ ating úlo; tumulò ang mg̃a luhà sa iyóng mg̃a matá, at sinabi mong Páhiná 72hindî nacaaalam ang iyóng iná ng̃ "mitologÃa"[159].—¡"HalÃng!—ang isinagót ng̃ nanay mo—makikita mo't mababang̃ó pagcatapos ang inyóng mg̃a buhóc."—Nagtawá acó, naghinanakÃt icáw, at ayaw mo na acóng causapin, at sa boong maghapo'y nagpakita ca ng̃ poot, na siyang ikìnaibig co namang umiyác.
Ng̃ bumalÃc tayo sa bayan, at sa pagca't mainit na totoo ang araw, nuha acó ng̃ mg̃a dahon ng̃ sambóng nasumÃsibol sa mg̃a tabÃng daan, ibinigáy co sa iyó't ng̃ ilagáy mo sa loob ng̃ iyóng sombrero, at ng̃ di sumakÃt ang iyóng ulo. Ng̃umitî icáw ng̃ magcágayo'y tinangnán co ang camáy mo at nagcásundô na catá.
Ng̃umitî ng̃ boong ligaya si Ibarra, binucsán ang canyang cartera, kinuha sa loob niyón ang isáng papel at sa loob nito'y may nababalot na mg̃a dahong nang̃ing̃itim, tuyô at mababang̃ó.
—¡Ang iyóng mg̃a dahon ng̃ sambóng!—ang isinagót ni Ibarra sa titig ni MarÃa Clara,—itó lamang ang naibigáy mo sa akin.
Dalidalà namáng kinuha ni MarÃa Clara sa canyáng dibdÃb ang isáng bolsitang rasong maputî.
—¡Ps!—ani MarÃa Clara at tinampál ang camáy ni Ibarra;—hindî ipinahihintulot ang paghÃpò: ito'y isáng sulat ng̃ pagpapaalam.
—¿Iyán bâ ang isinulat co sa iyo bago acó pumanaw?
—¿At sumulat pó bâ cayó sa akin ng̃ ibá pa, aking guinoo?
—¿At anó bâ ang sinasabi co sa iyo ng̃ panahóng iyón?
—¡Maraming cabulastugan! ¡mg̃a dahilan ng̃ masamáng máng̃ung̃utang—ang isinagót ni MarÃa Clarang ng̃umÃng̃itì, na ipinakikilalang totoong ikinasásaya ng̃ canyáng loob ang gayóng mg̃a cabulaanan.—¡Howág cang malicot! ¡babasahin co sa iyo ang sulat na ito! ¡ng̃uni't ilÃling̃id co ang iyóng mg̃a pagpuri at ng̃ dî ca magdalità !
At itinaás ang papel sa tapát ng̃ canyang mg̃a matá at ng̃ huwag makita ng̃ binatà ang canyáng mukhâ, at nagpasimulâ:
—"Aking ..." ¡hindî co babasahin sa iyo ang sumúsunod, sa pagca't isáng cabulastugán!—at pinaraanan ng̃ mg̃a matá ang iláng talatà .—"Ibig ng̃ aking amá, ang acó'y yumao, bagá man ipinamamanhic cong huwag"—"Icáw ay lalaki—ang sabi sa akin, dapat mong isipin ang panahóng dárating at ang iyong mg̃a lacás. Dapat mong pag-aralan ang dunong sa pamumuhay, ang dî maibibÃgay sa iyo ng̃ iyong kinamulatang lúpà , at ng̃ balang araw ay makapaglingcod ca sa canyá. Cung mananatili ca sa aking tabÃ, sa aking lilim, sa impapawÃd na ito ng̃ mg̃a hÃnalâan, Páhiná 73hindî ca matututong tumanáw sa malayò, at sa araw na cata'y maiwan sa ibabaw ng̃ lupa'y maitutulad ca sa halamang sinasalitâ ng̃ ating poetang si Baltazar;
—¡Nakita mo na! binatà ca na halos ay tumatang̃is ca pa!—"Nacapagpasakit sa aking loob ang ganitóng pag-wiwicà , caya't ipinahayag co sa canyáng icáw ay aking sinÃsinta. Hindî umimÃc ang aking amá, naglinÃng-lining, ilinagáy sa aking balicat, ang canyáng camáy at nagsalitâ sa aking nang̃Ãng̃inig ang voces:—Ang Ãsip mo ba'y icáw lamang ang marunong umibig at hindî ca iniibig ng̃ iyóng amá at hindî dináramdam ang sa iyó'y paghiwaláy?" Hindî pa nalalaong nang̃ulila tayo sa iyóng iná; tumutung̃o acó sa catandà an, diyán sa gulang na ang hinahanap ay ang tulong at pagbibigay alÃw ng̃ cabatâan, at gayón ma'y tinatanggap co ang pag-iisá at dî co talós cung catá'y makikita pa ulì. Ng̃uni't dapat cong isipin ang mg̃a ibáng bágay na lalong malalakÃ.... Bumúbucas sa iyo ang panahóng sasapit, samantalang sumásara sa akin; sumisilang sa iyo ang mg̃a pagsinta, ang mg̃a pag-ibig co'y nang̃amámatay; cumúculô ang apóy sa iyóng mg̃a ugát sa aki'y nagsisimulá, ang calamigán, at gayón ma'y icáw ay umÃiyac at hindî ca marunong maghandóg ng̃ ng̃ayón, at ng̃ sa búcas ay makinabang ca at pakinabang̃an icáw ng̃ iyóng kinaguisnang lúpà ."—Napunô ng̃ lúhà ang mg̃a matá ng̃ aking amá, naluhód acó sa canyáng paanan, siyá'y aking niyacap at sinabi co sa canyáng acó'y nahahandáng yumao".
Napatiguil ang pagbasa, dahil sa pagcaligalig ni Ibarra: namumutlâ ang binatà at naglálacad ng̃ paroo't parito sa magcabicabilang dúlo ng̃ azotea.
—¿Anó ang iyóng damdám? ¿anó ba ang nangyayari sa iyo?—ang tanóng ni MarÃa Clara cay Ibarra.
—¡Dahil sa iyó'y nalimutan co ang aking mg̃a catungculan; dapat acóng pumaroon ng̃ayón din sa aking bayan! Búcas ang fiesta ng̃ mg̃a namatáy.
Hindî umimÃc si MarÃa Clara, itinitig niyáng iláng sandalî ang canyáng malalaki't mapupung̃ay na mg̃a matá cay Ibarra, cumuha ng̃ ilang bulaclác at sinabi sa canyáng nababagbag ang loob:
—Lumacad ca, hindî na catá pinipiguil; magkikita ulî tayo sa loob ng̃ iláng áraw! ¡Ilagáy mo itóng bulaclac sa ibabaw ng̃ libing̃an ng̃ iyong mg̃a magulang!
Nang macarâan ang iláng minuto, ang binata'y nananaog na sa hagdanang casabay si Capitang Tiago at si tÃa Isabel, samantalang nagcuculong sa pánalang̃inan si MarÃa Clara.
Páhiná 74—¡Ipakisabi ng̃a pô ninyó cay Andéng na canyáng ihandâ ang bahay at mang̃agsisirating si MarÃa at si Isabel!—¡DumatÃng nawâ cayóng maluwalhati!—ani Capitang Tiago, samantalang sumásacay si Ibarra sa coche, na yumaong ang tung̃o'y sa plaza ng̃ San Gabriel.
At sinabi pagcatapos ni Capitang Tiago cay MarÃa Clara na umÃiyac sa tabà ng̃ larawan ng̃ isáng VÃrgen:
—Halá, magsindà ca ng̃ dalawáng candilang mang̃ahatì, ang isáy sa Señor San Rafael, pintacasi ng̃ mg̃a naglálacbay. Isindi mo ang lámpara ng̃ Nuestra Señora de la Paz y Buen Viaje. ¡Lalong magalÃng ang magcagugol ng̃ isáng salapî sa pagkÃt at anim na cuarta sa lang̃Ãs, cay sa magbayad pagcatapos ng̃ isáng mahalagáng tubós.
Pinagdaraanan ng̃ coche ni Ibarra ang bahagui ng̃ lálong masayáng nayon ng̃ Maynilà ; ang nacapagbÃbigay pangláw sa canyá ng̃ gabÃng nagdaan, sa liwanag ng̃ araw ay nacapagpapang̃itî sa canyá cahi't sìyá'y áayaw.
Ang casayahang hindî naglÃlicat sa lahát ng̃ panig, ang lúbháng maraming cocheng nagpaparoo't paritong sacdal ng̃ tutulin, ang mg̃a carromata, ang mg̃a calesa, ang mg̃a europeo, ang mg̃a insÃc, ang mg̃a dalisay na tagarito, na bawa't isá'y may canÃcanyang sariling pananamit, ang mg̃a naglalacô ng̃ mg̃a bung̃ang-cahoy at halaman, mg̃a corredor[160], hubád na cargador[161], mg̃a tindá ng̃ mg̃a cacanÃn, mg̃a fonda[162], mg̃a restaurant[163], mg̃a tindahan, sampô ng̃ mg̃a carretóng hÃla ng̃ mg̃a mápagpaumanhin at waláng damdaming calabáw na tila mandÃn naglÃlibang sa paghìla ng̃ mg̃a "bulto" samantalang naglilÃninglining, ang lahát ng̃ Ãng̃ay at calugcóg, pati ng̃ araw, isáng amó'y na táng̃ì, ang sarisaring mg̃a culay, pawang pumupucaw sa canyáng alaala ng̃ isáng daigdig na nagugupiling na mg̃a gunità .
Walâ pang latag na mg̃a bató ang mg̃a daang iyón. Dalawâng araw lamang sunód na uminÃt, ang mg̃a daa'y naguiguÃng alabóc ng̃ tumátakip sa lahát, nag-papaubò at bumubulag sa mg̃a naglálacad: isáng araw lamang umulán ay naguiguing láwà na, ano pa't cung gabà ay naaanino roon ang mg̃a farol ng̃ mg̃a coche at tumÃtilamsic buhát sa limáng metrong layò sa mg̃a naglálacad sa mg̃a makikipot na mg̃a acera. ¡Gaano caraming mg̃a babae ang nang̃ag-iwan sa mg̃a along putic na iyón ng̃ caniláng mg̃a chinelas na bordado! Pagcacágayo'y nang̃apapaPáhiná 76nood na pìnÃpison ang mg̃a daan ng̃ hanáyhanáy na mg̃a presidiarong ahit ang ulo, na ang mg̃a mangás ng̃ baro'y maÃiclî at tòcong ang salawál na may mg̃a número at may mg̃a letrang azul, sa mg̃a binti'y may mg̃a tanicaláng halos nababalot ng̃ maruruming mg̃a basahan upang huwag na totoong macasakÃt ang pagkiskÃs ó ang lamig marahil ng̃ bacal; dalawa't dalawá ang pagcacácabit, mg̃a sanág sa araw, mg̃a hapóng-hapô sa init at sa pagod, pinapagmámadalî at silá'y hináhampas ng̃ pamalò ng̃ isáng presidiario ring marahil nagcácámit casayahan, sa pagca't sa ganáng canyá nama'y nacapagpapahirap sa mg̃a cawang̃is din niyáng presidiario. Matatangcád silá, madidilÃm ang pagmumukháng cailán ma'y hindî námasdang lumiliwanag sa pagsilang ng̃ isáng ng̃itî; numÃningning, gayón man ang caniláng mg̃a balingtataó, pagccâ dumarapò sa caniláng mg̃a balicat ang humahaguing na pamálò, ó pagcâ hinahaguisan silá ng̃ isáng naglálácad ng̃ upós ng̃ isáng tabacong basâ-basâ at nacácalas na, dinárampot ang upós ng̃ lalong nálalapit at itinatagò sa canyáng salacót: ang mg̃a ibá'y minámasdan ang mg̃a nagdaraan ng̃ pagting̃Ãng cacaibá. Warî'y náriring̃Ãg pa niyá ang caniláng caing̃ayang guinágawâ sa pagduduróg ng̃ batóng itatabon sa mg̃a lubác at ang nacalálaguim na calansÃng ng̃ mabibigát na mg̃a tanicalâ sa namámagà na niláng mg̃a bucóng-búcong. Kinikilabutan si Ibarra cung naaalaala niyá ang isáng nangyaring sumugat sa canyáng pag-iisip-musmós; niyó'y catánghalian at ibinábagsac ng̃ araw sa lúpà ang canyáng lalong maiinit na mg̃a sÃnag. Sa lÃlim ng̃ isáng carretóng cahoy nacabulagtâ ang isá sa mg̃a táong iyón, waláng malay táo, bucás ng̃ cauntî ang mg̃a matá; pinagbubuti naman ng̃ dalawáng presidiario rin ang isáng hihigáng cawayan, waláng galit, waláng pighatî, waláng yamót, anó pa't waláng pinag-ibhán sa sinasabing caugalia't anyô ng̃ dalisay na mg̃a tagarito. "Ng̃ayó'y icáw, búcas nama'y camÃ," marahil siyáng sinasabi sa canÃcanilá. Hindî pinápansin ng̃ mg̃a táong nagdudumaling dumaraan ang bagay na iyón; nagdaraan ang mg̃a babae, tinÃtingnan silá at nang̃agpapatuloy ng̃ paglacad, caraniwan ng̃ mapanood ang mg̃a bagay na yaón, linipacán na ang mg̃a púsò; nang̃agtatácbuhan ang mg̃a coche, ipinaaanino sa caniláng catawáng may barniz ang mg̃a sÃnag ng̃ araw na iyóng maningnÃng sa isáng lang̃it na waláng alapaap; sa canyá lamang, batang may labÃng isáng taón at bágong carárating na galing sa canyáng bayan, nacalálaguim ang napapanood na iyón; sa canyá lamang nacapagbigáy bang̃ung̃ot ng̃ kinágabihan.
Walâ na ang mabaÃt at may wagás na puring "Puente de Barcas," yaóng tuláy filipinong-mabaÃt na nagsusumakit maglingcód, bagá man tagláy niya ang catutubong mg̃a capintasang tumataas at bumábabâ alinsunod sa maibigan ng̃ Páhiná 77ilog Pasig na dî miminsang nagpahirap at gumibâ sa tuláy na iyon.
Hindî lumálagô ang mg̃a talisay sa plaza ng̃ San Gabriel; nananatili silá sa pagcacúyagutin.
Sa ganáng canya'y nagbawas ang gandá ng̃ Escolta, bagá man ng̃ayó'y may isáng malaking bahay na may mg̃a "cariatide"[164] sa dating kinatatayuan ng̃ mg̃a lumang camalig. Tinakhán niyá ang bagong "Puente de España"[165]; nang̃agpaalaala sa canyá ng̃ mg̃a maguiguináw na umaga, cung doo'y dumaraang namamangcâ siláng patung̃ó sa mg̃a paliguan sa Ulì-ulì, ang mg̃a bahay na na sa pangpáng na dacong canan ng̃ Ãlog, na napapag-itanan ng̃ mg̃a cawayanan at mg̃a punong cahoy, doon sa wacás ng̃ Escolta at pasimulâ ng̃ Isla del Romero.
Nasasalubong niyá ang maraming mg̃a cocheng hinihila ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a cabayong maliliÃt, lulan ng̃ mg̃a coche ang mg̃a empleadong nacacatucatulog pa marahil ay pumapatung̃o na sa caniláng mg̃a oficina; mg̃a militar, mg̃a insÃc na may anyóng hambóg at catawatawá ang pagcacaupô; mg̃a fraileng hindî maimikin, mg̃a canónigo at iba pa. Tila mandin canyáng namataan sa isáng marikit na "victoria"[166] si párì Dámasong mabalasÃc ang mukhá't cunót ang mg̃a kÃlay; ng̃uni't siyá'y nacaraan na at ng̃ayo'y masayáng bumabati sa canyá, búhat sa canyáng carretela[167] si Capitan Tinong na casacáy ang canyáng asawâ't dalawáng mg̃a anác na babae.
Ng̃ macababâ na ng̃ tuláy, tumacbó ang mg̃a cabayo't tinung̃o ang paseo ng̃ Sabána[168]. Sa caliwa'y ang fábrica ng̃ tabaco sa Arroceros, na pinanggagaling̃an ng̃ malakÃng úgong na guinágawa ng̃ mg̃a cigarrera sa pagpucpóc ng̃ mg̃a dahon ng̃ tabaco. Napang̃itî si Ibarra, sa pagca alaala ng̃ masangsáng na amóy na iyóng sa tuwÃng icalimáng oras ng̃ hapo'y lumalaganap sa tuláy ng̃ Barcas at humihilo sa canyá ng̃ panahóng siyá'y musmós pa. Ang masasayáng mg̃a salitâan, ang mg̃a catatawanan ang siyáng cahi't hindî niyá sinasadya'y nacapaghatÃd sa canyáng gunÃgunà sa nayon ng̃ Lavapiés, sa Madrid, sampô ng̃ doo'y mg̃a pangliligalig ng̃ mg̃a cigarrera, na totoong nacacapahamac sa sawÃng palad na mg̃a "guindilla"[169] Páhiná 78at iba pà .
Ipinagtabuyan, ang canyáng caayaayang mg̃a naaalaala ng̃ JardÃn Botánico[170]; iniharáp sa canyáng pag-iÃsip ang demonio ng̃ mg̃a pagsusumagsumag; ang mg̃a JardÃn Botánico sa Europa, sa mg̃a lupaing nang̃agcacailang̃an ng̃ malacás na calooban at saganang guintô upang mapasibol ang isáng dahon at mapabucás ang isáng bulaclác; hindî lamang doon, cung dî sa mg̃a "colonia" man ay may mabubuti ang alagà at mg̃a mahahalagáng JardÃn Botánicong bucás na lagui sa sino mang ibig manood. Inihiwaláy doón ni Ibarra ang canyáng mg̃a matá at iniling̃ap niyá sa dacong canan, at doo'y canyáng nakita ang matandáng Maynilà ng naliliguid ng̃ mg̃a cútà at mg̃a bangbáng, tulad sa isáng dalagang culang sa dugô, na nababalot ng̃ isáng pananamit ng̃ canyáng nunong babae ng̃ panahong itó'y sumasacagarâan.
¡Natanawan niyá ang dagat na hindî maabot ng̃ tanáw ang guilid na lubháng maláyò!...
—¡Na sa cabiláng ibayo ang Europa!—ang inisip ng̃ binatà ! ¡Ang Europang may magagandáng mg̃a nacióng hindî nang̃aglÃlicat ng̃ pagsusumicap sa paghanap ng̃ caligayahán, nagsisipanaguinip pagcacaumaga at nang̃agdáramdam cabiguan sa towÃng lumúlubog ang araw ... lumiligaya sa guitnâ ng̃ canyáng mg̃a capahamacán! ¡Tunay ng̃â, sa cabilang ibayo ng̃ dagat na dî maulata'y nang̃aroroon ang mg̃a nacióng mapagmahal sa espÃritu, at bagá man hindî nilá minámasamâ ang catawán, lálò pa mandÃng mápagmahal sa espÃritu cay sa mg̃a nagpapanggáp na lubháng umiirog sa espÃritu.
Ng̃uni't nang̃agsitacas ang canyáng mg̃a pagdidilidiling itó ng̃ canyáng makita ang muntÃng bundúc-bunducan sa capatagan ng̃ Bagumbayan. Ang namûmucod na bundúc-bunducan sa isáng tabà ng̃ paseo ng̃ Luneta ang siyá ng̃ yóng umaakit sa canyáng Ãsip at siyáng sa canyá'y nagpapagunamgunam.
Canyáng guinugunitâ ang táong nagbucás ng̃ canyáng pag-Ãisip at nagpakilala sa canyá, ng̃ magalÃng at ng̃ nasacatuwiran. Tunay ng̃a't cácauntî ang mg̃a caisipáng sa canyá'y iniaral, ng̃uni't hindî ang mg̃a waláng cabuluháng pag-ulit lamang ng̃ mg̃a sinabi ng̃ ibá; pawang mg̃a caisipáng galing sa pananalig na hindî nang̃agculabô sa liwanag ng̃ lalong matitindÃng Ãlaw ng̃ dakilang pagsulong. Ang táong yaó'y isáng matandáng sacerdote, ang mg̃a pang̃ung̃usap na sa canyá'y sinabi ng̃ siyá'y pagpaalaman ay umaaling̃awng̃aw pa sa canyáng mg̃a taing̃a: "Huwág mong calimutang bagá man pag-aarì ng̃ sangcataohan ang carunung̃an, Páhiná 79"minamana lamang ang carunung̃ang iyán ng̃ mg̃a táong may púsò,?—ang paalaala niyá.—"Pinagsicapan cong ilipat sa iyo ang aking tinanggáp sa aking mg̃a maestro; ang cayamanang iyó'y pinagsicapan co namáng dagdagán sa boong abót ng̃ aking cáya at inililipat co sa mg̃a táong humahalili; gayón din ang gágawin mo sa mang̃agsisihalili sa iyo, at mapagtátatlong ibayo mo, sa pagcá't icáw ay paparoon sa mg̃a lubháng mayayamang lupaÃn."—At ng̃umÃng̃iting idinagdág; "Nang̃agaisiparito silá sa paghanap ng̃ guintô; ¡mang̃agsiparoon namán cayó sa caniláng lupaÃ't hanapin ninyó roon ang ibáng guintóng ating kinacailang̃an! Alalahanin mo, gayón mang hindî ang lahát ng̃ cumÃkinang ay guintô. Namatáy riyán ang paring iyón."[171]
Sa mg̃a gunità niyáng itó'y sumásagot siyá:
—¡Hindî, anó mang caratnan, ang una'y ang kinaguisnang lúpà , ang una'y Filipinas, anác ng̃ España, ang una'y ang lupaÃng castÃlà . ¡Hindî, ang bagay na iyáng isáng casaliwaang palad ay hindî nacarurung̃is sa Bayang kináguisnan, hindî. Hindî nacahahalina sa canyáng paggugunamgunam ang Ermita, iyáng Fénix[172] na pawid, na mulîng sumisilang sa canyáng mg̃a abó sa anyóng mg̃a bahay na may mg̃a pintáng putî at azul at ang bubóng ay zinc na may pintáng pulá. Hindî nacaaakit sa canyáng pagmamalasmalas ang Maalat, ni ang cuartel ng̃ caballerÃang may mg̃a punong cahoy sa tapát, ni ang mg̃a tagaroon, ni ang mg̃a maliliit na bahay na pawid na may matitibong na bubung̃áng nang̃acúcubli sa mg̃a púnò ng̃ saguing at mg̃a bung̃a, na guinagawang tulad sa mg̃a pugad ng̃ bawa't amá ng̃ isáng mag-anac.
Tulóy ang paggulong ng̃ coche: nacasasalubong ng̃ isáng carromatang hÃla ng̃ isá ó dalawang cabayo, na napagkikilalang galing lalawigan, dahil sa guarnición at iba pang cagamitáng pawang abacá. Pinagpipilitang makita ng̃ carromatero ang naglálacbay na nacasacáy sa maningning na coche at nagdaraang hindî nakikipagpalitan ng̃ cahi't isáng pananalitâ, ng̃ cahi't isang pakikipagbatîan. Cung minsa'y isáng carretóng hÃla ng̃ isáng calabaw na marahan ang lacad at parang waláng anó man ang siyáng nacawawalâ ng̃ capanglawan ng̃ maluluang at maalicabóc na mg̃a lansang̃ang napapaliguan ng̃ makináng na araw ng̃ mg̃a "trópico"[173]. Nakikisaliw sa malungcót at dî nagbábagong anyô ng̃ awit ng̃ namaPáhiná 80matnugot na nacasacáy sa calabaw ang matinding calairit ng̃ tuyóng rueda sa pag-Ãkit na casama ang kinsékinsé ng̃ mabigát na carretón; cung minsan nama'y ang malagáslas na tunóg ng̃ gasgás na mg̃a paa ng̃ isáng paragos, niyáng trineong[174] sa Filipinas ay hinihilang napacabanayad sa ibabaw ng̃ alabóc ó ng̃ mg̃a lubác sa daan. Sa mg̃a capatagan, sa mg̃a malilinis na lupang pinaghahalamanan ay nang̃ing̃inain ang mg̃a hayop na casama ng̃ mg̃a tagác, na payapang nacadapò sa ibabaw ng̃ mg̃a vacang capóng ng̃umúng̃uyâ at linalasa ang mg̃a sariwang damó ng̃ parang, na ipinipikÃtpikÃt ang mg̃a matá,; sa dacong malayo'y mg̃a babaeng cabayong nang̃agdadambahan, nang̃aglulucsuhan at nang̃agtatacbuhang hagad ng̃ isáng masival na potrong mababà ang buntót at malagô ang kilÃng: humahalinghÃng ang potro at pinasasambulat ang lúpà ng̃ canyáng malalacás na mg̃a cucó.
Pabayáan nating maglacbáy ang binatang nagdidilidili ó nacacatulog: ang hiwagang malungcót ó masayá ng̃ catapang̃ang hindî nacacaakit ng̃ canyáng gunamgunam: ang araw na iyóng nagpapapakintab sa mg̃a dulo ng̃ mg̃a cahoy at nagpapatacbò sa mg̃a tagabukid na nang̃apapasò ang mg̃a paa sa nagbabagang lúpà , bagá mán silá'y may panyapác na mg̃a lipác; ang araw na iyóng pumipiguil sa isáng babaeng tagabukid sa lilim ng̃ isáng talisay ó cawayanan, at sa canya'y nagpapaÃsip ng̃ mg̃a bagaybagay na walang catuturán at dî mapagwarì, ang isip na iyo'y hindi nacalulugod sa ating binatà .
BumalÃc tayo sa Maynilà samantalang gumugulong ang coche't nagpapaguiray-guiray, túlad sa isáng lasÃng, sa buról-bùról na lupà , at samantalang tumátawid sa tuláy na cawayan, pumapanhic sa matarÃc na ahunÃn ó bumábabâ sa totoong malalim na lusung̃Ãn.
Hindî nagcámalî si Ibarra; nalululan ng̃a si "victoriang" iyón si parì Dámaso at tumutung̃o sa báhay na canyáng bágong caÃiwan.
—¿Saan bâ cayó paroroon?—ang tanóng ng̃ fraile cay MarÃa Clara at cay tÃa Isabel, na mang̃agsisisacay na sa isáng cocheng may mg̃a pamuting pÃlac, at tinatampîtampì ni párì Dámaso ang mg̃a pisng̃à ni MarÃa Clara, sa guitnâ ng̃ canyang mg̃a caguluhan ng̃ Ãsip.
—Cucunin co sa beaterio ang aking mg̃a bagaybagay roon—ang sagót ni MarÃa Clara.
¡Aháaá! ¡ahá! tingnán natin cung sino ang mananalo sa amin, tingnan natin!—ang ipinagbububulóng na hindî nápapansin ang sinasabi, na anó pa't nagtacá, ang dalawang babae. Tinúng̃o ang hagdanan at nanhÃc doon si párì Dámasong nacatung̃ó ang úlot't madálang-dalang ang hacbáng.
¡Marahil siya'y magsésermon at canyáng isinasaulo ang canyáng ipang̃ang̃aral!—anà tÃa Isabel;—sacáy na MarÃa at tatanghalÃin tayo ng̃ pagdatÃng.
Hindî namin masábi cung magsesermón ng̃â ó hindî; datapuwa't inaacala naming mg̃a dakÃlang bagay ang mg̃a pinag-Ãisip-Ãsip niyá, sa pagcá't hindî man lamang naiabot niyá, ang canyáng camáy cay capitang Tiago, cayá't napilitang yumucód pa itó ng̃ cauntî upáng hagcán ang camáy na iyón.
—¡Santiago!—ang únang sinabi niyá—may pag-uusapan tayong mahahalagang bagay; tayo na sa iyong oficina.
Maligalig ang lóob ni Capitang Tiago, hindî nacaimÃc ng̃uni't sumunód sa napacalakÃng sacerdote, at sinarhán ang pintô pagcapásóc nilá.
Samantalang nagsasalitaan silá ng̃ lÃhim, siyasatin nátin cung anó ang kinaratnan ni Fr. Sybila.
Páhiná 82Walâ sa canyang convento ang pantás na dominico; maagang maaga, pagcapagmisa, siyá'y napatung̃o sa convento ng̃ canyáng capisanang na sa macapasoc ng̃ pintuan ni Isabel Segunda, ó ni Magallanes, alinsunod sa naghaharing familia, sa Madrid.
Hindî niya pinansin ang masaráp na amóy-chocolate, at gayón ding dî niya ininó Ãng̃ay ng̃ mg̃a cajón at ang salapìng náriring̃ig mulâ, sa Procuración, at bahagyâ ng̃ sumagót sa mapitagan at maguÃliw na batì ng̃ uldóg na procurador, nanhÃc si Fr. Sybila, tinahac ang ilang mg̃a "corredor" at tumuctóc ng̃ butó ng̃ mg̃a dalÃrì sa isáng pintûan.
—¡Tulóy!—anang isáng voces na wari'y dumaraing.
—¡Pagaling̃in nawâ cayó ng̃ Dios sa inyóng sakÃt!—ang siyáng batì ng̃ batang dominico pagpasoc.
Nacaupo sa isáng malaking sillón ang isáng matandáng párì, culubót at gá namúmutlâ na ang balát ng̃ mukhâ, cawang̃is ng̃ isá riyán sa mg̃a santong ipinintá ni Rivera. Nang̃lálalalim ang mg̃a matáng napuputung̃an ng̃ lubháng málalagong kilay, na palibhasa'y láguing nacacunót ay nacapagdáragdag ng̃ ningnÃng ng̃ paghÃhing̃alô ng̃ canyang mg̃a matá.
Nabábagbag ang lóob na pinagmasdán siyá ni párì Sibilang nacahalukipkÃp ang mg̃a camáy sa ilalim ng̃ cagalanggalang na escapulario ni Santo Domingo. Inilung̃ayng̃ay pagcatapos ang úlo, hindî umÃimic at wari'y naghÃhintay.
—¡Ah!—ang buntóng hining̃á ng̃ maysakÃt—inihahatol sa akin, Hernando; na akin daw ipahÃwà ! ¡Ipahiwà sa tandâ co ng̃ itó! ¡Itóng lupaÃng ito! ¡Ang cagulatgulat na lupaÃng itó! ¡Muhang ulirán ca sa nangyayari sa akin, Hernando!
Dahándáhang itinà as ni Fr. Sybila ang canyáng mg̃a matá at itinitig sa mukhà ng̃ may sakÃt:
—At ¿anó pô ang inyóng minagaling?—ang itinanóng.
—¡Mamatáy! ¡Ay! ¿May nálalabi pa bagá sa aking ibáng bágay? Malábis na totoo ang aking ipinaghihirap; datapuwa't.... pinapaghirap co namán ang marami.... ¡nagbabayad-útang lamang acó! At icáw, ¿cumustá ca? ¿anó ang sadyâ mo?,
—NaparÃto pô acó't sasabihin co sa inyó ang ipinagcatiwalang bÃlin sa akin.
—¡Ah! ¿at anó ang bagay na iyón?
—¡Psh!—sumagót na may samâ ang loob, umupô at ilining̃ón ang mukhâ, sa ibáng panig,—mg̃a cabulastigan ang sinabi sa atin; ang binatang si Ibarra'y isang matalÃnong bagongtao; tila mandÃn hindì halÃng; ng̃uni't sa acálà co'y isáng mabaÃt na bagongtao.
Páhiná 83—¿Sa acálà mo?
—¡Nagpasimulâ cagabà ang caniláng pagcacáalit!
—¡Nagpasimulâ na! ¿at bákit?
Sinaysay ni Fr. Sibyla, sa maiclÃng pananalitâ, ang nangyari cay párì Dámaso at cay Crisóstomo Ibarra.
—Bucód sa rito—ang idinugtóng na pangwacás—mag-aasawa ang binatà sa anác na babae ni Capitang Tiago, na nag-aral sa colegio ng̃ ating mg̃a capatid na babae; siyá'y mayaman at dî ng̃a niyá iibiguing magcaroon ng̃ mg̃a caaway upang siyá'y mawal-án ng̃ caligayahán at cayamanan.
Itinang̃ô ng̃ may sakÃt ang canyang úlo, sa pagpapakìlalang siyá'y sang-áyon.
—Siyâ ng̃â, gayón din ang áking acálà ... Sa pamamag-itan ng̃ gayóng babae at isáng bianáng lalaking gayón, maguiguing atin ang canyáng catawá't cálolowa. At cung hindî ¡lálong magalÃng cung siya'y magpakitang kaaway natin!
Minamasdáng nagtátaca ni Fr. Sibyla ang matandâ.
—Unawà ing sa icagagaling ng̃ ating Santong Capisanan—ang idinugtóng na naghihirap ng̃ paghing̃á.—Minámagaling co pa ang makilaban sa átin, cay sa mg̃a halÃng na pagpupuri at paimbabáw na panghihinuyò ng̃ mg̃a caibigan.... tunay at silá'y may mg̃a bayad.
—¿Inaacalà pô bâ ninyóng gayón?
Tiningnán siyá ng̃ boong lungcót ng̃ matandâ.
—¡Tandaân mong magalÃng!—ang isinagót na nagcácangpapagál—Manacatilî ang ating capangyarihan samantalang sa capangyarihang iya'y nananalig. Cung táyo'y labánan, ang sasabihin ng̃ Gobierno'y: "Nilalabanan silá, sa pagca't ang mg̃a fraile'y isáng hadláng sa calayaan ng̃ mg̃a filipino; at sa pagca't gayo'y papanatilihin natin ang mg̃a fraile."
—At ¿cung silá'y pakinggán? Manacânacang ang Gobierno'y....
—¡Hindî silá pakÃkingan!
—Gayón man, cung sa udyóc ng̃ casakimá'y nasáin ng̃ Gobiernong maowî sa canyá ang ating inaani ... cung magcaroon ng̃ isáng pang̃ahás at walang gúlat na....
—Cung magcágayo'y ¡sa abâ niyá!
Capuwâ hindî umimÃc.
—Bucód sa roón—ang ipinatúloy ng̃ may sákÃt—kinacailang̃an nating tayó'y labánan, táyo'y pucáwin: nagpapakilala sa atin ang mg̃a labanáng ito ng̃ cung saan naroon ang ating cahinaan, at ang gayó'y nacapagpapagalÃng sa atin. Nacararayà sa átin at nacapágpapahimbing ang malábis na mg̃a pagpúri: datapowa't sa lábás ay nacapagpapapang̃it ng̃ ating anyô, at sa araw na mahúlog táyo sa Páhiná 84capang̃itang anyô, táyo'y mapapahamac, na gáya ng̃ pagcapahamac natin sa Europa. Hindî na papasoc ang salapà sa ating mg̃a simbahan; sino ma'y walâ ng̃ bÃbili ng̃ mg̃a escapulario, ng̃ mg̃a correa at ng̃ anó man, at pagcâ hindî na tayo mayaman, hindî na natin mapapapanalig ang mg̃a budhî.
—¡Psh! Mananatili rin sa atin ang ating mg̃a "hacienda," ang ating mg̃a báhay!
—¡Mawáwala sa ating lahát, na gaya ng̃ pagcawalâ sa átin sa Europa! At ang lálong masamá'y nagpapagal táyo at ng̃ táyo'y mangguÃpuspós. Sa halimbáwà : iyáng nápacalabis na pagsusumakit na dagdagan sa taóntaón, ayon sa ating maibigan, ang halagá ng̃ buwÃs ng̃ ating mg̃a lúpà , ang pagsusumakit na iyáng aking sinalansáng sa lahát ng̃ mg̃a malalaking pulong natin; ¡ang pagsusumakit na iyán ang siyáng macapapahamac sa atin! Napipilitan ang "indiong" bumilà sa ibang daco ng̃ mg̃a lúpang casÃng galÃng din ng̃ ating mg̃a lupà ó lálò pang magalÃng. Nang̃ang̃anib acóng bacâ táyo'y nagpapasimulâ na ng̃ pagbabâ: "Quos vult perdere Jupiter dementat prius."[175] Dahil dito'y huwág ng̃â nating dagdagán ang ating bigát; ang báya'y nagbububulóng na. Mabúti ang inisip mo: pabayâan natin ang ibáng makikipaghusay doón ng̃ canÃcanilang sagutin; papanatilihin natin ang sa ati'y pagpipitagang nálalabi, at sa pagcá't hindî malalao't makÃkiharáp táyo sa Dios, linÃsin nátin ang ating mg̃a cama'y ... ¡Maawà nawâ sa áting mg̃a kahinà an ang Dios ng̃ mg̃a pagcahabág!
—Sa macatuwÃd ay inaaacalà pó bâ ninyóng ang buwÃs ay ...
—¡Howág na tayong mag-úsap ng̃ tungcól sa salapî!—ang isinalabat ng̃ may sakÃt na masamâ ang lóob.—Sinasabi mong ipinang̃acò ng̃ teniente cay párì Dámaso..?
—Opo, amá—ang sagot ni párì Sibylang gá ng̃umÃng̃itî na. Ng̃uni't nakita co caninang umága ang teniente, at sinábi sa áking dináramdam daw niyá ang lahat ng̃ nangyári cagabÃ, na umÃmbulog daw sa canyáng úlo ang Jerez, at sa acálà niya'y gayón din ang nangyári cay párì Dámaso.—At ang pang̃aco?—ang tanóng cong pabirô.—Padre cura ang isinagót:—marunong pô acóng tumupád ng̃ áking wicâ, pagcâ sa pagtupád na iya'y hindî co dinurung̃isan ang aking capurihán; cailan ma'y dî co naguing ugálì ang magcanulô canino man, at dà hil dito'y teniente acó hanggá ng̃ayón.
—Ng̃ macapagsalitaan silá ng̃ mg̃a ibá't ibáng bágay na waláng cabuluhán, nagpaalam sì Fr. Sibyla.
Páhiná 85Hindî ng̃a namán naparoón ang teniente sa Malacanyáng; ng̃unit naalaman din ng̃ Capitan General ang nangyari.
Nang nakikipagsalitaan siyá sa canyáng mg̃a ayudante tungcól sa mg̃a pagbangguÃt na sa canya'y guinágawá ng̃ mg̃a páhayagan sa Maynilà , sa ilalim ng̃ mg̃a pamagat na mg̃a "cometa"[176] at iba pang mg̃a napakikita sa lang̃it, sinabà sa canyá ng̃ isá sa mg̃a ayudanteng iyón ang pakikipagcagalit ni párì Dámaso, na pinalubhâ pa ang cabigatán ng̃ mg̃a pananalitâ, bagá man pinakinis ng̃ cauntî ang mg̃a bigcás ng̃ sabi.
—SÃno ang sa iyo'y nagsábi—ang tanong ng̃ Capitán General na ng̃uming̃itî.
—Naring̃ig co pô cay Laruja, na siyáng nagbabalità caninang umága sa pásulatan ng̃ pámahayagan.
MulÃng ng̃umitî ang Capitan General at idinagdág:
—¡Hindî nacasásakit ang babae't fraile! Ibig cong manahimic sa nátitirang panahón ng̃ pagtirá co sa lupáng itó, at aayaw na acóng makipag-alÃt sa mg̃a lalaking gumagamit ng̃ sáya. At lálong lálò na ng̃ayóng áking natalastás na pinaglalaruan lamang ng̃ provincial ang aking mg̃a útos; hining̃i cong pinacaparusa ang paglilipat sa ibáng bayan ng̃ fraileng iyán; at siyá ng̃a namán, siya'y inilipat, ng̃uni't doon siya inilagay sa lalong magaling na báyan: ¡frailadas![177] na sinásabi natin sa España.
Ng̃uni't humintô ng̃ pagng̃itì ang Capitan General ng̃ nagÃisa na.
—¡Ah! ¡cung hindî sána nápacatang̃á ang báyang ito'y pasusucuin co ang aking mg̃a cagalanggalang na iyán!—ang ipinagbuntóng hining̃á.—Datapuwa't carapatdapat ang báwa't báyan sa kinasasapitan niyá; gawin nátin ang inuugalì ng̃ lahát.
Samantala'y natápos si Capitang Tiago ng̃ pakikipulong cay pári Dámaso, ó sa lalong magalÃng na sabi, ang pakikipulong ni párì Dámaso cay Capitang Tiago.
—¡Ng̃ayo'y napagsabihan na catá!—ang sabi ng̃ franciscano ng̃ magpaalam. NaÃlágan sana ang lahát ng̃ itó, cung nagtanóngtanóng ca múna sa akin, cung dî Páhiná 86ca sana nagsinung̃aling ng̃ icáw ay tinatátanong co. ¡Pagsicapan mong howag ca nang gumawâ ng̃ mg̃a cahaling̃án, at manálig ca sa canyáng ináama!
Lumibot ng̃ macaalawa ó macaatló sa salas si Capitang Tiagong nag-iÃsip-isip at nagbúbuntóng hining̃á; di caguinsaguinsa'y párang may naisip siyáng magalÃng, tumacbó sa pánalang̃inan at pinatáy ang mg̃a candÃlà at ang lámparang canyáng pinasindihán upang siyáng macapagligtás cay Ibarra.
—May panahón pa, sa pagca't totoong malayò ang linálacbay—ang ibinulóng.
Hálos sa pampáng ng̃ dagátan ang kinálalagyan ng̃ báyang San Diego[178], na sumasaguitnâ ng̃ mg̃a capatágang hálamanan at mg̃a paláyan. Nagpápadala sa ibáng mg̃a báyan ng̃ asúcal, bigás, café at mg̃a búngang haláman, ó ipinagbÃbili cayâ ng̃ múrangmúra sa insÃc na nagsasamantalá ng̃ cawal-áng málay ó ng̃ pagcahilig sa mg̃a masasamang pinagcaratihan ng̃ magsasacá.
Pagcá áraw na mabúting panahón at umáacyat ang mg̃a batà sa caitaasan ng̃ campanario ng̃ simbahan, na napapamutihan ng̃ lúmot at ng̃ damóng hatÃd ng̃ háng̃in; pagcacágayo'y masayáng nang̃agsisigawan, sa udyóc ng̃ cagandáhan ng̃ nátatanaw na humáhandog sa caniláng mg̃a matá. Sa guìtná ng̃ caráming mg̃a bubung̃áng páwid, tÃsà , "zinc" at yúnot, na napapaguitnaan ng̃ mg̃a bulaclác natátalastas ng̃ bawa't isá ang paraan ng̃ pagcakita sa canÃcanilang báhay na maliliit, ang canilá bagáng malilingguÃt na púgad. Nagagamit niláng panandâ ang lahát: isáng cáhóy, isáng sampáloc na may maliliit na dáhon, ang nióg na puspós ng̃ mg̃a búco, tulad sa maanaking si Astarté[179] ó cay Diana[180] sa Efeso[181] na may maraming súso, isáng humáhabyog na cawáyan, isáng búng̃a, isáng cruz. Naroroón, ang Ãlog, calakilakihang ahas na cristal na natutulog sa verdeng alfombra: pinaaalon ang canyáng ágos ng̃ mg̃a pirápirasong malalakÃng batóng nagcacapatlángpatláng sa mabuhang̃ing inaagusan ng̃ túbig; cumikipot Páhiná 88ang Ãlog sa dáco roón, at may mg̃a pangpáng na matatáas na kinacapitang nangpapalÃcò-lÃcò ng̃ mg̃a cahoy na nacalitáw ang mg̃a ugát, at sa dáco rito'y lumálaylay ang mg̃a panabà at lumuluang at tumitining ang ágos. May nátatanaw sa dácong maláyong isáng maliit na bahay, na itinayô sa pangpáng na hindî natacot sa cataasan, sa hang̃ing malacás at sa pinanununghang bang̃Ãng malálim, at masasabi, dahil sa canyáng malilÃit na haligui, na siyá'y isáng cálakilakihang zancuda[182] na nag-aabang ng̃ ahas upang daluhúng̃in. Mg̃a catawán ng̃ púnò ng̃ nióg ò ng̃ cahoy na may balát pa, na gumágalaw at gumiguiwang ang siyang naghúhugpong ng̃ magcabilang ibayo, at cahi't sila'y masasamáng tuláy, datapuwa't maiÃnam namáng cagamitán sa circo sa pagpapatiwatiwáric, bagay na hindî dapat pawal-áng halagá: nang̃agcacatwâ ang mg̃a bátà , búhat sa Ãlog na pinaliliguan, sa mg̃a pagcalaguÃm ng̃ nagdaraang babaeng may súnong na bacol, ó ng̃ matandáng lalaking nang̃Ãng̃inig sa paglácad at pinababayâang mahúlog ang canyang tungcód sa túbig.
Ng̃uni't ang lálong nacahihicayat ng̃ pagmamasÃd ay ang isáng matatawag nating náiimos na gúbat sa dágat na iyón ng̃ mg̃a lúpang lináng. Diya'y may mg̃a cátandâtandà ang mg̃a cáhoy, na guáng ang catawán, at cayâ lámang namámatay ay pagcâ tinámâan ng̃ lintÃc ang matà as na dúlo at nasusunog: ang sabihana'y hindî lumalakit sa îbá ang apóy na iyón at namámatay doón din; diyá'y may mg̃a pagcálalaking mg̃a batóng dináramtan ng̃ terciopelong lúmot ng̃ panahón at ng̃ "naturaleza": humÃhimpil at nagpapatongpatong sa caniláng mg̃a gúang ang alabóc na pinacacapit ng̃ ulán at ang mg̃a Ãbon ang siyáng nagtátanim ng̃ mg̃a binhî. Malayang lumalagô ang mg̃a cacahuyan: mg̃a damó, mg̃a dawag, mg̃a tabing na damóng gumagapang na nang̃agsasalasalabat at nagpapalipatlipat sa isá't isáng cahoy, bumibitin sa mg̃a sang̃á, cumacapit sa mg̃a ugát, sa lupà , at sa pagcá't hindî pa mandin nasisiyahan sa ganitó si Flora[183], ay nagtátanim siyá ng̃ mg̃a damó sa ibábaw ng̃ damó; nabubuhay ang lúmot at ang cábuti sa mg̃a gahác-gahác na balát ng̃ cáhoy, at ang mg̃a damóng dápò, mg̃a cawilÃwÃling manunuluyan, ay napapagcamal-an sa canilang mg̃a pagcâyacap sa cahoy na mápagpatuloy.
Iguinagalang ang gúbat na iyón: may mg̃a sali't-sáling sabing sinásalitâ tungcól doon; ng̃uni't ang lâlong malápit sa catotohanan, at sa pagca't gayó'y siyang hindî lubhang pinaniniwalaan at hindî naman napag-aalaman, ay ang sumusunod:
Nang ang baya'y walâ cung dî isang walang halagang tumpóc ng̃ mg̃a dampâ, Páhiná 89at saganang sumÃsibol pa sa pinacalansang̃an ang damó; ng̃ panahóng yaóng pagcagabi ay nanasoc doón ang mg̃a usá at mg̃a baboy-ramó, dumatÃng isáng áraw ang isáng matandáng castilang malalálim ang mg̃a matá at totoong magalÃng magwÃcang tagalog. Pagcatápos na matingnán at malÃbot ang mg̃a lúpà sa magcabicabilà , ipinagtanóng niyá cung sinosino ang may arì ng̃ cagubatang inaagusan ng̃ tubig na malacúcò. Nang̃agsiharáp ang iláng nang̃agsabing umanó'y silá raw ang may árì, at ang guinawâ ng̃ matandá'y binilà sa canilá ang gúbat na iyón, sa pamamag-Ãtan ng̃ mg̃a damÃt, mg̃a hÃyas at cauntÃng salapî. Nawalâ pagcátapos ang matandâ na hindî maalaman cung paáno. Pinananaligan na ng̃ táong siyá'y "encantado", ng̃ máino ng̃ mg̃a pastól ang isáng caang̃utáng nagbubuhat sa carátig na gúbat; caniláng binacás, at ang násumpung̃an nila'y ang matandáng lalaking bulóc na at nacabÃtin sa sang̃á ng̃ isáng "balÃtì". Nacatatacot na siyá ng̃ panahóng buháy pa, dáhil sa canyáng malalim at malagunlóng na voces, dáhil sa malalim niyang mg̃a matá at dáhil sa táwa niyáng waláng Ãng̃ay; ng̃uni't ng̃ayóng siyá'y magbigtà ay lumiligalig siyá sa pagtulog ng̃ mg̃a babae. Itinapon ng̃ iláng babae sa Ãlog ang mg̃a hÃyas at sinunog ang damÃt na canyáng bigáy, at mulà ng̃ ilibÃng ang bangcáy sa púnò ng̃ balÃtì ring iyón, sino mang táo'y walâ ng̃ mang̃ahás na doo'y lumápit. Isáng pastól na nagháhanap ng̃ canyáng mg̃a hayop, ibinalitang nacakita raw siyá roón ng̃ mg̃a Ãlaw; nang̃agsiparoón ang mg̃a bÃnatà at nacárinig na silá ng̃ mg̃a daÃng. Isáng cúlang pálad na nang̃ing̃ibig, na sa pagmimithî niyáng mápuna ng̃ sa canyá'y nagwáwalang bahálà , nang̃ácong mátitira siyáng magdamág sa lÃlim ng̃ cáhoy at ipupulupot niyá sa punò nitó ang isáng mahabang yantóc, namatáy dahil sa matindÃng lagnát na sa canya'y dumápò kinabucasan ng̃ gabà ng̃ canyáng pakikipagpustahan. May pinagsasalitaanan pang mg̃a catha't sali't saling sabi tungcól sa gubat na iyón.
Hindî nag-iláng buwán at naparoon ang isáng binatang wari'y mestizong castÃlà , na ang sabi'y anác daw siyá ng̃ nasÃrà , at nanahán sa súloc na iyón at nang̃asÃwà sa pagsasaca, lalonglalò na sa pagtatanÃm ng̃ tÃnà . Si Don Saturnino'y isáng binatang malungcót ang asal at lubháng magagalitÃn, at cung minsa'y malupÃt; datapuwa't totoong masipag at masintahin sa paggawâ: binacuran ng̃ pader ang pinaglibing̃án sa canyáng amá, na manacânacâ lamang dinadalaw. Nang may cagulang̃an na'y nag-asawa sa isáng batang dalagang taga MaynÃlà , at dito'y naguÃng anác niya si Don Rafael, na amá ni Crisóstomo.
Batangbatà pa si Don Rafael ay nagpÃlit nang siyá'y calugdán ng̃ mg̃a táong bukid: hindî nalao't pagdaca'y lumagô ang pagsasacang dinalá at pinalaganap ng̃ canyáng amá, nanahán doon ang maraming táo, nang̃agsiparoon ang maPáhiná 90raming insÃc; ang pulô ng̃ mg̃a dampá'y naguÃng isáng nayon, at nagcaroon ng̃ isáng curang tagalog; pagcatapos ay naguÃng isáng bayan, namatáy ang cura at naparoon si Fr. Dámaso; ng̃uni't ang libing̃a't caratig na lupa'y pawang pinagpitaganan. Nang̃áng̃ahas na maminsanminsan ang mg̃a batang lalaking mang̃agsiparoong may mg̃a daláng panghampás at mg̃a bató, upang lumiguid sa palibot libot at mang̃uha ng̃ bayabas, papaya, dúhat at iba pa, at cung minsa'y nangyayaring sa casalucuyan ng̃ caniláng guinà gawà , ó cung caniláng pinagmámasdang waláng imÃc ang lubid na gagalawgalaw buhat sa sang̃á ng̃ cáhoy, lumálagpac ang isá ó dalawáng batóng hindi maalaman cung saán gáling; pagcacagayo'y casabay ng̃ sigáw na:—¡ang matandâ! ¡ang matanda!—caniláng ipinagtatapunan ang mg̃a bung̃ang cáhoy at ang mg̃a panghampás, lumúlucso silá sa mg̃a cáhoy at nang̃agtatacbuhan sa ibabaw ng̃ malalakÃng bató at sa mg̃a cacapalán ng̃ damó, at hindî silá tumitiguil hanggáng sa macalabás sa gubat, na nang̃amúmutlâ, humihing̃al ang ibá, ang iba'y umÃiyac, at cácauntî ang nang̃agtátawa.
Mang̃aghati-hati cayó at cayó'y mang̃aghari.—(Bagong Machiavelo)[184]
¿Sinosino bagá ang mg̃a nacapangyayari sa bayan?
Cailán ma'y hindî nacapangyari si Don Rafael ng̃ nabubuhay pa siyá, bagá man siyá ang lalong mayaman doon, malakà ang lúpá at hálos may útang na loob sa canyá ang lahát. Palibhasa'y mahinhÃng loob at pinagsisicapang huwág bigyáng cabuluhán ang lahát ng̃ canyáng mg̃a guinágawà , hindî nagtatag sa báyan ng̃ canyáng partido [185], at nakita na natin cung paano ang mg̃a paglaban sa canyá ng̃ makita nilang masamâ ang canyáng calagayan.—¿Si Capitang Tiago caya?—Totoo't cung siyá'y dumárating ay sinasalubong siyá ng̃ orquesta ng̃ mg̃a nagcacautang sa canyá, hináhandugan siyá ng̃ piguÃng at binúbusog siyá sa mg̃a álay. Inilalatag sa canyáng mesa ang lalong magagalÃng na búng̃ang cáhoy; cung nang̃acacahuli sa pang̃áng̃aso ng̃ isáng usá ó baboy-ramó'y sa canyá ang icapat na bahagui; cung nababatì niyá ang cainaman ng̃ cabayo ng̃ isáng sa canyá'y may utang, pagdatÃng ng̃ calahating horas ay sumásacanyang cuadra[186] na: ang lahát ng̃ itó'y catotohanan; ng̃uni't siyá'y pinagtátawanan at tinatawag siyá sa lihim na Sacristan Tiago.
¿Ang gobernadorcillo bagá cayâ?
Itó'y isáng cúlang palad na hindî nag-uutos, siyá ang sumúsunod; hindî nacapagmúmura canino man, siyá ang minumura; hindî nagágawa niyá ang maibigan, guinágawâ sa canyá ang calooban ng̃ ibá; ang capalÃt Páhiná 92nitó'y nanánagot siyá sa Alcalde mayor ng̃ lahát ng̃ sa canyá'y ipinag-utos, ipinagawâ at ipinatatag sa canyá ng̃ mg̃a ibá, na para manding nanggaling sa bung̃ô ng̃ canyáng úlo ang lahát ng̃ iyon; ng̃uni't dápat sabihin, sa icapupuri niyá, na ang catungculang canyáng háwac ay hindî niyá ninacaw ó kinamcám: upang tamuhi'y nagcagugol siyá ng̃ limáng libong piso, at maraming cadustâan, ng̃uni't sa napapakinabang niyá'y canyáng inaacalang murangmura ang mg̃a gugol na iyón.
¿Cung gayo'y bacâ cayâ ang Dios?
¡Ah! hindî nacatitigatig ang mabait na Dios ng̃ mg̃a conciencia at ng̃ pagcacatulog ng̃ mg̃a mámamayan doon: hindî nacapang̃ing̃ilabot man lamang sa canila; at sacali't másalitâ sa canilá ang Dios sa alin mang sermón, waláng sálang naiisip niláng casabáy ang pagbubuntóng hining̃á: ¡Cung Ãisa sana ang Dios!... Bahagyâ na nilá nagugunitâ ang Dios: lalong malakà pa ng̃a ang capagurang sa canila'y ibinÃbigay ng̃ mg̃a santo at mg̃a santa. Nápapalagay ang Dios sa mg̃a táong iyóng tulad diyán sa mg̃a haring naglálagay sa canyáng paliguid ng̃ mg̃a tinatang̃i sa pagmamahal na mg̃a lalaki't babae: ang sinusuyò lamang ng̃ baya'y itóng canilang mg̃a tinatang̃ì.
May pagcawang̃is ang San Diego sa Roma; ng̃uni't hindî sa Roma ng̃ panahóng guinuguhitan ng̃ araro ng̃ cuhilang si Rómulo[187] ang canyáng mg̃a cútà ; hindî rin sa Romang nacapaglalagdâ ng̃ mg̃a cautusan sa sandaigdÃg sa palilÃgò sa sarili't sa mg̃a ibáng dugô, hindî: wang̃is ang San Diego sa casalucuyang Roma, at ang bilang caibhán lamang ay hindî mg̃a monumentong mármol at mg̃a coliseo ang naroon, cung dî sawaling monumento at sabung̃áng pawid. Ang pinaca-papa sa Vaticano'y[188] ang cura; ang pinaca hárì sa Italiang na sa Quirinal[189] ay ang alférez ng̃ Guardia Civil; datapowa't dapat unawâing ibabagay na lahát sa sawálì at sa sabung̃áng pawid. At dito'y gaya rin doong palibhasa'y ibig macapangyari ang isá't isá, nang̃agpapalagayang ang isá sa canila'y labis (sa macatuwid ay dapat mawalâ ang isá sa canila), at dito nanggagaling ang wálang licát na samaan ng̃ loob. Ipaliliwanag namin ang aming sabi, at sásaysayÃn namin ang caugalìa't budhî ng̃ cura at ng̃ alférez.
Si Fr. Bernardo Salvà ay yaong batà at hindî makibuing franciscanong sinaysay na namin sa unahán nitó. Natatang̃ì siya, dahil sa canyáng mg̃a ásal at kÃlos sa canyáng mg̃a capowâ fraile, at lálonglálò na sa napacabalasic na si párà DáPáhiná 93masong canyáng hinalinhán. Siyá'y payát, masasactÃn, halos laguì na lamang nag-Ãisip, mahigpÃt sa pagtupád ng̃ Páhiná 94canyáng mg̃a catungculan sa religión, at mapag-ing̃at sa carilagán ng̃ canyáng pang̃alan. May isáng buwan lamang na nacararating siyá roón, halos ang lahát ay nakicapatid na sa V.O.T.[190], bagà y na totoong ipinamamangláw ng̃ canyáng capang̃agáw na cofradÃa ng̃ SantÃsimo Rosario. Lumúlucso ang cálolowa sa catuwâan pagcakita ng̃ nacasabit sa bawa't liig na apat ó limáng mg̃a escapulario, at sa bawa't bayawáng ay isáng cordóng may mg̃a buhól, at niyóng mg̃a procesión ng̃ mg̃a bangcáy ó mg̃a fantasma[191] na may mg̃a hábitong guinggón. Nacatipon ang sacristán mayor ng̃ isáng mabutÃbutà ng̃ puhunan, sa pagbibilà ó sa pagpapalimós, sa pagca't ganitó ang marapat na pagsasalitâ, ng̃ mg̃a casangcapang kinakailang̃an upáng mailigtás ang cálolowa at mabáca ang diablo: talastás ng̃ ang espÃritung itó, na ng̃ una'y nang̃áng̃ahas na sumalansáng ng̃ pamukhâan sa Dios, at nag-aalinlang̃an sa pananampalataya sa mg̃a wicà nitó, ayon sa sabi sa librong santo ni Job, na nagpailangláng sa aláng-álang sa ating Pang̃inoong Jesucristo, na gaya ng̃ guinawâ namán ng̃ Edad Media[192] sa mg̃a bruja[193], at nananatili, ang sabihan, hanggá ng̃ayón sa paggawa ng̃ gayón din sa mg̃a asuang[194] sa Filipinas; datapowa't tila mandÃn ng̃ayón ay naguÃng mahihiyâing totoo na, hanggáng sa hindî macatagál sa pagting̃Ãn sa capirasong damÃt na kinalalarawanan ng̃ dalawáng brazo, at natatacot sa mg̃a buhól ng̃ isáng cordón: ng̃uni't dito'y waláng napagkikilala cung dî sumusulong namán ang dunong sa panig na itó, at ang diablo'y aayaw sa pagsúlong, ó cung dilî caya'y hindî malulugdÃn sa pagbabagong asal, tulad sa lahát ng̃ namamahay sa mg̃a cadiliman, sacasacali't hindî ibig na sapantahain nating tagláy niyá ang mg̃a cahinà an ng̃ loob ng̃ isáng dalagang lálabing-limáng taón lamang.
Alinsunod sa aming sinabi, si párì SalvÃ'y totoong masigasig gumanap ng̃ canyáng mg̃a catungculan; napacasigasig namán, ang sabi ng̃ alfèrez,—Samantalang nagsesermon—totoong siya'y maibiguÃng magsermon—pinasasarhan niyá, ang mg̃a pintuan ng̃ simbahan. Sa ganitóng gawá'y natutulad siyá cay Nerón[195] na ayaw magpaalis canino man, samantalang cumacanta sa teatro: ng̃uni't guinagawa iyón ni Nerón sa icágagaling, datapuwa't guinágawà ang mg̃a bagay na iyón ng̃ cura sa icasasamâ ng̃ mg̃a calolowa. Ang lahát ng̃ caculang̃án ng̃ canyáng mg̃a nasásacop, ang cadalasa'y pinarurusahan ng̃ mg̃a "multa"; sa pagcá't bihÃrang bihirang namamalò siyá,; sa bagay na ito'y náiiba siyáng lubhâ cay pári Dámaso, na pinaghuhusay ang lahát sa pamamag-itan ng̃ mg̃a panununtóc at panghahampás ng̃ bastong nagtátawa pa at taglay ang magandáng hang̃ád. Sa bagay na itó'y hindî siya mapaghihinanactán: lubós ang canyáng paniniwalang sa pamamálò lamang pinakikipanayaman ang "indio"; ganitó ang salitâ ng̃ isáng fraileng marunong sumulat ng̃ mg̃a libro, at canyáng sinasampalatayanan, sa pagcá't hindî niyá, tinututulan ang anó mang nálilimbag: sa hindî pagcámasuwayÃng ito'y macaráraing ang maraming tao.
BihÃrang bihÃrang namamalo si Fr. SalvÃ, ng̃uni't gaya na ng̃a ng̃ sabi ng̃ isáng sa baya'y matandáng filosofo[196], na ang naguiguing caculang̃án sa bÃlang ay pinasasaganà namán sa tindÃ; datapuwa't hindî rÃn namán siyá mapaghihinanactan tungcól sa ganitóng gawâ. Nacapang̃Ãng̃ilis ng̃ canyáng mg̃a ugát ang canyáng mg̃a pag-aayuno[197] at pang̃ing̃ilin ng̃ pagcain ng̃ mg̃a lamáng-cáti na siyáng ikinapaguÃguing dukhâ ng̃ canyáng dugô, at, ayon sa sabihan ng̃ táo, pumápanhic daw ang hang̃Ãn sa canyáng úlo.
Ang alférez, na gaya na ng̃a ng̃ sinabi namin, ang tang̃ing caaway ng̃ capangyarihang ito sa cálolowa, na may pacay na macapangyari namán sa catawán. Siyá lamang ang tang̃ì, sa pagca't sinasabi ng̃ mg̃a babae na tumatacas daw sa cura ang diablo, dahiláng sa ng̃ minsang nang̃ahás ang diablo na tucsuhÃn ang cura, siyá'y hinuli nitó, iguinapos sa paa ng̃ catre at sacá pinálò ng̃ cordón, at cayâ lamang siyá inalpasán ay ng̃ macaraan na ang siyám na araw.
Páhiná 95Yaya mang gayó'y ang táong pagcatapos ng̃ ganitóng nangyari, makipagcagalÃt pa sa cay párì Salvî ay maipapalagay na masamâ pa sa mg̃a abáng diablong hindî marunong mag-ing̃at, cayâ ng̃a't marapat na magcaroon ng̃ gayóng capalaran ang alférez. Doña Consolación cung tawaguin ang canyáng guinoong asawa, na isáng matandáng filipina, na nagpapahid ng̃ maraming mg̃a "colorete"[198] at mg̃a pintura; ibá ang ipinang̃ang̃alan sa canyá ng̃ canyáng esposo at ng̃ ibá pang mg̃a táo. Nanghihigantà sa sariling catawán ang alférez, sa canyáng pagcawaláng palad sa matrimonio, na nagpapacalasÃng hanggang sa dî macamalay-táo; pinag-"eejercicio"[199] ang canyáng mg̃a sundalo sa arawan at siyá'y sumisilong sa lÃlim, ó cung dilî cayâ, at itó'y siyáng lalong madalás, pinapagpag niyá ng̃ pálò ang licód ng̃ canyáng asawa, na cung dî man isáng "cordero" (tupa) ng̃ Dios na umáalis ng̃ casalanan nino man, datapuwa't nagagamit namán sa pagbabawas sa canyá ng̃ maraming mg̃a cahirapan sa Purgatorio, sacali't siyá'y máparoon, bagay na pinag-aalinlang̃anan ng̃ mapamintacasing mg̃a babae. Nang̃aghahampasang magalÃng ang alférez at si Doña Consolacióng parang nang̃agbÃbiruan lamang, at nag-aalay siláng waláng bayad sa mg̃a capit-bahay ng̃ mg̃a pánoorin: "concierto vocal" at "instrumental"[200] ng̃ apat na camáy, mahinà , malacás, na may "pedal"[201] at lahát.
Cailán mang dumárating sa taing̃a ni párì Salvà ang mg̃a escándalong[202] itó, siyá'y ng̃umÃng̃itî at nagcucruz at nagdárasal pagcatapos ng̃ isáng Amá naPáhiná 96min; cung tinatawag siyáng "carca"[203], mapagbanalbanalan, "carlistón"[204], masakÃm, ng̃umÃng̃itî rin si párì Salvì at lalong nagdárasal. Cailán ma'y ipinagbibigay alám ng̃ alférez sa Ãilang castilang sa canyá'y dumadalaw ang sumusunod na casabihán:
—¿Paparoon bâ cayó sa convento upang dalawin ang "curita"[205] "Mosca, muerta[206]? ¡Mag-ing̃at cayó! Sacali't anyayahan cayóng uminóm ng̃ chocolate, ¡bagay na aking pinag-aalinlang̃anan!.. ng̃uni't gayón man, cung cayó'y aanyayahan, cayó'y magmasÃd. ¿Tinawag ang alila't sinabing: "Fulanito, gumawâ ca ng̃ isáng "jÃcarang"[207] chocolate; ¿eh?"—Cung gayó'y mátira cayóng waláng anó mang agam-agam; ng̃uni't cung sabihing: "gumawâ ca ng̃ isáng "jÃcarang" chocolate, ¿"ah"?"—Pagcâ gayó'y damputin ninyó ang inyóng sombrero at yumao cayóng patacbó.
—¿Bakit?—ang tanóng ng̃ causap na nagugulat—¿nanglalason pô bâ sa pamamag-itan ng̃ chocolate? ¡Carambas[208]!
—¡Abá, hindî namán nápacagayón!
—¡At paano, cung gayón?
—Pagca chocolate ¿eh? ang cahuluga'y malapot, at malabnáw pagca chocolate ¿ah?[209]
Ng̃uni't inaacalà naming ito'y bintáng lamang ng̃ alferez; sapagcá't ang casabiháng ito'y cabalità ang guinagawà rin daw ng̃ maraming mg̃a cura. Ayawán lamang cung ito'y talagáng ugalì na ng̃ boong capisanan ng̃ mg̃a fraile ...
Upang pahirapan ang cura, ipinagbabawal ng̃ militar, sa udyóc ng̃ canyáng asawa, na sino ma'y huwag macagalà pagcatugtóg ng̃ icasiyam na horas ng̃ gabi. Sinasabi ni Doña Consolacióng dî umano'y canyang nakita ang cura, na nacabarong pinya at nacasalacót ng̃ nÃtò't ng̃ huwag siyang makilala, na naglÃbot na malalim na ang gabÃ. NanghÃhiganti naman ng̃ boong cabanalan si Fr. SalvÃ: pagcakita niyang pumapasoc sa simbahan ang alférez, lihim na nag-uutos sa Páhiná 97sacristang isará ang lahát ng̃ mg̃a pintò, at nagpapasimulâ ng̃ pagsesermón hanggáng sa mápikit ang mg̃a matá ng̃ mg̃a santo at ibulóng sa canyá ng̃ calapating cahoy na na sa tapát ng̃ canyáng úlo, ang larawán bagá ng̃ EspÃritung Dios, na ¡siyá na, alang-alang! Hindî dahil dito'y nagbabagong ugáli ang alférez, na gaya rin ng̃ lahát ng̃ hindî marurunong magbalÃc-lóob: lumálabas sa simbahang nagtútung̃ayáw, at pagcásumpong sa isáng sacristan ó alilà ng̃ cura'y pinipiit, binúbugbog at pinapagpupunas ng̃ sahÃg ng̃ cuartel at ng̃ bahay niyáng sarili, na pagcâ nagcacagayo'y lumilinis. Pagbabayad ng̃ sacristan ng̃ multang ipinarurusa ng̃ cura, dahil sa hindî niyá pagsipót, canyáng ipinauunáwâ, ang cadahilanan. DinÃring̃ig siyáng waláng kibô ni Fr. SalvÃ, ilinÃligpit ang salapî, at ang únang guinágawa'y pinawáwal-an ang canyáng mg̃a cambÃng at mg̃a túpa at ng̃ doon silá mang̃inain sa halamanan ng̃ alférez, samantalang humahanap siyá ng̃ isáng bagong palatuntunan sa isáng sermóng lalong mahabâ at nacapagpapabanal. Datapuwa't hindî naguiguing hadláng ang lahát ng̃ itó, upang pagcatapos ay mang̃agcamá'y at magsalitaan ng̃ boong cahinusayan, cung silá'y magkita.
Pagcâ, itinutulog ng̃ canyang asawa ang calasing̃án ó humÃhilic cung tanghalì, hindî maaway ni Doña Consolación ang alférez, pagcacágayo'y lumálagay sa bintanà 't humÃhitit ng̃ tabaco at nacabarong franelang azul. Palibhasa'y kinasúsusutan niyá ang cabataan, mulâ sa canyáng kinálalagya'y namamanà , siyá ng̃ canyáng mg̃a matá, sa mg̃a dalaga, at silá'y canyáng pinÃpintasan. Ang mg̃a dalagang itóng sa canyá'y nang̃atatacot, dumaraang kimingkimî, na dî man lamang maitungháy ang mg̃a matá, nang̃agdudumalî ng̃ paglacad at pinipiguil ang paghing̃á. May isáng cabanalan si Doña Consolación: tila mandin hindî siyá nananalamin cailán man.
Ito ang mg̃a macapangyarihan sa bayang San Diego.
Marahil ang bugtóng na bagay na hindî matututulang ikinatatang̃ì ng̃ táo sa mg̃a háyop ay ang paggalang na iniháhandog sa mg̃a namamatay.
Sinásaysay ng̃ mg̃a historiador[211] na sinasamba at dinÃdios nilá ang caniláng mg̃a núnò at magugulang; ng̃ayó'y tumbalÃc ang nangyayari: ang mg̃a patáy ang nagcacailang̃ang mamintuhô sa mg̃a buháy. Sinasabi rin namáng iniing̃atan ng̃ mg̃a taga Nueva Guinea sa mg̃a caja ang mg̃a but-ó ng̃ caniláng mg̃a patáy at nakikipagsalitaan sa canilá; sa pinacamarami sa mg̃a bayan ng̃ Asia, Africa at América'y hinahayinan ang caniláng mg̃a patáy ng̃ lalong masasaráp niláng mg̃a pagcain, ó ang mg̃a pagcaing minámasarap ng̃ mg̃a patáy ng̃ panahóng silá'y nabubuhay, at nang̃agpÃpiguing at inaacalà niláng dumádalo sa mg̃a piguÃng na itó ang mg̃a patáy. Ipinagtátayô ng̃ mg̃a taga Egipto ng̃ mg̃a palacio ang mg̃a patáy, ang mg̃a musulmán nama'y ipinagpápagawâ, silá ng̃ maliliit na mg̃a capilla, at ibá pa; datapowa't ang bayang maestro sa bagay na itó, at siyáng lalong magalÃng ang pagcakilala sa púsò ng̃ tao'y ang bayan ng̃ Dahomey[212]. Natátalastas ng̃ mg̃a maiitÃm na itó, na ang táo'y mapanghigantÃ, at sa pagca't gayó'y sinasabi niláng upang mabigyang catowâan ang namatáy, walâ ng̃ lalong magalÃng cung dî ang patayÃn sa ibabaw ng̃ pinaglibing̃an sa canyá ang lahát ng̃ canyáng mg̃a caaway; at sa pagcá't ang táo'y malulugdÃng macaalam ng̃ mg̃a bagay-bagay, sa taón-tao'y pinadadalhán siyá ng̃ isáng "correo" sa pamamag-itan ng̃ linapláp na balát ng̃ isáng alipin.
Tayo'y náiiba sa lahát ng̃ iyán. Bagá man sa nababasa sa mg̃a sulat na naPáhiná 99uukit sa mg̃a pinaglibing̃an, halos walâ sino mang naniniwalang nagpapahing̃alay ang mg̃a patáy, at lalò ng̃ hindî pinaniniwalâang sumasapayápà . Ang lalong pinacamagalÃng mag-Ãsip ay nang̃ag-aacalang sinásanag pa ang caniláng mg̃a núnò sa túhod sa Purgatorio, at cung di siyá mápacasamâ (mapasainfierno bagá), masasamahan pa niyá, silá roon sa mahábang panahón. At ang sino mang ibig tumutol sa amin, dalawin niyá ang mg̃a simbahan at ang mg̃a libing̃an sa boong maghapong itó, magmasÃd at makikita. Datapowa't yamang tayo'y na sa bayan ng̃ San Diego, dalawin natin ang libing̃an dito.
Sa dacong calunuran, sa guitnâ ng̃ mg̃a palaya'y nároroon, hindî ang ciudad, cung dî ang nayon ng̃ mg̃a patáy: ang daan ng̃ pagparoo'y isáng makitid na landás, maalabóc cung panahóng tag-Ãnit, at mapamámangcà an cung panahóng tag-ulán. Isáng pintûang cahoy, at isáng bácod na ang calahati'y bató at ang calahati'y cawayan ang tila mandin siyáng ikináhihiwalay ng̃ libing̃ang iyón sa bayan ng̃ mg̃a buháy; datapowa't hindî nahihiwalay sa mg̃a cambÃng ng̃ cura, at sa iláng baboy ng̃ mg̃a calapÃt báhay, na pumapasoc at lumálabas doon upang mang̃agsiyasat sa mg̃a libing̃an ó mang̃agcatowâ sa gayóng pag-iisá.
Sa guitnâ ng̃ malúang na bacurang iyón may nacatayóng isáng malaking cruz na cahoy na natitiric sa patung̃ang bató. Inihapay ng̃ unós ang canyáng INRI na hoja de lata, at kinatcát ng̃ ulán ang mg̃a letra. Sa paanan ng̃ cruz, túlad sa túnay na Gólgota[213], samasamang nábubunton ang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo at mg̃a but-ó, na ang waláng malasakit na maglilÃbing ay itinatapon doon ang canyáng mg̃a nahuhucay sa mg̃a libing̃an. Diyá'y mang̃aghÃhintay silá, ang lalong malapit mangyari, hindî ng̃ pagcabúhay na mag-ulî ng̃ mg̃a patáy, cung dî ang pagdatÃng doon ng̃ mg̃a háyop at ng̃ silá'y painitin ng̃ caniláng mg̃a tubÃg at linisin ang caniláng malalamig na mg̃a cahubdán.—Námamasdan sa paliguidliguid ang mg̃a bagong hûcay: sa dáco rito'y hupyác ang lúpà , sa dáco roo'y anyóng bundúc-bunducan namán. SumÃsibol doo't lumálagô ng̃ máinam ang tarambulo't pandacákì; ang tarumbulo'y ng̃ tundûin ang mg̃a bintî ng̃ canyáng matitinÃc na mg̃a búng̃a, at ng̃ dagdág namán ng̃ pandacakì ang canyáng amóy sa amóy ng̃ libing̃an, sacali't itó'y Páhiná 100waláng casucatáng amoy. Gayón ma'y nasasabúgan ang lúpà ng̃ iláng maliit na mg̃a bulaclac, na gaya rin namán ng̃ mg̃a bung̃óng iyóng ang Lumikhâ lamang sa canilá ang nacacakilala na: ang ng̃itî ng̃ mg̃a bulaclác na iyó'y maputlâ at ang halimúyac nilá'y ang halimúyac ng̃ mg̃a baunan. Ang damó at ang mg̃a gumagapang na damó'y tumátakip sa mg̃a súloc, umuucyabit sa mg̃a pader at sa mg̃a "nicho"[214], na anó pa't dináramtan at pinagáganda ang hubád na capang̃Ãtan; cung minsa'y pumapasoc sa mg̃a gahác na gawà ng̃ mg̃a lindól, at inililihim sa mg̃a nanonood ang mg̃a cagalanggalang na mg̃a libing̃ang waláng lamán.
Sa horas ng̃ pagpasoc namin ay binúgaw ang mg̃a hayop; ang mang̃isang̃isang baboy lamang, hayop na mahirap papaniwalâin, ang siyáng sumisilip ng̃ canyáng maliliit na mg̃a matá, isinusung̃aw ang úlo sa isáng malakÃng gúang ng̃ bacod, itinataás ang ng̃usò sa háng̃in at wari'y sinasabi sa isáng babaeng nagdárasal:
—Howág mo namáng cacanin lahát, tirhán mo acó nang cauntî, ¿ha?
May dalawáng lalaking humuhucay ng̃ isáng baunan sa malapit sa pader na nagbabalang gumúhò: ang isá, na siyáng maglilÃbing ay waláng cabahábahálà ; iniwawacsi ang mg̃a gulogód at ang mg̃a butó, na gaya na pag-aabsáng ng̃ isáng maghahalamán ng̃ mg̃a bató at mg̃a sang̃áng tuyô; ang isá'y nang̃áng̃aning̃anÃ, nagpapawis, humÃhitit at lumúlurâ mayá't mayâ.
—¡Pakinggán mo!—anang humÃhitit, sa wÃcang tagalog.—¿Hindî cayâ magalÃng na catá'y humúcay sa ibang lugar? Ito'y bagóng bágo.
—Pawang bágo ang lahát ng̃ libÃng.
—Hindî na acó macatagál. Ang but-óng iyáng iyóng pinutol ay dumúrugò pa ... ¡hm! ¿at ang mg̃a buhóc na iyán?
—¡Nacú, napacamaselang ca naman!—ang ipinagwÃcà sa canyá ng̃ isá—¡Ang icaw ma'y escribiente sa Tribunal! Cung humúcay ca sanang gáya co ng̃ isáng bangcáy na dadalawampong araw pa, sa gabÃ, ng̃itng̃it ng̃ dilÃm, umúulan ... namatáy ang farol cong dalá....
Kinilabutan ang casama.
—NaalÃs ang pagcapacò ng̃ cabaong, umaaling̃ásaw ... at mapilitan cang pasanÃn mo ang cabaong na iyón, at umúulan at camÃng dalawá'y cápuwà basâ at....
—¡Kjr!....At ¿bákit mo hinúcay?...!
Tiningnan siyá ng̃ maglilÃbing ng̃ boong pagtatacá.
Páhiná 101—¿Bákit?...¿nalalaman co bâ? ¡Ipinag-útos sa áking hucáyin co!
—¿Sino ang nag-útos sa iyó?
Napaurong ng̃ cauntî ang maglilÃbing at pinagmasdán ang canyáng casama, mulâ sa páa hangáng úlo.
—¡Abá! ¡tila ca namán castilà ! ang mg̃a tanóng dÃng iyán ang siyáng guinawâ sa akin pagcatapos ng̃ isáng castilà , datapuwa't sa lihim. Ng̃ayó'y sásagutÃn catá, ng̃ gaya ng̃ pagcásagot co sa castilà : ipinag-útos sa akin ng̃ curang malakÃ.
—¡Ah! at ¿anó ang guinawâ mo sa bangcáy pagcatápos?—ang ipinagpatúloy na pagtatanóng ng̃ maselang.
—¡Diablo! cung dî co lamang icáw nakikilala at natatalastas cung icáw ay "lalaki", sasabihin cung icáw ay túnay ng̃ang castilang civil: cung magtanóng ca'y túlad din sa canyá. Gayón ...ipinag-utos sa akin ng̃ curang malakÃng siyá'y ilibÃng co sa libing̃an ng̃ mg̃a insÃc, ng̃uni't sa pagcá't totoong mabigát ang cabaong at maláyò ang libing̃an ng̃ mg̃a insÃc....
—¡Ayaw! ¡ayaw! ¡ayaw co ng̃ humúcay!—ang isinalabat ng̃ causap na lipós ng̃ pang̃ing̃ilabot, na binitiwan ang pála at umahon sa húcay;—akÃng nábaac ang bá-o ng̃ isáng úlo at nang̃ang̃anib acóng bacâ hindî acó patuluguÃn sa gabÃng itó.
Humalakhác ang maglilÃbing ng̃ canyáng makitang samantalang umaalis ay nagcucruz.
Unti-unting napúpunô ang libing̃an ng̃ mg̃a lalaki't mg̃a babáeng páwang nang̃acalucsâ. Ang ibá'y nang̃agháhanap na maluat ng̃ baunan; silá-silá'y nang̃agtatatalo, at sa pagca't hindî mandÃn silá mang̃agcasundò, silá'y nang̃aghÃhiwalay at bawa't isá'y lumúluhod cung saán lalong minamagaling niyá,; ang mg̃a ibá, na may mg̃a "nicho" ang caniláng mg̃a camag-anac, nang̃agsÃsindi ng̃ malalakÃng candilà at nang̃agdárasal ng̃ taimtÃm; naririnig din namán ang mg̃a buntóng hining̃á at mg̃a hagulhól, na pinacalalabis ó pinipiguil. NarÃring̃ig na ang aling̃awng̃aw ng̃ "orápreo, orápresis" at "requiemeternams."
Násoc na nacapugay ang isáng matandáng lalaki. Marami ang nang̃agtawá pagcakita sa canyá, ikinunót ang mg̃a kÃlay ng̃ iláng mg̃a babae. Tila mandÃn hindî pinúpuna ng̃ matandáng lalaki ang gayóng mg̃a ipinakikita sa canyá, sa pagcá't napatung̃o siyá sa buntón ng̃ mg̃a bung̃ô ng̃ úlo, lumuhód at may hinanap sa loob ng̃ iláng sandalî sa mg̃a but-ó; pagcatapos ay maing̃at na inisaisáng ibinucód ang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo, at sa pagca't hindî mandÃn makita niyá ang canyáng hinahanap, umilÃng, lumÃng̃ap sa magcabicabilà at nagtanóng sa maglilÃbing.
—¡Oy!—ang sinabi sa canyá.
Páhiná 102Tumungháy ang maglilÃbing.
—¿Nalalaman mo bâ cung saan naroon ang isáng magandáng bungô ng̃ úlo, maputÃng tulad sa lamán ng̃ niyóg, waláng caculangculang ang mg̃a ng̃Ãpin, na inalagáy co sa paanán ng̃ cruz, sa ilalim ng̃ mg̃a dahong iyón?
IkinibÃt ng̃ maglilibing ang canyáng mg̃a balÃcat.
—¡Masdán mo!—ang idinugtóng ng̃ matandâ, at ipinakita sa canyá, ang isáng pÃlac na salapî,—walâ aco cung hindî itó, ng̃uni't ibÃbigay co sa iyó cung makita mo ang bung̃óng iyón.
Pinapagdilidili siyá, ng̃ ningnÃng ng̃ salapî, tinanáw ang buntunan ng̃ mg̃a, butó, at nagsalitâ:
—¿Walâ bâ roon? Cung gayó'y hindî co nalalaman. Ng̃uni't cung ibig ninyó'y bÃbigyan co pô cayó ng̃ ibá.
—¡Catulad ca ng̃ baunang iyóng hinuhucay!—ang winÃca sa canyá ng̃ matandáng lalaking nang̃Ãng̃inig ang voces;—hindî mo nalalaman ang halagá ng̃ nawawalâ sa iyo. ¿Sino ang ililibing sa húcay na iyán?
—¿Nalalaman co bâ cung sino? Isáng patáy ang ilÃlibing diyan!—ang sagót na nayáyamot ng̃ maglilibing.
—¡Tulad sa baunan! ¡tulad sa baunan!—ang inulit ng̃ matandáng lalaking nagtátawa ng̃ malungcot;—hindî mo nalalaman ang iyong hinuhucay at ang iyong nilalamon! ¡Húcay! ¡húcay!
Samantala'y natapos ng̃ maglilÃbing ang canyáng gawâ; dalawáng nacatimbóng lupang basâ at mapulápulá ang na sa magcabilang tabà ng̃ húcay. Cumúha sa canyáng salacót ng̃ hichó, ng̃umang̃à at pinagmasÃdmasÃd na may anyóng tang̃á ang mg̃a nangyayari sa canyáng paliguid.
Nang sandalÃng lumálabas ang matandáng lalaki, siyá namáng pagtiguil sa pasimulâ ng̃ bagtás ó landás ng̃ isáng cocheng tila mandÃn maláyò ang pinanggaling̃an, punóngpunô ng̃ alabóc at nagpapawis ang mg̃a cabayo.
UmibÃs si Ibarra sa cocheng casunód ng̃ isáng alÃlang matandáng lalaki; pinaalis ang coche sa isáng galáw lamang ng̃ úlo at napatung̃o sa libing̃ang waláng kibò at malungcót.
—¡Hindî itinulot ng̃ aking sakÃt at ng̃ aking mg̃a pinang̃ang̃asiwâang acó'y macabalÃc dito!—ang sinasabi ng̃ matandáng lalaki ng̃ boong cakimîan;—sinabi ni Capitang Tiagong siyá na ang bahalang magpatayô ng̃ isáng "nicho"; datapuwa't tinanimán co ng̃ mg̃a bulaclác at isáng cruz na acó ang gumawâ....
Hindî sumagót sà Ibarra.
—¡Diyan pô sa licód ng̃ malakÃng cruz na iyán—ang ipinagpatuloy ng̃ alilà , na itinuturò ang isáng súloc ng̃ silá'y macapasoc na sa pintûan.
Lubháng natitigagal ng̃â ang caisipán ni Ibarra, cayá't hindî niyá nahiwatigan ang pagtatacá ng̃ iláng táo ng̃ siyá'y caniláng makilala, na tumiguil sa caniláng pagdarasál at sinundán siyá ng̃ ting̃Ãn, sa lakà ng̃ pangguiguilalas.
Nag-iing̃at ang binatà ng̃ paglacad, pinang̃ing̃ilagan niyáng dumaan sa ibabaw ng̃ mg̃a pinaglibing̃an, na madalÃng nakikilala sa cahupyacán ng̃ lúpà . Tinatapacan niyá ng̃ una, ng̃ayó'y iguinagalang niyá; gayón din ang pagcacálibing sa canyang amá. Humintô siyá pagdatÃng sa cabiláng daco ng̃ cruz at tuming̃Ãn sa palibotlibot. Námanghâ at napatigagal ang canyáng casama; hinahanap niyá ang bacás sa lúpa ay walâ siyáng makitang cruz saan man.
—¿Dito cayâ?—ang ibinúbulong;—hindî doon; ng̃uni't hinúcay ang lúpà .
Tinitingnan siyá ni Ibarra, na totoong masamâ ang lóob.
—¡Siyá ng̃â!—ang ipinagpatuloy,—natátandaang cong may isáng bató sa tabÃ; Páhiná 104may caiclîan ang húcay niyao'y may sakÃt ang maglilibing, cayá't isáng casamá ang siyáng napilitang humúcay datapuwa't itátanong natÃn sa canyá cung anó ang guinawâ sa cruz.
Pinatung̃uhan nilá ang maglilibÃng, na nagmámasid sa canilá ng̃ boong pagtatacá.
Yumucód itó sa canilá, pagcapugay ng̃ canyáng salacót.
—Maipakikisabi pô bâ ninyó sa amin cung alÃn ang húcay na doó'y dating may isáng cruz?—ang tanong ng̃ alÃlà .
Tiningnan ng̃ tinatanong ang lugar at nag-isÃp Ãsip.
—¿Isáng cruz bang malak�
—¿Opò, malakÃ,—ang pinapagtibay na sagót ng̃ matandáng lalaki ng̃ boong catuwâan, at tinitingnan niyá ng̃ macahulugán si Ibarra, at sumayá namán ang mukhâ nitó!
—¿Isáng cruz na may labor at may taling oway?
—¡Siyá ng̃â! ¡siyá ng̃â! ¡iyán ng̃â! ¡iyán ng̃â!—at iguinuhit ng̃ alilà sa lupà ang isáng anyóng cruz bizantina[215].
—¿At may tanÃm na mg̃a bulaclác sa húcay?
—¡Mg̃a adelfa, mg̃a sampaga at mg̃a pensamiento! ¡iyán ng̃â!—ang idinugtóng na malakà ang towâ, at inalayan niyá ng̃ isáng tabaco ang maglilÃbing.
—Sabihin ng̃a ninyó sa amin cung alÃn ang húcay at cung saán naroon ang cruz.
Kinamot ng̃ maglilÃbing ang taing̃a't sumagót na naghÃhicab:
—¡Abá ang cruz!... ¡akin ng̃ sinúnog!
—¿Sinúnog? at ¿bákit ninyó sinúnog?
—Sa pagcá't gayón ang ipinag-útos ng̃ curang malakÃ.
—¿SÃno bâ ang curang malakÃ?—ang tanóng ni Ibarra.
—¿SÃno? Ang nangháhampas, si parì Garrote.
Hinaplós ni Ibarra ang canyáng nóo.
—Datapuwa't ¿masasabi pô bâ ninyó sa amin man lamang ang kinalalagyan ng̃ húcay? Dapat ninyóng matandaan.
Ng̃umitî ang maglilÃbing.
—¡Walâ na riyán ang patáy!—ang mulÃng isinagót ng̃ boong catahimican.
—¿Anó pô ang sabi ninyó?
—¡Abá!—ang idinugtóng ng̃ táong iyóng ang anyó'y nagbÃbirô;—ang naguing Páhiná 105capalÃt niyá'y isáng babaeng inilibÃng co roong may isáng linggó na ng̃ayón.
—¿Nauulól pô bâ cayó?—ang itinanong sa canyá ng̃ alÃlà ,—diyata't walâ pa namáng isáng taóng siyá'y aming inilÃlibing.
—¡Tunay ng̃a iyón! marami ng̃ buwan ang nacaraan mulâ ng̃ siyá'y aking hucayi't cuning ulî sa baunan. Ipinag-utos sa aking siyá'y hucayin co ng̃ curang malakÃ, upang dalhin sa libing̃an ng̃ mg̃a insÃc. Ng̃uni't sa pagká't mabigát at umúulan ng̃ gabÃng yaón....
Hindî nacapagpatuloy ng̃ pananalitâ ang táo; umudlót sa pagcáguitlá ng̃ makita ang anyô ni Crisóstomo, na dinaluhóng siyá't sacá siyá tinangnán sa camáy at ipinágwagwagan.
—At guinawâ mo ba?—ang tanóng ng̃ binatang ang anyô ng̃ pananalita'y hindî namin maisaysay.
—Howág po cayóng magalit, guinoo—ang sagót ng̃ maglilÃbing na namumutla't nang̃Ãng̃inig;—hindî co po namán siyá inilÃbing sa casamahán ng̃ mg̃a insÃc. Mabuti pa ang malúnod cay sa mapasama sa mg̃a insÃc—ang wica co—at siyá'y iniabsáng co sa tubig!
Inilagáy ni Ibarra ang canyáng mg̃a camay sa magcabilang balicat ng̃ maglilÃbing at mahabang oras na siyá'y tinitigan ng̃ ting̃ing hindî maisaysay cung anóng Ãbig sabihin.
—¡Icáw ay walâ cung dî isáng culang palad!—ang sinabi, at umalÃs na dalîdaling tinatahac ang mg̃a butó, mg̃a húcay, mg̃a cruz, na paráng Ãsang sirâ ang Ãsip.
Hináhaplos ng̃ maglilÃbing ang canyáng bÃsig at bumúbulong:
—¡Ang guinágawang mg̃a caligaligán ng̃ mg̃a patáy! Binugbóg acó ng̃ bastón ng̃ páring malakÃ, dahiláng ipinahintulot cong ilibÃng ang patáy na iyón ng̃ aco'y may sakÃt; ng̃ayo'y cauntà ng̃ balîin nitó ang aking bÃsig, dahil sa pagcahucay co ng̃ bangcáy. ¡Itó ng̃a namáng mg̃a castilà ! ¡Marahil pa'y alisán acó nitó ng̃ aking hánap-búhay!
Matúlin ang lacad ni Ibarra na sa maláyò ang tanáw; sumúsunod sa canyáng umÃiyac ang alÃlang matandáng lalaki.
Lúlubog na lamang ang áraw; macacapál na mg̃a dilÃm ang siyáng lumalatag sa Casilang̃anan; isáng hang̃ing mainit ang siyáng nagpapagalaw sa dúlo ng̃ mg̃a cáhoy at nagpaparaÃng sa mg̃a cawayanan.
Nacapugay na lumalacad si Ibarra; sa canyáng mg̃a matá'y walang bumabalong na isáng lúhà man lamang, waláng tumatacas sa canyáng dibdib cáhi't isáng buntóng hining̃á. Lumalacad na parang may pinagtatanauan, marahil sa Páhiná 106pagtacas sa anino ng̃ canyáng amá, ó bacâ namán cayà sa dumádating na unós. Tináhac ang báya't lumabás sa luwál, tinung̃o yaóng lúmang báhay na malaon ng̃ panahông hindî tinutungtung̃an. Naliliguid ang bahay na iyón ng̃ pader na sinÃsibulan ng̃ mg̃a damóng macacapál ang dahon, tila mandin siyá'y hinuhudyatán; bucás ang mg̃a bintánà ; umúugoy ang iláng-Ãlang at ipinápagaspas ng̃ boong casayahan ang canyáng mg̃a sang̃áng hÃtic ng̃ mg̃a calapati na nagpapaliguidliguid sa matibong na bubóng ng̃ caniláng tahanang na sa guitna ng̃ halamanan.
Ng̃uni't hindî pinápansin ng̃ binatà ang caligayaháng itóng inÃháhandog sa canyáng pagbalÃc sa lúmang báhay: nacapácò ang canyáng mg̃a matá sa anyô ng̃ isáng sacerdoteng canyáng macacasalubong. Itó'y ang cura sa San Diego, yaong laguing nagdidilidiling franciscano na ating nakita, ang caaway ng̃ alférez. Tiniticlop ng̃ hang̃in ang canyáng malapad na sombrero; ang canyáng hábitong guinggo'y dumirikit sa canyáng catawán at ipinakikita ang anyo nito; na anó pa't námamasid ang canyáng mg̃a payát na hÃtang may pagcá sacáng. Sa cána'y may háwac na isáng bastóng palasang may tampóc na gáring. Noón lamang nagcakita siláng dalawá ni Ibarra.
Pagsasalubong nilá'y sandalÃng humintô ang binata't siyá'y tinitigan; iniiwas ni Fr. Salvà ang canyáng mg̃a matá at nagpaconowarÃng nalÃlibang.
SandalÃngsandali lamang tumagál ang pag-aalinlang̃an: malicsÃng linapitan siyá ni Ibarra, pinatiguil at idiniÃn ng̃ boong lacás ng̃ canyáng camáy na ipinatong sa balicat ng̃ párì, at nagsalitáng halos bahagyâ na mawatasan:
—¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?—ang itinanóng.
Si Fr. SalvÃng namutlâ, at nang̃atál ng̃ mabasa niyá ang mg̃a damdaming nalalarawan sa mukhâ ng̃ binátà 'y hindi nacasagót; nawalán ng̃ diwâ.
—¿Anó ang guinawâ mo sa aking amá?—ang mulÃng itinanóng na nalulunod ang voces.
Ang sacerdoteng untîunting nahútoc, dahil sa camáy na sa canyá'y nagdÃriin ay nagpumilit at sumagót:
—¡Cayó po'y nagcacamalî; walâ acóng guinagawang anó man sa inyóng amá.
—¿Anóng walâ?—ang ipinagpatuloy ng̃ binátà , at sacâ siyá idiniÃn hanggáng sa siyá'y mápaluhod.
—¡Hindî pó, sinasabi co sa inyó ang catotohanan! ang aking hinalinhán, si párì Dámaso ang may cagagawán....
—¡Ah!—ang sinabi ng̃ binata't siyá'y binitiwan at bago tumampál sa noo. At iniwan ang abáng si Fr. Salvà at dalidáling tinung̃o ang canyáng sariling báhay.
Samantala'y dumatÃng ang alilà at tinulung̃an sa pagtindÃg ang fraile.
Naglálacad sa mg̃a lansáng̃ang waláng tinutung̃o't waláng iniisip ang cacaibáng matandáng lalaki.
Nag-aral siyá ng̃ una ng̃ FilosofÃa, at inÃwan niya ang pag-aáral sa pagsunód sa canyáng ináng matandâ na; at hindî niyá ipinagpatuloy ang pag-aaral, hindî sa caculang̃an ng̃ magugugol at hindî rin sa caculang̃an ng̃ cáya ng̃ pag-iÃsip: tumÃguil siyá ng̃ pag-aáral, dahilán ng̃â sa pagcá't mayaman ang canyáng iná, at dahilan sa ayon sa sabiha'y matalas ang canyáng Ãsip. Natatacot ang mabaÃt na babaeng maguÃng pantás ang canyáng anác at macalimot sa Dios, cayâ ng̃a't siyá'y pinapamilì, sa siyá'y magpárì ó Ãwan niyá ang colegio ng̃ San José. Nang panahón pa namáng iyó'y siyá'y may naiibigang babae, cayá't pinilì niyá ang Ãwan ang colegio at nag-asawa siyá. Hindî lumampás ang isáng taón at siyá'y nabáo at naulila; guinawâ niyáng aliwan ang mg̃a libro upang siyá'y macaligtás sa calungcutan, sa sabong at sa pagca waláng guinágawâ. Datapowa't lubháng nawili sa mg̃a pag aaral at sa pamimilà ng̃ mg̃a libro, hanggáng sa mapabayaan niyá ang sariling pamumuhay, cayá't siyá'y unti-unting naghÃrap.
Tinatawag siyáng Don Anastasio ó filósofo Tasio ng̃ mg̃a táong may pinagaralan, at ang mg̃a masasamâ ang tûrò, na siyáng lalong marami, tinatawag siyáng Tasiong ul-ól, dahil sa hindî caraniwang canyáng mg̃a caisipán at cacaibang pakikipagcapowa-táo.
Ayon sa sinabi na namin, ang hapo'y nagbabalang magca unôs; liniliwanagan ang abó abóng lang̃it ng̃ iláng kidlát; mabigát ang aláng-álang at totoong maalis-Ãs ang hang̃in.
Wari'y nalimutan na ng̃ filósofo Tasio ang canyáng kinalúlugdang bung̃ô ng̃ ulo; ng̃ayó'y ng̃uming̃iting pinagmámasdan ang maiitim na pang̃anurin.
Páhiná 108Sa malapÃt sa simbaha'y nasalubong niyá ang isáng táong naca chaqueta ng̃ alpaca at daladala sa camáy ang may mahiguÃt na isáng arrobang candÃlà at isáng bastóng may borlas, bÃlang saguÃsag ng̃ punong may capangyarihan.
—¿Tila po cayo'y natótowâ?—ang tanóng nitó sa wÃcang tagalog.
—Siya ng̃a pô, guinoong capitan; natótowâ acó sa pagcá't may isá acóng inaasahan.
—¿Ha? ¿at alin ang inyóng inaasahang iyán?
—¡Ang unós!
—¡Ang unós! ¿Nag-aacálà bâ cayóng maligò?—ang tanóng ng̃ gobernadorcillo ng̃ palibác, na minamasdan ang dukháng pananamÃt ng̃ matandáng lalaki.
—MalÃgò acó ... ¡hindî masamâ, lalong lalô na pagcâ nacatitisod ng̃ isáng dumi!—ang sagôt ni Tasio, na palibác din namán ang anyô ng̃ pananalita, bagá man may pagca pagpapawaláng halagá sa canyáng causap—ng̃uni't naghÃhintay acó ng̃ lálong magalÃng.
—¿At anó pô bâ iyón?
—Iláng mg̃a lintÃc na pumatáy ng̃ mg̃a táo at sumúnog ng̃ mg̃a báhay.
—¡Hing̃Ãn na ninyóng paminsanan ang gúnaw!
—¡Nararapat tayong lahát, cayó at acóng gunawin! Dalá pô ninyó riyan, guinoong capitan, ang isáng arrobang candÃlang gáling sa tindahan ng̃ insÃc; may mahiguÃt ng̃ sampóng taóng aking ipinakikiusap sa bawa't bágong capitang bumÃbili ng̃ pararrayos[216], at pinagtatawanan acó ng̃ lahát; gayón ma'y bumibili ng̃ mg̃a "bomba" at mg̃a "cohete", at nang̃agbabayad ng̃ mg̃a repique ng̃ mg̃a campánà . Hindî lamang itó: kinábucasan ng̃ pakikiusap co sa inyó, nagbilin pô cayó sa mg̃a magtutunáw na insÃc ng̃ isáng "esquilang" álay cay Santa Bárbara, gayóng nasiyasat na ng̃ carunung̃ang mapang̃anib ang tumugtóg ng̃ mg̃a campanà sa mg̃a araw na may unós. At sabihin pô ninyó sa akin, ¿bakit pô bâ ng̃ taóng 70 ng̃ mahulog ang isáng lintÃc sa Binyáng, doon pa namán nahúlog sa campanario at iguinibâ ang relój sacâ isáng altar? ¿Anó ang guinagawâ ng̃ esquilita ni Santa Bárbara?
Páhiná 109Nang sandalÃng iyo'y cumisláp ang isáng kidlát.
—¡Jesús, MarÃa y José! ¡Santa Bárbarang mahál!—ang ibinulóng ng̃ capitang namutlâ at nagcruz.
Humalakhác si Tasio.
—¡Cayó'y carapatdapat sa pang̃alan ng̃ inyóng pintacasi!—anà Tasio sa wicang castilà , tinalicdán ang capitan at tumúng̃o sa simbahan.
Nagtátayo ang mg̃a sacristan sa loob ng̃ simbahan ng̃ isáng "túmulo"[217] na nalilibot ng̃ mg̃a malalaking candilang natitiric sa mg̃a candelabrong cáhoy. Ang túmulong yao'y dalawáng mesang malalakÃng pinagpatong at natátacpan ng̃ damÃt na maitÃm, na may mg̃a listóng puti; sa magcabicabila'y may napipintang mg̃a bung̃ô ng̃ úlo.
—¿Iyán ba'y patungcól sa mg̃a cálolowa ó sa mg̃a candilâ?—ang itinanóng.
At ng̃ makita niyá ang dalawáng batang lalaking may sampóng taón ang isá at ang isá'y may malapit sa pitó, lumapit sa caniláng hindî na hinantay ang sagót ng̃ mg̃a sacristán.
—¿Sasama ba cayó sa akin, mg̃a báta?—ang itinanóng sa canilá. May handâ sa inyó ang inyóng nanay na isáng hapunang marapat sa mg̃a cura.
—¡Aayaw po caming paalisin ng̃ sacristan mayor hanggang hindî tumutugtog ang icawalóng horas—ang sagót ng̃ pinacamatandâ.—Hinihintay co pong másing̃il ang aking "sueldo" upang maibigay co sa aking iná.
—¡Ah! at ¿saán bâ cayó paparoon?
—Sa campanario pô upang dumublás sa mg̃a cálolowa.
—¿Pasasacampanario cayó? ¡cung gayó'y cayó'y mag-ing̃at! ¡howág cayóng lalapit sa mg̃a campanà hanggáng umúunos!
UmalÃs sa simbahan, pagcatapos na masundán ng̃ isáng titÃg na may habág ang dalawáng batang pumapanhic sa mg̃a hagdanang patung̃o sa coro.
Kinuscós ni Tasio ang mg̃a matá, tuming̃Ãn ulî sa lang̃it at bumulóng: —Ng̃ayó'y dáramdamin cong mahulog ang mg̃a lintÃc.
At nacatung̃óng pumaroon sa labás ng̃ báyang nag-iisip-isip.
Dumáan pô muna cayó!—ang sabi sa canyá sa wicang castÃlà ng̃ isáng matimyás na voces mulâ sa isáng bintanà .
Tumungháy ang filósofo, at canyáng nakita ang isáng lalaking may tatlompô ó tatlompo't limang taóng sa canyá'y ng̃umitî.
Páhiná 110—¿Anó pô bâ ang inyóng binabasa riyán?—ang tanóng ni Tasio, na itinuturò ang isáng librong hawac ng̃ lalaki.
—Isáng librong pangcasalucuyan: ¡"Las penas que sufren las benditas ánimas del Purgatorio!"[218]—ang isinagót ng̃ causap na ng̃uming̃itî.
—¡Nacú! ¡nacú! ¡nacú!—ang wicâ ng̃ matandáng lalaki sa sarisaring "tono" ng̃ voces, samantalang pumapasoc sa báhay;—totoong matalas ang Ãsip ng̃ cumathâ niyán.
PagcapanhÃc niyá ng̃ hagdanan ay tinanggáp siyá ng̃ boong pakikipag-ibigan ng̃ may báhay na lalaki at ng̃ canyáng asawa. Don Filipo Lino ang pang̃alan ng̃ lalaki at Doña Teodora Viña namán ang babae. Si Don Filipo ang siyáng teniente mayor at siyáng púnò ng̃ isáng "partidong" halos ay "liberal"[219], sacali't matatawag itó ng̃ gayón, at cung sacaling mangyayaring magcaroon ng̃ mg̃a "partido" sa mg̃a bayan ng̃ Filipinas.
—¿Nakita pô ba ninyó sa libing̃an ang anác ng̃ nasirang si Don Rafael na bagong carárating na galing sa Europa?
—Opò, nakita co siyá, ng̃ siyá'y lumúlunsad sa coche.
—Ang sabihana'y naparoo't upang hanapin ang pinaglibing̃án sa canyáng amá ... Marahil cakilakilabot ang canyáng pighatî ng̃ maalaman....
IkinibÃt ng̃ filósofo ang canyáng mg̃a balicat[220].
—¿Hindî pô bà dináramdam ninyó ang casaliwâang palad na iyan?—ang tanóng ng̃ guinoong babaeng bátà pa.
—Talastás na pô ninyóng acó'y isá sa anim na nakipaglibing sa bangcáy; acó ang humarap sa Capitan General ng̃ aking makitang ang lahát dito'y hindî umÃimic sa gayóng calakilakihang capusung̃án, gayóng cailán ma'y minamagaling co ang paunlacán ang táong mabait cung nabubuhay pa cay sa cung patáy na.
—¿Cung gayó'y bakit?
—Datapuwa't hindî pô acó sang-ayon sa pagmamanamana ng̃ caharîan. Alang-álang sa caunting dugong insÃc na bigáy sa akin ng̃ aking iná, sumasang-ayon acó ng̃ cauntî sa caisipan ng̃ mg̃a insÃc: pinaúunlacan co ang amá dahil sa anác, ng̃uni't hindî ang anác dahil sa amá. Na ang bawa't isá'y tumanggáp ng̃ gantÃng pálà ó ng̃ caparusahán dahil sa canyáng mg̃a gawâ; datapuwa't hindî dahil sa mg̃a gawà ng̃ ibá.
—¿Nagpamisa pô bâ cayó ng̃ patungcol sa inyóng nasÃrang asawa, alinsunod Páhiná 111sa hatol co sa inyó cahápon?—ang itinanóng ng̃ babae nagbago ng̃ pinasasalitaanan:
—¡Hindî!—ang sagót ng̃ matandáng lalaking ng̃uming̃iti.
—¡Sayang!—ang isinagót ng̃ babaeng tagláy ang túnay na pagpipighatî;—casabiháng hanggang sa icasampong oras ng̃ umaga búcas, ang mg̃a calolowa'y malayang naglilibot at naghihintay ng̃ sa canilá'y pagbibigáy guinhawa ng̃ mg̃a buháy; na ang isáng misa sa mg̃a panahóng itó'y catimbáng ng̃ limá ó anim na misa sa mg̃a ibáng araw ng̃ isáng taón, ayon sa sabi ng̃ cura, caninang umaga.
—¡Mainam! ¿Sa macatuwÃd ay mayroon tayong isáng caaliw-alÃw na taning na dapat nating samantalahin?
—¡Ng̃uni't Doray!—ang isinabad ni Don Filipo;—talastas mo ng̃ hindî naniniwálà si Don Anastasio sa Purgatorio.
—¿Na hindî acó naniniwalà sa Purgatorio?—ang itinutol ng̃ matandáng lalaking tumitindig na sa canyáng upuan.—¡Diyata't pati ng̃ "historia" ng̃ Purgatorio'y aking nalalaman!
—¡Ang historia ng̃ Purgatorio!—ang sinabing puspós ng̃ pagtatacá ng̃ mag-asawa. ¡Tingnán ng̃â natin! ¡Saysayin ninyó sa amin ang historiang iyán!
—¿Hindî palá ninyó nalalaman ay bakit cayo'y nang̃agpapadalá roon ng̃ mg̃a misa at inyóng sinasabi ang mg̃a pagcacahirap doon? ¡Magaling! yamang nagpapasimulâ na ng̃ pag-ulán at tÃla mandÃn tátagal, magcacapanahón tayo upang howag tayong mayamót—ang isinagót ni Tasio, at saca nag-isÃp-Ãsip.
Itiniclóp ni Don Filipo ang librong canyáng tang̃an, at umupô sa canyáng tabi si Doray, na náhahandang huwag maniwálà sa lahát ng̃ sasabihin ni Tasio. Nagpasimulâ itó sa paraang sumusunod:
—Malaon pang totoo bago manaog ang ating Pang̃inoong Jesucristo'y may Purgatorio na, at ito'y na sa calaguitnaan ng̃ lúpà , ayon cay párì Astete, ó sa malapit sa Cluny, ayon sa monjang sinasabi ni párì Girard, datapuwa't hindî ang may cahulugan dito'y ang kinalalagyan. Magaling, ¿sinosino ang mg̃a nasásanag sa apoy na iyóng nag-aalab mulâ ng̃ lalang̃Ãn ang sanglibutan? Pinapagtitibay ang caunaunahang pagcacatatág ng̃ Purgatorio ng̃ FilisofÃa Cristiana na nagsasabing walâ raw guinágawang bagong anó man ang Dios mulâ ng̃ magpahing̃aláy siyá.
—Mangyayaring nagcaroong "in potentia"[221]; datapuwa't hindî "in actu"[222], ang itinutol ng̃ teniente mayor.
Páhiná 112—¡MagalÃng na magalÃng! Gayón ma'y sasagutin co cayóng may iláng nacakilala ng̃ Purgatorio na talagang mayroon na "inactu", ang isá sa canilá'y si Zarathustra ò Zoroastro[223], na siyang sumulat ng̃ isáng bahagui ng̃ "Avestra"[224] at nagtatag ng̃ isáng religióng sa mg̃a tang̃ing bagay nacacahawig ng̃ atin at alinsunod sa mg̃a pantas, si Zarathustra'y sumilang na nauna cay Jesucristo ng̃ walóng daang taón ang cauntian. Ang cauntian ang wÃcà co, sa pagca't pagcatapos na masiyasat ni Platón[225], Xanto de Lidia Plinio[226], Hermipos at Eudoxio,[227] inaacalà niláng nauna si Zarathustra cay Jesucristo ng̃ dalawang libo at limáng daan taón. Sa papaano mang bagay, ang catotohana'y sinasabi na ni Zarathustra ang isáng bagay na nawawang̃is sa Purgatoria, at naghahatol siyá ng̃ mg̃a paraan upang macaligtás doon. Matútubos ng̃ mg̃a buháy ang mg̃a calolowang namatáy sa casalanan, sa pagsasalitâ ng̃ mg̃a nasasaysay sa "Avestra" at gumawâ ng̃ mg̃a cagaling̃an; datapuwa't kinacailang̃ang ang mananalang̃in ay isáng camág-ánac ng̃ nasÃrà hanggang sa icaapat na salin. Ang panahóng táning sa bágay na itó'y sa taón taón, tumátagal ng̃ limáng áraw. Nang malaon, ng̃ tumibay na sa bayan ang gayóng pananampalataya, napagwárì ng̃ mg̃a sacerdote sa religióng iyóng malakÃng dî anó lamang ang pakikinabang̃in sa gayóng pananampalataya, caya't kinalacal nilá yaóng mg̃a "bilangguang ng̃itng̃it ng̃ dilÃm na pinaghaharìan ng̃ mg̃a pagng̃ang̃alit sa nagawang casalanan", ayon sa sabi ni Zarathustra. Ipinaalam ng̃â niláng sa halagáng isáng "derem", salapÃng bahagyâ na ang halagá'y nababawas sa calolowa ang isáng táong pagcacasakit ng̃ dî cawásà ; ng̃uni't sa pagca't ayon sa religiong iyó'y may mg̃a casalanang pinarurusahan ng̃ tatlóng daan hanggáng isáng libong taón, gaya ng̃ pagsisinung̃alÃng, ng̃ pangdaráyà , at ng̃ hindî pagganáp sa naipang̃acò, at ibá pa, ang nangyari'y tumátanggap ang mg̃a balawîs na sacerdote ng̃ maraming millong "derems." Dito'y mapag-wawari na ninyó ang caunting bagay na nawawang̃is sa Purgatorio natin, bagá man mapagtatantò na ninyóng ang pinagcacaibha'y ang mg̃a Páhiná 113religión.
Isáng kidlát na may casunód agád agád na isáng maugong na culóg ang siyáng nagpatindig cay Doray na nagsalitáng nagcucruz:
—¡Jesús, Maria y José! Maiwan co muna cayó; magsusunog acó ng̃ benditang palaspás at ng̃ mg̃a "candilang perdón".
Nagpasimulâ ng̃ pag-uláng tila ibinubuhos. Nagpatúloy ng̃ pananalitâ ang filósofo Tasio, samantalang sinusundan niyá ng̃ ting̃Ãn ang paglayô ng̃ may asawang babáeng bátà pa.
—Ng̃ayóng walâ na siyá'y lalong mapag-uusapan na natin ng̃ boong caliwanagan ang dahil ng̃ áting salitaan. Cahi't may cauntÃng pagcamapamahîin si Doray, siyá'y magalÃng na católica, at hindî co Ãbig na pumacnÃt sa púsò ng̃ pananampalataya: naÃiba ang isáng pananampalatayang dalÃsay at wagás sa halÃng na pananampalataya, túlad sa pagcacaiba ng̃ nÃng̃as at ng̃ úsoc, wáng̃is sa caibhán ng̃ música sa isáng gusót na caing̃ayan: hindî napagkikilala ang ganitong pagcacaiba ng̃ mg̃a halÃng, na túlad sa mg̃a bing̃Ã. Masasabi náting sa ganáng átin ay magalÃng, santo at na sa catuwiran ang pagcacahácà ng̃ Purgatorio; nananatili ang pagmamahalan ng̃ mg̃a patáy at ng̃ mg̃a buháy at siyáng nacapipilit sa lálong calinisan ng̃ pamumuhay. Ang casam-a'y na sa tacsil na paggamit ng̃ Purgatoriong iyán.
Ng̃uni't tingnán natin ng̃ayón cung bakit pumasoc sa catolicismo ang adhicáng itóng walâ sa Biblia at walâ rin sa mg̃a Santong Evangelio. Hindî binábangguit ni Moisés at ni Jesucristo caunti man lamang ang Purgatorio, at hindî ng̃a casucatán ang tang̃ing saysay na canilang sabing na sa mg̃a Macabeo, sa pagca't bucód sa ipinasiyá sa Concilio ng̃ Laodicea, na hindî catotohanan ang librong ito, ay nitó na lamang huling panahón tinanggap ng̃ Santa Iglesia Católica. Walâ ring nacacatulad ng̃ Purgatorio sa religión pagana. Hindî mangyayaring panggaling̃an ng̃ pananampalatayang itó ang casaysayang "Aliæ panduntor inanies" na totoong madalás bangguitÃn ni Virgilio[228] na siyáng nagbigáy dahil sa dakilang si San Gregorio[229] na magsalitâ ng̃ tungcól sa mg̃a cálolowang nalunod, at idagdág ni Dante[230] ang bagay na itó sa canyáng "Divina Comedia".
Páhiná 114Walâ rin namáng nacacawang̃is ng̃ ganitóng caisipán sa mg̃a "brahman"[231], sa mg̃a "budhista"[232] at sa mg̃a egipcio mang nagbigáy sa Roma ng̃ caniláng "Caronte"[233] at ng̃ caniláng "Averno"[234]. Hindî co sinasaysay ang mg̃a, religión ng̃ mg̃a bayan ng̃ Ibabâ ng̃ Europa: ang mg̃a religióng itó, palibhasa'y religión ng̃ mg̃a "guerrero"[235], ng̃ mg̃a "bardo"[236] at ng̃ mg̃a máng̃ang̃aso[237], datapuwa't hindî religión ng̃ mg̃a filósofo, bagá man nananatili pa ang caniláng mg̃a pananampalataya at patà ng̃ caniláng mg̃a "rito"[238] na pawang nangálangcap na sa religión cristiana; gayón ma'y hindî nangyaring sumama silá Páhiná 115sa hucbó ng̃ mg̃a tampalasang nangloob sa Roma, at hindî rin silá nangyaring lumuclóc sa Capitolio[239]: palibhasa'y mg̃a religión ng̃ mg̃a úlap, pawang nang̃apápawì sa catanghaliang sÃcat ng̃ araw.—Hindî ng̃â sumasampalataya sa Purgatorio ang mg̃a cristiano ng̃ mg̃a unang siglo: nang̃amámatay siláng tagláy iyáng masayáng pag-asang hindî na malalao't silá'y háharap sa Dios at makikita nilá ang mukhâ nitó. Si San Clemente na taga AlejandrÃa[240], si OrÃgenes[241] at si San Irineo[242] ang siyáng mg̃a unang mg̃a párì ng̃ Iglesiang tila bumábangguÃt ng̃ Purgatorio, marahil sa pagcadalá sa canilá ng̃ akit ng̃ religión ni Zarathustra, na namumulaclac at totoong lumalaganap pa ng̃ panahóng iyón sa boong Casilang̃anan, sa pagca't malimit nating nababasa ang mg̃a pagsisi cay OrÃgenes, dahil sa canyáng malabis na paghÃlig sa mg̃a bagay sa Casilang̃anan. Guinagamit ni San Irineong pangpatibay sa pananampalataya sa Purgatorio, ang "pagcátira ni Jesucristong tatlóng araw sa cailaliman ng̃ lúpà ," tatlóng araw na pagcapasa Purgatorio, at canyáng inaacála, dahil dito, na bawa't cálolowa'y dapat manatili sa Purgatorio hanggáng sa mabuhay na mag-ulî ang catawán, bagá man tila laban mandin sa bagay na itó ang "Hodie mecum eris in Paradiso[243]." Nagsasaysay rin namán si San AgustÃn, tungcól sa Purgatorio; datapowa't sacali't hindî niyá pinagtibay na tunay na mayroon ng̃â, gayón ma'y ipinalálagay niyang mangyayari ng̃ang magcaróon, sa pag-aacálà niyáng maipagpapatuloy hanggáng sa cabilang búhay ang tinátanggap nating mg̃a caparusahan sa búhay na itó, dahil sa ating mg̃a casalanan.
—¡Nacú namán si San Agustin!—ang sinabi ni Don Filipo;—¡hindî pa siyá magcacásiya sa tinitiis nating mg̃a hirap sa búhay na itó't ibig pa niyá ang magpatuloy hanggáng sa cabiláng-búhay!
—Ganyán ng̃a ang calagayan ng̃ bagay na ito: sumasampalataya ang ibá at ang ibá'y hindî. Bagá ma't sumáng-áyon na si San Gregorio, alinsunod sa canyáng "de quibusdam levibus culpis esse ante judicium purgatorius ignis credenPáhiná 116dus est," hindî rin nagcaroon ng̃ patuluyang catibayan ang Purgatorio, hanggang sa ng̃ ipasiyá ng̃ Concilio sa Florencia ng̃ taóng 1439, sa macatuwÃd ay ng̃ macaraan na ang walóng daang taón, na dápat magcaroon ng̃ isáng apóy na pangdalÃsay ó panglÃnis sa mg̃a cálolowang bagá ma't namatáy na sumÃsinta sa Dios, ng̃uni't hindî pa lubós napagbabayaran ang Justicia ng̃ May Capal. Sa cawacasa'y ang Concilio Tridentino[244], sa ilalim ng̃ pang̃ung̃ulo ni Pio IV ng̃ taóng 1563, sa icalabinglimáng púlong ay ilinagdâ ang cautusán tungcól sa Purgatorio, na ang pasimula'y: "Cum catholica ecclesia Spiritu Sancto edocta etc.," na doo'y sinasabing ang mg̃a patungcól ng̃ mg̃a buháy, ang mg̃a panalang̃in, ang mg̃a paglilimós at iba pang mg̃a gawáng cabanalan ay siyáng mabibÃsang paraan upang mailigtás sa Purgatorio ang mg̃a cálolowa, bagá man sinasabing ang paghahayin ng̃ misa'y siyang lalong cagalinggaling̃an sa lahat. Gayón ma'y hindî sumasampalataya ang mg̃a protestante[245] sa Purgatorio, at gayon dÃn ang mg̃a páring griego[246], sa pagca't walâ siláng nakikitang pagbibigay catotohanan ng̃ Biblia[247], at sinasabi niláng binibigyáng wacás ng̃ camatayan ang taning upang macagawâ ng̃ mg̃a carapatán ó ng̃ mg̃a laban sa mg̃a carapatán, at ang "Quodcumque ligaberis in terra" hindî ang cahulugá'y "usque ad purgatorium" etc.; ng̃uni't dito'y maisásagot na sa pagcá't na sa calaguitnà an ng̃ lúpa ang Purgatorio, talagáng dapat mapasailalim ng̃ capangyarihan ni San Pedro. Datapuwa't hindî acó matatapos ng̃ pagsasaysay, cung sasalitain co ang lahát ng̃ mg̃a sabi tungcol sa bagay ni ìtó. Isáng araw na ibiguin pô ninyóng pagmatuwiranan natin ang bagay sa Purgatorio, magsadyâ, cayó sa aking báhay at doo'y babasahin natin ang mg̃a libro at tayo'y maláyà at payapang macapagpapalagayan ng̃ canÃcanyang catuwiran. Ng̃ayó'y yayao na acó: hindî co mapaghúlò cung bakit itinutulot ng̃ cabanalan ng̃ mg̃a crÃstiano ang pagnanacaw sa gabÃng itó.—Cayóng mg̃a punong báyan ay nang̃agpapabayà sa ganitóng gawâ, at aking ipinang̃ang̃anib ang aking mg̃a libro. Cung sana'y nanacawin nilá sa akin upang caniláng basahin ay aking ipauubayà , datapuwa't marami ang nang̃ag-iibig na tupukin ang aking mg̃a libro, sa hang̃ád na gumanáp sa akin ng̃ isáng pagcacaawang gawâ, at dapat ng̃ang catacutan ang Páhiná 117ganitóng pagcacaawang gawang carapatdapat sa califa[248] Omar[249]. Dahil sa mg̃a librong itó'y ipinalálagay ng̃ ibáng linagdaan na aco ng̃ parusa ng̃ Dios....
—¿Ng̃uni't inaacalà cong cayó po'y sumasampalataya sa parusa ng̃ Dios?—ang tanóng ni Doray na ng̃umÃng̃itî at lumálabas na may dalang lalagyán ng̃ mg̃a bágang pinagsusunugan ng̃ mg̃a tuyóng dahón ng̃ palaspás, na pinagbubuhatan ng̃ nacayáyamot ng̃uni't masaráp na amóy na úsoc.
—¡Hindî co po alám, guinoong babae, cung anó ang gágawin sa akin ng̃ Dios!—ang isinagót ni matandáng Tasio na nag-iÃsip-Ãsip. Pagcâ acó'y naghihing̃alô na, iháhandog co sa canyá ang aking cataohang waláng camuntî mang tacot; gawÃn sa akin ang bawa't ibiguin. Ng̃uni't ma'y naiisip aco ...
—At ¿anó po ang naÃisip ninyóng iyán?
—Cung ang mg̃a católico lamang ang tang̃ing mapapacagaling, at limá lamang sa bawa't isáng daang católico ang siyáng mápapacagaling, at sa pagca't ang dami ng̃ mg̃a católico'y icalabingdalawang bahagui ng̃ mg̃a nabubuhay na táo sa lúpà , sacali't paniniwalaan natin ang sinasabi sa mg̃a estadÃstica[250], ¿ang mangyayari'y pagcatapos na mapacasamâ ang yuta-yutang mg̃a táong nabuhay sa daigdig sa boong dî mabilang na mg̃a siglong nagdaan, bago nanaog sa lúpà ang Mananacop, at pagcatapos na mamatay dahil sa atin ang Anác ng̃ isáng Dios, ng̃ayó'y lÃlima lamang ang mapapacagaling sa bawa't isáng libo't dalawáng daang táo? ¡Oh, tunay na tunay na hindî! ¡Minámagaling co pa ang magsaysay at sumampalatayang gaya ni Job: "¿Diyata't magpapacabagsÃc icáw sa isáng inilÃlipad na dahon at pag-uusiguin mo ang isáng tuyóng layác?" ¡Hindî, hindî mangyayari ang gayóng casaliwaang pálad na calakilakihan! ¡Cung sampalatayanan ito'y isáng capusung̃án; hindî, hindî!
—¿Anóng inyóng gágawin? Ang Justicia, ang cadalisayan ng̃ Dios ...
—¡Oh, datapuwa't nakikita ng̃ Justicia at ng̃ Cadalisayan ng̃ Dios ang darating bago guinawâ ang paglikhâ sa Sangsinucob!—ang isinagót ng̃ lalaking matandang nang̃ing̃ilabot na tumindÃg.—Ang boong kinapal, ang táo ay isáng linaláng sa isáng nais lamang ng̃ calooban; ng̃uni't hindî niyá kinacailang̃an, cayá't hindî ng̃â marapat na likhaÃn niyá, hindî, cung cacailang̃aning mapacasamâ sa waláng hanggáng casaliwaang palad ang daándaáng táo upang mapaligaya ang isá lamang, at ang lahát ng̃ itó'y dahil sa mg̃a minanang casalanan ó sa sandalÃng pagcacasala, ¡Hindî! Cung iyá'y maguiguing catotohanan, sacalÃn na ninPáhiná 118yo't patayin iyáng inyóng anác na lalaking diya'y tumutulog; cung ang ganyáng pananampalataya'y hindî isáng malaking capusung̃áng lában sa Dios na iyáng dapat na maguÃng siyáng Dakilang Cagaling̃an; pagcacágayó'y ang Molok fenicio na ang kinacai'y ang inihahayin sa canyáng mg̃a pinápatay na táo at ang dugóng waláng-malay-sála, at sinususunog sa canyáng tiyán ang mg̃a sanggól na inagaw sa dibdib ng̃ caniláng mg̃a iná, ang mamamatay-táong dios na iyán, ang dios na iyáng calaguimlaguÃm, cung isusumag sa Canyá'y masasabing isáng dalagang mahinà ang loob, isáng caibigang babae, ang iná ng̃ Sangcataohan!
At puspós ng̃ panghihilacbót, umalÃs sa báhay na iyón ang ul-ól ó ang filósofo, at tumacbó sa lansang̃an, bagá man umuulan at madilÃm.
Isáng nacasisilaw na kidlát na caacbáy ng̃ isáng cagutlaguitlang culóg na nagsabog sa impapawid ng̃ pangpatáy na mg̃a lintic ang siyáng tumangláw sa matandáang lalaking nacataás ang mg̃a camáy sa lang̃it, at sumÃsigaw:
—¡Tumututol icaw! ¡Talastas co nang hindî ca mabang̃Ãs; talastas co nang ang dapat co lamang itawag sa iyo'y SI MABAIT!
Nag-iibayo ang mg̃a kidlát, lalong lumálacas ang unós....
Bahagyâ na ang patláng ng̃ dagundóng ng̃ mg̃a culóg, at pinang̃ung̃unahan bawa't culóg ng̃ cakilakilabot na namimilipit na lintÃc: masasabing isinusulat ng̃ Dios ang canyáng pang̃alan sa pamamag-itan ng̃ isáng súnog at ang waláng hanggáng bubóng ng̃ láng̃it ay nang̃Ãng̃inig sa tacot. Ang ula'y parang ibinubuhos, at sa pagca't hináhampas ng̃ háng̃ing humahaguing ng̃ lubháng malungcót, báwa't sandali'y nagbabago ng̃ tinutung̃o. IpinarÃring̃ig ng̃ mg̃a campána, ng̃ voces na tagláy ang malaking laguÃm, ang caniláng mapangláw na hibÃc, at sa sandasandalÃng Ãnihihimpil ng̃ nang̃agbábang̃is na mg̃a culóg ang caniláng matunóg na atúng̃al, isáng malungcót na tugtóg ng̃ campánà , na daÃng ang catúlad, ang siyáng humahagulgól.
Nang̃asaicalawáng sáray ng̃ campanario ang dalawáng bátang nakita náting caúsap ng̃ filósofo. Ang pinacabátà sa canilá, na may malalakÃng matáng maitÃm at matatacutÃng mukhâ, pinipilit na idigkÃt niyá ang canyáng catawán sa catawán ng̃ canyáng capatîd, na totoong nacacawang̃is niyá ang pagmumukhâ, at ang caibhán lamang ay malálim tuming̃Ãn at may pagcaanyóng matápang. Ang pananamit ng̃ dalawá'y dukháng-dukhâ at puspós ng̃ mg̃a sursi at tagpî. Nang̃a-uupô sa capirásong cáhoy at capuwâ may tang̃ang isáng lubid na ang dúlo'y na sa icatlóng sáray, doon sa itáas, sa guitnâ ng̃ cadilimán. Ang uláng itinutulac ng̃ háng̃in ay dumárating hanggáng sa canilá at pinapamÃmisic ang isáng upós ng̃ candilang nag-aalab sa ibábaw ng̃ isáng malakÃng bató na caniláng pinagugulong sa coro, upang huwarán ang úgong ng̃ culóg, cung Viernes Santo.
—¡Batakin mo ang iyóng lúbid, Crispin!—anáng capatÃd na matandâ sa bátà niyáng capatÃd.
Nag-alambitin sa lúbid si Crispin, at nárinig sa itáas ang isáng daÃng na mahinà , na pagdáca'y natacpán ng̃ isáng culóg, na ang úgong ay pinarami ng̃ liboPáhiná 120libong aling̃awng̃áw.
—¡Ah! ¡cung na sa báhay sana táyong casáma ng̃ nánay!—ang ibinuntóng hining̃á ng̃ maliit na tinÃtingnan ang canyáng capatÃd;—doo'y hindî acó matatacot.
Hindî sumagót ang matandáng capatÃd; minámasdan cung paáno ang pagtúlò ng̃ pagkit at tÃla mandin may pinag-iisip.
—¡Doo'y walà sino mang nagsasabi sa aking acó'y nagnanácà w!—ang idinugtóng ni Crispin;—¡hindî itutulot ng̃ nánay! ¡Cung maalaman niyáng aco'y pinapalò....!
Inihiwaláy ng̃ matandáng capatÃd ang canyáng mg̃a matá sa ning̃as ng̃ Ãlaw, tuming̃alâ, pinang-guiguÃlan ng̃ cagát ang malaking lúbid at bago bigláng binaltác, at ng̃ magcagayo'y náring̃ig ang matunóg na tugtóg ng̃ campánà .
—¿Mananatilî bâ tayo sa ganitóng pamumúhay, cacâ?—ang ipinatúloy ni Crispin. ¡Ibig co sánang magcasakit acó búcas sa báhay, ibig cong magcasakÃt acó ng̃ malaón at ng̃ acó'y alagâan ng̃ nánay at huwág na acóng pabalikÃn ulî sa convento! ¡Sa ganitó'y hindî acó pang̃ang̃anlang magnanácaw at waláng háhampas sa akin! At icáw man, cacâ, ang mabuti'y magcasakit cang casáma co.
—¡Howag!—ang sagót ng̃ matandáng capatÃd;—mamámatay táyong lahát: mamámatay sa pighatî ang nánay at cata'y mamámatay ng̃ gútom.
Hindî na sumagót ulî si Crispin.
—¿Gaáno bâ ang sasahurin mo sa bowáng ito?—ang tanóng ni Crispin ng̃ macaraan ang sandalî.
—Dalawáng piso: tatlóng multa ang ipinarusa sa akin.
—Bayaran mo na ang sinasabi niláng ninácaw co, at ng̃ huwag táyong tawáguing mg̃a magnanacaw; ¡bayáran mo na, cacâ!
—¿Naúulol ca bâ, CrispÃn? Waláng macacain ang nánay; ang sabi ng̃ sacristan mayor ay nagnacaw ca raw ng̃ dalawáng onza, at ang dalawang onza ay tatlompo't dalawáng piso.
Bumilang ang malÃit sa canyáng mg̃a dalÃrì hanggáng sa dumating sa tatlompo't dalawá.
—¡Anim na camáy at dalawáng dalÃrì! At bawa't dalÃrì ay piso—ang ibinulóng na nag-iisip-iÃsip.—At bawa't piso ... ¿iláng cuarta?
—Isáng dáan at anim na pô.
—¿Isáng dáa't ánim na pong cuarta? ¿Macasandaan at ánim na pong isáng cuarta? ¡Nacú! ¿At gaano ang isáng dáa't ánim na pô?
Páhiná 121—Tatlompô at dalawáng camáy—ang sagót ng̃ matandáng capatÃd.
SandalÃng pinagmasdán ni CrispÃn ang maliliit niyáng camáy.
—¡Tatlompô at dalawáng camáy!—ang inuulit úlit—ánim na camáy at dalawang dalÃrì, at bawa't dalÃrì ay tatlompô at dalawáng camáy ... at bawa't dalÃrî ay isáng cuarta ...¡Nacú gaáno caráming cuarta niyán! Hindî mabibilang ng̃ isá sa loob ng̃ tatlông áraw ...at macabÃbili ng̃ sinelas na úcol sa mg̃a paa at sombrerong úcol sa úlo, pagcâ umiinit ang áraw, at isáng malakÃng páyong pagca umúulan, at pagcain, at mg̃a damÃt na úcol sa iyo at sa nánay at....
Nag-isÃp-Ãsip si Crispin.
—¡Ng̃ayó'y dináramdam co ang hindî co pagnanácaw!
—¡Crispin!—ang ipinagwÃcà sa canyá ng̃ canyáng capatÃd!
—¡Huwág cang magálit! Sinabi ng̃ curang pápatayin daw acó ng̃ pálò pag hindî sumipót ang salapî; cung ninácaw co ng̃a sána ang salapÃng iyó'y aking maisisipot ...¡at cung sacali't mamatáy acó, magcaroon man lamang icáw at ang nánay ng̃ mg̃a damÃt!...
—¡Sáyang at hindî co ng̃â ninácaw!
Hindî umimÃc ang pinacamatandâ at hinÃla ang canyáng lúbid. Pagcatapos ay nagsalitáng casabáy ang buntóng hining̃á.
—¡Ang ikinatatacot co'y bacâ, cagalitan ca ng̃ nánay cung maalaman!
—¿Sa acálà mo cayâ?—ang tanóng ng̃ malÃit na nagtátaca.—SabÃhin mong maigui ang pagcabugbog sa akin, ipakikita co ang aking mg̃a pasâ at ang punÃt cong bulsá: hindî acó nagcaroon cailan man cung dî isáng cuarta lámang na ibinigay sa akin niyóng pascó at kinúha sa akin cahapon ng̃ cura ang isáng cuartang iyón. ¡Hindî pa acó nacacakita ng̃ gayón cagandáng isáng cuarta! ¡Hindî maniniwálà ang nánay! ¡hindî maniniwalà !
—Cung ang cura ang magsabi....
Nagpasimulâ, ng̃ pag-iyác si CrispÃn, at ibinúbulong sa guitnâ ng̃ paghagulhól:
—Cung gayó'y umuwî ca ng̃ mag-isá; aayaw acóng umuwî. Sabihin mo sa nánay na acó'y may sakÃt; aayaw acóng umuwî.
—¡CrispÃn, huwág cang umiyác!—anang matandáng capatÃd.—Hindî maniniwalà ang nánay; huwág cang umiyác; sinabi ni matandáng Tasiong may handâ raw sa ating masaráp na hapúnan.
Tuming̃alâ si CrispÃn at pinagmasdán ang capatÃd.
—¡Isáng masaráp na hapúnan! Hindî pa acó nanananghalîan: áayaw acóng pacanin hanggáng hindî sumÃsipot ang dalawáng onza ... Datapuwa't ¿cung maniwalà ang nánay? SabÃhin mong nagsisinung̃alÃng ang sacristan mayor, at ang curang maniwalà sa canyá'y sinung̃aling din, na siláng lahát ay sinung̃aling; na Páhiná 122sinasabi niláng magnanacaw daw tayong lahát, sa pagca't ang tátay natin ay "viciosong".
Ng̃uni't sumúng̃aw ang isáng úlo sa maliit na hagdáng patung̃ó sa pang̃ulong aáray ng̃ campanario, at ang úlong itó, na cawang̃is ng̃ cay Medusa[251], ang siyáng bigláng humárang ng̃ salitâ sa mg̃a lábì ng̃ bátà . Yaó'y isáng úlong habâ, payát, na may mahahabang buhóc na maitÃm; salamÃng azul sa matá ang siyáng cumúcublà ng̃ pagca bulág ang isáng matá. Yaón ang sacristán mayor, na talagáng gayón cung pakita, waláng Ãng̃ay, hindî nagpáparamdam ng̃ pagdatÃng.
NanglamÃg ang magcapatÃd.
—¡Minumultahán catá, Basilio, ng̃ caháti, dáhil sa hindî mo pagtugtóg ng̃ maayos!—ang sábi ng̃ voces na malagunlóng na tÃla waláng campanà sa lalaugan.—At icáw, CrispÃn, mátira ca rito ng̃ayóng gabà hanggáng sa sumipót ang iyóng ninácaw.
Tiningnán ni CrispÃn ang canyáng capatÃd, na parang siyá'y humihing̃ing tangkÃlic.
—Binigyán na camà ng̃ capahintulutan ... hinÃhintay pô camà ng̃ nánay sa á las ocho—ang ibinulóng ni Basiliong tagláy ang boong cakimîan.
—¡Icáw man namán ay hindî macaaalÃs sa icawalóng oras; hanggáng sa icasampô!
—Ng̃uni't talastás na pô ninyóng hindî nacapaglálacad pagca á las nueve na, at maláyò ang báhay.
—At ¿ibig mo yatang macapangyari pa cay sa ákin?—ang itinanóng na galÃt ng̃ táong iyón. At hinawacan si CrispÃn sa bÃsig at inacmà ang caladcarÃn.
—¡Guinoo! ¡may isáng linggó na pô ng̃ayóng hindî namin nakikita ang aming iná!—ang ipinakiusap ni Basilio, at tinang̃nán ang canyáng bátang capatÃd na ang anyó'y Ãbig ipagsanggaláng itó.
Nailayô ang canyáng camáy ng̃ sacristán mayor sa isáng tampál, at sacâ kinaladcád si Crisping nagpasimulâ ng̃ pag-iyác, at nagpatinghigâ, samantalang sinasabi sa canyáng capatÃd:
—¡Huwág mo acóng pabayâan, pápatayin acó nilá!
Ng̃uni't hindî siyá pinansÃn ng̃ sacristan, kinaladcád at nawalâ siyá sa guitnâ ng̃ cadilimán.
Páhiná 123Nátira si Basiliong hindî man lamáng macapagsalitâ. Nárinig niyá, ang mg̃a pagcacáhampáshampás ng̃ catawán ng̃ canyáng capatÃd sa mg̃a baitang ng̃ maliit na hagdanan, isáng sigáw, iláng tampál, at unti-unting napáwì sa kanyáng taing̃a ang gayóng mg̃a pagsigáw na nacaháhambal.
Hindî humÃhing̃a ang bátà : nacatindÃg na nakÃkinig, dilát na dilát ang mg̃a matá, at nacasuntóc ang mg̃a camáy.
—¿Cailán bagá cayâ acó macapag aaráro ng̃ isáng búkid?—ang maráhang ibinúbulong, at dalîdaling nanáog.
PagdatÃng sa coro'y nakinÃg ng̃ maigui: lumálayô ng̃ boong catulinan ang voces ng̃ canyáng capatÃd, at ang sigáw na: "¡nánay!" "¡cacâ!" ay nawaláng lubós pagcasará ng̃ pintô. Nang̃áng̃atal, nagpapawis, sandalî siyáng tumiguil; kinácagat niyá ang canyáng camao upang lunúrin ang isáng sigáw na nagtutumácas sa canyáng púsò at pinabayaan niyáng magpaling̃apling̃ap ang canyáng mg̃a matá sa nag-aagaw dilÃm at liwanag na simbahan. Doo'y malamlám ang ning̃as ng̃ Ãlaw na lang̃Ãs sa "lámpara"; na sa guitnâ, ang "catafalco"; sará ang lahát ng̃ mg̃a pintuan, at may mg̃a rejas ang mg̃a bintánà .
Dî caguinsaguinsa'y nanhÃc sa maliit na hagdán, linampasán ang pang̃alawang sáray, na kinalalagyan ng̃ nagnining̃as na candÃlà , nanhÃc sa icatlóng sáray. Kinalás ang mg̃a lúbid na nacatálî sa mg̃a "badajo" (pamaltóc ng̃ campánà ), at pagcatapós ay mulÃng nanáog na namúmutlâ; ng̃úni't cumÃkinang ang canyáng mg̃a matá'y hindî sa mg̃a lúhà .
Samantala'y nagpapasimulâ ng̃ pagtÃlà ang ulán at untiunting lumiliwanag ang láng̃it.
Pinagdugtong ni Basilio ang mg̃a lubid, itinálì ang isáng dúlo sa isáng maliit na pinacahalÃgui ng̃ "barandilla", at hindî man lámang naalaalang patayÃn ang Ãlaw, umus-ós sa lubid sa guitnâ ng̃ cadilimán.
Nang macaraan ang iláng minuto, sa isá sa mg̃a dáan sa báyan, ay nacárinig ng̃ mg̃a voces at tumunóg ang dalawáng putóc; ng̃uni't sÃno ma'y waláng natigatig, at mulÃng tumahimic na lahát.
Madilim ang gabÃ: tahimic na tumutulog ang mg̃a namamayan; ang mg̃a familiang nag-alaala sa mg̃a namatay na'y tumulog na ng̃ boong capanatagán at capayapaan ng̃ loob: nang̃agdasál na silá ng̃ tatlóng bahagui ng̃ rosario na may mg̃a "requiem", ang pagsisiyám sa mg̃a cálolowa at nang̃agpanÃng̃as ng̃ maraming candilang pagkÃt sa haráp ng̃ mg̃a mahál na larawan. Tumupád na ang mg̃a mayayaman at ang mg̃a nacacacaya sa pagcabûhay sa mg̃a nagpamana sa canilá ng̃ caguinhawahan; kinabucasa'y sÃsimba silá sa tatlóng misang gágawin ng̃ báwa't sacerdote, mang̃agbÃbigay silá ng̃ dalawáng piso at ng̃ ipagmisa ng̃ isáng patungcól sa cálolowa ng̃ mg̃a namatáy; bÃbili sila, pagcatapos, ng̃ bula sa mg̃a patáy na puspós ng̃ mg̃a indulgencia. Hindî ng̃a totoong nápacahigpit ang Justicia ng̃ Dios na gáya ng̃ justicia ng̃ táo.
Ng̃uni't ang dukhâ, ang mahÃrap, na bahagyâ nanacacakita upang may maipag-agdóng-búhay, at nang̃angailáng̃ang sumúhol sa mg̃a "directorcillo," mg̃a escribiente at mg̃a sundalo, upang pabayaan siláng mamúhay ng̃ tahimic, ang táong iyá'y hindî tumutulog ng̃ panatag, na gaya ng̃ inaacála ng̃ mg̃a poeta sa mg̃a palacio, palibhasa'y hindî pa silá maráhil nacapagtitiis ng̃ mg̃a hagpós ng̃ carálitâan. Malungcót at nag-iisÃp-Ãsip ang dukhâ. Nang gabÃng iyón, cung cácauntà ang canyáng dinasál ay malakÃng lubhâ ang canyáng daláng̃in, tagláy ang hÃrap sa mg̃a matá at ang mg̃a lúha sa púsò. Hindî siyá nagsÃsiyam, hindî siyá marunong ng̃ mg̃a "jaculatoria", ng̃ mg̃a tulâ at ng̃ mg̃a "oremus," na cathâ ng̃ mg̃a fraile, at iniuucol sa mg̃a táong waláng sariling caisipán, waláng sariling damdámin, at hindî rin namán napag-uunawà ang lahát ng̃ iyón. Nagdárasal siyá ng̃ áyon sa pananalitâ ng̃ canyáng caralitaan; ang cálolowa niyá'y tumatang̃is dáhil sa canyáng sariling calagayan, at dáhil namán sa mg̃a namatáy, na ang pagsintá nilá sa canyá'y siyáng canyáng cagaling̃an. Nangyayaring macapagsaysáy ang mg̃a lábì niyá Páhiná 125ng̃ mg̃a pagbátì; ng̃uni't sumÃsigaw ang canyang Ãsip ng̃ mg̃a daing at nagsásalitâ ng̃ mg̃a hinanakÃt. ¿Cayó bagá'y mang̃asÃsiyahan. Icáw na pumuri sa carukhâan, at cayó namán, mg̃a aninong pinahihirapan, sa waláng pamúting panalang̃in ng̃ dukhâ, na sinasaysay sa haráp ng̃ isáng estampang masamâ ang pagcacágawâ, na liniliwanagan ng̃ Ãlaw ng̃ isáng timsÃm, ó bacâ cayâ ang ibig ninyo'y ang may mg̃a candÃlang malalakà sa haráp ng̃ mg̃a Cristong sugatán, ng̃ mg̃a Virgeng malilÃit ang bibÃg at may mg̃a matáng cristal, mg̃a misang wÃcang latÃng ipinang̃ung̃usap ng̃ mg̃a sacerdoteng hindî inuunawà ang sinasabi? At icáw, Religióng ilinaganap na talagáng úcol sa sangcataohang nagdaralità , ¿nalimutan mo na cayâ ang catungculan mong umalÃw sa naaapi sa canyáng carukhâan, at humiyâ sa macapangyarihan sa canyáng capalalûan, at ng̃ayó'y may laan ca lamang na mg̃a pang̃ácò sa mg̃a mayayaman, sa mg̃a táong sa iyó'y macapagbabayad?
Ang caawaawang tao'y nagpúpuyat sa guitnâ ng̃ canyáng mg̃a anác na nang̃atutulog sa canyáng sÃping; iniisip ang mg̃a bulang dapat bilhÃn upang mápahing̃aláy ang mg̃a magulang at ang namatáy na esposo.—"Ang pÃso—anyá—ang pÃso'y isáng linggóng caguinhawahan ng̃ aking mg̃a anác; isáng linggóng mg̃a tawanan at mg̃a catuwâan, ang aking inimpóc sa bóong isáng buwan, isáng casuutan ng̃ aking anác na babaeng nagdádalaga na."—Datapuwa't kinacailang̃ang patayÃn mo ang mg̃a apóy na itó—ang wÃcà ng̃ voces na canyáng nárinig sa sermón—kinacailang̃ang icáw ay magpacahÃrap. "¡Tunay ng̃â! ¡kinacailang̃an! Hindî ililigtas ng̃ Iglesia ng̃ waláng bayad ang mg̃a pinacasisinta mong cálolowa: hindî ipinamÃmigay na waláng báyad ang mg̃a bula. Dápat mong bilhÃn ang bula, at hindî ang pagtulog cung gabà ang iyóng gágawin, cung dî ang pagpapagal. Samantala'y mailálantad ng̃ iyóng anác na babae ang bahágui nang catawáng dapat ilÃhim sa nanonood; ¡magpacagútom ca, sa pagca't mahál ang halagá ng̃ láng̃it! ¡Tunay na túnay ng̃â yátang hindî pumapasoc sa láng̃it ang mg̃a dukhâ!
Nang̃agliliparan ang mg̃a caisipáng itó sa alang-alang na pag-itang mulâ sa sahÃg na kinalalatagan ng̃ magaspáng na banÃg, hanggáng sa palupong kinatatalîan ng̃ dúyang pinag-úuguyan sa sanggól na laláki. Ang paghing̃á nitó'y maluág at payápà ; manacânacang ng̃inung̃uyâ ang láway at may sinasabing dî mawatasan: nananaguinip na cumacain ang sicmurang gutóm na hindî nabusóg sa ibinigáy sa canyá ng̃ mg̃a capatÃd na matatandâ.
Ang mg̃a culiglÃg ay humuhuning hindî nagbabago ang tÃnig at isinasaliw ang caniláng waláng humpáy at patupatuloy na Ãrit sa mg̃a patlángpatláng na tin-Ãs na húni ng̃ cagaycáy na nacatagò sa damó ó ang butiking lumálabas sa canyáng bútás upang Páhiná 126humánap ng̃ macacain, samantalang ang tucô, na wala ng̃ pinang̃ang̃anibang túbig ay isinusung̃aw ang canyáng ulo sa gúang ng̃ bulóc na púnò ng̃ cáhoy. Umaatung̃al ng̃ lubháng mapanglaw ang mg̃a áso doon sa daan, at sinasampalatayanan ng̃ mapamahÃing nakikinig na silá'y nacacakita ng̃ mg̃a espÃritu at ng̃ mg̃a anino. Datapuwa't hindi nakikita ng̃ mg̃a áso at ng̃ ibá pang mg̃a háyop ang mg̃a pagpipighatî ng̃ mg̃a tao, at gayón man, ¡gaano carami ang canilang mg̃a cahirapang tinÃtiis!
Doon sa maláyò sa bayan, sa isáng láyong may isáng horas, nátitira ang iná ni Basilio at ni CrispÃn, asáwa ng̃ isáng laláking waláng puso, at samantalang ang babae nagpipilit mabúhay at ng̃ macapag-arugà sa mg̃a anác, nagpapagalâgala at nagsasabong namán ang lalaki. Madalang na madálang silá cung magkÃta, ng̃uni't lágui ng̃ kahapishapis ang nangyayari pagkikita. Unti-unting hinubdán ng̃ lalaki ang canyáng asáwa ng̃ mg̃a hÃyas upang may maipagvicio siyá at ng̃ walâ nang caanoano man si Sisa, upang magugol sa masasamáng mg̃a hingguÃl ng̃ canyáng asawa, pinagpasimulâan nitóng siyá'y pahirapan. Mahinà , palibhasà , ang loob, malakà ang cahigtán ng̃ púsò cay sa pag-iÃsip, walâ siyáng nalalaman cung dî sumintá at tumáng̃is. Sa ganáng canyá'y ang canyáng asawa ang siyáng dios niyá,; ang mg̃a anác niyá'y siyáng canyang mg̃a ángel. Sa pagca't talastás ng̃ lalaki cung hanggáng saan ang sa canya'y pag-Ãbig at tacot, guinágawa namán niyá ang catulad ng̃ asal ng̃ lahát ng̃ mg̃a diosdiosan: sa aráw-áraw ay lumálalâ ang canyáng calupitan, ang pagca waláng áwà at ang pagcapatupatuloy ng̃ bawa't maibigan.
Ng̃ múhang tanóng sa canyá si Sisa ng̃ minsang siyá'y sumipót sa báhay, na ang mukha'y mahiguÃt ang pagdidilim cay sa dati, tungcól sa panucalang ipasoc ng̃ sacristan si Basilio, ipinatúloy niyá ang paghahagpós ng̃ manóc, hindî siyá sumagot ng̃ oo ó ayaw. Hindî nang̃ahás si Sisang ulÃtin ang canyang pagtatanong; datapuwa't ang lubháng mahigpÃt na casalatán ng̃ caniláng pamumúhay at ang hang̃ád na ang mg̃a báta'y mang̃ag-áral sa escuelahan ng̃ bayan ng̃ pagbasa't pagsúlat, ang siyang sa canya'y pumÃlit na ipalútoy ang panucalà niya. Ang canyang asawa'y hindî rin nagsabi ng̃ anó man.
Nang gabÃng yaon, icasampó't calahatî ó labÃng-isá ang horas, ng̃ numiningning na ang mg̃a bituin sa lang̃it na pinaliwanag ng̃ unós, nacaupô si Sisa sa isáng bangcóng cahoy na pinagmamasdan ang ilang mg̃a sang̃á ng̃ cahoy na nagnining̃asning̃as sa calang may tatlóng batóng-buhay na may mg̃a dunggót. Nacapatong sa tatlóng batóng itó ó tungcô ang isang palayóc na pinagsasaing̃an, at sa ibabaw ng̃ mg̃a bága'y tatlóng tuyóng lawlaw, na ipinagbÃbili sa halagang tatló ang daPáhiná 127lawang cuarta.
Nacapang̃alumbabà , minámasdan ang madilawdilaw at mahinang nÃng̃as ng̃ cawayang pagdaca'y naguiguing abó ang canyang madalÃng malugnaw na bága; malungcót na ng̃itî ang tumatanglaw sa canyang mukhâ. Nagugunità niya ang calugodlugód na bugtóng ng̃ palayóc at ng̃ apóy na minsa'y pinaturan sa canya ni Crispin. Ganitó ang sinabi ng̃ batà :
Batà pa si Sisa, at napagkikilalang ng̃ dacong úna'y siya'y maganda at nacahahalina cung cumÃlos. Ang canyang mg̃a mata, na gaya rin ng̃ canyang calolowang ibibigay niyang lahat sa canyang mg̃a anac, ay sacdal ng̃ gaganda, mahahabà ang mg̃a pilÃc-mata at nacauukit cung tuming̃Ãn; mainam ang hayap ng̃ ilóng; marikÃt ang pagcacaanyô ng̃ canyang mg̃a labing namumutlâ. Siya ang tinatawag ng̃ mg̃a tagalog na "cayumanguing caligatan," sa macatuwid baga'y cayumangguÃ, ng̃uni't isang cúlay na malÃnis at dalÃsay. Baga man batà pa siya'y dahil sa pighatî, ó dahil sa gútom, nagpapasimulâ na ng̃ paghupyac ang canyang namumutlang mg̃a pisng̃Ã; ang malagóng buhóc na ng̃ úna'y gayac at pamuti ng̃ canyang cataóhan, cung cayâ husay hindî sa pagpapaibiÃg, cung dî sa pagca't kinaugalîang husayin: ang pusód ay caraniwan at walang mg̃a "aguja" at mg̃a "peineta."
May ilang araw nang hindî siya nacacaalis sa bahay at canyang tinatapos tabìin ang isang gawang sa canya'y ipinagbiling yarîin sa lalong madalÃng panahóng abót ng̃ caya. Sa pagcaibig niyang macakita ng̃ salapî, hindî nagsimba ng̃ umagang iyón, sa pagca't maaabala siya ng̃ dalawang horas ang cauntian sa pagparoo't parito sa bayan:—¡namimilit ang carukhâang magcasala!—Ng̃ matapos ang canyang gawa'y dinala niya sa may-arì, datapuwa't pinang̃acuan siya nitó sa pagbabayad.
Walâ siyang inÃsip sa boong maghapon cung dî ang mg̃a ligayang tatamuhin niya pagdatÃng ng̃ gabÃ: canyang nabalitaang óowî ang canyang mg̃a anac, at canyang inÃsip na sila'y canyang pacaning magalÃng. Bumilà ng̃ mg̃a lawlaw, pinitas sa canyang malÃit na halamanan ang lalong magagandang camatis, sa pagca't nalalaman niyang siyang lalong minamasarap ni Crisping pagcain, nanghing̃î sa canyang capit bahay na si filósofo Tasio, na tumitira sa may mg̃a limangdaang metro ang layò sa canyang tahanan, ng̃ tapang baboy-ramó, at isang hità ng̃ patong-gubat, na pagcaing lalong minamasrap ni Basilio. At puspós ng̃ pag-asa'y isinaing ang lalong maputÃng bigas, na siya rin ang cumúha sa guiÃcan. Yaón Páhiná 128ng̃a nama'y isang hapúnang carapatdapat sa mg̃a cura, na canyang handâ sa caawaawang mg̃a batà .
Datapuwa't sa isang sawîng palad na pagcacatao'y dumatÃng ang asawa niya't kinain ang canin, ang tapang baboy ramó, ang hità ng̃ pato, limang lawlaw at ang mg̃a camatis. Hindî umiimic si Sisa, baga man ang damdam niya'y siya ang kinacain. Nang busóg na ang lalaki'y naalaalang itanóng ang canyang mg̃a anac. Napang̃itî si Sisa, at sa canyang catowâa'y ipinang̃acò sa canyang sariling hindî siya maghahapunan ng̃ gabÃng iyón; sa pagca't hindî casiya sa tatló ang nalabi. Itinanóng ng̃ ama ang canyang mg̃a anac, at ipinalalagay niya itóng higuÃt sa siya'y cumain.
Pagcatapos ay dinampót ng̃ lalaki ang manóc at nag-acalang yumao.
—¿Ayaw ca bang makita mo sila?—ang itinanóng na nang̃ang̃atal;—sinabi ni matandang Tasiong sila'y malalaon ng̃ cauntî; nacababasa na si Crispin ... marahil ay dalhÃn ni Basilio ang canyang sueldo.
Ng̃ marinig itóng huling cadahilanan ng̃ pagpiguil sa canya'y humintô, nag-alinlang̃an, ng̃uni't nagtagumpay ang canyang mabuting angel.
—¡Cung gayó'y itira mo sa akin ang piso!—at pagcasabi ay umalis.
Tumang̃is ng̃ bóong capaitan si Sisa; ng̃uni't pagcaalaala sa canyang mg̃a anac ay natuyô ang mg̃a luhà . Mulî siyang nagsaing, at inihandâ ang tatlong lawlaw na natira: bawa't isa'y magcacaroon ng̃ isa't calahatì.
—¡Darating silang malakà ang pagcaibig na cumain!—ang iniisip niya:—malayò ang pinangagaling̃an at ang mg̃a sicmúrang gutóm ay walang púsò.
Pinakingan niyang magalÃng ang lahat ng̃ ing̃ay, masdan natin at hinihiwatigan niya ang lalong mahinang yabag:
—Malacas at maliwanag ang lacad ni Basilio; marahan at hindî nacacawang̃is ang cay Crispin—ang iniisip ng̃ ina.
Macaalawa ó macaatló ng̃ humúni ang calaw sa gúbat, mulâ ng̃ tumilà ang ulan, at gayón ma'y hindî pa dumarating ang canyang mg̃a anac.
Inilagay niya ang mg̃a lawlaw sa loob ng̃ palayóc at ng̃ huwag lumamig, at lumapit sa pintuan ng̃ dampâ upang siya'y malibang ay umawit ng̃ marahan. Mainam ang canyang voces, at pagcâ narìrinig nilang siya'y umaawit ng̃ "cundiman", nang̃agsisiiyac, ayawan cung bakit. Ng̃úni't ng̃ gabing iyó'y nang̃ang̃atal ang canyang voces at lumalabas ng̃ pahirapan ang tÃnig.
Itiniguil ang canyang pag-awit at tinitigan niya ang cadiliman. Sino ma'y walang nanggagaling sa bayan, liban na lamang sa hang̃ing nagpapahulog ng̃ tubig sa malalapad na mg̃a dahon ng̃ mg̃a saguing.
Páhiná 129Caracaraca'y biglang nacakita ng̃ isang ásong maitÃm na sumipót sa harap niya; may inaamoy ang hayop na iyón sa landas. Natacot si Sisa, cumúha ng̃ isang bató at hinaguis. Nagtatacbó ang asong umaatung̃al ng̃ pagcapanglawpanglaw.
Hindî mapamahîin si Sisa, ng̃uni't palibhasa'y maráming totóo ang canyáng nárinig na mg̃a sinasabi tungcol sa mg̃a gunÃgunà at sa mg̃a ásong maiitÃm' caya ng̃a't nacapangyári sa canyá ang laguÃm. Dalidaling sinarhán ang pintô at naupô sa tabà ng̃ Ãlaw. NagpapatÃbay ang gabà ng̃ mg̃a pinaniniwalaan at pinupuspos ng̃ panimdÃm ang aláng-álang ng̃ mg̃a malicmátang anÃno.
Nag-acálang magdasál, tumáwag sa VÃrgen, sa Dios, upang caling̃áin nilá ang canyáng mg̃a anác, lálonglalò na ang canyáng bunsóng si CrispÃn. At hindî niyá sinásadya'y nalimutan niyá ang dasál at napatung̃o ang bóong pag-iisip niyá sa canilá, na anó pa't canyáng naaalaala ang mg̃a pagmumukhâ ng̃ báwa't isá sa canilá, yaóng mg̃a mukháng sa towî na'y ng̃umÃng̃itî sa canyá cung natutulog, at gayón din cung nagÃguising. Datapuwa't caguinsaguinsa'y naramdaman niyáng naninindÃg ang canyáng mg̃a buhóc, nangdidilat ng̃ maÃnam ang canyáng mg̃a matá, malicmátà ó catotohanan, canyáng nakikitang nacatìndÃg si Crispin sa tabà ng̃ calan, doón sa lugar na caranÃwang canyáng inúup-an upang makipagsalitaan sa canyá. Ng̃ayó'y hindî nagsasabi ng̃ anó mán; tinititigan siyá niyóng mg̃a matáng malalakà at ng̃umÃng̃itî.
—¡Nánay! ¡bucsán ninyó! ¡bucsán ninyó, nánay!—ang sabi ni Basilio, búhat sa labás.
Kinilabútan si Sisa at nawalâ ang malÃcmatà .
Bahagyâ pa lamang nacapapasoc si Basiliong guiguirayguiray, nagpatÃnghulóg sa mg̃a bÃsig ng̃ canyáng iná.
Isáng dî masábing panglalamÃg ang siyáng bumálot cay Sisa ng̃ makita niyáng nag-Ãisang dumatÃng si Basilio. Nagbantáng magsalitâ ay hindî lumabás ang canyáng voces; inÃbig niyáng yacápin ang canyáng anác ay nawal-án siyá ng̃ lacás; hindî namán mangyaring umiyác siyá.
Ng̃uni't ng̃ makita niyá ang dugóng pumapalÃgò sa noo ng̃ bata'y siyá'y nacasigáw niyáng tÃnig na wári'y nagpapakilala ng̃ pagcalagót ng̃ isáng bagtìng ng̃ púsò.
—¡Mg̃a anác co!
—¡Howág pô cayông mag-ala ala ng̃ anó man, nánay!—ang isinagót ni Basilio;—nátira pô sa convento pô si Crispin.
—¿Sa convento? ¿nátira sa convento? ¿Buháy?
Itining̃alâ ng̃ bátà sa canyáng iná ang canyáng mg̃a matá.
—¡Ah!—ang isinigaw, na anó pa't ang lubháng malaking pighati'y naguing lubháng malaking catowâan. Si Sisa'y umiyác, niyácap ang canyáng anác at pinuspós ng̃ halÃc ang may dugóng nôo.
—¡Buháy si Crispin! Iniwan mo siyá sa convento ... at ¿bákit may súgat ca, anác co? ¿Nahúlog ca bâ?
At siniyasat siyá ng̃ boong pag-iÃng̃at.
—Ng̃ dalhÃn pô si Crispin ng̃ sacristan mayor ay sinábi sa áking hindî raw acó macaaalis cung dî sa icasampóng horas, at sa pagcá't malálim na ang gabÃ, acó'y nagtánan. Sa baya'y sinigawán acó ng̃ mg̃a sundalo ng̃ "Quien vive," nagtatacbó acó, bumarÃl silá at nahilahisan ng̃ isáng bála ang áking nóo. Natatacot acóng mahuli at papagpupunásin acó ng̃ cuartel, na abóy ng̃ pálò, Páhiná 131na gaya ng̃ guinawâ cay Pablo, na hanggá ng̃ayó'y may sakÃt.
—¡Dios co! ¡Dios co!—ang ibinulóng ng̃ ináng kinÃkilig—¡Siyá'y iyóng iniligtas!
At sacâ idinugtóng, samantalang, humahanap ng̃ panaling damit, túbig, súcà , at balahibong maliliit ng̃ tagác:
—¡Isáng dálì pa at nápatay ca sana nilá, pinatáy sana nilá ang aking anác! ¡Hindî guinúgunitâ ng̃ mg̃a guardia civil ang mg̃a iná!
—Ang sasabihin ninyó'y nahulog acó sa isáng cáhoy; huwág pô sánang maalaman nino mang acó'y pinaghágad.
—¿Bákit bâ nátira si Crispin?—ang itinanóng ni Sisa pagcatapos magawâ ang paggamot sa anác.
Minasdán ni Basiliong isáng sandalî ang canyáng iná, niyácap niyá itó at sacâ, untiunting sinaysáy ang úcol sa dalawáng onza, gayón ma'y hindî niyá sinabi ang mg̃a pagpapahirap na guinagawà sa canyáng capatÃd.
Pinapaghálò ng̃ mag-iná ang caniláng mg̃a lúhà .
—¡Ang mabaÃt cong si Crispin! ¡pagbintang̃án ang mabaÃt cong si Crispin! ¡Dahiláng tayó'y dukhâ, at ang mg̃a dukháng gáya natin ay dapat magtiÃs ng̃ lahát!—ang ibinulòng ni Sisa, na tinitingnan ng̃ mg̃a matáng punô ng̃ lúhà ang tinghóy na nauubusan ng̃ lang̃Ãs.
Nanatiling malaónlaón ding hindî silá nag-imican.
—¿Naghapunan ca na bâ?—¿Hindî? May cánin at may tuyóng lawláw.
—Walâ acóng "ganang" cumain; túbig, túbig lámang ang Ãbig co.
—¡Oo!—ang isinagót ng̃ iná ng̃ boong lungcót;—nalalaman co ng̃ hindî mo ibig ang tuyóng lawláw; hinandâan catá ng̃ ibáng bágay; ng̃uni't naparÃto ang iyòng tátay, ¡caawaawang anác co!
—¿Naparito ang tátay?—ang itinanòng ni Basilio, at hindî kinucusa'y siniyasat ang mukhâ at ang mg̃a camáy ng̃ canyang iná. NacapagsikÃp sa púsò ni Sisa ang tanóng ng̃ canyáng anác, na pagdaca'y canyáng napag-abót ang cadahilanan, cayá't nagdumalÃng idinugtóng:
—Naparito at ipinagtanóng cayó ng̃ mainam, ibig niyáng cayó'y makita; siya'y gutóm na gutóm. Sinabing cung cayó raw ay nananatili sa pagpapacabaÃt ay mulî siyáng makikisama sa átin.
—¡Ah!—ang isinalabat ni Basilio, at sa samâ, ng̃ canyáng lóob ay ining̃iwî ang canyáng mg̃a labî.
—¡Anác co!—ang ipÃnagwÃcà ni Sisa.
—¡Ipatáwad pô ninyó, nánay!—ang mulÃng isinagót na matigás ang anyôPáhiná 132—¿Hindî bâ cayâ lálong magalÃng na táyong tatlò na lámang, cayó, si Crispin at acó?—Ng̃uni't cayó po'y umÃiyac; ipalagáy ninyóng walâ acóng sinabing anó man.
Nagbuntóng-hining̃á si Sisa.
Sinarhán ni Sisa ang dampâ at tinabunan ng̃ abó ang caunting bága sa calán at ng̃ huwág mapugnáw, túlad sa guinagawâ ng̃ táo sa mg̃a damdámin ng̃ cálolowa; tacpán ang mg̃a damdaming iyán ng̃ abó ng̃ búhay na tinatawag na pag-wawalang-bahálâ, at ng̃ huwág mapugnáw sa pakikipanayám sa aráw-áraw sa áting mg̃a capowâ.
Ibinulóng ni Basilio ang canyáng mg̃a dasál, at nahigâ sa tabà ng̃ canyáng iná na nananalang̃in ng̃ paluhód.
Nacacaramdam ng̃ Ãnit at lamÃg; pinagpilitang pumÃkit at ang iniisip niyá'y ang canyáng capatîd na bunsô, na nag-aacalang tumulog sana ng̃ gabÃng iyón sa sinapupunan ng̃ canyáng iná, at ng̃ayó'y marahil umÃiyac at nang̃ang̃atal ng̃ tácot sa isáng súloc ng̃ convento. Umaaling̃awng̃aw sa canyáng mg̃a taÃng̃a ang mg̃a sigáw na iyón, túlad sa pagcárinig niyá ng̃ siyá'y dóroon pa sa campanario; datapuwa't pinasimulâang pinalábò ang canyáng Ãsip ng̃ pagód na naturaleza at nanáog sa canyáng mg̃a matá ang "espÃritu", ng̃ panaguimpán.
Nakita niyá ang isáng cuartong tulugán, at doo'y may dalawáng candÃlang may nÃng̃as. PinakÃkinggán ng̃ curang madilÃm ang pagmumukhâ at may hawac na yantóc ang sinasabi sa ibáng wicà ng̃ sacrÃstan mayor, na cakilakilabot ang mg̃a kÃlos. Nang̃áng̃atal si Crispin, at paling̃apling̃ap ang matáng tumatang̃is sa magcabicabilâ, na párang may hinahanap na táo, ó isáng tagúan. Hinaráp siyá ng̃ cura at tinatanong siyáng malakà ang gálit at humaguinît ang yantóc. Ang bata'y tumacbó at nagtagò sa licuran ng̃ sacristan; ng̃uni't siyá'y tinangnán nitó at inihandâ ang canyáng catawán sa sumusubong gálit ng̃ cura; ang caawaawang báta'y nagpupumiglás, nagsÃsicad, sumÃsigaw, nagpápatinghigâ, gumugulong, tumitindÃg, tumatacas, nadudulas, nasusubasob at sinásangga ng̃ mg̃a camáy ang mg̃a hampás na sa pagca't nasusugatan ay bigláng itinatagò at umaatung̃al. Nakikita ni Basiliong namimilipit si Crispin, iniháhampas ang úlo sa tabláng yapacán; nakikita niyá at canyáng náririnig na humáhaguinit ang yantóc! Sa lakÃng pagng̃ang̃alit ng̃ canyáng bunsóng capatÃd ay nagtindÃg; sirâ ang isip sa dî maulatang pagcacahirap ay dinaluhong ang canyáng mg̃a verdugo, at kinagat ang cura sa camáy. Sumigáw ang cura't binitiwan ang yantóc; humawac ang sacristan mayor ng̃ isáng bastón at pinálò sa úlo si Crispin, natimbuang ang bátà sa pagcatulÃg; ng̃ makita ng̃ curang siyá'y may sugat ay pinagtatadyacán si Crispin; ng̃uni't itô'y hindî na nagsásanggalang, hindî na sumÃsigaw: gumugulong sa tabláng Páhiná 133parang isáng bagay na hindî nacacaramdam at nag-iiwan ng̃ bacas na basâ ...
Ang voces ni Sisa ang siyáng sa canyá'y gumÃsing.
—¿Anó ang nangyayari sa iyo? ¿Bakit ca umÃiyac?
—¡Nanag-Ãnip acó!... ¡Dios!—ang mariÃng sábi ni Basilio at humÃlig na basâ ng̃ páwis. Panag-Ãnip iyón; sabihin pô ninyóng panag-Ãnip lámang, nánay, iyón; panag-Ãnip lámang!
—¿Anó ang napang-Ãnip mo?
—Hindî sumagót ang bátà . Naupô upang magpáhid ng̃ lúhà at ng̃ páwis. MadilÃm sa loob ng̃ dampâ.
—¡Isáng panag-Ãnip! ¡isáng panag-Ãnip!—ang inuulit-úlit ni Basilio sa marahang pananalitâ.
—¡Sabihin mo sa akin cung anó ang iyóng pinanag-Ãnip; hindî acó mácatulog!—ang sinábi ng̃ iná ng̃ mulÃng mahigâ ang canyáng anác.
—Ang napanag-Ãnip co, nánay,—ani Basilio ng̃ maráhan—camà raw ay namumulot ng̃ úhay sa isáng tubigang totoong maraming bulaclác, ang mg̃a babae'y may mg̃a daláng bacol na punô ng̃ mg̃a úhay ... ang mg̃a lalaki'y may mg̃a dalá ring bácol na punô ng̃ úhay ... at ang mg̃a bátang lalaki'y gayón din ... ¡Hindî co na natatandâan, nánay; hindî co na natatandâan, nánay, ang mg̃a ibá!
Hindî na nagpÃlit ng̃ pagtatanóng si Sisa; hindî niyá pinápansin ang mg̃a panag-Ãnip.
—Nánay, may naisip acó ng̃ayóng gabÃng itó,—ani Basilio pagcaraan ng̃ iláng sandalÃng hindî pag-imÃc.
—¿Anó ang naisip mo?—ang itinanóng niyá.
Palibhasa'y mapagpacababà si Sisa sa lahát ng̃ bágay, siyá'y nagpapacababà patà sa canyáng mg̃a anác; sa acálà niyá mabuti pa ang caniláng pag-iÃsip cay sa canyá.
—¡Hindî co na ibig na magsacristan!
—¿Bákit?
—Pakinggán pô ninyó, nánay, ang aking náisip. DumatÃng pô ritong galing sa España ang anác na lalaki ng̃ nasirang si Don Rafael, na inaacalà cong casingbaÃt din ng̃ canyáng amá. Ang mabuti pô, nánay, cúnin na ninyó búcas si Crispin, sing̃ilÃn ninyó ang aking sueldo at sabihin ninyóng hindî na acó magsasacristan. PaggalÃng co'y pagdaca'y makikipagkita acó cay Don Crisóstomo, at ipakikiusap co sa canyáng acó'y tanggapÃng tagapagpastól ng̃ mg̃a vaca ó ng̃ mg̃a calabaw; malakà na namán acó. Macapag-aaral si Crispin sa báhay ni matandáng Tasio, na hindî namamalò at mabaÃt, cahit ayaw maniwálà ang cura. ¿Maaarì pa Páhiná 134bang tayo'y mapapaghÃrap pa ng̃ higuÃt sa calagayan natin? Maniwalà , pô cayó, nánay, mabaÃt ang matandâ; macáilang nakita co siyá sa simbahan, pagcâ sÃno ma'y walâ roon; nalúluhod at nananalang̃in, maniwalà pô cayó. Nalalaman na pô ninyó, nánay, hindî na acó magsasacristan: bahagyâ na ang pinakikinabang ¡at ang pinakikinabang pa'y naoowî lámang sa kinamumulta! Gayón din ang idináraing ng̃ lahát. Magpapastol acó, at cung aking alagaang magalÃng ang ipagcacatiwalà sa akin, acó'y calúlugdan ng̃ may-arì; at marahil ay ipabáyang ating gatásan ang isáng vaca, at ng̃ macainom tayo ng̃ gátas; Ãbig na Ãbig ni Crispin ang gátas. ¡SÃno ang nacacaalam! marahil bigyán pa pô cayó ng̃ isáng malÃit na "guyà ," cung makita nilá ang magalÃng cong pagtupád; aalagaan nátin ang guya at áting patatabaÃng gáya ng̃ áting inahÃng manóc. Mang̃ung̃uha acó ng̃ mg̃a bung̃ang cáhoy sa gúbat, at ipagbÃbili co sa báyang casama ng̃ mg̃a gúlay sa ating halamanan, at sa ganito'y magcacasalapî táyo. Maglalagay acó ng̃ mg̃a sÃlò at ng̃ mg̃a balatÃc at ng̃ macahuli ng̃ mg̃a ibon at mg̃a alamÃd, mang̃ing̃isdâ acó sa Ãlog at pagcâ acó'y malakà na'y mang̃ang̃áso namán acó. Macapang̃ang̃ahoy namán acó upang maipagbilà ó maialay sa may-árì ng̃ mg̃a vaca, at sa ganyá'y matótowâ sa atin. Pagcâ macapag-aararo na acó'y aking ipakikiusap na acó'y pagcatiwalâan ng̃ capirasong lúpà at ng̃ áking matamnan ng̃ tubó ó mais, at ng̃ hindî pô cayó manahî hanggang hating gabÃ. Magcacaroon táyo ng̃ damÃt na bágong úcol sa bawa't fiesta, cacain táyo ng̃ carne at malalakÃng isdâ. Samantala'y mamumuhay acóng may calayâan, magkikita táyo sa aráw-áraw at magsasalosalo táyo sa pagcain. At yamang sinasabi ni matandáng Tasiong matalas daw totóo ang úlo ni Crispin, ipadalá natin siyá sa MaynÃlà at ng̃ mag-aral; siyá'y paggugugulan ng̃ búng̃a ng̃ aking pawis; ¿hindî ba, nánay?
—¿Anó ang aking wiwicain cung dî oo?—ang isinagót ni Sisa niyacap ang canyáng anác.
Nahiwatigan ni Sisang hindî na ibinibilang ng̃ anác sa hináharap na panahón, ang canyáng amá, at itó ang nagpatulò ng̃ mg̃a lúhà niyá sa pagtang̃is na dî umÃimic.
Nagpatuloy si Basilio ng̃ pagsasaysay ng̃ canyáng mg̃a binabantá sa hináharap na panahón, tagláy iyang ganáp na pag-asa ng̃ cabataang waláng nakikita cung dî ang hinahang̃ad. Walang sinasabi si Sisa cung dî "oo" sa lahát, sa canyáng acala'y ang lahát ay magalÃng. Untiunting nanaog ang pagcáhimbing sa pagál na mg̃a bubông ng̃ matá ng̃ bátà , at ng̃ayo'y binucsán ng̃ Ole-Lukoie, na sinasabi ni Anderson, at isinucob sa ibabaw niyá ang magandáng payong na puspós ng̃ masasayáng pintura.
Páhiná 135Ang acálà niyá'y siya'y pastol ng̃ casama ng̃ canyáng bunsóng capatÃd; nang̃ung̃uha silá ng̃ bayabas, ng̃ alpáy at ng̃ ibá pang mg̃a paroparó sa calicsihán; pumapasoc silá sa mg̃a yung̃Ãb at nakikita niláng numiningning ang mg̃a pader; naliligò silà sa mg̃a bucál, at ang mg̃a buháng̃in ay alabóc na guintô at ang mg̃a bato'y túlad sa mg̃a bató ng̃ corona ng̃ VÃrgen. Silá'y inaawitan ng̃ mg̃a maliliit na isdâ at nang̃agtatawanan; iniyuyucayoc sa canila ng̃ mg̃a cahoy ang canilang mg̃a sang̃ang humihitic sa mg̃a salapî at sa mg̃a búng̃a. Nakita niya ng̃ matapos ang isang campanang nacabitin sa isang cahoy, at isang mahabang lubid upang tugtuguin: sa lubid ay may nacataling isang vaca, na may isang púgad sa guitnâ ng̃ dalawang sung̃ay, at si Crispin ay nasa loob ng̃ campanà at iba pa. At nagpatuloy sa gayóng pananaguinip.
Ng̃uni't ang inang hindî gaya niyang musmós at hindî nagtatacbó sa loob ng̃ isang horas ay hindî tumutulog.
Magcacaroon na ng̃ icapitong horas ng̃ umaga ng̃ matapos ni Fr. Salvà ang canyang catapusáng misa: guinawà niyá ang tatlóng misa sa loob ng̃ isáng oras.
—May sakÃt ang párì—anang madadasaling mg̃a babae; hindî gaya ng̃ dating mainam at mahinhÃn ang canyáng kÃlos.
Naghubad ng̃ canyáng mg̃a suot na di umÃimic, hindî tumiting̃in sa canino man, hindî bumabatì ng̃ cahi't anó.
—¡Mag-ing̃at!—anáng bulungbulung̃an ng̃ mg̃a sacristan;—¡lumulúbhâ ang samâ ng̃ úlo! ¡Uulan ang mg̃a multa, at ang lahát ng̃ ito'y pawang casalanan ng̃ dalawáng magcapatÃd!
UmalÃs ang cura sa sacristÃa upang tumung̃o sa convento; sa sÃlong nitó'y nang̃acaupô sa bangcô ang pitó ó walóng mg̃a babae at isáng lalaking nagpapalacadlacad ng̃ paroo't parito. Nang makita niláng dumarating ang cura ay nang̃agtindigan; nagpauna sa pagsalubong ang isáng babae upang hagcán ang canyang camáy; ng̃uni't gumamit ang cura ng̃ isáng anyóng cayamután, caya't napahintô ang babae sa calaguitnaan ng̃ canyáng paglacad.
—¿Nawalan yatà ng̃ sicapat si Curiput?—ang mariÃng sabi ng̃ babae sa salitáng patuyâ, na nasactán sa gayóng pagcá tanggáp. ¡Huwag pahagcán sa canyá ang cama'y, sa gayóng siyá'y celadora ng̃ "Hermandad", gayóng siya'y si Hermana Rufa! Napacalabis namang totóo ang gayóng gawâ.
—¡Hindî umupô ng̃ayóng umaga sa confesonario!—ang idinugtóng ni Hermana SÃpa, isáng matandáng babaeng walâ ng̃ ng̃ipin;—ibig co sanang mang̃umpisal at ng̃ macapakinabang at ng̃ magcamit ng̃ ng̃a "indulgencia".
—Cung gayo'y kinahahabagan co cayó!—ang sagót ng̃ isang babaeng batà pa't ma'y pagmumukhang tang̃a; nagcamÃt acó ng̃ayóng umaga ng̃ tatlóng indulgencia plenaria na aking ipinatungcól sa calolowa ng̃ aking asawa.
Páhiná 137—¡Masamang gawâ, hermana Juana!—ang sabì ng̃ nasactán ang loob na si Rufa.—Sucat na ang isang indulgencia plenaria upang mahang̃ò siya sa Purgatorìo; hindî dapat ninyóng sayang̃in ang mg̃a santa indulgencia; tumúlad cayó sa akin.
—¡Lalong magalÃng ang lalong marami: ang sabi co!—ang sagót ng̃ waláng málay na si hermana Juana, casabáy ang ng̃itî.
Hindî agád sumagót si hermana Rufa: nanghing̃î muna ng̃ isáng hitsó, ng̃ináng̃à , minasdán ang nagcacabilog na sa canyá'y nakikinig ng̃ dî cawasà , lumurâ sa isáng tabÃ, at nagpasimulâ, samantalang ng̃umáng̃atâ ng̃ tabaco:
—¡Hindî co sinasayang cahi't isáng santong araw! NagcamÃt na acó, búhat ng̃ acó'y mapanig sa Hermandad, ng̃ apat na raa't limampo't pitóng mg̃a indulgencia plenaria, pitóng daá't anim na pong libo, limáng daa't siyám na po't walóng taóng mg̃a indulgencia. Aking itinátalâ ang lahát ng̃ aking mg̃a kinácamtan, sa pagca't ang ibig co'y malinis na salitaan; ayaw acóng mangdáyà , at hindî co rin ibig na acó'y dayâin.
Tumiguil ng̃ pananalitâ si Rufa at ipinatuloy ang pagng̃uyâ; minámasdan siyá, ng̃ boong pagtatacá ng̃ mg̃a babae; ng̃uni't humintô sa pagpaparoo't parito ang lalaki, at nagsalitâ cay Rufa ng̃ may anyóng pagpapawalang halagá.
—Datapuwa't nacahiguÃt acó sa inyó, hermana Rufa, ng̃ taóng itó lamang sa mg̃a kinamtan co, ng̃ apat na indulgencia plenaria at sangdaang taón pa; gayóng hindî lubhang nagdárasal acó ng̃ taóng itó.
—¿HiguÃt cay sa ákin? ¿MahiguÃt na anim na raa't walompo't siyám na plenaria, siyám na raa't siyám na po't apat na libo walóng daa't limampo't ánim na taón?—ang ulit ni hermana Rufang wari'y masamâ ng̃ cauntî ang loob.
—Gayón ng̃â, walóng plenaria at sangdaa't labing limáng taón ang aking cahiguitán, at itó'y sa Ãilang buwán lamang—ang inulit ng̃ lalaking sa lÃig ay may sabit na mg̃a escapulario at mg̃a cuintas na punô ng̃ libág.
—¡Hindî dapat pagtakhan—ani Rufang napatalo na;—cayó pô ang maestro at ang púnò sa lalawigan!
Ng̃uming̃itî ang lalaking lumakà ang loob.
—Hindî ng̃â dapat ipagtacáng acó'y macahiguÃt sa inyó ng̃ pagcacamit; halos masasabi cong cahi't natutulog ay nagcácamit acó ng̃ mg̃a Ãndulgencia.
—¿At anó pô bâ ang guinágawâ ninyó sa mg̃a indulgenciang iyán?—ang tanóng na sabáysabáy ng̃ apat ó limáng voces.
—¡Psh!—ang sagót ng̃ lalaking umanyô ng̃ labis na pagpapawalang halagá;—aking isinasabog sa magcabicabilà !
—¡Datapuwa't sa bágay ng̃ang iyán hindî co mangyayaring cayó'y purÃhin, Páhiná 138mâestro—ang itinutol ni Rufa,—¡Cayó'y pasasa Purgatorio, dahil sa inyóng pagsasayáng ng̃ mg̃a indulgencia. Nalalaman na pô ninyóng pinagdurusahan ng̃ apat na pong áraw sa apóy ang bawa't isáng salitáng waláng cabuluhán, ayon sa cura; ánim na pong áraw sa bawa't isáng dangcal na sinulid; dalawampo, bawa't isáng patác na tubig. ¡Cayó'y pasasa Purgatorio!
—¡Malalaman co na cung paano ang paglabás co roôn!—ang sagót ni hermano Pedro, tagláy ang dakilang pananampalataya.—Lubháng marami ang mg̃a cálolowang hináng̃ò co sa apóy! ¡Lubháng marami ang guinawâ cong mg̃a santo! At bucód sa rito'y "in articulo mortis" (sa horas ng̃ camatayan) ay macapagcácamit pa acó, cung aking ibiguìn, ng̃ pitóng mg̃a "plenaria", ¡at naghihÃng̃alô na'y macapagliligtas pa acó sa mg̃a ibá!
At pagcasalitâ ng̃ gayó'y lumayóng tagláy ang malakÃng pagmamataas.
—Gayón ma'y dapat ninyóng gawÃn ang catulad ng̃ aking gawâ, na dî acó nagsásayang cahit isáng áraw, at magalÃng na bilang ang aking guinágawâ. Hindî co ibig ang magdayâ, at áyaw namán acóng marayà nino man.
—¿At paano pô, bâ ang gawâ ninyó?—ang tanóng ni Juana.
—Dapat ng̃â pô ninyóng tularan ang guinágawâ co. Sa halimbawà : ipalagáy pô ninyóng nagcamÃt acó ng̃ isáng taóng mg̃a indulgencia: itinatalâ co sa aking cuaderno at aking sinasabi:—"Maluwalhating Amáng Poong Santo Domingo, pakitingnán pô ninyó cung sa Purgatorio'y may nagcacailang̃an ng̃ isáng taóng ganáp na waláng labis culang cahi't isáng áraw."—Naglálarô acó ng̃ "cara-y-cruz;" cung lumabás na "cara" ay walâ; mayroon cung lumabás na "cruz." Ng̃ayó'y ipalagáy nating lumabás ng̃ "cruz", pagcágayo'y isinusulat co: "násing̃il na;" ¿lumabás na "cara"? pagcágayó'y iniing̃atan co ang indulgencia, at sa ganitóng paraa'y pinagbubucodbucod co ng̃ tigsasangdaaag taóng itinátalâ cong magalÃng. Sayang na sayang at hindî magawâ sa mg̃a indulgencia ang cawang̃is ng̃ guinágawâ sa salapî: ibibigay cong patubuan: macapagliligtas ng̃ lalong maraming mg̃a cálolowa. Maniwálà cayó sa akin, gawÃn ninyó ang áking guinágawâ.
—¡Cung gayó'y lalong magalÃng ang áking guinágawâ!—ang sagót ni hermana SÃpa.
—¿Anó? ¿Lálong magalÃng?—ang tanóng ni Rufang nagtátaca.—¡Hindî mangyayari! ¡Sa guinágawâ co'y walâ ng̃ gágaling pa!
—¡MakinÃg pô cayóng sandalî at paniniwalâan ninyó ang áking sábi, hermana!—ang sagót ni hermana SÃpang matabáng ang pananalitâ.
—¡Tingnán! ¡tingnán! ¡pakinggán natin!—ang sinabi ng̃ mg̃a ibá.
Páhiná 139Pagcatapos na macaubó ng̃ boong pagpapahalaga'y nagsalitâ ang matandáng babae ng̃ ganitóng anyô:
—MagalÃng na totoo ang inyóng pagcatalastas, na cung dasalÃn ang "Bendita-sea tu Pureza," at ang "Señor-mio Jesu cristo,—Padre dulcÃsimo-por el gozo," nagcacamit ng̃ sampóng taóng indulgencia sa bawa't letra..
—¡Dálawampo!—¡Hindî!—¡Cúlang!—¡Lima!—ang sabi ng̃ iláng mg̃a voces.
—¡Hindî cailang̃an ang lumabis ó cumulang ng̃ isá! Ng̃ayón: pagca nacababasag ang aking isáng alilang lalaki ó isáng alilang babae ng̃ isáng pinggán, váso ó taza, at ibá pa, ipinapupulot co ang lahát ng̃ mg̃a piraso, at sa bawa't isá, cahi't sa lalong caliitliitan, pinapagdárasal co siyá ng̃ "Bendita-sea-tu-Pureza" at ng̃ Señor-mio-Jesu cristo Padre dulcÃsimo por el gozo", at ipinatútungcol co sa mg̃a cálolowa ang mg̃a indulgenciang kinácamtan co. Nalalaman ng̃ lahát ng̃ taga báhay co ang bagay na itó, táng̃ì lamang na hindî ang mg̃a púsà .
—Ng̃uni't ang mg̃a alilang babae ang siyáng nagcácamit ng̃ mg̃a indulgenciang iyán, at hindî cayó, Hermana Sipa—ang itinutol ni Rufa.
—At ¿sÃnong magbabayad ng̃ aking mg̃a taza at ng̃ aking mg̃a pinggan? Natótowa ang mg̃a alilang babae sa gayóng paraang pagbabayad, at acó'y gayón din; silá'y hindî co pinapálò; tinutuctucan co lamang ó kinúcurot ...
—¡Gagayahin co!—¡Gayón din ang aking gágawin!—¡At acó man!—ang sabihan ng̃ mg̃a babae.
—Datapuwa't ¿cung ang pinggán ay nagcacádalawa ó nagcácatatatlong piraso lamang? ¡Cacauntî ang inyóng cácamtan!—ang ipinaunawà pa ng̃ maulit na si Rufa.
—Itulot pô ninyóng ipagtanóng co sa inyó ang isáng pinag-aalinlang̃anan co—ang sinabi ng̃ totoong cakimîan ng̃ bátà pang si Juana.—Cayó pô mg̃a guinoong babae ang nacacaalam na magalÃng ng̃ mg̃a bagay na itóng tungcól sa Lang̃it, Purgatorio at Infierno,.... ipinahahayag cong acó'y mangmang.
—Sabihin ninyó.
—Madalás na aking nakikita sa mg̃a pagsisiyám (novena) at sa mg̃a ibá pang mg̃a libro ang ganitong mg̃a bilin: "Tatlóng amánamin, tatlóng Abáguinoong Maria at tatlóng Gloria patri.."
—¿At ng̃ayón?....
—At ng̃ayó'y ibig cong maalaman cung paano ang gágawing pagdarasal: ¿Ó tatlóng Amanaming sunôd-sunód, tatlóng Abaguinoong Mariang sunôd-sunód; ó macaatlóng isáng Amanamin, isáng Abaguinoong MarÃa at isáng Gloria Patri?
—Gayó ng̃â ang marapat, macaitlóng isáng Amanamin....
Páhiná 140—¡Ipatawad ninyó, hermana SÃpa!—ang isinalabat ni Rufa: dapat dasaling gaya ng̃ ganitóng paraan: hindî dapat ilahóc ang mg̃a lalaki sa mg̃a babae: ang mg̃a Amanamin ay mg̃a lalaki, mg̃a babae ang mg̃a Abaguinoong MarÃa, at ang mg̃a Gloria ang mg̃a anác.
—¡Ee! ipatawad ninyó, hermana Rufa; Amanamin, Abaguinoong-MarÃa at Glorìa ay catulad ng̃ canin, ulam at patÃs, isáng súbò sa mg̃a santo ...
—¡Nagcácamalî cayó! ¡Tingnán na pô lamang ninyó, cayóng nágdárasal ng̃ paganyán ay hindî nasusunduan cailán man ang inyóng hinÃhing̃î!
—¡At cayóng nagdárasal ng̃ paganyá'y hindî cayó nacacacuha ng̃ anó man sa inyóng mg̃a pagsisiyám!—ang mulÃng isinagót ng̃ matandáng SÃpa.
—¿Sino?—ang wicà ni Rufang tumindÃg—hindî pa nalalaong nawalan acó ng̃ isáng bÃic, nagdasál acó cay San Antonio ay aking nakita, at sa catunaya'y naipagbilà co sa halagang magalÃng, ¡abá!
—¿Siya ng̃a ba? ¡Cayâ palá sinasabi ng̃ inyóng capit-bahay na babaeng inyó raw ipinagbilà ang isang bÃic niya!
—¿Sino? ¡Ang waláng hiyâ! ¿Acó ba'y gaya ninyó ...?
Nacailang̃ang mamaguitnâ ang maestro upang silá'y payapain: sino ma'y walâ ng̃ nacágunitâ ng̃ mg̃a Amanamin, walang pinag-uusapan cung dî mg̃a baboy na lamang.
—¡Aba! ¡aba! ¡Huwág cayong mag-away dahil sa isáng bÃic lamang! Binibigyan tayo ng̃ mg̃a Santong Casulatan ng̃ halimbáwà ; hindî kinagalitan ng̃ mg̃a hereje at ng̃ mg̃a protestante ang ating Pang̃inoong Jesucristo na nagtapon sa tubig ng̃ isáng cà wang mg̃a baboy na caniláng pag-aarì, at tayong mg̃a binyagan, at bucod sa roo'y mg̃a hermano ng̃ SantÃsimo Rosario pa, ¿táyo'y mang̃ag-aaway dahil sa isáng bÃic lamang? ¿Anóng sasabihin sa atin ng̃ ating mg̃a capang̃agaw na mg̃a hermano tercero?
Hindî nang̃agsi-imîc ang lahat ng̃ mg̃a babae at canilang tinátakhan ang malalÃm na carunung̃an ng̃ maestro, at caniláng pinang̃ang̃aniban ang masasabi ng̃ mg̃a hermano tercero. Násiyahan ang maestro sa gayóng pagsunód, nagbágo ng̃ anyô ng̃ pananalitâ, at nagpatuloy:
—Hindî malalao't ipatatawag tayo ng̃ cura. Kinacailang̃ang sabihin natin sa canya cung sino ang Ãbig nating magsermon sa tatlong sinabi niyá sa atin cahapon: ó si párì Dámaso, ó si párì Martin ó cung ang coadjutor. Hindî co maalaman cung humÃrang na ang mg̃a tercero; kinacailang̃ang magpasiyá.
—Ang coadjutor—ang ibinulong ni Juanang kimingkimî.
—¡Hm! ¡Hindî marunong magsermón ang coadjutor!—ang wÃca ni Sipa;Páhiná 141—mabuti pa si párì Martin.
—¿Si párì Martin?—ang marÃing tanong ng̃ isang babae, na anyóng nagpápawaláng halagâ;—siyá'y waláng voces; mabuti si párì Dámaso.
—¡Iyán, iyan ng̃â!—ang saysáy ni Rufa.—¡Si párì Dámaso ang tunay na marunong magsermon, catulad siya ng̃ isang comediante; iyan!
—¡Datapuwa't hindî natin maunáwà ang canyáng sinasabi!—ang ibinulong ni Juana.
—¡Sa pagcá't totoong malalim! ng̃uni't magsermon na lamang siyang magaling....
Nang gayó'y siyáng pagdatÃng ni Sisang may sunong na bacol, nag-magandang araw sa mg̃a babae at pumanhÃc sa hagdanan.
—¡Pumápanhic iyón! ¡pumanhÃc namán tà yo!—ang sinabi nilá.
Náraramdaman ni Sisang tumÃtiboc ng̃ bóong lacás ang canyáng púsò, samantalang pumapanhÃc siyá sa hagdanan; hindî pa niyá nalalaman cung anó ang canyáng sasabihin sa párì upang mapahupâ ang galit, at cung anó ang mg̃a catuwirang canyáng isasaysay upang maipagsanggaláng ang canyáng anác. Nang umagang iyon, pagsilang ng̃ mg̃a unang sÃnag ng̃ liwáywáy, nanaog siya sa canyáng halamanan upang putihin ang lalong magagandáng gúlay, na canyáng inilagay sa canyang bacúlang sinapnan ng̃ dáhong ságuing at mg̃a bulaclac. Nang̃uha siyá sa tabÃng ilog ng̃ pacô, na talastas niyang naiibigan ng̃ curang cáning ensalada. Nagbihis ng̃ lalong magagalÃng niyáng damÃt, sinunong ang bacol at napasabayang hindî guinising muna ang canyang anác.
Nagpapacarahan siyá ng̃ boong cáya upang huwag uming̃ay, untî-unting siyá'y pumanhÃc, at nakikinig siya ng̃ mainam at nagbabacâ-sacaling marinig niyá ang isáng voces na kilalá, voces na sariwà voces batà .
Ng̃uni't hindî niyá nárinig ang sino man at sino ma'y hindî niyá nasumpungán, caya't napatung̃o siya sa cocÃnà .
Diya'y minasdán niyá ang lahát ng̃ mg̃a súloc; malamÃg ang pagcacátanggap sa canyá ng̃ mg̃a alilà at ng̃ mg̃a sacritan. Bahagyâ na siyá sinagot sa báti niyá sa canilá.
—¿Saan co mailálagay ang mg̃a gúlay na itó?—ang itinanóng na hindî nagpakita ng̃ hinanakit.
—¡Diyán..! sa alin mang lugar.—ang sagot ng̃ "cocinero", na bahagyá na sinulyáp ang mg̃a gúlay na iyón, na ang canyáng guinágawa ang siyáng totoong pinakikialaman: siya'y naghihimulmol ng̃ isáng capón.
Isinalansáng mahusay ni Sisa sa ibabaw ng̃ mesa ang mg̃a talòng, ang mg̃a Páhiná 142"amargoso", ang mg̃a patola, ang zarzalida at ang mg̃a múrang múrang mg̃a talbós ng̃ pacô. Pagcatápos ay inilagáy ang mg̃a bulaclác sa ibabaw, ng̃umitî ng̃ bahagyâ at tumanóng sa isáng alÃlà , na sa tingÃn niya'y lalong magalÃng causapin cay sa cocinero.
—¿Maaarì bang macausap co ang párì?
—May sakÃt—ang sagót na marahan ng̃ alÃlà .
—At ¿si Crispin? Nalalaman pô bâ ninyo cung na sa sacristÃa.
Tiningnán siyá ng̃ alÃlang nagtátaca.
—¿Si Crispin?—ang tanóng na pinapagcunót ang mg̃a kÃlay.—¿Walâ ba sa inyóng bahay? ¿Ibig ba ninyóng itangguÃ?
—Nasabáhay si Basilio, ng̃uni't nátira rito si Crispin—ang itinútol ni Sisa;—ibig co siyáng makita....
—¡Abá!—anáng alÃlà ;—nátira ng̃â rito; ng̃uni't pagcatapos ... pagcatapos ay nagtanan, pagcapagnacaw ng̃ maraming bagay. Pinaparoon acó ng̃ cura sa cuartel pagca umagang umaga ng̃ayón, upang ipagbigáy sabi sa Guardia Civil. Marahil silá'y naparoon na sa inyóng bahay upang hanapin ang mg̃a bátà .
¡Tinacpán ni Sisa ang mg̃a taing̃a, binucsán ang bibÃg, ng̃uni't nawalang cabuluhán ang paggaláw ng̃ canyáng mg̃a lábì: waláng lumabás na anó mang tÃni!
—¡Tingnán na ng̃â ninyó ang inyóng mg̃a anác!—ang idinugtóng ng̃ cocinero. ¡Napagkikilalang cayó'y mápagtapat na asawa; nagsilabás ang mg̃a anác na gaya rin ng̃ caniláng amá! ¡At mag-ing̃at cayó't ang maliit ay lálampas pa sa amá!
Nanambitan si Sisa ng̃ boong capaitan, at nagpacáupô sa isáng bangcô.
—¡Howág cayóng manáng̃is dito!—ang isinigáw sa canyá ng̃ cocinero:—¿hindî ba ninyó alám na may sakÃt ang párì? Doon cayó manang̃is sa lansang̃an.
Nanaog sa hagdanan ang abang babaeng halos ipinagtutulacan, samantalang nagbubulungbulung̃an ang mg̃a "manang" at pinagbabalacbalac nilá ang tungcól sa sakit ng̃ cura.
Tinacpán ng̃ panyô ng̃ culang pálad na iná ang canyáng mukhâ at piniguil ang pag-iyác.
PagdatÃng niyá sa dâan, sa pag-aalinlang̃a'y nagpalÃng̃aplÃng̃ap sa magcabicabilà ; pagcatapos, tîla mandin may pinacsâ na siyáng gágawin, cayá't matulin siyáng lumayô.
Natutulog ng̃ tahÃmic, na tagláy iyáng pagpapaimbabaw ng̃ mg̃a elemento[252], ang dagatang nalilibot ng̃ canyang mg̃a cabunducan, na anó pa't tila mandin hindî siyá nakialam sa malacás na unós ng̃ gabÃng nagdâan. Sa mg̃a únang sÃnag ng̃ liwánag na pumupucaw sa túbig nang mg̃a nagkintábkintáb na mg̃a lamáng-dágat, naaaninagnagán sa maláyò, hálos sa wacás ng̃ abót ng̃ tanáw, ang abó-abóng mg̃a anÃno: yaó'y ang mg̃a bangcâ ng̃ mg̃a máng̃ing̃isdang naglÃligpit ng̃ caniláng lambát; mg̃a cascó at mg̃a paráw na nang̃agláladlad ng̃ caniláng mg̃a láyag.
Pinagmámasdan ang túbig ng̃ dalawáng táong capuwà páwang lucsâ, ang pananamÃt mulâ sa isáng mataas na kinálalagyan: si Ibarra ang isá sa canilá, at ang isá'y isáng binatang mápagpacumbabâ ang anyô at mapanglaw ang pagmumukhâ.
—¡Dito ng̃â—ang sabi nitóng hul×dito iniabsáng ang bangcáy ng̃ inyóng amá. Dito camà ng̃ teniente Guevara at acó ipinagsama ng̃ tagapaglibÃng!
PinisÃl ni Ibarra ng̃ boong pag-Ãbig ang camáy ng̃ binátà .
—¡Walâ pô cayóng súcat kilanlÃn sa áking útang na lóob!—ang mulÃng sinabi nitó.—Marámi pong totoo ang utang na lóob co sa inyóng amá, at ang tang̃ing guinawâ co'y ang makipaglibÃng sa canyá. Acó'y naparitong walâ acóng cakilala sÃno man, waláng tagláy na anó mang súlat upang may magtangkÃlic sa Páhiná 144ákin, salát sa carapatán, waláng cayamanang gaya rin ng̃ayón. InÃwan ng̃ áking hinalinhán ang escuela upang maghánap búhay sa pagbibilà ng̃ tabaco—Inampón acó ng̃ inyóng amá, inihanap acó ng̃ isáng báhay at binigyán acó ng̃ lahát cong kinacailang̃an sa icasusulong ng̃ pagtutúrò; siyá'y napapasa escuela at namamahagui sa mg̃a bátang mahihÃrap at mapagsakit sa pag-aaral ng̃ iláng mg̃a cuadro; silá'y binÃbigyan niyá ng̃ mg̃a libro't mg̃a papel. Datapuwa't itó'y hindî naláon, cawáng̃is din ng̃ lahát ng̃ bágay na magalÃng!
Nagpugay si Ibarra't anaki'y nanalang̃ing mahabang horas. Hinaráp pagcatapos ang canyáng casama at sa canya'y sinabi:
—Sinasabi pô ninyóng sinasaclolohan ng̃ aking amá ang mg̃a batang dukhâ, at ¿ng̃ayón pô?
—Ng̃ayó'y guinagawâ nilá ang boong cáya, at sumusulat silá cailán man at macasusulat,—ang isinagót ng̃ binatà .
—At ang dahil?
—Ang dahil ay ang caniláng gulanÃt na mg̃a bárò at nang̃ahihiyang mg̃a matá.
Hindî umimÃc si Ibarra.
—¿Ilán bâ ang inyóng mg̃a batang tinuturuan ng̃ayón?—ang tanóng na wari'y may hang̃ád na macatalós.
—¡MahiguÃt pong dalawáng dâan sa talâan, at dalawampò at limá ang pumapasoc!
—¿Bákit nagcacáganyan?
Mapangláw na ng̃umitî ang maestro sa escuela.
Cung sabÃhin co po sa inyó ang mg̃a cadahilana'y cailang̃ang magsalitâ acó ng̃ isáng mahábà at nacayáyamot na casaysayan—ang sinabà niyá.
—Huwág po ninyóng ipalagay na ang tanóng co'y dahil sa isang hang̃ad na walang catuturán—ang muling sinabi ni Ibarra ng̃ boong cataimtiman, na canyáng minámasdan ang maláyong abot ng̃ tanâw.—Lálong mabuti ang aking mapaglining, at sa acala co'y cung áking ipatúloy ang láyon ng̃ aking amá ay lalong magalÃng cay sa siyá'y tang̃isan, lálò pa mandin cay sa siya'y ipanghigantÃ. Ang libing̃an niya'y ang mahál na Naturaleza, at ang bayan at isáng sacerdote ang siyáng canyáng mg̃a caaway: pinatatawad co ang bayan sa canyáng camangmang̃án, at iguinagalang co ang sacerdote dahil sa canyáng catungculan at sa pagcá't ibig cong igálang ang Religióng siyáng nagturò sa mg̃a namamayan. Ibig cong gawÃng patnubay ang panucalà ng̃ sa aki'y nagbigáy búhay, at dáhil dito'y ibig co sánang maunáwà ang mg̃a nacaháhadlang dito sa pagtutúrò.
—Pacapupurihin at dî po cayó calilimutan ng̃ bayan cung inyóng papangyaPáhiná 145rihin ang magagandang mg̃a panucálà ng̃ inyóng nasÃrang amá!—anáng maestro.—¿Ibig pô bâ ninyóng mapagkilála cung anó ang mg̃a hadláng na natatalisod ng̃ pagtutúrò? Cung gayó'y tantuin ninyóng cailan ma'y hindî mangyayari ang pagtuturong iyán sa mg̃a calagayan ng̃ayón cung waláng isáng macapangyarihang túlong; unauna'y cahi't magcaroon, itó'y sinisira ng̃ caculang̃án ng̃ mg̃a sucat na magamit at ng̃ maraming panÃrang malÃng caisipan. Sinasabing sa Alemania'y nag-aaral daw sa escuela ng̃ bayan sa loob ng̃ walóng taón ang anác ng̃ tagabúkid; ¿sino ang macacaibig ditong gumámit ng̃ calahatì man lamang ng̃ panahông iyán sa gayóng lubháng bábahagyâ ang inaaning mg̃a búng̃a? Nang̃agsisibasa, nang̃agsisisulat at caniláng isinasaulo ang malalakÃng bahagui at ng̃ madalás pang isinasaulo ang mg̃a boong librong wÃcang castÃlà , na hindî nawawatasan ang isá man lamang salitâ ng̃ mg̃a librong iyón? ¿anó ang pinakikinabang sa escuela ng̃ anác ng̃ ating mg̃a tagabúkid?
—At cayóng nacacakita ng̃ casam-an, ¿anó't hindî ninyó pinag-Ãsip na bigyáng cagamutan?
—¡Ay!—ang isinagót na iguinágalaw ng̃ boong calungcutan ang úlo:—hindî lámang nakikibunô ang isáng abáng maestro sa mg̃a malÃng caisipán, cung dî namán sa mg̃a tang̃ing lakás na macapangyarihan. Ang unang kinacailang̃a'y magcaroón ng̃ escuelahan, isáng báhay, at hindî gáya ng̃ayóng doón acó nagtutúrò sa tabà ng̃ coche ng̃ párì cura, sa sÃlong ng̃ convento. Doo'y ang mg̃a bátang talagáng maibiguÃng bumasa ng̃ malacás, nacaliligalig ng̃a namán sa párì, na cung minsa'y nananaog na may daláng gálit, lalonglálò na cung sumásakit ang úlo, sinÃsigawan ang mg̃a bátà at madalás na acó'y linalait. Inyóng natatalastas na sa ganyá'y hindî maaaring macapagtúrò at macapag-áral; hindî iguinagalang ng̃ bátà ang maestro, mulâ sa sandalÃng nakikitang linalapastang̃an at hindî siyá pinagbÃbigyang catuwiran. Upang pakinggán ang maestro, ng̃ hindî pag-alinlang̃anan ang canyáng capangyarihan, nagcacailang̃ang siyá'y caaláng-alang̃ánan, magcaroón ng̃ dang̃al, magtagláy ng̃ lacás dahil sa pagpipitagan sa canyá, magcaroon ng̃ calayâang táng̃ì, at ipahintulot pô ninyóng sa inyó'y ipahayag ang mg̃a malulungcót na nangyayari. Inacálà cong magbagong palácad ay acó'y pinagtawanán. Upang mabigyáng cagamutan ang casamâang sa inyó'y sinasabi co, aking minagalÃng na magtúrò ng̃ wÃcang castÃlà sa mg̃a bátà , sa pagca't bucód sa ipinag-uutos ng̃ Gobierno, inacálà co namáng itó'y isáng cagaling̃an ng̃ lahát. Guinamit co ang paraang lalong magaang, na mg̃a salitâ at mg̃a pang̃álan, na anó pa't hindî co isinangcap ang mg̃a dakÃlang palatuntunan, at ang talagá co'y sacâ co na itúrò ang "gramática", pagca nacauunawà na silá ng̃ wÃcang castÃlà .
Páhiná 146Nang macaraan ang iláng linggo'y halos nawawatasan na acó ng̃ lalong matatalas ang Ãsip at silá'y nacapag-uugnay-ugnay na ng̃ iláng mg̃a salitâ.
Humintô ang maestro at tila nag-aalinlang̃an; pagcatapos, tila mandin minagaling niyá ang sabihing lahat, caya't nagpatuloy:
—Hindî co dapat icahiyâ ang pagsasaysay ng̃ mg̃a caapiháng aking tinÃtiis, sino mang málagay sa kinálalagyan co'y gayón din maráhil ang uugalîin. Ayon sa sinábi co, ang pasimula'y magalÃng; datapowa't ng̃ macaráan ang iláng áraw, ipinatawag acó sa sacristan mayor ni pári Dámaso, na siyáng cura ng̃ panahóng iyón. Palibhasa'y talastas co ang canyáng ásal at nang̃ang̃anib acóng siyá'y papaghintáy-hintayin, pagdaca'y nanhÃc acó at nagbìgay sa canyá ng̃ magandáng áraw sa wicang castÃlà . Ang cura, na ang boong pinacabatì ay ang paglalahad sa akin ng̃ camáy upang áking hagcán, pagdaca'y iniurong itó at hindî acó sinagót, at ang guinawa'y ang magpasimulâ ng̃ paghalakhác ng̃ halakhac-libác. Nápatang̃a acó; náhaharap ang sacristan mayor. Sa sandaling iyó'y walâ acóng maalamang sabihin; natigagal acó ng̃ pagtitig sa canyá; datapuwa't siyá'y nagpatúloy ng̃ pagtatawá. Aco'y nayáyamot na, at nakikinikinita cong acó'y macagagawâ ng̃ isáng dî marapat; sa pagca't hindî ng̃â nangagcacalaban ang maguing mabuting cristiano at ang matutong magmahál ng̃ sariling carang̃alan. Tatanung̃in co na sána siyá, ng̃ di caguinsaguinsa'y inihalÃli sa táwa ang pag-alimura, at nagsabi sa ákin ng̃ patuyâ:—"Buenos dias palá, ha? ¡buenos dias! ¡nacacatawá ca! ¡marunong ca ng̃ magwicang castÃlà palá!"—At ipinatuloy ang canyáng pagtatawa.
Hindî napiguil ni Ibarra ang isáng ng̃itî.
—Cayô po'y nagtátawa—ang mulÃng sinabi ng̃ maestro na nagtátawa rin namán:—ang masasabi co pô sa inyó'y hindî acó macatawa ng̃ mangyari sa akin ang bagay na iyón. NacatindÃg acó; náramdaman cong umaacyát sa aking úlo ang dugô at isáng kidlát ang nagpapadilÃm sa aking Ãsip. Nakita cong maláyò ang cura, totoong maláyò; lumapit aco't upang tumútol sa canyá, na dî co maalaman cung anó ang sa canyá'y aking sasabihin. Namaguitnâ ang sacristan mayor, nagtinig ang cura at sinabi sa akin sa wÃcang tagalog na nagagalit:—"Howág mong paggamitan acó ng̃ hirám na mg̃a damÃt; magcásiya ca na lámang sa pagsasalitâ ng̃ iyóng sariling wÃcà , at howág mong sirâin ang wÃcang castilang hìndî ucol sa inyó. ¿Nakikilala mo bâ si maestrong Ciruela? Unawain mong si Ciruela'y isáng maestrong hindî marunong bumasa'y naglalagay ng̃ escuelahan."—Inacalà cong siyá'y piguilin, ng̃uni't nasoc siyá sa canyáng cuarto at biglang isinará ng̃ boong lacas ang pintô. ¿Anó ang aking magágawâ acóng bahagyâ na magcásiya sa ákin ang áking sueldo, na upang másing̃il co ang sueldong itó'y Páhiná 147aking kinacailang̃an ang "visto bueno" ng̃ cura at maglacbay acó sa "cabecera" (pang̃úlong báyan) ng̃ lalawigan; anó ang magágawâ cong laban sa canyá, na siyang pang̃ulong púnò ng̃ calolowa, ng̃ pamamayan at ng̃ pamumuhay sa isáng báyan, linálampihan ng̃ canyáng capisanan, kinatatacutan ng̃ Gobierno, mayaman, macapangyarihan, pinagtatanung̃an, pinakikinggan, pinaniniwalâan at liniling̃ap ng̃ lahát? Cung inaalimura acó'y dapat acóng howág umimÃc; cung tumutol aco'y palalayasin acó sa áking pinaghahanapang-búhay at magpacailan ma'y mawawalâ na sa akin ang catungculan co, datapuwa't hindî dahil sa pagcacágayón co'y mápapacagaling ang pagtúturò, cung dî baligtád, makikicampà ang lahát sa cura, caririmariman acó at acó'y tatawaguing hambóg, palálò, mápagmataas, masamáng cristiano, masamâ, ang túrò ng̃ magúlang, at cung magcabihirà pa'y sasabihing caaway acó ng̃ castilà at "filibustero." Hindî hinahanap sa maestro sa escuela ang marunong at masÃpag magtúrò; ang hinÃhing̃î lámang sa canyá'y ang matutong magtiÃs, magpacaalimura, huwág cumilos, at, ¡patawárin nawâ, acó ng̃ Dios cung aking itinacuÃl ang aking "conciencia" at pag-iÃsip! datapuwa't ipinang̃anác acó sa lupaÃng itó, kinacailang̃an cong mabuhay, may isáng iná acó, caya't nakikisang-ayon na lámang acó sa aking capalaran, túlad sa bangcáy na kinácaladcad ng̃ álon.
—¿At dahil po bâ sa hadláng na itó'y nanglupaypáy na cayó magpacailan man?
—¡Cung acó ng̃a disin ay nagpacadalâ!—ang isinagót;—¡hanggang doon na lamang sána sa mg̃a nangyaring iyón ang dinating cong mg̃a casaliwà ang palad! Túnay ng̃a't mulâ, niyaó'y totoong kinasusutan co na ang aking catungculan; nag-isip acóng cumita ng̃ ibáng hánap-búhay na gáya ng̃ aking hinalinhán, sa pagca't isáng pahÃrap ang gawâ, pagcâ guináganap ng̃ masamâ sa loob at nacapagpapaalaala sa akin ang escuelahan sa aráw-áraw ng̃ aking pagcaalimúra, na sÃyáng naguiguing dahil ng̃ aking pag-lang̃ap ng̃ totoong capaitpaitang mg̃a pagpipighatî sa mahahábang horas. Ng̃uni't ¿anó ang aking gágawin? Hindî co mangyaring masabi ang catotohanan sa aking iná; kinacailang̃ang cong sabihing nacapagbÃbigay ligáya ng̃ayón sa akin ang canyáng tatlóng taóng mg̃a pagpapacahÃrap upang acó'y magcaroon ng̃ ganitóng catungculan; kinacailang̃ang papaniwalâin co siyáng ang hanap-búhay co'y totoong nacapagbÃbigay dang̃ál; na ang pagpapacapagod co'y cawiliwÃli; nasasabugan ng̃ mg̃a bulaclac ang landás; na waláng naguiguing bung̃a ang aking pagtupad ng̃ mg̃a catungculan cung dî ang pagcacaroon ng̃ mg̃a caibigan; na aco'y iguinagalang ng̃ bayan at pinupuspos ng̃ mg̃a paglÃng̃ap; sa pagca't cung hindî gayón ang aking gawin, bucod sa acó'y na sa casawÃang palad na'y papagdadalamhatîin co pa ang ibá, bágay na bákit walâ na acóng caPáhiná 148pakinabang̃an ay ipagcacasala co pa. Nananatili ng̃a aco sa aking calagayan at hindî co mìnagalÃng na acó'y manglupaypáy: binantâ cong makilában sa masamang pálad.
TumÃguil na sandali ang maestro, at saca nagpatúloy:
—Mulâ ng̃ aco'y maalimura ng̃ gayóng pagcágaspang-gaspáng, sinúlit co ang áking sarili, at nakita kong tunay ng̃â namáng nápacahang̃al acó. Pinág-arálan co áraw-gabi ang wicang castÃlà , at ang lahát ng̃ mg̃a nauucol sa áking catungculan; pinahihiram acó ng̃ mg̃a libro ng̃ matandáng filósofo, binabasa co ang lahát ng̃ áking násusumpong, at sinisiyasat co ang lahát ng̃ áking binabasa. Dáhil sa mg̃a bágong caisipáng násunduan co sa isa't isá ay nagbágo ang áking palácad ng̃ bait, at áking nakita ang maraming bagay na ibá ang anyô cay sa pagcâting̃in co ng̃ úna. Nakita cong mg̃a camalian ang mg̃a dating ang boong acála co'y mg̃a catotohanan, at nakita cong pawang mg̃a catotohanan ang mg̃a ipinalálagay co ng̃ únang mg̃a camalian. Ang mg̃a pamamálò, sa halimbawà , na búhat sa caunaunáhang mulá'y siyáng saguÃsag ng̃ mg̃a escuélahan, at ang Ãsip co ng̃ úna'y siyáng tang̃ing paráang lálong malacás sa pagcatuto,—binihasa tayo sa ganyáng ang paniniwálà ,—aking napagwarì ng̃ matápos, na dî lámang hindî nacatutulong ng̃ pagsulong ng̃ bátà sa pag-aaral, cung dî bagcós pang nacasisirà sa canyá ng̃ di anó lamang. Napagkilála cong maliwanag na hindî ng̃â mangyayaring macapag-isip cung na sa mg̃a mata ang "palmeta" ó ang mg̃a pamálò; ang tácot at ang pang̃ing̃ilabot ay nacagúgulo ng̃ bait canino man, bucód sa ang panimdim ng̃ bátà , palibhasa'y lálong guisÃng ay lálò namáng madalÃng cálimbagan ng̃ anó man. At sa pagcá't ng̃ mangyáring malimbag sa úlo ang mg̃a caisipán ay kinacailang̃ang maghári ang catiwasayan, sa labás hanggáng sa loob, na magcaroon ng̃ catahimican ang isip, magtamasa ng̃ capayapaan ang catawán at ang cálolowa at magtaglay ng̃ masigláng loob, inacála cong ang únang dápat cong gawin ay ang maguing carayámà co ang mg̃a bátà , sa macatuwid baga'y huwag nilá acóng catacutan at ipalagáy nilá acóng caibigan, at ang silá'y matutong magmahál sa caniláng sarÃli. Napagkilala co rin namáng ang caniláng pagcakita sa araw-araw ng̃ pamamalo'y pumápatay sa caniláng púsò ng̃ áwà , at pumúpugnaw niyáng ning̃as ng̃ dang̃al, macapangyarÃhang panggaláw ng̃ daigdig, at nálalakip sa gayón ang pagcawalâ ng̃ hiyâ, na mahirap ng̃ totoong mulÃng magbalÃc. Naliwanagan co rin namang pagcâ napapálo ang isá, nagtátamong caaliwan pagcâ napapalò namán ang mg̃a ibá, at ng̃uming̃itî sa towâ pagcâ náriring̃ig niyá ang canilang pag-iyac; at ang pinapamámalò, bagá ma't masamâ sa loob ang pagsunód sa únang áraw, nabibihása na cung matápos at ikinaliligaya ang cahapishapis Páhiná 149niyáng tungculin. IkinalaguÃm co ang nagdaang panahón, aking pinagsicapang pagbutihin ang casalucuyan sa pagbabago ng̃ dating cagagawán. Pinacsâ cong calugdán at cawilihan ang pag-aáral, áking tinÃcang ang "cartilla'y" huwág málagay na librong maitÃm na napapaligûan ng̃ mg̃a lúhà ng̃ camusmusán, cung dî isáng caibigang sa canyá'y mag-uulat ng̃ caguiláguìlalas na mg̃a lÃhim; na ang escuelaha'y huwág maguÃng púgad ng̃ mg̃a capighatîan, cung dî isáng paraisong libang̃an ng̃ Ãsip. Untîuntî ng̃ang inalÃs co ang mg̃a pamamálò, dinalá co sa áking báhay ang mg̃a pamálò, at ang inihalÃli co'y ang pagbÃbigáy unlác sa masisipag mag-áral at ng̃ caigayahan ng̃ ibá at ang pagpapakilala ng̃ canÃcanÃlang sariling dang̃ál. Cung hindî natututo sa pinag-aaralan, ipinalálagay cong sa caculang̃án ng̃ pagsusumákit, cailan ma'y hindî co sinasabing dahil sa capurulán ng̃ Ãsip; pinapaniniwalà co siláng caniláng tagláy ang lálong masaganang cáya, cay sa tunay na abót ng̃ caniláng lacás, at ang paniniwalang itóng caniláng pinagsisicapang papagtibayin, ang siyáng sa canilá'y pumipilit na mag-áral, túlad namán sa pagcacatiwálà sa sariling lacás na siyáng nagháhatid sa cabayanÃhan. Ng̃ nagpapasimulâ pa lámang acó'y tÃla mandÃn hindî lálabas na magalÃng ang áking bágong palácad: marámi ang hindî na nag-áaral; datapowa't ipinatuloy co, at aking námasid na untî-unting sumásaya ang mg̃a loob, dumarami ang pumapasoc na mg̃a bátà at lálong nagmamálimit, at ang minsang mapuri sa harapán ng̃ lahát, kinabucasa'y nag-iibayo ang natututuhan. Hindî nalao't cumalat sa bayang hindî acó namamalò; ipinatawag acó ng̃ cura, at sa pang̃ang̃anib cong bacâ mangyari na namán ang gaya ng̃ úna, bumatì acó sa canyá ng̃ mapangláw sa wÃcang tagalog. Nito'y hindî siyá nanglibác sa ákin. Sinábi sa áking pinasásamâ co raw ang mg̃a bátà ; na sinasayang co ang panahón; na hindî acó gumáganap sa áking catungculan; na ang amáng hindî namamálò ay napopoot sa canyáng anác, ayon sa EspÃritu Santo; na ang letra'y pumapasoc sa pamamag-itan ng̃ dugô, at ibá't ibá pa; sinaysay sa ákin ang isáng buntóng mg̃a casabihán ng̃ panahón ng̃ mg̃a catampalasanan, na anó pa't wari'y casucatan ng̃ nasabi ang isáng bágay ng̃ mg̃a táo sa úna upang huwág ng̃ matutulan, at alinsunod sa ganitóng palácad ng̃ Ãsip ay dapat na ng̃â marahil nating paniwalâang nagcaroon sa daigdÃg ng̃ mg̃a cakilakilabot na anyô ng̃ mg̃a háyop na kinathâ ng̃ Ãsip ng̃ mg̃a táo ng̃ mg̃a panahóng iyón at caniláng iniukit sa caniláng mg̃a palacio at mg̃a catedral. Sa cawacasa'y ipinagtagubilin sa áking aco'y magsÃpag at manumbalic acó sa unang caugalîan, sa pagca't cung hindî, siya'y magsusumbong sa alcalde lában sa ákin. Hindî humintô rÃto ang áking casaliwâang pálad: ng̃ macaraan ang iláng áraw ay nang̃agsirating sa sÃlong ng̃ convento ang mg̃a amá ng̃ mg̃a bátà , at nang̃ailang̃an acóng pasaclólo sa boong aking pagtitiis Páhiná 150at pagsang-ayon. Nang̃agpasimula ng̃ pagpupuri sa mg̃a panahóng únang ang mg̃a maestro'y may matigás na loob at ang pagtúturong guinagawa'y tulad sa pagtutúro ng̃ caniláng mg̃a núno."—¡Ang mg̃a taóng yaón ang túnay na mg̃a marurunong!—ang sábi nilá;—ang mg̃a táong yaó'y namamalò at tinútuwid ang licóng cáhoy. ¡Silá'y hindî mg̃a bátà , silá'y matatandáng malakà ang pinagdanasan, may mg̃a buhóc na putî at mababalásic! Si Don Catalinong hárì niláng lahát na nagtátag ng̃ escuélahang iyón, hindî nagcuculang sa dalawampo't limá ang pálong ibinibigay, caya't naguing marurunong at mg̃a pári ang canyáng mg̃a anác. ¡Ah! mahahalagá cay sa átin ang mg̃a táo sa úna, ópò, mahahalagá cay sa átin."—Hindî nang̃agcásiya ang mg̃a ibá sa ganitóng magagaspáng na mg̃a pasáring; sinabi nilá sa áking maliwanag, na cung ipatutuloy co ang aking palácad, ang caniláng mg̃a anác ay hindî matututo, at mapipilitan siláng alisÃn sa áking escuélahan. Nawalang cabuluhan ang aking mg̃a pagmamatuwÃd sa canilá: palibhasa'y batà acó'y hindî nila binibigyan ng̃ malaking catuwiran. ¡Gaano calaki ang aking iaalay, magcaroon lamang acó ng̃ mg̃a úban! Binábangguit nila sa akin ang minamagalÃng nilang pang̃ang̃atuwiran ng̃ cura, ni Fulano, ni Zutano, at binabangguit naman nila ang canilang sarÃling catawan, at sinasabi nilang cung hindî sa mg̃a pamamalò ng̃ canicanilang mg̃a maestro'y hindî sana sila nang̃atúto ng̃ anó man. Nacabawas ng̃ cauntî ng̃ capaitan ng̃ capighatîan cong itó ang magandang paglÃng̃ap na ipinakita sa akin ng̃ ilan.
Dahil sa nangyaring itó, napilitan acóng huwag gumamit ng̃ isang palacad, na pagcatapos ng̃ malaking pagpapagal ay nagpapasimulâ na ng̃ pamumung̃a. Sa aking pagng̃ang̃alit, dinalá co kinabucasan sa escuelahan ang mg̃a pamalò, at mulÃng sinimulâan co ang aking catampalasanang gawâ. Nawalâ ang catiwasayan, at mulÃng nagharì na naman ang capanglawan sa mg̃a mukhâ ng̃ mg̃a batang nagpapasimulâ na ng̃ pagguÃliw sa akin: sila ang tang̃ing mg̃a carayamà co, ang tang̃i cong mg̃a caibigan. Baga man pinagsisicapan cong magdamót ng̃ pamamalò, at cung namamalò man aco'y pinagágaang co hanggang sa abot ng̃ caya; gayón ma'y dinaramdam nila ng̃ malabis ang canilang pagcaamÃs, ang canilang pagcaimbà at nang̃agsisitang̃is ng̃ dî ugaling saclap. Dumarating sa aking púsò ang bagay na iyón, at cahit nagng̃itng̃itng̃it acó sa sariling calooban ng̃ laban sa canilang halÃng na magúgulang, gayón ma'y hindî acó macapanghiganti sa mg̃a walang malay-salang tinatampalasan ng̃ maling mg̃a caisipan ng̃ canilang mg̃a ama. Nacapapasò sa akin ang canilang mg̃a lúhà : hindî magcasiya sa loob ng̃ aking dibdÃb ang aking púsò, at ng̃ araw na iyo'y iniwan co ang pagtuturò, baga man dî pa sumasapit ang horas, at omowî acó sa aking bahay upang tumang̃is na nagÃisa.... Páhiná 151Marahil mamanghâ pô cayó sa aking pagcamaramdamin, ng̃uni't cung cayó'y malagay sa aking catayua'y inyóng mapagcucúrò. Sinasabi sa akin ng̃ matandang Don Anastasio:—"¿HumÃhing̃î ng̃ palò ang mg̃a ama? ¿Bakit hindî ninyó sila ang pinalò?" Dahil dito'y nagsasakit acó.
NakÃkinig si Ibarrang nag-iisÃp Ãsip.
—Bahagyâ pa lamang acóng gumágaling sa sakÃt ay nagbalÃc acó sa escuélahan at nasumpung̃an cong icalimang bahagui na lamang ang natitira sa canila. Nang̃agsitacas ang mg̃a pinacamagaling, dahil sa panunumbalic ng̃ dating palacad, at sa mg̃a natitira, sa ilang batang cayâ pumapasoc sa escuélaha'y ng̃ hindî macagawâ sa canilang bahay, sÃno ma'y walang bumatì sa akin sa aking paggalÃng: sa ganang canila'y walang malasakit ang gumalÃng acó ó hindî; marahil lalong inibiig sana nila ang acó'y manatili sa pagcacasakÃt, sa pagca't tunay ng̃a't lalong mainam mamalò ang maestrong panghalÃli sa akin, ng̃uni't ang capalÃt naman nito'y bihirang pumaroon sa pagtutúrò sa escuélahan. Ang mg̃a ibang tinuturuan co, yaóng mg̃a batang napipilit ng̃ canilang mg̃a magulang na pumasoc sa escuelahan, ang guinagawa'y nang̃aglalagalag sa ibang daco. Binibigyang casalanan nila acó, na sila'y aking pinagpakitaan ng̃ mairuguÃng loob at sinisisi nila acó ng̃ maÃnam. Gayón man, ang isang anac ng̃ tagabúkid, na dumadalaw sa akin sa boong aking pagcacasakÃt, cayâ hindî na pumapasoc ay dahil sa siya'y nagsacristan: sinasabi ng̃ sacristan mayor na hindî raw marapat na magmaranî sa escuélahan ang mg̃a sacristan, sa pagca't bababà ang canilang urì.
—At ¿nagcásiya na pô bâ cayó sa inyóng mg̃a bagong tinuturuan?
—¿May magagawâ pa pô ba acóng ibang bagay?—ang isinagót.—Gayón man sa pagca't maraming nangyaring mg̃a bagay-bagay, samantalang may sakÃt acó'y nahalinhan camà ng̃ cura. Sumibol sa akin ang isang bagong pag-asa, at guinawâ co na naman ang isang pamulÃng pagtikÃm, at ng̃ huwag malubos na totóo ang pagcasayang ng̃ panahón ng̃ mg̃a batà at pakinabang̃an hanggang sa abót ng̃ caya ang mg̃a palò; na ang mg̃a pagcahiyang iyó'y mapag-anihan man lamang nilá ng̃ cahi't cacaunting búng̃a, ang siya cong inÃsip. Yamang hindî nila acó mangyaring caguiliwan ng̃ayón, ninais cong may maalaala sila sa aking hindî napacasacláp cung may maisimpan silang anó mang bagay na pakikinabang̃ang acó ang may túrò. Talastas na po ninyóng na sa wÃcang castÃlà ang mg̃a libro sa caramihan ng̃ mg̃a escuelahan, lÃban na lamang sa catecismong tagalog na nagbabago, alinsunod sa samahan ng̃ mg̃a fraileng kinapapanigan ng̃ cura. Ang caraniwan ng̃ mg̃a librong itó'y mg̃a "novena" mg̃a, trisagio, ang catecismo ni Páhiná 152pari Astete, na ang nacucuba nilang cabanalan doo'y cawang̃is din cung naguing sa mg̃a hereje ang mg̃a librong iyón. Sa pagca't hindî manyaring sila'y aking maturuan ng̃ wicang castÃla, at hindî co rin naman maisatagalog ang gayóng caraming mg̃a libro, pinapilitan cong halinhang untî-untî ng̃ maiiclÃng bahaguing sipi sa mg̃a napapakinabang̃ang mg̃a librong tagalog, gaya baga ng̃ maliit na casaysayan ng̃ pakikipagcapuwâ tao ni Hortensio at ni Feliza[253], ilang mg̃a maliliit na librong patnugot sa pagsasaca, at iba pa. Manacanacang isinasatagalog co ang malilÃit na libro, gaya ng̃ Historia ng̃ Filipinas ni parî Barranera, at pagcatapos ay aking idinÃdicta, upang canilang tipuning na sa mg̃a cuaderno, at cung minsa'y aking dinaragdagan ng̃ sarÃling mg̃a pagpapahiwatig. Sa pagca't walâ acong mg̃a "mapa" upang sa canila'y macapagtúrô acó ng̃ GeografÃa, sinalin co ang isang mapang nakita co sa "cabecera" (pang̃úlong bayan ng̃ lalawigan), at sa pamamag-itan ng̃ sinalin cong itó, at ng̃ mg̃a baldosa ng̃ yapacan, na iulat co sa canila ng̃ cauntî ang anyô nitông ating lupaÃn. Ng̃ayó'y ang mg̃a babae naman ang nang̃agcaguló; nang̃agcasiya ang mg̃a lalaki sa pag-ng̃itî, dahil sa gayóng gawâ co'y canilang namamasdan daw ang isa sa aking mg̃a caululan. Ipinatawag acó ng̃ bagong cura, at cahi't hindî acó pinag-wicâan, gayón ma'y sinabi sa aking ang religión daw ang dapat cong pagsicapan, at bago co iturò ang mg̃a bagay na itó'y dapat na ipakilala ng̃ mg̃a batà , sa pamamamag-itan ng̃ isang pagsusulit, na totoong nasasaulo na nila ang mg̃a Misterio, ang Trisagio at ang Catolicismo ng̃ Doctrina Cristiana.
Samantala'y nagpapagal ng̃a acô at ng̃ maguÃng "papagayo"[254] ang mg̃a batà , at canilang masaulo ang lubhang maraming bagay na hindî napagtatalós isa man lamang salitâ[255]. Marami sa canila ang nacasasaulo ng̃ mg̃a Páhiná 153"Misterio" at "Trisagio", datapuwa't nang̃ang̃anib acóng masáyang ang áking mg̃a pagpupumilit tungcól sa cay párì Astete, sa pagca't hindî pa totoong napag-wawarì ng̃ marámi sa áking mg̃a tinuturúan ang pagcacaiba't ibá ng̃ mg̃a tanóng at ng̃ mg̃a sagót, at ang dapat na maguÃng cahulugán ng̃ dalawáng itó. ¡At sa ganitóng calagaya'y mamámatay táyo, at ganyán din ang gágawin ng̃ mg̃a ipang̃áng̃anac, samantalang sa Europa'y pinag-uusapan ang nauucol sa pagsúlong.
—¡Howág bagá namán táyong napacamahiliguÃn sa pag-ásang dito sa átin ay walâ ng̃ cagaling̃ang mangyayári!—ang itinútol ni Ibarra, at sacâ nagtindÃg. Pinahatdán acó ng̃ isáng anyáya ng̃ teniente mayor upang acó'y dumaló sa isáng púlong sa tribunal ... ¿SÃno ang nacaaalam cung doo'y magcacaroon pô cayó ng̃ sagót sa inyóng mg̃a tanóng?
Nagtindig din ang maestro sa escuela, ng̃uni't umÃiling, tandâ ng̃ pagcuculang tiwála, at sumagót:
—Makikita ninyo't matutulad sa aking mg̃a binálac ang láyong caniláng sinábi sa akin, at cung hindî, ¡tingnan natin!
Yaó'y isang salas na may labÃngdalawá ó labÃng-limáng metro ang hábà may waló ó sampóng metro ang lúang. Ang mg̃a pader ng̃ salas na iyó'y pinaputî ng̃ pintáng ápog at punóng-punô ng̃ mg̃a dibujong úling ang iguinúhit na humiguÃt cumúlang ang capang̃itan, humiguÃt cumúlang ang casalaulà an, na may mg̃a cahalong paunawang súlat upang mapag-unáwang magalÃng ang mg̃a cahulugán noón. Namamasdan sa isáng suloc na nacasandál ng̃ mahúsay na pagcacahanay ang may sampóng mg̃a lúmang fusil na batóng pingkian ang pangpaputóc na cahálò ng̃ sableng cálawang̃in, mg̃a espadin at mg̃a talibóng: yaón ang mg̃a sandata ng̃ mg̃a "cuadrillero."
Sa isáng dúlo ng̃ salas na napapapamutihan ng̃ maruruming mg̃a "cortinang" pulá, natatagò ang larawan ng̃ hári, na nacasábit sa pader, nacapatong sa isáng tarÃmang cáhoy ang isáng lúmang sillóng nacabucá ang canyáng wasác na mg̃a brazo; sa harapa'y may isáng malakÃng mesang cáhoy na narurung̃isan ng̃ tinta na may mg̃a úkit na mg̃a salitâ at mg̃a únang letra ng̃ pang̃alan cawang̃is ng̃ marami sa mg̃a mesa sa mg̃a tindahan ng̃ álac at cerveza sa Alemania, na caraniwang paroonan ng̃ mg̃a estudiante. Mang̃a siráng banccô at silla ang siyáng nacahúhusto ng̃ mg̃a casangcapan.
Itó ang salas na pinagpupulung̃an ng̃ tribunal, ng̃ mg̃a pagpapahirap at ibá pa. Dito nagsasalitaan ng̃ayón ang mg̃a púno ng̃ báyan at ng̃ mg̃a nayon: hindî nakikihálò ang pangcát ng̃ mg̃a matatanda sa pangcát ng̃ mg̃a báta, at hindî nang̃agcacasundò ang isá't isá; silá ang mg̃a kinácatawan ng̃ partido conservador at ng̃ partido liberal, ang naguiguing catangîa'y totoong napapacalabis sa mg̃a bayan ang caniláng mg̃a pagtatalotalo.
—¡Nacacapagcúlang-tiwálà sa ákin ang asal ng̃ gobernadorcillo!—ani Don FiPáhiná 155lipong púno ng̃ partido liberal sa canyáng mg̃a catoto; may dáti siyáng talagang pacay siya totoong ipinagpahuli niya ang pagtutuos ng̃ bálac na gúgugulin. Unawà in ninyóng labing-isáng araw na lamang ang sa áti'y nátitira.
—At ¡nátira siya sa convento upang makipagsalitaan sa curang may sakit!—ipinaalaala ng̃ Ãsa sa mg̃a batà .
—¡Hindî cailang̃an!—ang sinábi namán ng̃ isá;—ang lahát, ay naihandâ na natin. Huwág bâ lamang magcaroon ng̃ lálong maráming "voto" ang bálac ng̃ mg̃a matatandá....
—¡Hindî co inaacalang magcaroon!—ani Don Filipo;—acó ang magháharap ng̃ bálac ng̃ mg̃a matatandâ....
—¿Bakit? ¿anó ang sábi pô ninyó?—ang sa canyá'y mg̃a tanóng ng̃ mg̃a nakikinig sa canyáng páwang nang̃agtátaca.
—Ang sinasabi co'y cung acó ang únang magsasalita'y áking iháharap ang bálac ng̃ ating mg̃a caáway.
—At ¿ang bálac natin?
—Cayó pô namán ang magháharap ng̃ bálac natin—ang sagót ng̃ tenienteng ng̃uming̃iti, na ang pinagsasabiha'y isáng bátang cabeza de barangay;—magsasalità pô cayó, pagcâ aco'y natálo na.
—¡Hindî pô namin mawatasan ang inyóng caisipán!—ang sábi sa canyá ng̃ mg̃a causap, na minámasdan siyáng puspos ng̃ pag-aalinláng̃an.
—¡Pakinggan ninyó!—ang marahang sinabi ni Don Filipo sa dalawá ó sa tatlóng nakikinig sa canyá—Nacausap co canÃnang úmaga si matandáng Tasio.
—At ¿anó?
—Sinabi sa akin ng̃ matandà : "Kinapopootan pô cayó ng̃ inyóng mg̃a caaway ng̃ higuit sa pagcapóot sa inyóng mg̃a caisipán. ¿Ibig bagá ninyóng howag mangyári ang isáng bágay? Cung gayó'y cayó ang humicayat na gawÃn ang bágay na iyán, at cáhi't ang bágay na iyá'y pakikinabang̃ang higuÃt cay sa isáng "mitra" ay ipagtatacwilan. Cung cayó'y matálo na, inyóng ipasábi ang inyóng linalayon sa lalong cababababaan sa lahát ninyóng mg̃a casamahán, at sasang-ayunan ang inyóng láyong iyón ng̃ inyóng mg̃a caaway, sa hang̃ád niláng cayó'y hiyâin." Datapuwa't inyó sánang ing̃átan ang lÃhim cong itó.
—Ng̃uni't....
—Cayâ ng̃a acó ang siyáng magsasalitâ upang gawÃn ang panucálà ng̃ ating mg̃a caáway, na anó pa't pacalalabisin co ang pang̃ang̃atuwÃran hanggang sa catawá-tawá. ¡Howág cayóng maing̃ay! Narito na si Guinoong Ibarra at ang maestro sa escuela.
Páhiná 156Bumáti ang dalawáng binátà sa isá't isáng pulutóng; ng̃uni't hindî nakialám sa mg̃a salitâan.
Hindî naláo't pumásoc ang gobernadorcillong malungcót ang pagmumukhâ: siyá rin ang nakita nátin cahapong may daláng isáng arrobang candilà . Humintô ang mg̃a aling̃awng̃áw pagpásoc niyá; bawá't isa'y naupô at untiunting naghárì ang catahimÃcan.
Naupô ang gobernadorcillo sa sillóng nacalagáy sa ibabâ ng̃ larawan ng̃ harì, macaapat ó macálimang umubó, hinaplós ang úlo at ang mukhâ, inilagáy ang sÃco sa ibabaw ng̃ mesa, inalÃs, mulÃng umubó at gayón ang paúlit-ulit na guinawâ.
—¡Mg̃a guinoó!—ang sinábi sa cawacasang nanglulupaypay ang voces:—nang̃ahás acóng anyayáhan co cayong lahát sa pagpupulong na itó ... ¡ejem!... ¡ejem!... gágawin natin ang fiesta ng̃ ating pintacasing si San Diego sa ica 12 nitong buwán.... ¡ejem!... ¡ejem!... ng̃ayo'y ica 2 tayo ¡ejem!... ¡ejem!...
At dito'y inubó siyá ng̃ mahabà at tuyô na siyang pumÃguil ng̃ canyáng pagsasalitâ.
Nang magcagayo'y tumindÃg sa bangcô ng̃ mg̃a matatandâ ang isáng táong may anyong makÃsig, na may mg̃a apat na pong taón ang gúlang. Siya ang mayamang si capitang Basilio, caaway ng̃ nasÃrang si Don Rafael, isáng taong nagsasabing umanó'y mulâ ng̃ mamatay si Santo Tomás de Aquino, ang mundo'y hindî sumusulong ng̃ cahi't iisang hacbang, at mulâ ng̃ canyáng Ãwan ang San Juan de Letrán, nagpasimulâ ang Sangcataóhan ng̃ pag-udlót.
—Itúlot pô ng̃ mg̃a camahalan ninyóng magsaysay acó tungcól sa isáng bágay na totoong mahalagá—anyá. Acó ang náunang nagsalitâ, bagá man lálong may carapatáng mang̃áuna sa ákin ang mg̃a caumpóc dito, ng̃uni't acó ang únang nagsalitâ, sa pagca't sa acalà co'y sa mg̃a ganitóng bágay, ang magpasimulà ng̃ pananalita'y hindî ang cahuluga'y siyáng nang̃ung̃una, at gayón ding hindî ang cábuntutan ang cahulugán ng̃ cahulihulihang magsaysáy. Bucód sa rito'y ang mg̃a bágay na sasabihin co'y lubháng napacamahalagá upang maipagpaubáyà ó sabihin cayâ sa cahulihulihan; itó ang dáhil at Ãbig co sánang magpáuna ng̃ pananalitâ, at ng̃ máibigay ang dápat na cauculán. Itulot ng̃â ninyóng acó ang máunang magsalitâ sa púlong na itóng kinakikitaan co ng̃ mg̃a nalÃlimping totoóng mg̃a litáw na mg̃a táo, gáya na ng̃a ng̃ guinoong casalucuyang capitan, ng̃ capitan pasado, ng̃ caibigan cong táng̃ing si Don Valenting capitan pasado, ang aking caibigan sa camusmusáng si Don Julio, ang ating bantóg na capitan ng̃ mg̃a cuadrillerong si Don Melchor, at marami pang mg̃a caguinoohang dî co na sasabihi't ng̃ huwág acóng humábà , na nakikita ng̃ inyóng mg̃a camahalang Páhiná 157pawang caharap natin ng̃ayón Ãpinamanhic co pô sa inyóng mg̃a camahalan ipahintulot na acó'y macapagsalitâ bago magsalitâ ang ibáng sÃno man ¿Magtátamo cayâ acó ng̃ capalarang pahinuhod ang capulung̃an sa áking mapacumbabang capamanhican?
At sacâ yumucod ang mananalumpátì ng̃ bóong paggálang at ga ng̃uming̃itî na.
—¡Macapagsasalitâ na cayó, sa pagcá't cayó'y pinakÃkinggan námìn ng̃ boong pagmimithî!—ang sinábi ng̃ mg̃a binang̃uÃt na mg̃a caibigan, at iba pang mg̃a táong nang̃agpápalagay na siya'y dakÃlang mananalumpatî: nang̃ag-úubo ng̃ bóong ligaya ang mg̃a matatandâ at caniláng pinagpÃpisil ang dalawáng camáy. Pagcatápos na macapagpáhid ng̃ páwis si capitán Basilio ng̃ canyáng panyóng sutlâ, ay nagpatúloy ng̃ pananalitâ:
Yamang lubháng nápacaganda ang inyong calooban at mapagbigay lugod sa ating abáng cataohan, sa pagcacaloob sa aking acó ang macapagsalitáng máuna sa sino mang náririto, sasamantalahin co ang capahintulutang itóng sa aki'y ipinagcaloob ng̃ bóong cagandáhan ng̃ pusó at aco'y magsasalitâ. Iniisip ng̃ aking isip na aco'y sumasaguitnâ ng̃ cagalanggalang na Senado romano, "senatus populusque romanus", na sinasabi nátin niyóng mg̃a caayaayang panahóng sa caculang̃ang pálad ng̃ Sangcataóha'y hindî na magbábalic, at aking hÃhing̃in sa Páhiná 158"Patres Conscripti", ang sasabihin marahil ng̃ pantás na si Ciceron, cung siyá ang málagay sa catayuan co ng̃ayón; hihÃng̃in co, sapagca't capós táyo sa panahón, at ang panaho'y guintô, áyon sa sábi ni Salomón na sa mahalagang pinag uusapan ng̃ayo'y sabÃhing maliwanag, maiclà at walang ligóy-lÃgoy ng̃ báwa't isá ang canyang panucalà . Sinabi co na.
At tagláy ang bóong pagcalugód sa canyáng sariling cataóhan at sa magaling na pakikinig sa canyá ng̃ nang̃aroroon, naupô ang mananalumpatî, datapuwa't canyáng tiningnán múna si Ibarra at anyóng nagpapakilala siya ng̃ canyáng cataásan, at canyáng tiningnán din namán ang canyáng mg̃a caibigan, na pára mandÃng sa canilá'y canyáng sinasabi: ¡Há! ¿Mabuti ba ang áking pagcacásalitâ? ¡há!
Inilarawan namán ng̃ canyáng mg̃a caibigan sa caniláng mg̃a matá ang dalawáng pagting̃Ãng iyón, sa caniláng pagsulyáp sa mg̃a bátang guinóo, na ibig niláng patayÃn sa caingguitán.
—Ng̃ayó'y macapagsasalitâ na ang bawa't may ibig, na ... ¡ejem!—ang sinabi ng̃ gobernadorcillo, na hindî natápos ang sinásalitâ, mulÃng siyá'y inihÃt ng̃ ubó at ng̃ mg̃a pagbubuntóng hining̃á.
Ayon sa hindî pag-imÃc na námamasid, sino ma'y áyaw na siyá'y tawagguin "patres conscripti", sÃno ma'y waláng tumÃtindÃg: ng̃ magcagayó'y sinamantala ni Don Filipo ang nangyayari at huming̃Ãng pahintúlot na macapagsalitâ.
Nang̃agkindátan at nang̃aghudyátan ng̃ macahulugán ang mg̃a conservador.
—¡Iháharap co, mg̃a guinóo, ang áking panucalang gugugulin sa fiesta! ani don Filipo.
—¡Hindî námin masasang-ayunan!—ang sagót ng̃ isáng natutuyong matandáng conservador na hindî mapaclihán ng̃ anó man.
—¡Lában sa panucalang iyán ang áming voto!—ang sábihan ng̃ ibáng mg̃a caaway.
—¡Mg̃a guinoo!—ani Don Filipong pinipiguil ang pagtáwa;—hindî co pa sinasabi ang panucalang dalá rito naming mg̃a "bátà ". "Lubós" ang aming pagása na siyáng mamagaling̃Ãn ng̃ "lahat" cay sa pinapanucálà ó mapapanucálà ng̃ áming mg̃a catálo.
Ang palálong pasimuláng itó ang siyáng nacapuspós ng̃ gálit sa caloóban ng̃ mg̃a conservador, na nagsisipanumpâ sa caniláng sariling caniláng gagawÃn ang catacottacot na pagsalangsáng. Nagpatuloy ng̃ pananalitâ si Don Filipo:
—Tatlong libo't limandáang piso ang inaacálà náting gugúlin. MangyayarÃng macagawâ ng̃a táyo, sa pamamag-itan ng̃ salapÃng ito ng̃ isang fiestang macahihiguit ng̃ di anó lamang sa caningning̃an sa lahát ng̃ hanggá ng̃ayó'y napanood dito sa ating lalawigan at sa mg̃a lalawigang carátig man.
—¡Hmjn!—ang pinagsabihan ng̃ mg̃a hindî naniniwálà ; gumugugol ang bayang A. ng̃ limáng libo, ang bayang B. nama'y ápat na libo—¡Hmjn! ¡cahambugán!
—¡Pakinggán ninyó acó, mg̃a guinoo, at cayô'y maniniwálà . Aking iniaakit sa inyóng tayo'y magtayô ng̃ isáng malakÃng teatro sa guitnâ ng̃ plaza, na maghalagáng isáng dáa't limampóng pÃso!
—¡Hindî cásiya ang isáng dáa't limampô, kinacailang̃ang gumugol ng̃ isáng dáa't anim na pô!—ang itinutol ng̃ isáng matigás ang úlong conservador.
—¡ItÃtic pô ninyó, guinoong director, ang dalawang daang pisong iniuucol sa teatro!—ani Don Filipo.—Iniaanyaya cong makipagcayárì sa comedia sa Tundó upang magpalabás sa pitóng gabÃng sunod sunod. Pitóng palabás na tigdadalawang daang pÃso bawa't gabÃ, ang cabooa'y isáng libo at ápat na ráang pÃso: ¡isulat pô ninyó, guinoong director, isáng libo't ápat na raang pÃso!
Nang̃agting̃inan ang matatandá't ang mg̃a bátà sa pangguiguilalás; ang mg̃a nacatatalos lamang ng̃ lÃhim ang hindî nang̃agsikÃlos.
Iniaanyaya co rin namáng magcaroon tayo ng̃ maraming totoong mg̃a paputóc; huwág ng̃a táyong gumamit ng̃ malilÃit na "luces" at ng̃ mg̃a malilÃit na "ruePáhiná 159dang" kinalúlugdan lamang ng̃ mg̃a musmós at ng̃ mg̃a dalága, huwag táyong gumamit ng̃ lahat ng̃ itó. MalalakÃng mg̃a bomba at sadyáng malalakÃng mg̃a cohatón ang ibig natin. Iniaanyaya co ng̃a sa inyó ang pagcacagugol sa dalawang daang malalakÃng bomba na tigalawang pÃso báwa't isá at dalawang daang cohatong gayón din ang halagá. Ipagawà natin sa mg̃a castillero sa Malabón.
—¡Hmjn!—ang isinalábat ng̃ isáng matandâ:—hindî nacacagulat sa ákin at hindî rin nacabibing̃i ang isáng bombang tigalawang piso; kinacailang̃ang maguÃng tigatlóng piso.
—¡Isulat pô ninyó ang isáng libong pisong gugugulin sa dalawang daang bomba at dalawáng daang coletón!
Hindî na nacatiÃs ang mg̃a conservador; nang̃agtindigan ang ilan at nang̃agsalitaan ng̃ bucód.
—Bucód pa sa roon, upang makita ng̃ ating mg̃a capit-bayang tayo'y mg̃a taong walang hinayang at nagcacanlalabis sa atin ang salapî—ang ipinagpatuloy ni Don Filipo, na itinaas ang voces at matúling sinulyap ang pulutóng ng̃ mg̃a matatandâ,—aking iniaanyaya: una, apat na "hermano mayor" sa dalawáng áraw na fiesta, at icalawa, ang itápon sa dagatan sa aráw áraw ang dalawáng dáang inahÃng manóc na pinirito, isang daang capóng "rellenado" at limampóng lechón, gáya ng̃ guinagawà ni Sila, sa panahón ni Ciestón, na bágong casasabi pa lámang ni capitang Basilìo.
—¡Siya ng̃â, gáya ni Sila!—ang iculit ni capitang Basilio, na na totowâ ng̃ pagcábangguit sa canyá.
Lumálaki ng̃ lumálaki ang pagtatacá.
—Sa pagca't marámi ang dádalong mayayaman at bawa't isa'y may daláng libolÃbong piso, at sacâ ang caniláng lalong magalÃng na sagabung̃in, at ang "liampó" at mg̃a baraja, ini anyaya co sa iyó na tayo'y magpasabong ng̃ labÃnglimáng áraw, at magbigay calayaang mabucsan ang lahát ng̃ mg̃a bahay ng̃ sugalan....
Ng̃uni't nang̃agtindÃg ang mg̃a cabatáan at siya'y sinalabát: ang boóng acálà nilá'y nasirá ang Ãsip ng̃ teniente mayor. Nang̃agtatalotalo ng̃ mainam ang mg̃a matatandâ.
—At sa cawacasan, ng̃ huwág mapabayaan ang mg̃a caligayahan ng̃ cálolowa....
Natacpáng lubos ang canyáng voces ng̃ mg̃a bulongbulung̃an at ng̃ mg̃a sigawang sumiból sa lahat ng̃ súloc ng̃ sálas: yao'y naguing isáng caguluhan na lámang.
—¡Hindî!—ang isinÃgaw ng̃ isang matálic na conservador;—ayaw cong maiPáhiná 160pang̃alaratac niyang siya ang nacagawa ng̃ fiesta, ayaw. Pabayaan, pabayaan ninyong aco'y macapagsalitâ.
—¡Dináyà táyo ni Don Filipo!—ang sinásalitâ naman ng̃ mg̃a liberal. Bovoto cami ng̃ laban sa canya! ¡Cumampà siya sa matatandâ! ¡Bomoto tayo ng̃ laban sa canya!
Ang gobernadorcillo, na higuÃt ang panglulupaypay sa cailan man; walang guinawa cahi't anó upang manag úli ang catiwasayan: naghÃhintay na sila ang cusang tumiwasay.
Huming̃Ãng pahintulot ang capitan ng̃ mg̃a cuadrillero upang magsalÃta; pinagcalooban siya, datapuwa't hindî binucsan ang bibig, at mulÃng naupóng nakikimî at puspós cahihiyan.
Ang cabutiha'y nagtindîg si capitang Valenting siyang pinacamalamÃg ang loob sa lahat ng̃ mg̃a conservador, at nagsalitâ.
Hindi camà macasang-ayon sa palagáy na munacalà ng̃ teniente mayor, sa pagca't sa ganang amin ay napaca labis naman. Ang gayóng mapacaraming mg̃a bomba at ang gayong napaca raming gabi ng̃ pagpapalabas ng̃ comedia'y ang macacaibig lamang ay ang isang batang gaya ng̃ teniente mayor, na macapagpúpuyat ng̃ maraming gabà at macapakÃkinig ng̃ maraming putóc na dî mabÃbing̃i. Itinanóng co ang pasiya ng̃ mg̃a taong matalino at nagcacaisa ang lahat sa hindî pagsan-ayon sa panucalâ ni Don Felipo. ¿Hindà bâ ganito, mg̃a guinóo?
—¡Tunay ng̃a! ¡tunay ng̃a! ang sabay sabay na pinagcaisahang sagót ng̃ mg̃a bata't matandâ. Nang̃alulugod ang mg̃a bata sa pakikinÃg sa gayóng pananalitâ ng̃ isang matandâ.
—¡Anó ang ating gagawÃn sa apat na mg̃a hermano mayor!—ang ipinatúloy ng̃ matandâ.—¿Anó ang cahulugan niyóng mg̃a inahÃng manóc, mg̃a capón at mg̃a lechóng itatapon sa dagatan? ¡Cahambugan! ang sasabihin ng̃ mg̃a calapit-bayan natin, at pagcatapos ay magsásalat tayo sa pagcain sa loob ng̃ calahating taón. ¿Anó't makikiwang̃is táyo cay Sila ó sa mg̃a romano man? ¿Tayo ba'y inanyayahan minsan man lámang sa canilang mg̃a fiesta? Acó sa gannang akin, lamang, caÃlan ma'y hindî pa acó nacatatanggap ng̃ anó mang canÃlang lÃham na pang-anyaya, ¡gayóng aco'y matanda na!
—Ang mg̃a romano'y tumahan sa Roma. Kinalalagyan ng̃ papa!—ang marahang sa canya'y ibinulóng ni capitáng Basilio.
—¡Ng̃ayon co napagkilala!—ang sinabi ng̃ matandang hindî nagulomihanan. Marahil guinawa ang canilang fiesta cung "vigilia" at ipinatatapon ng̃ papa Páhiná 161ang pagcain at ng̃ howag magcasala. Ng̃uni't sa paano mang bágay, hindî mangyayaring masang-ayunan ang inyong panucalang fiesta, sa pagca't isáng caulúlan!
Napilitan si Don Filipong iurong ang canyáng panucálà ; dahil sa totoong sinásalansang.
Ang mg̃a lalong matatalic na mg̃a conservador sa caniláng caaway, hindî nang̃agdamdam ng̃ anó mang pag-aalap-ap ng̃ makita niláng tumindig ang isáng bátang cabeza de barangay at huming̃Ãng pahintúlot na macapagsalitâ.
—Ipinamámanhic co sa inyóng mg̃a camahalang ipagpaumanhÃng bagá ma't bátà acó'y mang̃ahás magsalitâ sa haráp ng̃ lubháng maráming táong totóong cagalanggalang dáhil sa canilang gúlang at dáhil namán sa catalinuhan at carunúng̃ang magpasiyá ng̃ tapát sa lahát ng̃ bagay, ng̃uni't sa pagca't ang caayaayang mananalumpatìng si capitang Basilio'y nag-aanyayang saysayin dito ng̃ lahát ang canicanilang mg̃a panucálà , maguÃng pinacacalásag ng̃ aking cauntîan ang canyáng mahalagang pananalitâ.
Tumátang̃ô, sa pagcalugod, ang mg̃a conservador.
—¡MagalÃng magsalitâ ang bátang itó!—¡Siya'y mápagpacumbabá!—¡Caguiláguilalás cung mang̃atuwÃran!—ang sabihan ng̃ isa't isá.
—¡Sayang at hindî marunong cumÃyang magalÃng!—ang pasiyá ni capitan Basilio.—Ng̃uni't nangyayari itó dahil sa hindî siya nag-aral cay Cicerón, at sacâ totoong bátà pa.
—Hindî cayâ isinásaysay co sa inyó ang isáng palatuntunan ó panucálà ,—ang ipinatuloy na salitâ ng̃ bátang cabeza,—ay hindî dahil sa ang isip co'y inyóng mámagaling̃in ó inyó cayáng sasang-ayunan: ang aking hang̃ad, casabáy ng̃ aking mulî pang pang̃ang̃ayupápà sa calooban ng̃ lahát, ay patotohanan sa mg̃a matatandang sa tuwî na'y sang-ayon ang aming isÃpan sa caniláng Ãsip, sa pagcá't áming ináangkin ang lahát ng̃ mg̃a adhicáng isinaysay ng̃ boong caningning̃án ni capitang Basilio.
—¡Mabuting pananalitâ! ¡mabuting pananalitâ!—ang sabihanan ng̃ mg̃a pinauunlacáng mg̃a conservador. Hinuhudyatán ni capitang Basilio ang bátà upáng sa canyá'y sabihin cung paano ang marapat na paggaláw ng̃ bÃsig at cung paano ang acmâ ng̃ páa. Ang gobernadorcillo ang tang̃ing nananatili sa hindî pagpansÃn, nalÃlibang ó may ibáng iniisip: nahihiwatigan ang dalawang bagay na itó sa canyá. Nagpatuloy ang bátà ng̃ pagsasaysay, na nalalao'y lalong sumásaya ang pananalitâ:
—Náoowî, mg̃a guinóo, ang aking panucála sa sumusunod: mag-Ãsip ng̃ mg̃a bagong pánooring hindî caraniwan at laguing nakikita natin sa aráw-áraw, Páhiná 162at pagsicápang huwág umalÃs dÃto sa báyan ang salapîng nalicom, at huwág gugúlin sa waláng cabuluháng mg̃a pólvora, cung hindî gamÃtin sa ano mang bagay na pakinabang̃an ng̃ lahat.
—¡Iyán ng̃â! ¡iyán ng̃â!—ang isináng-áyong salitâ ng̃ mg̃a bátà ; iyáng ang ibig ng̃a namin—totoong magalÃng—ang idinugtóng ng̃ mg̃a matatandâ.
—¿Anó ang máhihitâ nátìn sa isáng linggóng comediang hinÃhing̃î ng̃ teniente mayor? ¿Anó ang matututuhan natin sa mg̃a hárì sa Bohemia at Granada, na nang̃ag-uutos na putlÃn ang úlo ng̃ canilang mg̃a anác na babae, ó cung dìlì caya'y ikinacarga sa isáng cañón ang mg̃a anác na babaeng iyán at bágo naguiguing trono ang cañón? Tayo'y hindî mg̃a hárì, hindî tayo mg̃a tampalasang táong-párang, walâ namán táyong mg̃a cañón, at cung sila'y ating paráhan ay bibitayin táyo sa Bágongbayan. ¿Anó bagá ang princesang iyáng nakikihalobÃlo sa mg̃a paghahámoc, namamahagui ng̃ tagâ at úlós, nakikipag-away sa mg̃a principe at naglilibot na nang̃ag-Ãisa sa mg̃a bundóc at parang, na cawang̃is ng̃ nang̃atitigbalang? Kinalulugdan natin, ayon sa ating caugalian, ang catamisan at ang pagcamasintahin ng̃ babae, at mang̃ang̃anib tayong tumáng̃an sa mg̃a camáy ng̃ isáng binÃbining narurung̃isan ng̃ dugô, cahi't na ang dugong ito'y sa isáng moro ó gigante; bagá man ang dugóng itó'y sa pinawawal-an nating halagá, palibhasa'y ipinalálagay náting imbà ang lalaking nagbubuhat ng̃ camá'y sa isáng babae, cahi't siya'y prÃncipe, alférez, ó tagabúkid na waláng pinag-aralan. ¿Hindî cayâ libolibong magalÃng na ang palabasin natin ay ang laráwan ng̃ ating sariling mg̃a caugalîan, upang mabágo nátin ang ating masasamang mg̃a pinagcaratihan at mg̃a lihÃs na hÃlig at purihin ang magagandang gawâ at caugalian?
—¡Iyan ng̃â! ¡iyan ng̃â!—ang inúlit ng̃ canyáng mg̃a cacampÃ.
—¡SumasacatuwÃran!—ang ibinulóng na nang̃agdidilidili ang iláng matatandâ.
—¡Hindî co naisip cailán man ang bágay na iyán!—ang ibinulóng ni capitang Basilio.
—Datapuwa't ¿paano ang paggawâ ninyó niyán?—ang itinutol sa canyá ng̃ isáng mahirap sumang-ayon.
—¡Magaang na magaang!—ang sagót ng̃ bátà . Dalá co rito ang dalawang comedia, na marahil pasisiyahang totoong masasangayunan at catowatowa ng̃ mg̃a cagalanggalang na matatandang dito'y nalilimpî, palibhasa'y lubós ang pagcatalós nilá sa bawa't magandá at kilalá namán ng̃ lahát ang caniláng catalinuhan.
Ang pagmagát ng̃ isá'y Ang pag-hahalal ng̃ Gobernadorcillo, ito'y isáng comediang patupatuloy ang pananalitâ, nababahagui sa limang pangcat, cathâ ng̃ isá sa mg̃a náriritong caharáp. At ang isa'y may siyam na bahagui, úcol sa dáPáhiná 163lawáng gabi, isang talinghagang "drama" na ang pamimintás ang tucoy, sinulat ng̃ isá sa lalong magalÃng na poeta dito sa lalawigan at Mariang Makiling ang pamagát. Nang áming mámasdang naluluatan ang pagpupulong ng̃ nauucol sa paghahandâ ng̃ fiesta, at sa pang̃ang̃anib naming bacâ culang̃in ng̃ panahón, lÃhim na humánap camà ng̃ aming mg̃a "actor" at pinapag-aral namin silá ng̃ canicanilang "papel". Inaasahan naming sucat na ang isáng linggóng pagsasánay upang silá'y macaganáp ng̃ magalÃng sa canicanilang ilálabas. Itó, mg̃a guinoo, bucód sa bágo, pakikinabang̃an at sang-ayon sa mahúsay na caisipán at may malakÃng cagaling̃ang hindî malakà ang magugugol: hindî natin cailang̃an ang pananamit: magagamit natin ang ating suot na caraniwan sa pamumuhay.
—¡Acó ang gugugol sa teatro!—ang isigaw na malaking tawa ni capitang Basilio.
—¡Sacali't may lumalábas na mg̃a cuadrillero, akÃng ipahihiram ang aking mg̃a nasásacop—ang sabi namán ng̃ capitán ng̃ mg̃a cuadrillero.
—At acó ... at acó ... cung nagcacailang̃an ng̃ isáng matandâ ... ang sinabing hindî magcatutó ng̃ isá, at naghuhumiyád ng̃ pagmamakisÃg.
—¡Sang-áyon camÃ! ¡sang-áyon cami!—ang sigawan ng̃ marami.
Namúmutlâ ang teniente mayor: napunô ng̃ mg̃a lúhà ang canyáng mg̃a matá.
—¡Siyá'y tumatang̃is sa pagng̃ingitng̃it!—ang inÃsip ng̃ mahigpÃt na conservador, at sumigaw:
—¡Sang-áyon camÃ, sang-áyon camÃ, at hindî cailang̃ang pagmatuwiranan pa!
At sa canyáng galác sa canyáng pagcapanghigantà at sa lubós na pagcatálo ng̃ canyáng caáway, pinasimulán ng̃ lalákÃng iyón ang pagpapaunlác sa panucálà ng̃ bátà . Nagpatuloy itó ng̃ pananalitâ:
—Magagamit ang ikalimáng bahagui ng̃ salapÃng nalilicom sa pamamahagui ng̃ iláng gantÃng pálà , sa halimbáwà , sa lalong mabuting batang nag-aral sa escuela, sa lálong mabúting pastól, magsasacá, máng̃ing̃isdâ, at ibá pa. Macapagtatatag tayo ng̃ isáng unahán ng̃ patacbuhan ng̃ mg̃a bangcâ sa Ãlog at sa dagatan, patacbuhan ng̃ mg̃a cabayo; magtayô ng̃ mg̃a "palosebo" at mag-anyô ng̃ mg̃a laróng mangyayaring makÃsama ang tagabukid natin. Sumasang-áyon na acó, álang-álang sa totoóng pinagcaugalian na, ang tayo'y magcaroon ng̃ mg̃a paputóc: marikit at catuwá-tuwang panoorÃn ang mg̃a "rueda" at mg̃a "castillo", ng̃uni't inaacalà cung hindî natin cailang̃an ang mg̃a bombang panucalà ng̃ teniente mayor. Casucatan na, sa pagbibigay casayahan sa fiesta, ang dalawáng bandang música, at sa ganya'y maiilagan natin iyang mg̃a pag-aaway at pagcacagalÃt, na ang kinahihinatna'y ang mg̃a caawa-awang músicong naparirito't ng̃ bigyang galác ang ating mg̃a pagpifiesta, sa pamamag-itan ng̃ canilang pagpapagal, naguiguing tunay na Páhiná 164mg̃a sasabung̃ing manóc, na nang̃agsisiowî, pacatapos, na masamâ, ang sa canila'y pagcacabayad, masamâ ang pagcacapacain, bugbóg ang catawán at sugatán pa cung macabihirà . Mapasisimulâan ang pagpapagawâ ng̃ isang maliit na bahay na magamit na escuelahan, sa pamamag-itan ng̃ lalabis na salapî, sa pagca't hindî ng̃a natin hihintaying ang Dios ay manaog at siyang gumawâ ng̃ escuelahang iyán: capanglaw-panglaw ng̃ang bagay, na samantalang tayo'y may isáng sabung̃áng pang̃ulo sa lakà at gandá, ang mg̃a batâ natin ay nang̃ag-aáral halos doón sa alagaan ng̃ mg̃a cabayo ng̃ cura. Sa maiclÃng salita'y narito ang panucalâ: ang pagpapainam nito'y siyáng pagcacapaguran.
Maaliw na bulungbulung̃an ang siyáng sumilang sa salas; halos ang lahát ay sumasang-ayon sa bátà : iilan lamang ang bumúbulong:
—¡Mg̃a bágong bagay! ¡mg̃a bágong bagay! ¡Sa ating mg̃a kinabataa'y!...
—¡Ating sang-ayúnan na muna ng̃ayón iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a ibá;—áting hiyâin iyón.
At caniláng itinutúrò ang teniente mayor.
Nang manumbalic ang catahimican, ang lahát ay sumang-ayon na. Cúlang na lamang ang pasiya ng̃ gobernadorcillo.
Ito'y nagpapawis, hindî mápacali, hináhaplos ang noo at sa cawacasa'y nasabi ng̃ pautal-utal, na nacatung̃ó:
—¡Acó ma'y sang-ayon din!... ng̃uni't ¡ejem!
Hindî umÃimic ang boong tribunal ng̃ pakikinÃg sa canyá.
—¿Ng̃uni't?—ang tanóng ni capitang Basilio.
—¡Totoong sang-ayon acó!—ang inulit ng̃ gobernadorcillo;—sa macatuwid baga'y ... hindî acó sang-ayon ... ang sinasabi co'y sang-ayon acó; ng̃uni't ...
At kinuscos ang mg̃a matá ng̃ camaoo.
—Ng̃uni't ang cura,—ang ipinagpatuloy ng̃ cúlang pálad—ibáng bágay ang Ãbig ng̃ párì cura.
—¿Nagcacagugol bâ ang cura sa fiesta ó tayo ang nagcacagugol? ¿Nagbigáy bâ siyá ng̃ isáng cuarta man lamang?—ang sigaw ng̃ isáng voces na nanunuot sa taing̃a.
Tuming̃Ãn ang lahát sa dacong pinanggagaling̃an ng̃ mg̃a tanóng na iyón: si filósofo Tasio ang nároroon.
Hindî cumikilos ang teniente mayor at nacatitig sa gobernadorcillo.
—¿At anó ang Ãbig ng̃ cura?—ang itinanong ni capitang Basilio.
—¡Abá! ang Ãbig ng̃ cura'y ... anim na procesión, tatlóng sermón, tatlóng malalaking misa ... at cung may lumabis na salapî, comediang Tundó at cantá sa mg̃a Páhiná 165pag-itan.
—¡Ayaw namáng camà ng̃ lahát ng̃ iyán!—ang sinábi ng̃ mg̃a bátà at ng̃ iláng matandâ.
—¡Siyáng ibig ng̃ párà cura!—ang inulit ng̃ gobernadorcillo.—Aking ipinang̃acò sa curang magaganap ang canyang calooban.
—Cung gayó'y ¿bakin inanyayahan pa ninyóng cami magpúlong?
—¡Inanyayahan co cayó't ... ng̃ sa inyo'y áking sabihin ang gayóng bágay!
—At ¿bákit hindî ninyó sinábi sa pagsisimulâ pa ng̃ salitaan?
—Ibig co sánang sabihin, mg̃a guinóo, ng̃uni't nagsalita si capitáng Basilio'y ¡hindî na acó nagcapanahón ...! ¡kinacailang̃ang sumunód sa curá!
—¡Kinacailang̃ang sumunód tayó sa canyá!—ang inúlit ng̃ iláng matatandâ.
—¡Kinacailang̃ang sumunod, sa pagca't cung hindî, tayo'y ibibilanggong lahát ng̃ alcalde!—ang idinugtóng ng̃ boóng capanglawan ng̃ ibá, namáng matatandâ.
—¡Cung gayo'y sumunód, cayó at cayó na lámang ang gumawa ng̃ fiesta!—ang ipinagsigawan ng̃ mg̃a báta—¡iniuurong namin ang aming mg̃a ambág!
—¡Nasing̃Ãl ng̃ lahat!—ang sinabi ng̃ gobernadorcillo.
Lumapit si Don Filipo sa gobernadorcillo at saca sinabi niya rito ng̃ boóng capaÃtan.
—Inihándog co sa pagcaamÃs ang pag-ibig co sa aking sarilà upang magtagumpay lamang ang magandang caisipan; cayô namá'y inihayin ninyó sa pagcaapà ang inyóng camahalan upáng manálo ang masamáng panucála, at inyóng iniwasác ang lahát.
Samantala'y—isinasabi namán ni Ibarra sa maestro ng̃ escuela:
—¿May-ibig bâ cayóng ipagbilin sa pang̃úlong báyan ng̃ lalawigan? Paroroon acó ng̃ayón din.
—¿Mayroon pô bâ cayóng pakikialaman doón?
—¡Mayroon pô táyong pakikialaman doón!—ang talinghagang sagót ni Ibarra.
—Sa daa'y sinasabi ng̃ matandang filósofo cay Don Filipong sinusumpa ang sarilÃng pálad.
—¡Tayo ang may casalanan! ¡Hindî cayó tumutol ng̃ cayo'y bigyán nila ng̃ aliping sa inyo'y magpúnò, at aking nalimutan ang bagay na ito, sa aking cahaling̃an!
Tumatácbo si Sisang patung̃ó sa canyáng báhay, tagláy iyóng caguluhan ng̃ baÃt na nangyayari sa ating cataohan, pagcâ sa guitnâ ng̃ isáng casacunaán ay walâ sino mang nagmamalasakit sa atin at sa ati'y tumatacas ang mg̃a pag-asa. Cung nagcacagayo'y anaki'y dumidilim na lahát sa ating paliguid, at sacali't macakita tayo ng̃ isáng máliit na ilaw sa maláyò, tinátacbo natin ang ilaw na iyón, pinag-uusig natin, at hindî natin alumana cáhi't makitang sa calaguitnâan ng̃ landás ay may isang malalim na bang̃Ãn.
Ibig ng̃ ináng iligtás ang canyáng mg̃a anác, ng̃uni't ¿paano? Hindî itinátanong ng̃ mg̃a iná ang gágawing mg̃a paraan, pagca nanucól sa canilang mg̃a anác.
Tumátacbong nagsÃsikip ang dib-dib, palibhasa'y pinag-uusig ng̃ mg̃a gunigunÃng calaguÃmlaguim. ¿Nárakip na cayâ ang anác niyang si Basilio? ¿Saán tumácas ang canyáng anác na si Crispin?
Nang malápit na siyá sa canyáng báhay ay canyáng natanawan ang mg̃a capacete ng̃ dalawáng sundalong na sa ibábaw ng̃ bacuran ng̃ canyáng halamanan. Hindî mangyayaring maisaysay cung anó ang dinamdám ng̃ canyáng pusó: nalimutan niyá ang lahát. Hindî cailâ sa canyá ang canpang̃ahasan ng̃ mg̃a táong iyóng hindî nang̃agpipitagan cahi't sa lálong mayayaman sa bayan, ¿anó cayâ ang mangyayari sa canyá at sa canyáng mg̃a anác na pinagbibintang̃an nang̃anácaw? Hindî mg̃a táo ang mg̃a guardia civil, sila'y mg̃a guardia civil lamang: hindî nilá dinÃring̃ig ang mg̃a panghihimanhic at sila'y bihasang macapanood ng̃ mg̃a lúhà .
Páhiná 167Hindî sinásadya'y itinaás ni Sisa ang canyáng mg̃a matá sa lang̃it, at ang lang̃it ay ng̃umÃng̃itî ng̃ caayaayang caliwanagan; lumalang̃o'y ang ilang maliliit at mapuputing alapaap sa nang̃ang̃aninag na azúl. Humintò siyá upang piguilin ang pang̃ang̃atal na lumalaganap sa canyáng boong katawán.
Iniiwan na ng̃ mg̃a sundalo ang canyáng báhay at silá'y waláng casama; walâ siláng hinuli cung dî ang inahÃng manóc na pinatátabâ ni Sisa. Nacahing̃á siyá at lumacás ang canyáng loób.
—¡Pagcábabait nilá at pagcágaganda ng̃ caniláng mg̃a calooban!-ang ibinulóng na hálos umÃiyac sa catowáan.
Cahi't sunuguin ng̃ mg̃a sundalo ang canyáng báhay, huwag lámang piitÃn nilá ang canyáng mg̃a anác, ay silá'y pacapupuspusin dÃn niyá ng̃ pagpupuri.
Muling tinitigan niyá, sa pagpapasalamat, ang lang̃it na pinagdaraanan ng̃ isang cawan ng̃ mg̃a tagác, iyáng matutûling mg̃a alapaap ng̃ mg̃a láng̃it ng̃ Filipinas, at sa pagca't nanag-úli sa canyáng púsó ang pananálig ay ipinagpatúloy niyá ang paglácad.
Nang malapit na si Sisa sa mg̃a catacot-tacot na mg̃a táong yao'y nagpaling̃apling̃ap sa magcabicabÃla at nagcóconowáng hindî niyá nakikita ang canyáng inahing manóc na pumÃpiyac at humihing̃ing sáclolo. Bahagya pa lamang nang̃acacaraan sa canyáng tabà ay nag-acála siyang tumacbó, ng̃uni't piniguil ang tulin ng̃ canyáng paglacad ng̃ pagiing̃at na bacâ siyá'y máino.
Hindî pa siyá nacalálayô ng̃ malaki ng̃ márinig niyáng siyá'y caniláng tinatawag ng̃ boong cabang̃isán.
Hindî kinukusa'y lumapit si Sisa, at náramdaman niyáng hindî niyá maigaláw ang canyáng dilà sa tácot at natútuyô ang canyáng lalamunan.
—¡Sabìhin mo sa amin ang catótohanan ó cung hindî itatáli ca namin sa cáhoy na iyon at papuputucán ca namin ng̃ dalawa!—anang isá sa caniláng may pagbabálà ang tunóg ng̃ voces.
Tuming̃in ang babae sa dacong kinalalagyan ng̃ cáhoy.
—¿Icaw bâ ang iná ng̃ mg̃a magnanacaw, icáw?—ang tanóng naman ng̃ isá.
—¡Iná ng̃ mg̃a magnanacaw!—ang di sinásadya'y inúlit ni Sisa.
—¿Saán nároon ang salapÃng iniuwî sa iyo cagabà ng̃ iyóng mg̃a anác?
—¡Ah, ang salapi!...
—¡Howag mong itangguà ang salapÃng iyán, sa pagca't lálong mápapasamá icaw!—ang idinugtóng ng̃ isá. NaparÃto cami't ng̃ dacpÃn ang iyóng mg̃á anác; ang pinacamatanda'y nacatanan sa amin, ¿saan mo itinágò ang bunsô?
Huming̃á si Sisa ng̃ máring̃ig ang gayong sabi.
Páhiná 168—¡Guinoó!—ang isinagot—¡malaon na pong araw na hindî co nakikita ang aking anác na si CrispÃn: ang boóng acálà co'y masusumpung̃an co siyá caninang umaga sa convento, doo'y ang sinábi lamang sa aki'y....
—Nagsuliapan ang dalawang sundálo ng̃ macahulugán.
—¡Magaling!—ang bigláng sinabi ng̃ isá sa canilá; ibigay mo sa amin ang salapi, at hindî ca na namin babagabaguin.
—¡Guinoo!—ang isinamò ng̃ cúlang palad na babae!—ang aking mg̃a anac ay hindî nagnanacaw cahi't madayucdóc; bihasa caming magútom. Hindî nag-uuwî sa akin si Basilio cahi't isang cuarta; halughuguÃn ninyó ang boong bahay, at cung cayo'y macasumpong cahi't sisicapat man lamang, gawÃn ninyó sa amin ang bawa't maibigan. ¡Caming mg̃a dukhâ ay hindî magnanacaw!
—Cung gayón—ang ipinagpatuloy ng̃ sundálo ng̃ madálang na pananalitâ, at canyáng tinititigan ang mg̃a matá ni Sisa,—icáw ay sumáma sa amin; pagsisicapan na ng̃ iyóng mg̃a anác na humarap at isÃsipót ang salaping ninacaw: ¡Sumama ca sa amin!
—¿Acó? ¿sumama acó sa inyó?—ang ibinulóng ng̃ babae na umudlót at minamasdan ng̃ boong pagcagulat ang mg̃a pananamÃt ng̃ sundalo.
—¿At bakit hindî?
—¡Ah! ¡mahabág cayó sa akin!—ang ipinamanhÃc na halos lumúluhod.—Totoong acó'y mahÃrap; walâ acóng guintô ó hiyas man lamang na súcat maialay sa inyó: nacúha na ninyó ang aking tang̃ing pag-aarì, ang inahÃng manóc na inacala co sanang ipagbili ... dalhÃn na ninyó ang lahat ng̃ inyóng masumpong sa aking dampâ; ng̃uni't ¡pabayaân na ninyó rito acóng pumayapâ; pabayaan na ninyóng mamatay acó rito!
—¡Súlong na! kinacailang̃ang sumama ca sa amin; at cung aayaw cang sumama ng̃ sa magaling̃an, icaw ay gagapusin namin.
Tumang̃is si Sisa ng̃ capaitpaitan. Hindî nababagbag ang loob ng̃ mg̃a taong iyón.
—¡Ipaubayà man lamang ninyóng acó'y mauna ng̃ malayô-layô!—ang ipinakiusap ng̃ maramdaman niyang siya'y tinatangnan ng̃ boong calupitan at siya'y itinutulac.
Naawà ang dalawang sundalo at nag-usap sila ng̃ marahan.
—¡Hala!—ang wÃca ng̃ isá—sa pagca't buhat dito hanggang sa pumasoc tayo sa bayan ay macatátacbo ca, icaw ay lalagay sa pag-itan naming dalawâ. Cung naroroon na tayo, macapagpapauna ca sa amin ng̃ may mg̃a dalawampong hakbang; ng̃uni't ¡mag-ing̃at ca! ¡huwag cang papasoc sa alÃn mang tindahan Páhiná 169at huwag cang hihintô. ¡Hala, lacad na at magmadalî ca!
Nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pagsamò, nawal-ang cabuluhan ang mg̃a pang̃ang̃atuwiran, hindî pinansin ang mg̃a pang̃acò. Sinasabi ng̃ mg̃a sundalong lumalagay na silá sa pang̃anib at malabis ng̃ totoo ang canilang ipinagcacaloob.
Nang malagay na siya sa guitna ng̃ dalawa'y naramdaman niyang siya'y namámatay ng̃ hiyâ. Tunay ng̃a't walâ sino mang lumalacad sa daan, ng̃uni't ¿ang háng̃in at ang liwánag ng̃ áraw? Ang tunay na cahihiya'y nacacakita ng̃ tumiting̃in sa alin mang dáco. Tinacpán ng̃ panyô ang mukhâ, at sa paglácad niyáng waláng nakikitang anó man ay tinang̃isan ng̃ waláng imic ang canyáng pagcaamÃs. Napagtatalastas niyá ang canyáng cahirapan, nalalaman niyáng sa canyá'y walá sino mang tumiting̃in at sampò ng̃ canyáng asawa'y hindî siyá ipinagmamalasakit; ng̃uni't tunay na alám niyáng siya'y ma'y capurihan at kinalulúgdan ng̃ madlá hanggáng sa horas na iyón; hanggang sa horas na iyó'y canyáng kinaháhabagan yaóng mg̃a babaeng nang̃agdáramit ng̃ catawatawá na pinamámagatan ng̃ bayang caagulo ng̃ mg̃a sundalo. Ng̃ayó'y tila mandin sa ganáng canyá'y napababâ siyá ng̃ isáng baytang sa kinálalagyan ng̃ mg̃a babaeng iyón sa hagdanan ng̃ búhay.
Narinig niya ang yabág ng̃ lácad ng̃ mg̃a cabayo: yaó'y ang mg̃a nagdádala ng̃ mg̃a isdâ sa mg̃a báyang dáco roon. Guinágawa nilá ang gayóng mg̃a paglalacbáy na nagpupulupulutong ng̃ maliliit ang mg̃a lalaki't babae, na nang̃acasacay sa masasamáng cabayo, sa guitnâ ng̃ dalawáng bákid na nang̃acabÃtin sa magcábilang taguiliran ng̃ háyop. Ang ilán sa canilá'y ng̃ magdaan isáng áraw sa harapán ng̃ canyáng dampâ ay nang̃agsihing̃î ng̃ tubig na inumin, at siyá'y hinandugán ng̃ iláng isdâ. Ng̃ayó'y ng̃ mang̃agdaan silá sa canyáng tabi, sa acálà niyá'y siyá'y tinatahac at guiniguiic, at ang caniláng mg̃a ting̃Ãng may calakip na habág ó pagpapawaláng halagá ay lumálampas sa panyó at tinutudlâ ang canyáng mukhâ.
Sa cawacasa'y lumayô ang mg̃a maglalacbay at nagbuntóng hining̃á si Sisa. Inihiwalá niyáng sandalî ang panyô sa canyang mukhâ upang canyáng matingnán cung silá'y maláyò pa sa báyan. May nátitira pang iláng mg̃a halÃgui ng̃ telégrafo bago dumating sa "bantayan". Cailan ma'y hindî niyá náramdaman ang caunatan ng̃ gayong láyò, cung dî niyón lamang.
Sa tabi ng̃ daa'y may isáng malagóng cawayanang sa lilim niyó'y nagpapahing̃a siyá ng̃ unang panahón. Diya'y pinakikiusapan siyá ng̃ catamistamisan ng̃ sa canyá'y nang̃ing̃ibig; tinutulung̃an nito siyá ng̃ pagdadalá ng̃ cáhoy at mg̃a gúlay; ¡ay! nagdaan ang mg̃a áraw na iyóng túlad sa panag-inip; ang nang̃ing̃ibig ay canyáng naguing asawa, at ang asawa'y inatang̃an ng̃ catungculang "cabeza Páhiná 170de barangay" at ng̃ magcagayó'y nagpasimula ang casaliwaang pálad ng̃ pagtawag sa caniláng pintuan.
Sa, pagca't nagpapasimulâ ang áraw ng̃ pag init na totoo, siya'y tinanóng ng̃ mg̃a sundalo cung ibig niyang magpahing̃a.
—¡Salamat!—ang canyáng isinagót na nang̃ing̃ilabot.
Datapuwa't ng̃ totoong siya'y mapuspos ng̃ malaking pangguiguipuspos ay ng̃ malapit na siyang dumating sa bayan. Sa malakÃng samâ ng̃ canyáng loob ay siya'y lumÃng̃ap sa magcabicabilâ; malalawac na mg̃a paláyan, isáng maliit na sangháng inaagusan ng̃ tubig na pangdilÃg, salupanÃt na mg̃a cáhoy; ¡walâ siyáng makitang isáng bang̃Ãng pagpatibulirán ó isáng malakÃ't matigás na batóng paghampasán ng̃ sariling catawán! Canyáng pinagsisihan ang canyáng pagcasama sa mg̃a sundalo hanggáng doon; ¡ng̃ayó'y pinanghihinayang̃an niyá ang malalim na ilog na tumátacbo sa malapit sa canyáng dampâ, sapagca't ang matataas na mg̃a pampang̃in niyao'y nasasabugan ng̃ mg̃a matutulis na buháy na batóng nang̃agháhandog ng̃ catamistamisang camatayan. Ng̃uni't ang pagcaalaala niyá sa canyáng mg̃a anác, sa anác niyáng si Crisping hindî pa niya natatalos ng̃ sandalÃng iyón ang kinasapitan, ang siyáng tumangláw sa canyá ng̃ gabÃng iyón ng̃ canyáng búhay cayá't canyáng naibulong sa pag-sang-ayon sa marawal na palad:
—¡Pagcatapos ... pagcatapos ay mananáhan camà sa guitnâ ng̃ cagubatan!
PinahÃran ng̃ lúha ang canyáng mg̃a matá, pagpÃlit na tumiwasáy at nagsabi sa mg̃a guardia ng̃ marahang tÃnig:
—¡Na sa bayan na tayo!
Hindî mapaglÃrip ang anyô ng̃ canyáng pagcápanalitâ; yao'y daing, sisi, hibic, yaó'y daláng̃in, yaón ang pighatÃng binuò sa tÃnig.
Sinagót siyá ng̃ isáng tang̃ô ng̃ mg̃a sundalong sa canyá'y naháhabag. Nagmadaling nagpauna si Sisa at pagpÃlit na mag-anyóng tiwasáy ang loob.
Nang sandalÃng iyó'y pagpasimulâ ang pagrepique ng̃ mg̃a campana't ipina-aalam ang pagcatapos ng̃ mÃsa mayor. Tinulinan ni Sisa ang paglacad, at ng̃ cung mangyayari'y huwag niyáng macasalubong ang mg̃a táong lalabas sa simbahan. Datapuwa't ¡hindî nangyari! waláng nakitang paraan upang maiwasan ang gayóng pagcasalubong.
Bumatì ng̃ masacláp na ng̃iti sa dalawáng cakilala niyá, na sa canyá'y nag-uusÃsa sa pamamag-itan ng̃ ting̃Ãn, at mulâ niyó'y ng̃ canyáng mailágan ang gayóng mg̃a cahirápan ng̃ loob, tumung̃ó siyá at ang lúpang tinutuntung̃an niyá ang canyáng minasdán, at ¡bagay na caguilaguilalas! natitisod siyá sa mg̃a bató ng̃ lansáng̃an.
Páhiná 171Tumiguil ng̃ sandalî ang mg̃ táo pagcakita sa canyá, silá-silá'y nang̃ag-uusap at sinusundan siyá ng̃ caniláng tÃtig: nakikita niya ang lahát ng̃ itó, náraramdaman niya, bagaman siyá'y laguing nacating̃Ãn sa lúpà .
Naring̃ig niyá ang voces ng̃ isáng waláng cahihiyang babae, na nasalicuran niyá at nagtátanong ng̃ hálos pasigáw:
—¿Saan ninyó nahuli ang babaeng itó? ¿At ang salápi?
Yaó'y isáng babaeng waláng tápis, dilaw at verde ang sáya at ang báro'y gasang azul; napagkikilala sa canyang pananamÃt na siyá'y isáng caagulo ng̃ sundalo.
Nacaramdam si Sisa ng̃ isáng parang tampál: wari'y hinubdán siyá ng̃ babaeng iyón sa haráp ng̃ caramÃhan. SandalÃng tumungháy upang siyá'y magsáwa sa libác at pag-amÃs: nakita niyang ang mg̃a táo'y maláyò, totoong maláyò sa canyá; gayôn ma'y náramdaman niyá ang calamigán ng̃ caniláng ting̃in at canyang náriring̃ig ang caniláng mg̃a bulungbulung̃an. Lumalacad ang abáng babaeng hindî nararamdaman ang pagtungtóng sa lúpa.
—¡Uy, dito ca tumúng̃o!—ang isininigáw sa canya ng̃ isáng guardia.
Tulad sa waláng pag-Ãisip na nawasac ang nacapagpapagalaw, biglangbiglang ipinihit niyá ang canyáng mg̃a paa. At hindî siyá nacakikita ng̃ anó man, waláng anó mang iniisip, siya'y tumacbo at nagtágò; nakita niyá ang isáng pintuang may isáng sundalong bantáy, nag-acála siyang pumasoc doon; ng̃uni't siya'y inilihÃs sa canyang paglacad ng̃ isá pang voces na lalò pa manding mabalasÃc. Tinunutón niya ang pinanggaling̃an ng̃ voces, na humáhacbang siyáng halos masung̃abà sa panglulupaypáy; naramdaman niyang siya'y itinutulac sa licuran, siya'y pumikit, humacbáng ng̃ dalawá at sa pagca't kinúlang siya ng̃ lacás, nagpacálugmóc na siyá sa lúpà , paluhód muna at paupô pagcatápos. Isang pagtáng̃is na waláng lúha, walang sigáw, walang hibÃc, ang siyang sa canya'y nagpapacatal.
Yáón ang cuartel: doo'y may mg̃a sundalo, mg̃a babae, mg̃a baboy at mg̃a inahÃng manóc. Nang̃agsisipanahî ng̃ canicanilang mg̃a damÃt ang ibáng mg̃a sundálo, samantalang nacahiga sa bangcô ang canilang mg̃a caagulong babae, na ang hÃta ng̃ lalaki ang inuunan, nang̃aghihithiitan ng̃ tabaco ó cigarrillo at minámasdang ang bubung̃ang nang̃ayáyamot sa búhay: Tumutulong namán ang mg̃a ibáng babae sa paglilinis ng̃ damit ng̃ mg̃a sandata at iba pa, at inaaguing-Ãng ang mg̃a mahahalay na awit.
—¡Tila mandin nacatacas ang mg̃a sisiw! ¿Ang inahÃng manóc lamang ang inyong dalá?—anang isang babae sa mg̃a sundalong bagong dating; na hindî napagsi Páhiná 172siyasat cung ang sabi niya'y dahil cay Sisa ó sa inahÃng manóc na nagpapatuloy ng̃ piniyácpiyác.
—¡Siya ng̃a namán! cailan ma'y mahalagá ang inahÃng manóc cay sa sisiw—ang isinagot niyá sa canyá ring tanong, ng̃ makita niyáng hindî umiimic ang mg̃a sundalo.
—¿Saan naroon ang sargento?—ang tanóng na may anyóng samâ ang loob ng̃ isá sa mg̃a guardîa cÃvil—¿Nagbigay sabi na bâ sa alferez?
Mg̃a kibit ng̃ balÃcat ang siyáng sa canya'y sagót ng̃ nang̃aroon, sino ma'y walang nagmamalasakit ng̃ camuntî man lamang tungcól sa calagayan ng̃ abáng babáe.
Dalawáng horas ang itinagal doon ni Sisa, sa isáng anyóng halos ay hibáng, nacauncót sa isáng súloc, nacatágo ang ûlo sa mg̃a camay, gusót at gusamót ang buhóc. Natanto ng̃ alférez ang padakip na iyon ng̃ pagcatanhaling tapát, at ang únang guinawâ niyá'y ang huwag paniwalâan ang sumbóng ng̃ cura.
—¡Bah! ¡iya'y mg̃a caul-ulan lamang ng̃ curipot na fraile!—anyá, at ipinag-utos na alpasán ang babae, at sino ma'y huwag ng̃ makialam ng̃ bagay na iyon.
—¡Cung ibig niyáng másumpong ang sa canyá'y nawalâ—ang idinugtong—hing̃in niya sa canyáng San Antonio ó magsacdál cayà siya sa nuncio! ¡Iyan!
Dahil sa mangyaring ito, si Sisa'y pinalayas sa cuartel na halos ipinagtutulacan, sa pagca't aayaw siyang cumÃlos.
Nang mákita ni Sisang siya'y sumasaguitna ng̃ daan lumacad na siyáng dî alam ang guinágawa, at tumúng̃o sa canyang báhay, nagmámadalî, walang anó mang takip ang úlo at ang tinititiga'y ang maláyong tan-awin. Nagnining̃as ang araw sa taluctóc ng̃ lang̃it at walang anó mang alapaap na nacacucublà sa maningnÃng niyang cabilugan; bahagyâ na pinagágalaw ng̃ hang̃in ang dáhon ng̃ mg̃a cahoy; hálos tuyô na ang mg̃a daan; waláng mang̃ahas cahi't isang ibon man lamang na iwan ang lilim ng̃ mg̃a sang̃á.
Sa cawacasa'y dumating din si Sisa sa canyang maliit na bahay. Pumásoc siyá roong pipÃ, hindî umiimic, nilibot ang cabahayan, umalÃs, nagpalacadlacad sa magcabicabila. Tumacbó, pagcatapos sa bahay ni matandang Tasio, tumáwag sa pintuan; ng̃uni't walâ roon ang matandà . Bumalic sa canyáng báhay ang culang palad at nagpasimulâ ng̃ pagtáwag ng̃ pasigáw: ¡Basilio! ¡CrispÃn! at maya't maya'y humihinto at nakikinig ng̃ mainam. Inuulit ng̃ aling̃ang̃aw ang canyáng voces: ang matimyas na lagaslas ng̃ tubig sa calapit na Ãlog, ang música ng̃ mg̃a dahon ng̃ mg̃a cawayan; itó ang tang̃ing mg̃a voces ng̃ pag-iisa. MulÃng tumatawag, umaacyá't sa isáng mataas na lúpa, lumulusong sa isang bang̃in, nananaog sa ilog; nagpapalÃng̃apling̃ap ang Páhiná 173canyáng mg̃a matáng may anyóng mabang̃is; ang mg̃a matá ring iyo'y manacanacang nag-aalab ng̃ mainam, pagcatapos ay nagdÃdilim, tulad sa lang̃it cung gabÃng sumÃsigwa: masasabing namÃmisic ang liwanag ng̃ pag-iÃsip at malapit ng̃ magdilÃm.
MulÃng pumanhÃc sa canyáng maliit na báhay, naupô sa banÃg na caniláng hinig-án ng̃ nagdaang gabÃ, itinungháy ang mg̃a matá at nakita niyá ang capirasong napunit sa bárò ni Basilio sa dúlo ng̃ isáng cawayan ng̃ dingding, na na sa tabà ng̃ bang̃in. Nagtinding, kinuha ang pilas na damit na iyon at pinagmasdan sa Ãnit ng̃ áraw: may mg̃a bahid, na dugò.
Datapwa't marahil hindî nakita ni Sisa ang gayong mg̃a bahid, sa pagca't nanaog at ipinagpatuloy ang pagsisiyasat sa pÃlas, sa guitnâ ng̃ nacasusunog na Ãnit ng̃ araw, na canyáng itinataas, at sa pagca't tila mandin ang ting̃in niya'y madilÃm na lahát, tinitigan niyá ng̃ paharap ang araw ng̃ dilát na dilát.
Nagpatúloy rin siya ng̃ pagpapalacadlacad sa magcabicabilá, na sumÃsigaw ó umaatung̃al ng̃ cacaibang tunóg; marahil siya'y catatacutan cung sa canya'y may macarinig; may isáng tÃnig ang canyáng voces na hindî caraniwang manggaling sa lalamunan ng̃ táo. Sa boong gabÃ, pagca umaatung̃al ang unós, at lumilipad ang hang̃in ng̃ calaguimlaguim na catulinan, at ipinagtatabuyan ng̃ canyáng hindî nakikitang mg̃a pacpac ang isáng hucbóng mg̃a aninong sa canyá'y humahagad, cung sacali't cayo'y na sa isáng báhay na guibâ at nag-Ãisa, at nacacarinig cayó ng̃ mg̃a cacaibang daing, mg̃a cacaibang buntóng-hining̃áng ipinalálagay ninyóng yaó'y ang hilahis ng̃ hihip ng̃ hang̃in sa pagtámà sa matataas na mg̃a torre ó siráng mg̃a pader, datapuwa't sa inyó'y pumupuspos ng̃ tacot at sa inyó'y nagpapakilabot na hindî ninyó mapiguilan; talastasin ng̃â ninyóng higuit ang lungcót ng̃ tÃnig ng̃ ináng iyón, cay sa hindî mapaglÃrip na mg̃a hibÃc sa mg̃a gabÃng madilÃm pagcâ umaatung̃al ang unós.
Sa gayóng calagaya'y inábot si Sisa ng̃ gabÃ. Pinagcalooban siyá marahil ng̃ Láng̃it ng̃ iláng horas na pagcacatulog, at samantalang siya'y nahihimbing, hinilahihisan ng̃ pacpác ng̃ isang ángel ang namumutlâ niyáng mukhâ, upang macatcát sa canyá ang alaala, na waláng ibáng tinátaglay cung dî pawang capighatîan; marahil hindî cásiyang macáya ng̃ mahinang lacás ng̃ táo ang gayóng caraming mg̃a pagcacasákit, caya't ng̃ magcágayo'y na mag-itan marahil ang Inang-Talagá ng̃ Dios na tagláy ang canyang matimyás na pangpagaang ng̃ hÃrap, ang pagcalimot; datapuwat sa papaano man, ang catotohana'y ng̃ kinabucasan, si Sisa'y nagpapalacádlácad na nacang̃itî, nag-aawit ó cung hindî nakikipag-usap sa lahát ng̃ mg̃a may búhay na kinapál.
Nacaraan ang tatlóng áraw mulâ ng̃ mangyari ang mg̃a bagay na aming sinaysay. Guinamit ng̃ bayan ng̃ San Diego ang tatlong araw na ito, na casama ang mg̃a gabà sa paghahanda ng̃ fiesta at sa mg̃a salitaan, casabay ang mg̃a pag-uupasálà .
Samantalang caniláng nilalasap-lasap na ang mg̃a mangyayaring mg̃a casayahan, pinipintasan ng̃ ibá ang gobernadorcillo, ang ibá namá'y ang teniente mayor, at ang ibá'y ang mg̃a batà , at hindî nawawalan ng̃ binibigyang casalanan ng̃ lahát ang lahát.
Pinag-uusap-usapan ang pagdating ni MarÃa Clara, na casama ng̃ tÃa Isabel. Sila'y nang̃atutúwâ sa gayong pagdatÃng, palibhasa'y caniláng kinalúlugdan siyá, at casabáy ng̃ caniláng malaking pangguiguilalás sa canyáng cagandahan, ang canilá namáng pagtatacá sa mg̃a pagbabagobago ng̃ caugalian ni pári SalvÃ.—"Madalás na siyá'y natitigagal at anaki'y nakalilimot samantalang nagmimisa; hindi na lubháng nakikipagsalitaan sa amin, at kitangkita ang canyang pagyayat at ang canyáng pagcawaláng catiwasayan ng̃ loob,"—ang sabihan ng̃ mg̃a nagcucumpisal sa canyá. Namamasid ng̃ "cocinerong" siya'y namamayat ng̃ namamayat, at dumaraing ng̃ dî pagpapaunlac sa canyáng mg̃a inilulutong pagcain. Ng̃uni't ang lalong nacapagpapaalab ng̃ mg̃a bulong-bulung̃a'y ang canilang namamasdang mahiguÃt sa dalawáng ilaw sa convento cung gabÃ, samantalang si párì SalvÃ'y dumadalaw sa isang bahay ng̃ mámamayan ... ¡sa báhay ni MarÃa Clara! ¡Nang̃agcucruz ang mg̃a mápagbanal, ng̃uni't ipinatutuloy nila ang pagbubulong-bulung̃an.
Tumelégrama si Juan Crisóstomo Ibarra buhat sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, na bumabati siyá cay tÃa Isabel at sa pamangkin nito; ng̃uni't hindî ipinaliliwanag cung bakit walâ siyá roon. Ang acálà ng̃ marami siya'y nabibilango dahil sa ginawâ niya cay parì Salvà ng̃ hapon ng̃ araw ng̃ "Todos los Santos".
Páhiná 175Datapuwa't lalò ng̃ lumakà ang mg̃a usap-usapan ng̃ makita nila ng̃ hapon ng̃ icatlóng araw na lumúlunsad si Ibarra sa isang coche, sa harapan ng̃ munting bahay na tinitirahan ng̃ dalagang canyang maguiguing asawa, at bumabati ng̃ boong pitagan sa fraile, na tumutung̃o rin sa bahay na iyón.
Sino ma'y walang nacacagunitâ cay Sisa at sa canyang mg̃a anac.
Cung pumaroon tayo ng̃ayón sa bahay ni MarÃa Clara, isang magandang púgad na na sa guitna ng̃ mg̃a dalandan at ilang-ilang, mararatnan pa natin ang binata't dalagang capuwâ nacasung̃aw sa isang bintana sa dacong dagatan. Lumililim sa bintanang iyon ang mg̃a bulaclac at mg̃a halamang gumagapang sa mg̃a cawayan at sa mg̃a cawad, na pawang nang̃agsasabog ng̃ pihÃcang bang̃o.
Bumubulong ang canilang mg̃a labi ng̃ mg̃a salitang higuit ang cagandahang dingguÃn cay sa halishÃsan ng̃ mg̃a damó, at lalong mahalimuyac cay sa hang̃ing may taglay na bang̃ong handog ng̃ mg̃a bulaclac halamanan.
Sinasamantala ng̃ mg̃a "sirena" sa dagatan ang pag-aagaw-dilÃm ng̃ oras na iyon ng̃ matúling pagtatakÃp-sÃlim ng̃ hapon, upang isung̃aw sa ibabaw ng̃ mg̃a alon ang canilang masasayáng maliliit na úlo at pangguilalasan at bumatì ng̃ canilang mg̃a awit sa araw na naghihing̃alô. Mg̃a azúl daw ang canilang mg̃a mata at ang canilang mg̃a buhóc; na sila'y may mg̃a pútong na coronang halaman sa tubig na may mg̃a bulaclac na mapuputi't mapupula; manacanacâ raw ipinamamalas ng̃ mg̃a bulâ ang canilang parang linalic na catawang higuit sa bulâ ang caputian at cung ganap ng̃ gabi'y canilang pinasisimulaan ang canilang mg̃a calugodlugod na paglalarô, at canilang ipinarÃrinig ang mg̃a tinig na talinghagang tulad sa mg̃a arpa sa lang̃it; sa bihanan din namang ...; ng̃uni't pagbalican natin ang ating mg̃a kinabataan pakinggan natin ang wacas ng̃ canilang salitaan. Sinasabi ni Ibarra cay MarÃa Clara:
—Búcas, bago magbucáng liwayway, magáganap ang hang̃ád mo. Iháhandâ cong lahát ng̃ayóng gabà at ng̃ huwag magculang ng̃ anó man.
—Cung gayó'y susulat acó sa aking mg̃a caibigang babae at ng̃ mang̃agsiparito. ¡GawÃn mo ang bagay na itó sa isang parang howag sanang macasunód ang cura!
—At ¿bakit?
—Sa pagca't tila mandin acó'y binábantayan niyá. Nacasásamâ sa ákin ang canyáng mg̃a matang malalálim at malulungcót, pagca itinititig niya sa akin ay acó'y natatacot. Pagcâ acó'y kinacausap niyá, siya'y may isáng voces na ... sinasabi sa akin ang mg̃a bagay na totoong cacaiba, na hindî mapaglirip, na totoong cacatuwâ ... minsa'y itÃnanóng niya sa akin cung hindî co nananag-Ãnip Páhiná 176ng̃ tungcól sa mg̃a súlat ng̃ nanay; sa aking acala'y halos nasisÃra ang canyang baÃt. Sinasabi sa akin ng̃ caibigan cong si Sinang at saca ni Andeng na aking capatÃd sa gatas, na siya'y may pagcaculang-culang ang Ãsip. ¡GawÃn mo sana ng̃ paraang siya'y howag pumarito!
—Hindî maaaring siya'y hindî natin anyayahan—ang sagot ni Ibarrang nag-iisip-Ãsip.—Catungculang atang ito ng̃ caugalian ng̃ bayan; siya'y nasa bahay mo at bucod sa rito'y nag-ugaling mahal siya sa akin. Nag magtanóng sa canya ang Alcalde tungcól sa bagay na sinabi co na sa iyó, walang sinabi siya cung dî pawáng mg̃a pagpuri sa akin, at hindi nag-acalang maglagay ng̃ cahit caunting hadlang man lamang. Ng̃uni't namamasid cong icaw ay namúmuhî; howag cang manimdÃm at hindî macasasama siya sa atin sa bangcâ.
Narinig ang marahang lacad; yao'y ang curang lumalapit na taglay ang ng̃itÃng pilit.
—¡Maguinaw ang hang̃in!—anyá;—pagcâ nacacáhaguÃp ng̃ isáng sipón, ay hindî bumÃbitiw cung dî dumatÃng ang tag-Ãnit. ¿Hindî ba cayó nang̃ang̃anib na baca cayó'y malamigan?
Nang̃ang̃atal ang voces niyá at sa maláyò ang canyáng tanáw: hindî siyá tumiting̃in sa binata't dalága.
—¡TumbalÃc; ang pakiramdám namin ay caayaaya ang gabi at masarap ang háng̃in. Itó ang pinacá "otoño" at "primavera"[256] namin, nanlálaglag ang iláng mg̃a dahon, datapuwa't laguing sumisilang ang mg̃a bulaclac.
Nagbuntóng hining̃á si párì SalvÃ.
—Ipinalálagay cong carikitdikitan ang pagcacálangcap ng̃ dalawáng bahaguing itó ng̃ taóng hindî nangguÃguitnâ, ang "invierno" (tagguinaw)—ang ipinagpatuloy ni Ibara.—Sisilang, pagdating ng̃ Febrero, ang mg̃a bagong sang̃a ng̃ mg̃a cahoy at pagdating ng̃ Marzo'y may mg̃a bung̃ang hinog na tayo. Pagdating ng̃ mg̃a buwang tag-init ay paparoon cami sa ibang daco.
Ng̃umitî si Fray SalvÃ. Nagpasimulâ sila ng̃ pagsasalitaan ng̃ mg̃a bagay-bagay na walang cabuluhan, ng̃ nauucol sa panahón, sa bayan at sa dárating na fiesta; humanap si MarÃa Clara ng̃ dahilán at umalÃs.
—At yamang mg̃a fiesta ang ating mg̃a pinag-uusapan, itulot pô ninyóng cayo'y anyayahan co sa gagawin namin búcas. Ito'y isáng fiestang búkid na aming iaalay sa aming mg̃a caibigan at iniaalay namán nilá sa amin.
—At ¿saan pô ba gagawin?
Páhiná 177—Ibig ng̃ mg̃a cabataang gawÃn sa bátis sa umaagos sa malapit ditong gubat at na sa tabi ng̃ balÃtì: cayâ magbang̃on tayo ng̃ maaga at ng̃ huwag táyong abútin ng̃ áraw.
Nag-Ãsip-Ãsip ang fraile, at dî nalaon at sumagót:
—Mápanucsong totoo ang anyáya at aco'y napahihinuhod, upang sa inyo'y patotohanang hindî po acó nagtátanim sa inyó. Datapuwa't kinakailang̃ang dumaló roon pagcatapos na aking maganáp ang aking mg̃a catungculan. ¡Cayó'y mapálad, sa pagca't may calayâan, lubos na may calayâan!
Nang macaraan ang iláng sandalî ay nagpaalam si Ibarra upang pang̃asiwâan ang paghahandâ ng̃ fiesta sa kinabucasan. MadilÃm na ang gabÃ.
Lumapit sa canyá sa daan ang isáng sa canya'y naghandóg ng̃ boong paggálang.
—¿Sino pô bâ cayó?—ang sa canya'y tanóng ni Ibarra.
—Hindî pô ninyó alam, guinoo, ang aking pang̃alan,—ang sagót ng̃ hindî kilalá.—Dalawáng áraw na pong hinihintay co cayó.
—¿At bakit?
—Sa pagca't sa alin mang daco'y hindî acó kinahabagán, palibhasa'y acó raw po'y tulisán, guinoo ¡Datapuwa't nawalan acó ng̃ mg̃a anác, sirâ ang isip ng̃ aking asawâ, at ang sabihan ng̃ lahát ay carapatdapat acó sa nangyayarî sa akin!
Madaling pinagmasdán ni Ibarra ang taong iyón, at tumanóng:
—¿At anó bâ ang Ãbig ninyó ng̃ayon?
—¡Ipagmacaáwa co po sa inyó ang aking asawa at ang aking mg̃a anác!
—Hindî acó macatiguil,—ang sagot ni Ibarra. Cung Ãbig po ninyóng sumunód sa akin, habang tayo'y lumalacad ay masasabi ninyó ang sa inyó'y nangyayari.
Napasalamat ang tao at pagdaca'y nang̃awalâ silá sa guitnâ ng̃ cadilimán ng̃ mg̃a daang bahagyâ na may Ãlaw.
NumÃningning pa ang mg̃a bituin sa lang̃it "zafir",[257] at nang̃agugulaylay pa ang mg̃a ibon sa mg̃a sang̃á ng̃ cahoy, ay nang̃aglilibot na sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayang ang tung̃o'y sa dagatan, ang isang masayáng cawang naliliwanagan ng̃ nacagagálac na liwanag ng̃ mg̃a huepe.
Silá'y limáng mg̃a batang dalagang nang̃agmámadalî ng̃ paglacad, na nagcacacapitcapit ó nacayacap cayá sa bayawang ng̃ calapÃt, na iláng matandang babae ang sumúsunod at saca iláng mg̃a babaeng alilang sunong ng̃ calugodlugod na anyô ang mg̃a bácol na punô ng̃ mg̃a báon; mg̃a pinggán at iba pa. Pagcakita sa caniláng mg̃a mukháng ang cabatáa'y tumatawa at ang pag ása'y manÃningning; sa panonood ng̃ linipadlipad ng̃ caniláng malalagò't maiitim na buhóc at malalapad na cunót ng̃ canilang mg̃a damÃt, marahil ipalagáy nating silá'y mg̃a diosa ng̃ gabÃ, cung dî sana talastás nating silá'y si MarÃa Clara na casama ang canyáng ápat na caibigan: ang masayáng si Sinang na canyáng pinsan, ang hindî makÃbuing si Victoria, ang magandáng si Iday at ang mahinhing si Neneng na matimtiman at kimî ang cagandahan.
Nang̃agsasalitaan ng̃ boong ligaya, nang̃agtatawanan, nang̃agcucurutan, nang̃ag-aanasan at pacatapos naghahalakhacan.
—¡Guiguising̃in ninyó ang taong natutulog pa!—ang ipinagwiwicà sa canilá ni tÃa Isabel;—ng̃ cabataan namin ay hindî camà nagcacaing̃ay ng̃ ganyán.
—¡Marahil hindî namán cayó gumiguising ng̃ maagang gaya namin, at marahil hindî namán nápacamatuluguÃn ang mg̃a matatanda!—ang panagót ng̃ maliit na si Sinang.
Sandaling hindî silá nang̃agsásalitâ, pinagpipilitan cayâ nilang magsalitâ ng̃ marahahan; ng̃uni't hindî nalalao't nang̃acalilimot, nang̃agtatawanan, at pinúpunô Páhiná 179ang daan ng̃ caniláng mg̃a bátà at sariwang tÃnig.
—Conowarì magtampó ca; huwág mo siyáng causapin!—ang sabi ni Sinang cay MarÃa Clara;—cagalitan mo siyá at ng̃ huwág mamihasa sa casam-an ng̃ ásal.
—¡Howag mo pacahigpÃt namán!—ani Iday,
—¡MagmahigpÃt ca, howag cang haling! Dapat magmasunurin ang nang̃ing̃ibig samantalang nang̃ing̃ibig; sa pagca't cung asawa na'y gagawin ang bawa't maibigan niya!—ang hatol ng̃ maliit na si Sinang.
—¿Anó ang kinalaman mo niyan, bátà ?—ang ipinagwÃca ng̃ canyáng pinsang si Victoria.
—¡Ssst! ¡huwag cayóng maing̃ay at dumarating silá!
Dumarating ng̃â namán ang isáng pulutóng ng̃ mg̃a binatang nang̃agtátanglaw ng̃ sigsig. Nang̃agsisilacad siláng hindî umÃimic na tinutugtugan ng̃ isáng guitarra.
—¡Tila guitarra ng̃ pulubi!—ani Sinang na nagtatawa.
Nang mag ábot na ang dalawáng pulutóng, ang mg̃a babae ay siyáng nag-anyóng hindî makibuin at matimtiman, na pára manding hindî pa silá nacacapag-aral na tumawa; tumbalÃc, ang mg̃a lalaki namán ang nang̃agsasalitâ, nang̃agsising̃itî at tumátanong ng̃ macaanim upang magtamó ng̃ isáng casagutan.
—¿TahÃmic bagá cayâ ang dagâtan? ¿Inaacála bagá ninyóng magcacaroon tayo ng̃ mabuting panahón?—ang tanóng ng̃ mg̃a iná.
—¡Huwág pô sana cayóng maligalig, mg̃a guinoong babae, mabuti acóng lumang̃óy!—ang sagót namán ng̃ isáng binátang payát at matangcád.
—¡Dápat sanang tayo'y nagsimbá múna!—ang buntóng-hining̃á ni tÃa Isabel na pinagduduop ang camáy.
—Nasasapanahón pa, guinoong babae: si Albinong ng̃ panahón niyá'y naguing "seminarista," macapagmimisa sa bangcâ,—ang isinagót ng̃ isá, na itinuturò ang binatang payát at matangcád.
Si Albinong may pagmumukháng palabirô, ng̃ márinig na siyá'y binábangguit, nag-anyóng mapanglaw at banál, na anó pa't guinágagad niyá si párì SalvÃ.
Bagá ma't hindî nililimot ni Ibarra ang cahinhinán, nakikisalamuhà siyá sa casayahan ng̃ canyáng mg̃a casamahán.
PagdatÃng nilá sa pasÃgan, hindî sinásadyá'y tumácas sa mg̃a lábi ng̃ mg̃a babae ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at catowâan. Doo'y caniláng nakita ang dalawáng bangcáng nagcacácabit, na mainam ang pagcacágayac ng̃ mg̃a pinagtuhóg-túhog na mg̃a bulaclác at mg̃a dahon, casama ng̃ mg̃a sarisaring cúlay na mg̃a Páhiná 180damÃt na pinacumbô: nacasabit sa bagong lagáy na bubóng ng̃ sasacyáng iyón ang mg̃a maliliit na farol na papel, na may mg̃a casal-Ãt na mg̃a rosas at mg̃a clavel, mg̃a bung̃ang halamang gáya ng̃ pinyá, casúy, saguing, bayabas, lanzones at ibá pa. Dinalá roón ni Ibarra ang canyáng alfombra, mg̃a maririkit na panábing at mg̃a cogÃn at ang lahát ng̃ itó'y siyáng guinawang upuang maguinháwa ng̃ mg̃a babae. Napapamutihan din ang mg̃a tikÃn at mg̃a sagwán. Sa isáng bangcáng lalong marikit ang pagcacágayac ay may isáng arpa, mg̃a guitarra, mg̃a acordeón at isáng sung̃ay ng̃ calabaw; sa isáng bangcâ nama'y nagnining̃as ang mg̃a caláng lúpà at doo'y iniháhandâ ang chá, café at salabát na gágawing agáhan.
—¡Dito ang mg̃a babae, diyán ang mg̃a lalaki!—ang sabi ng̃ mg̃a iná paglulan nilá sa bangcâ.—¡Mang̃átali cayó! ¡Howag sana cayóng lubháng magaláw at málulubog tayo!
—¡Mang̃agcruz muna cayó!—ang sabi ni tÃa Isabel na nagcucruz.
—¿At tayo ba'y mang̃ag-Ãisa lamang dito?—ang tanóng ni SÃnang, na pinasásama ang mukhâ—¿Tayo ba lamang ...? ¡Aráy!
Ang cadahilanan ng̃ "¡aráy!" na itó'y gawâ ng̃ isáng curót na sa capanahuna'y ibinigáy cay SÃnang ng̃ canyáng iná.
Lumálayong untîuntî ang mg̃a bangcâ sa pasigan at naaanino ang iláw ng̃ mg̃a farol sa salamÃn ng̃ dagatang waláng caalon-alon. Sa silang̃ana'y sumusung̃aw ang mg̃a unang cúlay ng̃ liwayway.
Naghaharì ang malakÃng catahimican; ang mg̃a binata't dalagang nagcacabucod-bucod, ayon sa calooban ng̃ mg̃a ina'y tila nang̃aggugunamgunam.
—¡Mag-ing̃at ca!—ani Albinong seminarista ng̃ sabing malacás sa isáng capuwà binátà ;—yapacan mong magaling ang mg̃a bunót na pangsicsÃc na na sa ilalim ng̃ iyóng paa.
—¿Bakit?
—Sa pagca't maaaring mabunglós at pumasoc ang túbig; maraming bútas ang bangcáng itó.
—¡Ay, at tayo'y lumúlubog!—ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng malakà ang gulat.
—¡Huwág cayóng mabahála, mg̃a guinoong babae!—ang pangpayapang sa canila'y sinabi ng̃ seminarista. Ang bangcáng iyá'y hindî maáano; waláng bûtas cung dî lÃlima lamang, na hindî naman totoong malalakÃ.
—¡Limáng bútas! ¡Jesús! ¿At ibig ba ninyóng lunurin cam�—ang sigawan ng̃ mg̃a babaeng nang̃atatacot.
Páhiná 181—¡Walâ pô namán cung dî lÃlima, mg̃a guinoong babae, at ganyán calaki lamang!—ang patibay na sabi ng̃ seminarista, at sa canilá'y itinuturo ang maliit na bÃlog na gawâ ng̃ canyang hinlalakà at hintutúró na pinaghúhugpong ang capuwâ dulo. Yapácan ninyóng mabuti ang bunót na sicsÃc at ng̃ hindî mabunglós.
—¡Dios co! ¡MarÃa SantÃsima! ¡Pumapasoc na ang tubig!—ang sigaw ng̃ isáng matandáng babaeng ang pakiramdam niya'y nabábasâ na siyá.
Nagcaroon ng̃ caunting caguluhan, ang iba'y tumitil-î, ang ibá namá'y Ãbig lumucsó sa túbig.
—¡Yapácan ninyóng magaling ang bunót diyan!—ang patuloy na sigáw ni Albino, at canyang itinuturò ang dácong kinalalagyán ng̃ mg̃a dalaga.
—¿Saan? ¿saan? ¡Dios! ¡Hindî namin nalalaman! ¡Parang áwa na ninyó, cayo'y pumarini't hindî namin nalalaman!—ang pamanhÃc ng̃ matatacutÃng mg̃a babae.
Kinailang̃ang lumipat ang iláng bagongtáo sa cabiláng bangcâ upang papanataguin ang loob ng̃ mg̃a natatacot na mg̃a iná. ¡Laking pagcacátaon! Tila mandin may isáng pang̃anib sa tabà ng̃ bawa't dalaga. Walâ cahi't isáng nacapagbibigay pang̃anib na bútas sa tabà ng̃ lahat ng̃ matatandang babae. ¡At lalo pa manding malakÃng pagcacátaon! Umupô si Ibarra sa tabà ni MarÃa Clara; naupo si Albino sa tabi ni Victoria at ibá pa. MulÃng naghárì ang catahimican sa cabilugan ng̃ mapag-ing̃at na mg̃a iná. Datapuwa't hindî sa limpî ng̃ mg̃a dalaga.
Sa pagca't hindî gumágalaw ng̃ camuntî man lamang ang tubig, hindî nálalayô ang mg̃a baclád at sacâ totoo pang maaga, pinagcayarîang bitiwan ang mg̃a gaod at mang̃ag-agáhan ang lahat. Pinatay ang Ãlaw ng̃ mg̃a farol, sapagca't nililiwanagan na ang alang-alang ng̃ liwaywáy.
—¡Waláng casinggalÃng ng̃ salabát cung inumÃn cung umaga bago magsimbá!—ani capitana Tikâ na iná ng̃ masayáng si Sinang;—uminom pô cayó ng̃ salabát na may cahalong puto, Albino, at makikita ninyóng hangang sa sisipaguin pa cayóng magdasál.
—Iyán ng̃a pô ang guinagawâ co—ang sagot naman nito;—caya't ibig co na tulóy magcumpisál.
—¡Huwag!—ani Sinang,—uminôm cayó ng̃ caféng nacapagpápasayá ng̃ calooban.
—Ng̃ayón din, sa pagca't ganacacaramdam na acó ng̃ calungcutan.
—¡Huwag cayóng uminòm niyán—ang paalaala ni tÃa Isabel;—uminóm cayó ng̃ chá at cumain cayó ng̃ galletas; nacapagpapatahÃmic daw ng̃ Ãsip ang chá.
—¡Iinom din acó ng̃ chá at cacain acó ng̃ galletas!—ang sagót ng̃ mapagbigay loob na seminarista—ang cabutiha'y hindî catolicismo ang alÃn man sa mg̃a Páhiná 182inumÃng iyán.
—Ng̃uni't ¿mangyayari ba ninyóng ...? ang tanóng ni Victoria.
—¿Cung macaÃinóm namán acó ng̃ chocolate? ¡Mangyayari rin! Huwag lámang na mapacalaon bago mananghalîan....
Maganda ang umaga: nagpapasimulâ na ng̃ pagtinggád ang túbig, at sa liwanag na nanggagaling sa lang̃it at sa sinag na sa tubig nagmúmulâ, ang nangyayari'y isáng caliwanagang tumátanglaw sa mg̃a bagaybagay, na halos hindî nagcacaanino, isáng maningning at malamÃg na liwanag, na nahahaluan ng̃ mg̃a culay na ating napagwawari sa mg̃a tang̃ing pintura tungcol sa dagat.
Hálos nang̃agagalac ang lahát, sinasanghod nilá ang mahÃnang amÃhang untîunting napupucaw; sampóng ang mg̃a ináng puspós sa paninimdim at mg̃a pagpapaalaala'y nang̃agtatawanan at nang̃agbìbiruan silasilá.
—¿Natátandaan mo bâ? anang isá cay capitana Ticâ—¿natátandaan mo bâ ng̃ tayo'y nang̃aliligo sa ilog ng̃ panahóng dalaga pa tayo? Di caguinsaguinsa'y dumárating na dalá ng̃ agos ang malilit na bancang úpac ng̃ saguing, na may lúlang iba't ibang bung̃ang halámang nang̃ásasalansan sa ibabaw ng̃ mg̃a mababang̃ong bulaclac. Bawa't isa sa mg̃a bangcâ ay may maliliit na banderang kinasusulatan ng̃ ating canicanyang pang̃alan....
—¿At cung bumábalic na tayo sa báhay?—ang isinalabat namán ng̃ isá, na hindî nagpabayang macatapos ang nagsásalitâ; náraratnan nating wasác ang mg̃a tuláy na cawayan, at pagcacagayo'y napipilitan táyong tumawÃd sa Ãlat ... ¡ang mg̃a tampalasan!
—¡Siya ng̃â—ani capitana Ticâ;—datapuwa't iniibig co pang mabasâ ang laylayan ng̃ aking sáya cay sa ipakita ang aking paa: nalalaman co ng̃ may mg̃a matáng nagmámasid na nagtatago sa mg̃a damuhán sa pampáng.
Nang̃agkikindatan at nang̃agng̃ing̃itîan ang mg̃a dalagang nacacárinig ng̃ mg̃a bagay na ito: hindî pumapansin ang mg̃a ibá, sa pagca't may sarÃli namán siláng mg̃a pinag-uusapan.
Isá lámang táo, ang gumáganap ng̃ pagcapiloto, ang nananatili sa hindî pag-imÃc at hindî nakikisama sa gayóng mg̃a pagcacatuwâ. Siya'y isáng binatang napagkikilalang malacás sa canyáng pang̃ang̃atawan, mg̃a camay at paa, at may pagmumukháng nacacaakit ng̃ pagmamasid dahil, sa canyáng mapanglaw na malalakÃng mata at mainam na tabas ng̃ canyang mg̃a labì. Nahuhulog sa canyang malusóg na lÃig ang canyang mg̃a buhóc na maiitim, mahahaba at hindî inaalagaan; napagwawarì sa mg̃a cunót ng̃ canyang itimang barong damÃt na magaspang ang canyang macapangyarihang mg̃a casucasuang sumapi sa canyang maugat at Páhiná 183lilÃs na mg̃a bÃsig upang magamit na parang isang balahìbong ibon lamang ang malapad at pagcálakilaking sagwang canyáng itinÃtimon upang mapatnugutan ang dalawáng bangcâ.
Hindî miminsang nasubucan ang táong itó ni MarÃa Clarang siyá'y pinagmámasdan: cung nagcacágayo'y dalidaling tumÃting̃in siyá sa ibáng dáco at tumátanaw sa maláyò, sa bundóc, sa pampáng. Nahabág ang dalaga sa canyáng pag-Ãisa, cayá't cumúha ng̃ iláng galleta at sacá inialay. Tiningnán siyá ng̃ pilotong wari'y nagtátaca; ng̃uni't sandalÃng sandalî lámang tumagál ang gayóng ting̃in: nuha ng̃ isáng galleta, at napasalamat sa maiclÃng salitâ na bahagyâ na mawatasan sa cahinâan ng̃ voces.
At sino ma'y hindî na mulÃng naalaala siyá. Hindî nacapagpapacunót ng̃ alÃn mang bahagui ng̃ canyáng mukhâ ang masasayáng tawanan at mg̃a birûan ng̃ mg̃a binata't dalaga; hindî nacapagpapang̃itî sa canyáng matatawanÃng si SÃnang, na napipilitang sumandalÃng icucót ang kÃlay cung tumátanggap ng̃ mg̃a curót, upang manag-úlì sa dating casayahan.
Ipinagpatuloy ang caniláng pagparoon sa mg̃a baclád, pagcatapos na macapagagahan.
Dalawá ang baclád na iyóng nátatayô sa catatagáng pagcacáalayô, at capuwâ pag-aarî ni capitang Tiago. Natatanaw buhat sa maláyò ang iláng tagác na nacadápò sa ibabaw ng̃ mg̃a dúlo ng̃ mg̃a cawayang tólos, na ang anyó'y nagsisipanood, samantalang nang̃agliliparang ang tung̃o'y sa iba't ibáng dáco ang mg̃a "kalaway" na hinihilahisan ng̃ caniláng mg̃a pacpác ang dacong ibabaw ng̃ dagatan at pinúpuspos ang impapawid ng̃ caniláng mg̃a húning nanunuot sa taing̃a.
Sinundán ng̃ ting̃Ãn ni MarÃa Clara ang mg̃a tagác, na ng̃ málapit ang bangcâ ay nagliparang ang tung̃o'y sa calapÃt na bundóc.
—¿Nang̃agpupugad ba ang mg̃a ibóng iyan sa bundóc? ang tanóng ni MarÃa Clara sa piloto.
—Marahil pô, guinoo,—ang isinagót—ng̃uni't sino ma'y walâ pang nacacakita ng̃ mg̃a pugad na iyan.
—¿Walâ bang pugad ang mg̃a ibong iyan?
—Inacalà cong silá'y may pugád, sa pagca't cung hindî totoong culang-pálad silá.
Nahiwatigan nî MarÃa Clara ang malungcót na pang̃ung̃usap ng̃ piloto ng̃ gayóng mg̃a salitâ.
—¿Cung gayo'y paano?
—Hindî raw, po, guinoo, nakikita ang mg̃a pugad ng̃ mg̃a ibong iyan, at taglay Páhiná 184namán ang bÃsà na huwag makita ang may dalá ng̃ púgad ng̃ "calaway", at túlad sa cálolowang hindî nakikita cung dî sa makÃnis na salamÃn ng̃ mg̃a matá; gayon din namáng hindî nakÃkita ang mg̃a púgad na iyan cung hindî lamang sa salamÃn ng̃ tubig.
Nag-anyóng nag-iÃsip-isip si MarÃa Clara.
Samantala'y dumating silá sa bangcâ; itinálì ng̃ matandang bangkero ang mg̃a sasacyan sa isang tolos na cawayan.
—¡Hintay muna!—ani tÃa Isabel sa anác na lalaki ng̃ matandang talagang aacyat na sanang dalá ang panáloc,—kinacailang̃ang mahandâ muna ang sinigáng at ng̃ tulóy-tulóy sa sabáw ang mg̃a isdâ panggagaling sa tubig.
—¡MabaÃt na tÃa Isabel!—ang bigláng sinabi ng̃ seminarista;—aayaw na susumandalî ma'y damdamÃn ng̃ isdâ ang pagcáhiwalay sa tubig.
Balitang magalÃng na maglútò, baga ma't may malÃnis na mukhâ, si Andeng na capatid sa gatas ni MarÃa Clara. Naghanda ng̃ húgas-bigas, mg̃a camatis at camìas, at tinutulung̃an ó inaabala caya siya ng̃ iláng marahil nang̃agnanais na sila'y canyang calugdán. Linilinis ng̃ mg̃a dalaga ang mg̃a talbós ng̃ calabaza, hinÃhimay ang mg̃a patánì at pinapuputolputol ang mg̃a paayap ng̃ casinghahabà ng̃ cigarrillo.
Upang libang̃in ang cainipán ng̃ mg̃a nagmÃmithing makita cung paano lálabas sa canilang bilangguan ang mg̃a isdang buháy at nang̃aggagalawan, kinuha ng̃ magandang si Iday ang canyang arpa. Hindî lamang mainam tumugtóg si Iday ng̃ instrumentong itó, cung hindî bucod sa rito'y may magagandang dalÃrì.
Nang̃agpacpacan ang mg̃a cabataan, hinagcán siya ni MarÃa Clara: ang arda ang siyang instrumentong lalong tinútugtog sa lalawigang iyon at siyang nauucol sa gayóng mg̃a sandalî.
—¡Cantahin mo, Victoria, "Ang canción ng̃ Matrimonio"!—ang hining̃i ng̃ mg̃a iná.
Tumutol ang mg̃a lalaki, at si Victoriang may mainam na voces ay dumaÃng na siya'y namamalat daw. "Ang canción ng̃ Matrimonio'y" isáng magandáng tuláng tagalog na nagsasaysay ng̃ mg̃a cahirapan at mg̃a calungcutan ng̃ matrimonio, na hindî binábangguit ang alìn man sa canyang mg̃a catuwaan.
Nang magcagayo'y hining̃î niláng cumantá sà MarÃa Clara.
—Pawang malulungcot na lahát ang aking mg̃a "canción".
—¡Hindî cailang̃an! ¡hindî cailang̃an!—ang sabÃhan ng̃ lahát.
Hindî na siya napapamanhic; tinangnan ang arpa, tumugtóg ng̃ isáng "preludio" ó páng̃unahin at cumantang ang voces ay mataguinting, calugodlugod nat agad Páhiná 185ang damdamin:
Natápos ang voces, humintô, napipà ang arpa, at gayon ma'y nagsisipanatili sa pakikinÃg; sino ma'y waláng pumalacpác. Naramdaman ng̃ mg̃a dalagang napúpúno ng̃ lúhà ang canilang mg̃a matá. Tila mandÃn nabábagot si Ibarra at ang binatang piloto'y nacatanaw sa maláyò at hindî cumikilos.
Dî caguinsaguinsa'y nárinig ang isáng tunóg na nacabÃbing̃i; sumigaw ang mg̃a babae at tinacpan ang canilang mg̃a taing̃a. Yao'y gawà ng̃ naguÃng seminaristang si Albino, na hinihipan ng̃ boong lacás ng̃ canyáng lalamunan ang sung̃ay ng̃ calabaw, na "tambúlì" cung tawaguin. Nanag-ulì ang tawanan at ang galak; ang mg̃a matang dating punô ng̃ lúhà ay sumayá.
Páhiná 186—Datapuwa't ¿cami ba'y bÃbing̃ihin mo, hereje?—ang sigáw sa canyá ni tia Isabel.
—¡Guinoong babae!—ang sagót ng̃ naguing seminarista ng̃ boong cataimtiman;—may náring̃ig acóng sinasabing isá raw dukháng trompetero doon sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin, na nacapag-asawa, sa isáng dalagang mahal at mayaman, dahil sa pagtugtóg ng̃ trompeta lamang.
—¡Tunay ng̃â, ang trompetero sa Sackingen!—ang idinugtóng ni Ibarra, na hindî mangyaring dî makipanayam sa bagong casayahan.
—¿Nárinig na ninyo?—ang ipinagpatuloy ni Albino;—cayâ ng̃â ibig cong tingnan cung magcacaroon acó ng̃ gayón ding capalaran.
At mulî na namang hinipan ng̃ lálò pa mandÃng malacás ang matunóg na sung̃ay, at sinasadyang ilapÃt sa mg̃a taing̃a ng̃ mg̃a dalagang nagpapakita ng̃ capanglawan. Sa gayó'y nagcaroon ng̃â ng̃ caunting caguluhan; siya'y pinahimpÃl ng̃ mg̃a iná sa cáhahampas ng̃ chinelas at cácucurot.
—¡Aráy! ¡aráy!—ang sinabi niya, na hinihipò ang canyang mg̃a bÃsig—¡Gaano ang láyong ikinahihiwalay ng̃ Filipinas sa mg̃a pampang̃in ng̃ Rhin! "¡Oh tempora! ¡oh mores!" Binibigyán ang ibá ng̃ gantÃng-pálà at balabal ng̃ cahihiyan ang ibinÃbigay namán sa ibá.
Nang̃agtatawanan na ang lahát sampô ni Victoria, gayón ma'y sinasabi ng̃ may masasayáng matá na si Sinang cay MarÃa Clara ng̃ sabing marahan:
—¡Mapalad icáw! ¡Ay, acó ma'y cacanta rin cung mangyayari sána!
Sa cawacasa'y ipinagbigay alám ni Andeng, na nacahandâ na ang sabáw upang matanggáp ang doo'y ilalagay.
NanhÃc, ng̃ magcagayon, ang nagbÃbinatâ ng̃ anác ng̃ mang̃ing̃isdâ, sa pabahay ng̃ baclád, na na sa dácong dulong pinagtatalicupan nitó at doo'y maisusulat ang "Lasciate ogni speranza voi ch'entrate", cung marunong sana at nacacawatas ng̃ wÃcang italiano ang mg̃a culang pálad na mg̃a isdâ: ang pumapasoc sa canilá roo'y hindî lumálabas cung dî ng̃ mamatay. Yaó'y isáng culóng na may mg̃a isáng metro ang lúang, na ang pagcacaanyó'y macatÃtindig ang isáng táo sa itaas upang buhat doo'y mahaguÃp ng̃ sáloc ang mg̃a isdâ at maitaas.
—¡Diyán ang tunay na hindî acó mayáyamot na mamingwit!—ang sabi ni Sinang na nang̃Ãng̃inig sa galác.
Nang̃agmámasid ng̃ dî cawásà ang lahát: nakÃkinikinita na ng̃ ibáng nang̃agpapalagan at naglulucsuhan ang mg̃a isdâ sa loob ng̃ lambát ng̃ panaloc, cumikináng ang caniláng makikintab na caliskÃs at iba pa. Gayón man, ng̃ isisilÃd ng̃ binátà ang lambát ay waláng anó mang lumúlucsong isdâ.
Páhiná 187—Marahil punô,—ang marahang sábi ni Albino; mahiguit ng̃ limáng araw na hindî pinapandaw.
Itinaas ng̃ mang̃ing̃isdâ ang sáloc.... ¡ay! cahi't isáng isdâ man lamang ay waláng nacapamuti sa lambát; sa pagcahúlog ng̃ masaganang patác ng̃ túbig na liniliwanagan ng̃ araw ay wari'y nagtátawa ng̃ mataguintÃng. Isáng "¡ah!" ng̃ pagtatacá, ng̃ samâ ng̃ loob, ng̃ pagcabigô ang tumácas sa mg̃a lábì ng̃ lahát.
Inulit ng̃ binátà ang paglulubog ng̃ sáloc, at gayón din ang kináhinatnan.
—¡Hindî mo nalalaman ang iyóng hánap-búhay!—ang sa canya'y sinabi ni Albino, at umukyábit itó sa pabahay ng̃ baclád at inagaw ang sáloc sa camá'y ng̃ binátà —¡Makikita ninyó ng̃ayón! ¡Andeng, bucsán mo na ang palayóc!
Datapuwa't si Albino ma'y hindî nacacaalam: nanatÃli sa pagcawaláng lamán ang sáloc. Pinagtawanán siya ng̃ lahát.
—¡Huwág cayóng maÃng̃ay at náririnig cayó ng̃ mg̃a isdâ ay ayaw pahúli!—¡Marahil punÃt ang lambát na ito!
Ng̃uni't waláng casirasirà ang lambat.
—Pabayaan mo't acó,—ang sa canya'y sinabi ni Leóng nang̃ing̃ibig cay Iday. Siniyasat na magalÃng nitó ang calagayan ng̃ baclád, minasdán ang lambát, at ng̃ matantô na niyáng páwang magalÃng ang calagayan ay tumanóng:
—¿Talastás ba ninyóng magaling na may limang áraw ng̃ hindî pinapandaw itó?
—¡Totoong nalalaman namin! Niyong áraw na bago mag "Todos los Santos" ang cáhulihulihang pagcápandaw nito.
—Cung gayo'y ó encantado ang dagatan ó macacahuli acó ng̃ cahÃ't iilán.
Inilubog sa tubig ni León ang sáloc; datapuwa't nalarawan sa mukhâ niyá ang panguiguilalas. Sandaling tiningnan niyá ng̃ waláng imÃc ang calapÃt na bundóc at ipinagpatuloy ang pag paparoo't parÃto ng̃ sáloc sa tubig: pagcatapos ay umanás na hindî inaalis sa tubig ang sáloc:
—¡Isang buaya!
—¡Isang buaya!—ang caniláng inúlit.
Nagpalipatlipat ng̃ boong tulin sa mg̃a bibig ang salitáng iyón, sa guitnà ng̃ pagcatácot at pagcamanghâ ng̃ lahát.
—¿Anó ang sábi ninyó?—ang itinanong nilá sa canyá.
—Ang sábi co'y may isáng buayang nahuli,—ang ipinagmatigas na sabi ni León, sacâ inilubóg sa tubig ang tagdáng cawayan ng̃ sáloc, at nagpatúloy ng̃ pagsasalitâ:
—¿NaririnÃg ba ninyó ang tunóg na iyán? Iya'y hindî ang buhang̃in; iyán ang Páhiná 188matigás na balát, ang licód ng̃ buaya. ¡Nakikita ba ninyó ang paggaláw ng̃ mg̃a cawáyan? Iya'y siyá na nagpupumiglás, datapuwa't siya'y nababaluctot; ¡hintay cayó ...! malakÃ: may isang dangcál hálos ó mahiguit pa ang lápad ng̃ canyáng catawán.
—¿Anó ang marapat gawin?—ang tanung̃an.
—¡Hulihin!—ang sabi ng̃ isáng voces.
—¡Jesús! at ¿sino ang huhuli?
Sino ma'y waláng humahandóg na sumisid sa calaliman. Ang tubig ay malalim.
—¡Dapat na itáli natin siyá sa ating bangcâ at sacâ caladcarin ng̃ boong pagdiriwang!—ani Sinang.—¡Dapat bang cánin ang mg̃a isdáng talagáng cacanin natin!
—¡Hindî pa acó nacacakita hanggá ng̃ayón ng̃ isáng buayang buháy!—ang ibinulóng ni MarÃa Clara.
Nagtindig ang piloto, cumuha ng̃ isáng mahabang lúbit at malicsÃng pumanhÃc sa pinacabatalán ng̃ baclad. Ipinagcaloob ni Leóng ang piloto'y siyáng humalili sa canyáng kinalalagyán.
Lumucsó ang piloto sa loob ng̃ pabahay ng̃ baclád, sa guitnâ ng̃ pagtatacá at baga man nang̃agsisigawan ang lahat.
—¡Dalhin po ninyó ang sundáng na itó!—ang sigáw ni Crisóstomo, at sa canya'y iniaabot ang binunot na isang malapad na sundáng na gawâ sa Toleod.
Datapuwa't napaiimbulog na ang libolibong patác, at naghÃlom na ang túbig ng̃ boong talinghagà .
—¡Jesús, MarÃa y José!—ang sigawan ng̃ mg̃a babae.—¡Magcacasacunâ tayo! ¡Jesús, MarÃa y José!
—Huwág cayóng mabahálà , mg̃a guinoong babae,—ang sa canila'y sinabi ng̃ matandang bangkero,—cung sa lalawiga'y may isáng macagágawâ ng̃ ganyáng bagay, iyá'y "siyá."
—¿Anó ang pang̃alan ng̃ binatang iyán?—ang itinanóng nilá.
—Tinatawag namin siyáng si "Piloto": sa mg̃a pilotong nakilala co'y siyá ang magalÃng sa lahát; ang casam-an lámang ay hindî niyá kinaguiguiliwan ang hánap-búhay na iyán.
Ang túbig ay gumágalaw, umáalimpuyó ang túbig: tila mandin may nagbubunô sa ilalim; umuugâ ang baclád. Hindî umÃimic ang lahát, pinipiguil ang paghing̃á. PinÃpisil ni Ibarra ng̃ nang̃áng̃atal niyang camáy ang puluhan ng̃ matalas na sundáng.
Tila mandin ang pagbubuno'y natapos na. Sumung̃aw sa ibabaw ng̃ túbig ang úlo ng̃ binátà , na binátì ng̃ masayang sigawan: punóng-punô ng̃ mg̃a lúhà Páhiná 189ang mg̃a matá ng̃ mg̃a babae.
Umakyat ang piloto na hawak ang dúlo ng̃ lúbid, at ng̃ na sa batalán na'y sacá hÃnila ang lúbid na iyón.
Lumitáw ang buaya: nacátalì ang lubid ng̃ lambal na pahilÃs sa lÃig at sa dacong buntót. MalakÃng buaya iyón, na gaya na ng̃a ng̃ ibinalÃtà na ni León may mg̃a pintá, at sa ibabaw ng̃ canyáng licód ay may sumisibol ng̃ lúmot, na sa mg̃a buaya'y siyáng pinacauban cung bagá sa táo. Umaatung̃al na parang vaca, hinahagkis ng̃ canyáng buntót ang mg̃a dinding ng̃ baclád, cumacapit doon, at ing̃inanáng̃ang̃a ang canyáng maitim at cagulatgulat na bung̃ang̃à na anó pa't ipinakikita ang canyáng mahahabang mg̃a pang̃il.
Nag-iisa ang piloto sa paghila sa buaya sa Ãtaas: waláng nacacagunitang sa canyá'y tumúlong.
Nang walâ na sa túbig at ng̃ mailagáy na sa ibabaw ng̃ batalán, tinapacan ng̃ piloto ang buaya ng̃ canyáng paa; tinÃcom ng̃ canyáng malacás na camáy ang pagcálalaking mg̃a pang̃á, at binantang talÃan ang ng̃úsò ng̃ matibay na gápos. Tinicmán ng̃ buaya ang hulÃng pagpipiglás, ibinalantóc ang catawá't sacâ ipinálò sa batalán ang malacás niyang buntót, at pagcacawala'y sumibát at nilucsó ang dagátan, sa dacong labás ng̃ baclád, na anó pa't nacaladcad ang sa canya'y nagpapasúcò. Waláng salang mapapatay ang piloto; isáng sigáw ng̃ panghihilacbót ang tumacas sa lahát ng̃ mg̃a dibdib.
Matuling tulad sa lintÃc ay bigláng nahúlog sa túbig ang isáng catawán; bahagyâ na silá nagcapanahóng makitang si Ibarra iyón. Hindî hinimatáy si MarÃa Clara, sa pagca't hindî pa natututo ang mg̃a filipinang maghimatay.
Nakita niláng namulá ang mg̃a alon, nadampol ng̃ dugô ang tubig. Lumucsó sa malalim na tubigang binatang mang̃ing̃isda na hawac ang canyáng gúloc, sumunód sa canyá ang canyáng amá; datapuwa't bago pa lamang nacasisisid silá'y siyáng paglutang namán ni Crisóstomo at ng̃ piloto na capuwà nacacapit sa bangcáy ng̃ buaya. Ang boong tiyang maputî nito'y baác at nacapacò sa lalamunan ang sundáng.
Hindî maisaysay ang catowâan: libolibong camáy ang sa canilá'y umabót upang iahon silá sa túbig. Nahihibang hálos ang matatandang babae at silá'y nang̃agtatawanan at nang̃agdárasal. Nalimutan ni Andeng na macaatlo ng̃ sumulác ang canyáng sinigáng: nábubô ang lahát ng̃ sabáw at namatáy ang apóy. Si MarÃa Clara lámang ang hindî macapagsalitâ.
Hindî naano si Ibarra; nagcaroon ng̃ bahagyáng galos sa bisig ang piloto.
—¡Cayó ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking buhay!—ang sabi ng̃ piloto cay Páhiná 190Ibarrang nagbabalot ng̃ mg̃a mantang lana at mg̃a "tapiz".
Ang anyó ng̃ voces ng̃ piloto'y tila mandÃn may pighatî.
—Totoong masúlong pô cayó sa pang̃anib,—ang sa canya'y isinagot ni Ibarra;—ulî-ulî huwag pô ninyong tútucsuhÃn ang Dios.
—¡Cung dî ca sana nacabalÃc!...ang ibinulóng ni MarÃa Clarang namumutlâ at nang̃ang̃atal pa.
—¡Cung di sana acó nacabalÃc at icáw ay sumunod sa akin,—ang isinagot ng̃ binátà , na canyáng ipinagpatuloy ang caisipán,—sa ilalim ng̃ dagata'y "mapapasama acó disin sa aking familia!"
Hindî nalilimutan ni Ibarrang doon humÃhimlay ang mg̃a but-ó ng̃ canyang amá.
Aayaw ng̃ pumaroon ang matatandang babae sa cabilang baclád, Ãbig na nilang umuwî, at ang caniláng minámatuwid ay nagpasimulâ raw ng̃ masamâ ang araw, at baca may mangyaring maraming sacunâ.
—¡At ang lahát ng̃ iya'y dahil, sa hindî tayo nagsimba muna!—ang ibinubuntong hining̃a ng̃ isáng matandáng babae.
—Datapuwa't ¿ano pô bang sacunâ ang nangyari sa atin, mg̃a guinoong babae?—ang tanóng ni Ibarra.—¡Ang buaya ang siya lamang kinulang pálad!
—At ang bagay na ito'y nagpapatotoo,—ang iniwacás ng̃ naguing seminarista,—na sa boong canyáng macasalanang buhay hindî nagsimbá cailan man ang sawing palad na buayang ito. Cailan ma'y hindî co makitang siya'y nácasama ng̃ lubháng maraming mg̃a buayang malimit na pasasimbahan.
Nagsiparoon ng̃â ang mg̃a bangcâ sa cabiláng baclad, at kinailang̃ang mulÃng maghandâ si Andeng ng̃ ibáng sabáw na pagsisigang̃an.
Umaaraw na; humihihip ang amihan: napupucaw at namamasag ang mg̃a álon sa paliguid ng̃ buaya, at nagtátayo ng̃ "ng̃a bundóc ng̃ bulâ, na doo'y cumÃkintab ng̃ boong casaganaan sa mg̃a culay ang liwanag ng̃ araw", ayon sa saysáy ng̃ poetang si P.A. Paterno.
Muling tumunóg ang música: tumutugtog si Iday ng̃ arpa, at ang mg̃a lalakà namá'y mg̃a acordeón at mg̃a guitarra, na humiguit cumúlang ang "afinación;" datapuwa't si Albino ang magaling tumugtóg sa lahát, sa pagca't tunay na kinacamot ang guitarra, nagcuculang sa "tono" at mayatmaya'y sumisinsay sa compás, at caguinsaguisa'y nacalilimot, caya't lumilipat sa sonatang ibang ibá sa dating tinútugtog.
Pinaroonan ang cabiláng baclád na may malaking pag-aalinlang̃an; marami ang umaasang naroroon doon ang babaeng buayang asawa ng̃ nápatay, ng̃uni't mápagbirô ang "Naturaleza", caya't laguing punô ng̃ isda ang sáloc cailanis Páhiná 191ma't ililitaw.
Nag-uutos si tia Isabel:
¡Mabuting isigang ang "ayung̃in"; pabayaan ninyó ang "biyâ" at ng̃ mágawang "escabeche", ipasà ninyó ang "dalag" at ang "buwan-buwan": mahábà ang búhay ng̃ dalág. Ilagay ninyó silá sa lambát at ng̃ manatili silá sa túbig. ¡Ilagay ninyó ang mg̃a "sugpô" sa cawáli! Ucol na iÃhaw ang "bánac" na may camatis sa tiyan, at nacabálot sa dáhon ng̃ ságuing.
Pabayâan ninyó ang ibá at ng̃ maguing pain. Hindî magalÃng na pabayâang ang waláng calamánlaman ang baclád,—ang idinugtóng.
Ng̃ magcágayo'y nang̃ag-acálà siláng lumunsád sa pampáng, sa gubat na iyón ng̃ matatandang cáhoy na pag-áarì ni Ibarra. Doo'y sa lÃlim at sa tabà ng̃ malÃnaw na bátis ay manananghalian silá sa guitnâ ng̃ mg̃a bulaclác ó sa ilalim ng̃ itatayô agad-agad na mg̃a palapala.
Umaaling̃awng̃aw sa alang-alang ang música; napaimbulog ng̃ boong casayahan ang úsoc ng̃ mg̃a caláng ang anyó'y manipÃs na ipoipo: umaawit ang túbig sa loob ng̃ mainit na palayóc; marahil ay mg̃a salitáng pang-alÃw sa mg̃a isdáng patáy, marahil ay libác at cutyâ: nagpapapihitpihit ang bangcáy ng̃ buaya, cung minsa'y bigláng ipinakikita ang maputi at wacwác na tiyán, cung minsan nama'y bigláng ipinakikita ang may pintá at namemerdeng licód, ng̃uni't hindî nagugulumihanan ang táong minamahal ng̃ Naturaleza, sa gayóng caraming pagpatáy na cúsà sa mg̃a capatÃd, ayon sa sasabihin marahil ng̃ mg̃a "bramin" ó ng̃ mg̃a "vegetariano."
Maaga, maagang maaga ng̃ magmisa si párì Salvî, at sa iláng sandali'y canyáng nilÃnis ang may labingdalawáng calolowang marurumÃ, at ang ganitóng gawa'y hindî niyá nauugalîan.
Tila mandÃn nawal-an ng̃ gánang cumain ang carapatdapat na cura, dahil sa pagcabasa ng̃ iláng súlat na dumatÃng na may mg̃a "sello" at mabuti ang pagcacalagay ng̃ "lacre;" sa pagca't pinabayâang lubós na lumamÃg ang "chocolate."
May sakÃt ang párì,—ang sinasabi ng̃ "cocinero," samantalang nagháhandà ng̃ ibáng "taza" ng̃ chocolate;—mahábà ng̃ áraw na hindî cumacain, sa anim na pinggang inihahayin co sa canyá sa "mesa," waláng dalawáng pinggán ang canyáng sinásalang.
—Dahil sa hindî siyá nacacatulog ng̃ mahusay,—ang sagót ng̃ alilang lalaki;—siyá'y binabang̃ung̃ot mulâ ng̃ magbago ng̃ tinutulugan. Nalalao'y lalong nanglalalim ang canyáng mg̃a matá, at totoong nanÃnilaw.
Tunay ng̃a namáng nacaháhabag tÃngnan si párì SalvÃ. Hindî man lamang sinalang ang pang̃alawáng taza ng̃ chocolate, hindî tinicmán man lamang ang mg̃a hojaldeng Cebú; nagpaparoo't parito sa malúang na sálas at kinucuyumos ng̃ canyáng mabut-ong mg̃a camáy ang isáng sulat na manacânacang binabasa. Hining̃î, sa cawacasan, ang canyáng "coche", nag-ayos at sacâ nag-utos na siyá'y ihatîd sa gubat na kinalalagyan ng̃ nacapamámanglaw na cáhoy at sa malapit doo'y nang̃agcacatuwa ng̃ paglalakbay sa caparang̃an.
Pinaalis ni pári Salvà ang "coche", pagdatÃng sa lugar na iyón, at pumásoc siyang nag-Ãisa sa gubat.
Páhiná 193Isáng mapangláw na landás na bahagyâ na nabucsán sa casucalan ang pinagdáraanang patung̃ó sa isáng bátis, na ang tubig na umaagos doo'y gáling sa iláng bucál ng̃ malacúcong tubig, tulad sa mg̃a na sa taguiliran ng̃ MakÃling. Mg̃a bulaclác na cusang sumisibol na ang marami sa canila'y hindî pa napapang̃alanan, ang siyang pamuti ng̃ mg̃a pangpang ng̃ batis na iyón; ng̃uni't marahil ay kilalá na ng̃ mg̃a doradong maliliit na háyop, ng̃ mg̃a paróparóng sarisarì ang lalakÃ, at may mg̃a cúlay na azúl at guintô, mapuputî at maiitÃm, sal-it sal-Ãt na cúlay maniningning, makikintab, may mg̃a tagláy na mg̃a rubà at mg̃a esmeralda sa caniláng mg̃a pacpác, at ng̃ mg̃a libolibong mg̃a tutubÃng cumikinang ng̃ tulad sa metal, at wari nasasabugan ng̃ totoong mataas na guintô. Ang tunog ng̃ pagaspas ng̃ mg̃a maliliit na mg̃a hayop na ito, ang irit ng̃ yayay na nag-iing̃ay sa araw at gabÃ, ang huni ng̃ ibon, ó ang lagapák ng̃ bulók na sang̃a ng̃ cahoy na nahuhulog at nagcacasabitsabit sa lahat ng̃ lugar ang siyang tang̃ing sumisirà ng̃ catahimican ng̃ talinghagang lugar na iyón.
Malaónlaon din siyáng nagpalacadlacad sa casucalan ng̃ mg̃a gumagapang na damó, na canyáng pinang̃ing̃ilagan ang mg̃a dawag na cumacapit sa canyáng hábitong guingón na tÃla mandin ibig siyáng piguilin, at pinatitisodtisod maya't mayâ ang mg̃a para ninyóng dî bihasang maglacád ng̃ mg̃a ugát ng̃ mg̃a cáhoy na lumálabas sa lúpà . Biglâ siyáng tumiguil: masasayáng mg̃a hálakhakan at mg̃a sariwang voces ang dumatÃng sa canyáng mg̃a taing̃a, at nanggagaling ang mg̃a voces at ang mg̃a halakhakan sa bátis, at nalalao'y lálong nálalapit.
—Titingnan co cung acó'y macacásumpong ng̃ isáng púgad,—ang sinásabi ng̃ isáng magandá at matimyás na voces na nakikilala ng̃ cura;—Ãbig co siyá makita na hindî "niyá" acó nakikita, Ãbig co siyáng sundán sa lahát ng̃ dáco.
Nagtágo si párì Salvà sa licód ng̃ malakÃng púnò ng̃ isáng cáhoy at sacâ nakinig.
—¿Sa macatuwÃd ay Ãbig mong gawÃn sa canyá ang sa iyó'y guinágawa ng̃ cura, na binábantayan ca saan ca man pumaroon?—ang itinugón ng̃ isáng masayáng voces.—¡Mag-ing̃at ca, sa pagca't nacayayayat at nacapagpapalalim ng̃ mg̃a matá ang panibughô!
—Hindî, hindî panibughô; cung dî pagcaibig lámang na macaalam ng̃ dî co talós!—ang isinásagot ng̃ mataguintÃng na voces, samantalang, inuulit ng̃ masayá:
—¡Siya ng̃â, panibughô, panibughô!—at humahalakhak ng̃ táwa.
—Cung acó'y naninibugho, hindî acó ang hindî pakikita; ang hindî co ipakikita'y siyá, ng̃ hindî siyá mámasdan nino man.
—Ng̃uni't icáw may hindî mo siya makikita, at iya'y hindî magalÃng. Ang lálong magalÃng, cung macacasumpong táyo ng̃ púgad, ay ating "iregalo" sa Páhiná 194cura, at sa gayo'y canyáng mabábantayan tayo, na hindî magcacailang̃ang siya'y makita, ¿anóng acalà mo?
—Hindî acó naniniwalà sa mg̃a púgad ng̃ mg̃a tagác—ang sagót ng̃ isáng voces; ng̃uni't cailan ma't aco'y manibughô matututo acóng magbantay na hindî acó makikita.
—At ¿paano? ¿at paano? ¿Bakit, gaya bâ ng̃ isáng Sor Escucha?
Nacapagpahakhak ng̃ masayá ang gayóng alaala sa pagcacolegiala.
—¡Nalalaman mo na cung paano ang pagdayà cay Sor Escucha!
Nakita ni párì SalvÃ, mulâ sa canyáng pinagtataguan si MarÃa Clara, si Victoria si Sinang na naglÃlibot sa Ãlog. Lumalacad ang tatlóng ang ting̃in ay sa salamÃn ng̃ túbig at nang̃agháhanap ng̃ talÃnghágang púgad ng̃ tagác: Basâ silá hangáng sa tuhod, na ano pa't nahihiwatigan sa mg̃a malalapad na cunót ng̃ canilang mg̃a sáyang pangpalÃgo ang calugódlugód na húbog ng̃ caniláng mg̃a bintî. Nacalugay ang caniláng buhóc at hubád ang caniláng mg̃a bÃsig, at natátacpan ang catawán ng̃ isáng bárong may malalapad na gúhit at masasayang mg̃a cúlay. Samantalang nagháhanap silá ng̃ isáng bágay na hindî mangyayaring masumpung̃an ay namumuti tulóy silá ng̃ mg̃a bulaclác at nang̃ung̃uha ng̃ mg̃a gúlay sa pampáng.
Pinanonood ng̃ fraileng Acteón na namúmutlâ at hindî cumikilos ang mahinhing Dianang iyón; ang mg̃a matá niyáng numÃningning sa madilÃm na hungcág na kinálalagyan ay hindî nang̃apapagal ng̃ pagtatacá sa mg̃a mapuputî at parang linalic na mg̃a bÃsig, yaóng magandang liig hanggang pa pasimulâ ng̃ dibdÃb; ang malÃliit at culay rosang mg̃a paang nang̃aglálarò sa tubig, pawang pumupucaw sa abang cataohan niyá ng̃ cacaibang mg̃a damdamin at nagpapapanaguinip ng̃ mg̃a bágong caisipán sa nilálagnat niyang budhî.
Sa licód ng̃ isáng pag-licô sa Ãlat, sa guitnâ ng̃ masucal na cawayanan; nang̃awalâ ang mg̃a matitimyás na mg̃a dalagang iyón, at hindî na maring̃ig ang caniláng malulupit na mg̃a parungguÃt. HalÃng, nanglulupaypay, pigtâ ng̃ pawis umalÃs si párì Salvà sa canyáng pinagtataguan, at nagpaling̃apling̃ap sa canyáng paliguidliguid, na ang mg̃a mata'y hibáng. Humintóng hindî cumikilos, nagaalinlang̃an; humakbang ng̃ ilán at anaki'y Ãbig sumunód sa mg̃a dalaga, ng̃uni't nagbalic at naglacad sa pampáng at ang ibáng mg̃a casama ng̃ mg̃a dalagang iyón ang siyáng hinanap.
Nakita niya sa malayô-layô roón, sa guitnâ ng̃ bátis, ang isáng wari'y paliguang magaling ang pagcacabacod, at ang pinacabubóng ay isáng malagong cawayan; may nanggagaling doong masasayáng mg̃a voces ng̃ babae. Napapamutihan Páhiná 195ang paliguang iyón ng̃ dahon ng̃ mg̃a niyog, mg̃a bulaclac at mg̃a bandera. Nacatanaw namán siyá sa daco pa roon ng̃ isáng tuláy na cawayan at sa dacong malayo'y mg̃a lalaking nang̃aliligo, samantalang nang̃agcácagulo ang caramihang mg̃a alilang lalaki at mg̃a alÃlang babae sa palÃbót ng̃ mg̃a caláng biglaan ang pagcacágawâ at nang̃agsusumakit ng̃ paghihimulmol sa mg̃a inahÃng manóc, nang̃aghuhugas ng̃ bigás, nag-iiháw ng̃ "lechón" at ibá pa. At doon sa cabiláng ibayo, sa isáng calinisang caniláng hináwan, sa loob ng̃ lilim ng̃ isáng palapalang caniláng bagong itinayóng ang mg̃a haligui'y cahoy at ang bubóng ay "lona" na" ang isang bahagui at ang isáng bahagui'y mg̃a dahon ng̃ malalakÃng cáhoy, nang̃agcacatipon ang maraming mg̃a lalaki't mg̃a babae. Doo'y naroroon ang alférez, ang coadjutor, ang gobernadorcillo, ang teniente mayor, ang maestro sa escuela at ang maraming mg̃a capitan at tenienteng "pasado", patà ni capitang Basiliong amá ni SÃnang, na dating caaway ng̃ nasÃrang si Don Rafael sa malaon ng̃ pinag-uusapan. Sa canyá'y sinabi ni Ibarra: "Pinag-uusapan natin ang isang catuwiran, at hindî mag-caaway ang cahulugan ng̃ pag-uusapÃn. At napahinuhod ng̃ boong galác ng̃ loob ang balitang mánanalumpatì ng̃ mg̃a "conservador" sa anyaya ni Ibarra, at tulóy nagpadalá ng̃ tatlong payo at sacâ ipinanalim sa capangyarihan ng̃ binatà ang paglilingcód ng̃ canyáng mg̃a alilà .
Sinalúbong ang cura ng̃ boong galac at pagpipitagan ng̃ lahát, patà ng̃ alférez.
—¿Ng̃uni't saan pô nanggaling ang cagalanggalang na camahalan pô ninyó?—ang itinanóng sa canya ng̃ alférez, ng̃ makita nitó ang canyáng mukháng punô ng̃ gálos, at ang canyáng habito'y puspós ng̃ mg̃a dahon at ng̃ mg̃a tuyóng sang̃á—¿Naparapâ pô ba ang cagalanggalang na camahalan ninyó?
—¡Hindî! ¡náligaw acó!—ang isinagót ni párì SalvÃ, at ibinabâ ang canyáng mg̃a matá upang siyasatin ang canyáng pananamÃt.
Nang̃agbúbucas ng̃ mg̃a botella ng̃ limonada, nang̃agbÃbiyac ng̃ mg̃a niyog na múrà at ng̃ ang mg̃a natatapos ng̃ paliligo'y macáinom ng̃ canyáng malamÃg na túbig at ng̃ macacain ng̃ canyáng malambót na lamang higuÃt ang caputian sa gatas; at bucód sa roo'y pinag-aalayan pa ang mg̃a dalaga ng̃ isáng cuintas na sampaga, na nasasal-itan ng̃ mg̃a rosa at iláng-ilang, na siyang nagbibigay bang̃ó sa nacalúgay na buhóc. Sila'y naúupô ó humihilig sa mg̃a dúyang nacabitin sa mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ó nang̃aglilibang sa paglalaro sa paliguid ng̃ isáng batóng malapad, na may nacalagay sa ibabaw nitong mg̃a baraja, mg̃a tablero, maliliit na mg̃a libro, mg̃a sigay at mg̃a batóng malilÃit.
Ipinakita nila sa cura ang buaya, datapuwa't tila mandin nalÃlibang ang Ãsip sa ibáng bagay, at cayâ lamang pinansin ang sinalita sa canyá'y ng̃ sa canya'y Páhiná 196sabihing si Ibarra ang may gawâ ng̃ gayóng calakÃng súgat. Ng̃uni't hindî mangyaring makita ang bantóg at hindî napagkikilalang piloto; bago dumatÃng ang alférez ay siyá'y walâ na.
Sa cawacasa'y lumabás si MarÃa Clara sa páliguan, casama ang canyáng mg̃a caibigang babae, sarÃwang túlad sa isáng rosa sa únang umágang pamumucadcad na numÃningning ang hamóg na ang cawáng̃is ay kisláp ng̃ diamante sa caayaayang ulbós ng̃ bulaclác. Inihandóg niya ang únang ng̃itî cay Crisóstomo, at naucol ang únang pagdidilÃm ng̃ canyáng nóo cay párì SalvÃ. Nahiwatigan nitó, ng̃uni't hindî nagbuntunghining̃a.
DumatÃng ang oras ng̃ pagcáin. Nang̃agsiupô sa mesang pinang̃ung̃uluhan ni Ibarra, ang cura, ang coadjator, ang alférez, ang gobernadorcillo at ilán pang mg̃a capitan, sampô ng̃ teniente mayor. Hindî ipinahintulot ng̃ mg̃a ináng cumáin ang sinomang lalaki sa mesa ng̃ mg̃a dalága.
—Hindî ca na ng̃ayón, Albino, macapag panucálà ng̃ mg̃a bútas, pa na gáya ng̃ sa mg̃a bangcâ,—ani León sa nagseminarista.
—¿Anó? ¿ano iyón?—ang tanung̃an ng̃ mg̃a matatandang babae.
—Na ang mg̃a bangcâ, mg̃a guinoong babae, ay páwang mg̃a buong-búò na túlad sa pinggâng ito;—ang ipinaliwanag ni León.
—¡Jesús, saramullo!—ang sigaw ni tia Isabel na ng̃umÃng̃itî.
May nabábatid na pô bâ cayóng ano man, guinóong alférez, tungkól sa tampalásang nagpahÃrap sa catawán ni párì Dámaso?—ang tanóng sa alférez ni párì SalvÃ, sa horas na iyón ng̃ pagcain.
—¿SÃno pô bang tampalásan iyón, padre cura?—ang tanóng ng̃ alférez, na tinÃtingnan ang fraile, na guinágawang pinacasalamÃn sa matá ang vaso ng̃ álac na canyang inÃinom.
—¡Abá, at sÃno pa pô ba? ¡Yaong tampalásang camacalawá ng̃ hapon ay bumuntal cay párì Dámaso sa daan!
—¿Bumuntal cay párì Dámaso?—ang tanung̃an ng̃ iláng voces.
Warì'y ng̃umitì ang coadjutor.
—¡Túnay pô, caya't nararatay ng̃ayón si párì Dámaso! Sinasapantahang ang gumawâ ng̃ gayo'y si Elias ding sa inyo'y naglublób sa pusáw, guinoong alférez.
Namulá sa hiya ó sa álac ang alférez.
—Ang boong Ãsip co,—ang ipinagpatuloy ni párì SalvÃ, na ang anyó'y warì nanglÃlibac;—ay nalalaman po ninyó ang nangyayari. Ang wÃcà co'y alférez ng̃ Guardia Civil....
Nagcagát-lábì ang militar at ibinulóng ang isáng halÃng na pagtaliwacás.
Páhiná 197Sa ganito'y siyang pagsipot ng̃ isang babaeng namumutla, payat, abang aba ang pananamit; sino may waláng nacakita ng̃ canyáng pagdaÃng; palibhasa'y lumalacad siyáng waláng imÃc at napácawaláng ing̃ay ang canyang paglacad, na cung naguing gabà sána'y marahil ipalagáy na siya'y isáng "fantasma."
—¡Pacanin ninyó ang cahabaghabág na babaeng iyán!—ang sabihan ng̃ mg̃a matatandâ:—¡uy, pumarito cayó!
Ng̃uni't ipinagpatuloy ng̃ babae ang canyáng paglácad, at siya'y lumapit sa mesang kinalálagyan ng̃ cura; ito'y luming̃ón, at nákilala siyá at nalaglág sa canyáng camáy ang cuchillo.
—¡Inyong pacánin ang babaeng itó!—ang ipinag-utos ni Ibarra.
—¡Madilim ang gabà at nang̃awáwalâ ang mg̃a bátang lalaki!—ang ibinúbulong ng̃ magpapalimos na babae.
Ng̃uni't ng̃ makita ang alférez, na sa canya'y nagsásalitâ, náguitlá ang babae at nagtatacbó, at nawalâ sa guitnâ ng̃ cacahuyan.
—¿Sino ang babaeng iyón?—ang itinanóng.
—Isáng cahabaghabág na babaeng pinÃlit sirâin ang Ãsip sa cagugulat at cápapahÃrap!—ang isinagót ni don Filipo;—may ápat na áraw nang iya'y ganyán.
—¿Iyan bagá ang isáng nagng̃ang̃alang Sisa?—ang tanong ni Ibarra ng̃ boong pagmamalasakit.
—Ang babaeng iyá'y dinakip ng̃ inyó pong mg̃a sundalo,—ang ipinagpatuloy ng̃ sabing may capaitan ng̃ teniente mayor;—siya'y inilibot sa boong báyang batÃd, dáhil sa hindî co maalamang mg̃a bagay ng̃ canyáng mg̃a anác na lalaki, na ... hindî nang̃agcaroon ng̃ caliwanagan.
—¿Bakit?—ang itinanóng ng̃ alférez na humaráp sa cura:—¿iyán pô bagá ang iná ng̃ inyóng dalawáng sacristán?
Sumáng-áyon ang cura sa pamamag-Ãtan ng̃ pagtang̃ô.
—¡Na nang̃awaláng hindî man lamang guinawâ ang anó mang pagsisiyásat tungcól sa canilá!—ang idinugtong ni Don Filipo ng̃ wári may poot, at tinititigan ang gobernadorcillo na ibinabâ ang mg̃a matá.
—¡Hanápin ninyó ang babaeng iyán—ang ipinag-utos ni Crisóstomo sa mg̃a alÃlang lalaki:—Aking ipinang̃acong pagpapagalan co ang pag-uusÃsà cung saan naroon ang canyáng mg̃a anac na lalaki.
—¿Nang̃awalà , ang wicà ninyó?—ang itinanóng ng̃ alférez.—¿Nang̃awalà ang inyóng mg̃a sacristan, padre cura?
Inúbos ininóm ng̃ cura ang vaso ng̃ álac na na sa canyáng haráp, at sacâ tumang̃ô, bilang sagót na oo.
Páhiná 198—¡Carambas, párì cura!—anáng alférez na casabáy ang táwang libác, at natútuwa, dahil sa siya'y nacacaganti,—pagca nawáwalâ ang iláng pÃso lámang ng̃ cagaláng-gálang na camahalan pô ninyo'y maagang maaga pa'y inyóng guiniguising ang aking sargento, upang hanapin ang inyóng salapî; ng̃uni't nawáwalâ ang dalawang sacristan ninyo'y hindî pô cayó nagsasabi; at cayó pô, guinoong capitán ... totoo ng̃ang cayó po'y....
At hindî tinapos ang canyang salitâ cung dî ang guinawa'y nagtawá, casabay ng̃ paglulubóg ng̃ canyang cuchara sa mapuláng lamán ng̃ papaya.
Sumagot ang curang malakà ang hiyâ at natútulig.
—Nagcágayon acó't dahil sa acó ang nanánagot ng̃ salapî....
—¡Mabúting sagót, cagalanggalang na pastól ng̃ mg̃a cáluluwa!—ang salabat sa canyá ng̃ alférez na namumualan ng̃ kinacain.—¡Mabúting sagót, banál na laláki!
Nag-acalang mamaguitna si Ibarra, ng̃uni't nagpilit si párì Salving manag-úli sa dating catahimican ng̃ loob, at sumagot na caacbay ang ng̃Ãting pÃlit:
—At ¿nalalaman pô bâ ninyó, guinóong alférez, cung anó ang sabihanan tungcól sa pagcawalâ ng̃ mg̃a bátang iyan? ¿Hindî? ¡Cung gayo'y ipagtanong pô ninyó sa inyóng mg̃a sundálo!
—¿At ano?—ang sigaw ng̃ alférez na nawala ang towa.
—¡Ang sabihana'y ng̃ gabing iyón mawala ang mg̃a bata'y may mg̃a tumunóg na ilang putóc ng̃ fusil!
—¿Iláng putóc?—ang inúlit ng̃ alférez na canyang minámasdan ang mg̃a cahárap.
Nang̃agsitang̃ó ang nang̃aroroon, bilang pagpapatunay na may náring̃ig ng̃a silá.
Nang magcágayo'y sumagót si párì Salvà ng̃ madalang na pananalita, taglay ang malupit na paglibac.
—Sa nangyayari'y aking nakikitang bucod sa hindî cayó nacacahuli ng̃ mg̃a gumágawa ng̃ masamá'y hindî po ninyó nalalaman ang mg̃a guinagawa ng̃ inyóng mg̃a capamahay, at gayón ma'y Ãbig po ninyóng masoc na tagapang̃aral at magtúrò sa mg̃a iba ng̃ canilang mg̃a catungculan: dapat po ninyong maalaman ang casabihang; lalong nacacaalam ang ulól sa canyang sariling bahay....
—¡Mg̃a guinoo!—ang isinalabat ni Crisóstomo ng̃ canyang makitang namumutla na ang alférez;—tungcol ng̃a sa bagay na itó'y ibig cong maalaman cung anó ang inyóng pasiyá sa isang aking panucálà . Inaacalà cong ipagcatiwálà ang pag-aalágà sa babaeng diyáng sira ang Ãsip sa isang mabúting manggagamot at samantala'y hahanapin co ang canyang mg̃a anác, sa pamamag-Ãtan ng̃ túlong at mg̃a hatol ninyóng dalawá.
Ang pagbabalÃc ng̃ mg̃a alÃlang nang̃agsabing hindî nilá nasumpung̃an ang sirá ang Ãsip na babáe ang siyáng nacalubós ng̃ pagcapayapà sa dalawáng nagcacagalit, at caniláng dinalá ang salitaan sa ibang bagay.
Nang̃agbahabahagui sa iláng pulutong ang mg̃a matanda't mg̃a bátà ng̃ matápos ang pagcain Páhiná 199at samantalang sila'y binÃbigyan ng̃ chá at café. Cumuha ang ibá ng̃ mg̃a "tablero" at ang ibá nama'y nang̃agsicuha ng̃ "baraja," ng̃uni't lalong minagaling ng̃ mg̃a dalagá ang mang̃atanóng sa "Rueda de la Fortuna" (gulong ng̃ capalaran), sa pagcaibig niláng maalaman ang sa canila'y mangyayari sa panahóng hÃnaharap.
—¡Hali cayó, guinoong Ibarra.—ang sigáw namán ni cápitang Basilio, na lang̃ó na ng̃ cauntî. May usapÃn tayong labing limáng taóng taón na ng̃ayón ang itinátagal, at waláng hucóm sa Audienciang súcat macahátol: ¿mangyayari bang tingnan natin cung áting mabÃbigyang hanggá sa "tablero"?
—¡Ng̃ayón din pô, at sumasang-ayon acó ng̃ boong catowaan!—¡HintayÃn po ninyó acóng saglÃt, sa pagca't nagpapaalam ang alférez!
Nang maalaman nilá ang gayóng paglalarô, nang̃agcapÃsan ang lahát ng̃ matatandáng lalaking marúnong ng̃ "ajedrez" sa palÃguid ng̃ "tablero"; mahalagá ang laróng iyón, caya't nacaakit patà sa mg̃a hindî nacacaalam. Hinaráp ng̃ mg̃a matatandáng babae, gayón man, ang cura, upang makipagsalitaán sa canyá tungcól sa mg̃a bagay na nauucol sa religión; datapuwa't hindî marahil minámagaling ni fray Salvà ang lugar na kinálalagyan at ang capanahunang iyón, cayâ ng̃â't pawang mg̃a malalábò ang caniyáng mg̃a isinásagot at mapapanglaw at may gálit na hálò, at ang canyang mg̃a matáng hindî tumiting̃in man lamang sa canyáng mg̃a kinacausap ay nagpapaling̃apling̃ap sa magcabicábilâ.
Nagpasimulâ ang larô ng̃ boong cacadakilâan.
—Cung magtablá ang larô, papagtatablahÃn naman natin ang áting usapÃn—ang sabi ni Ibarra.
Nang na sa calaghatîan na ang larô, tumanggap si Ibarra ng̃ isáng telegrama na nagpaningning ng̃ canyang mg̃a matá at nacapagbigáy sa canyá ng̃ pamumutlà . Itinagó niyá sa canyáng "cartera" ang telegrama, na hindî binucsán, at canyáng sinulyáp ang pulutong ng̃ mg̃a cabatâang nagpapatuloy ng̃ pagtatanóng cay Capalaran, sa guitnâ ng̃ mg̃a tawanan at mg̃a sigawan.
Páhiná 200—"¡Jaque" sa "Hári!"—anang binatà .
Napilitang itagò ni capitang Basilio ang "Hari" sa licód ng̃ "Reina."
—¡"Jaque" sa "Reina"!—ang muling sinábi ni Ibarra, na pinagbabalâan ng̃ canyáng "Torre" ang "Reina," na ipinagsasanggalang ng̃ isang "Peón."
Sa pagca't hindî matacpán ni capitang Basilio ang "Reina" at hindî namán niyá maiurong itó, dahil sa "Haring na sa sa licód, huming̃î siyá ng̃ panahón upang siya'y macapa-isip.
—¡Sumasang-ayon pô acó ng̃ boong tuwâ!—ang sagót ni Ibarra;—mayroon pa namang sasabihin acó ng̃ayón din sa iláng lalaki sa pulutóng na iyón.
At nagtindÃg siyá, pagcapagcaloob sa canyáng calaban ng̃ icaapat na bahágui ng̃ isang oras upang mag-Ãsip.
Tang̃an ni Idáy ang mabÃlog na cartóng kinasusulatan ng̃ apat na po't walóng tanóng, at si Albino ang may tang̃an ng̃ libro ng̃ mg̃a sagót.
—¡Casinung̃aling̃an! ¡hindî totoo! ¡casinungaling̃an!—ang isinÃsigaw ni Sinang na halos umÃiyac.
—¿Anó bâ ang nangyayari sa iyo?—ang sa canyá'y tanóng ni MarÃa Clara.
—Tingnán mo, aking itinanóng: "¿Cailán bagá acó magcacabait?" binitiwan có ang mg̃a "dado", at ang guinawa niyang curang iyang bantilaw ay binasa sa libro ang ganito: "¡Pagca nagcabuhóc ang palaca!" ¿Itó ba'y mabuti?
At saca ng̃iniwian ni Sinang ang naguÃng seminarista, na hindî tumitiguil ng̃ pagtatawa.
Ng̃uni't ¿SÃno ba ang may utos sa iyong magtanong ca ng̃ gayon?—ang sinabi sa canya ng̃ pinsan niyang si Victoria—¡Súcat na ang magtanóng ng̃ gayón upang marapat sa gayóng mg̃a sagót!
—¡Tumanóng pô cayó!—ang sinabi nila cay Ibarra, casabay ng̃ paghahandog sa canya ng̃ "rueda"—Pinagcayarian naming cung sino ang magcamit ng̃ lalong magaling na sagót ay tatangap sa mg̃a iba ng̃ isang handóg. Nacatanóng na camÃng lahat.
—¿At Sino ang nagcamit ng̃ lalong magalÃng na sagót?
—¡Si MarÃa Clara! ¡si MarÃa Clara!—ang isinagót ni Sinang.—Ibiguin man niya't hindî'y siya'y pinatanong namin: "¿Tapát baga't hindî magmamaliw ang canyáng pagliyag?" at ang libro'y sumagót....
Ng̃uni't tinacpan ni MarÃa Clarang namúmulang mainam ang bibÃg ni Sinang, at hindî itinulot na maipatuloy ang sinasabi.
—¡Cung gayo'y ibigay ninyó sa akin ang "rueda"!—ani Crisóstomong ng̃uming̃itî.
Tumanóng: "¿Lalabas ba ng̃ magalÃng ang casalucuyan conglinalayon?"
—¡Napacapang̃it naman ng̃ tanóng na iyan!—ang sigaw ni Sinang.
Páhiná 201Iniabsang ni Ibarra ang mg̃a "dado" at alinsunod sa canyang "numero" ay hinanap ang mukha at ang talata ng̃ na sa libro.
—"¡Ang mg̃a panaguinip ay pawang mg̃a panaguinip ng̃a!"—ang binása ni Albino.
Kinúha ni Ibarra ang telegrama at nang̃ang̃atal na bÃnucsán.
—¡Ng̃ayó'y nagsinung̃alÃng ang libro ninyó!—ang isinigaw na puspós ng̃ tuwâ.—Basahin ninyo:
"Sinang-ayunan ang panucálang escuela, hinatúlang cayó ang nanálo sa usapin."
—¿Anó ang cahulugán nitó?—ang itinanóng nilá sa canyá.
—¿Hindî bâ ang sábi ninyo'y bibigyan ng̃ pabúya (regalo) ang magtamó ng̃ lalong mabúting sagót?—ang itinanóng niyá, na nang̃ang̃atal ang voces sa lakà ng̃ canyáng tuwâ, samantalang hinahati ng̃ boong ing̃at ang papel.
—¡Siyá ng̃a! ¡siya ng̃a!
—Cung gayó'y nárito ang aking pabúyà ,—ang sinabi, at ibinigay cay MarÃa Clara ang calaháti;—magtátayô acó sa báyan ng̃ isáng páaralang úcol sa mg̃a bátang lalaki't babáe; ang páaralang itó'y siyáng áking pabúyà .
—At ¿anóng cahulugan niyang calahátì ng̃ papel?
—¡Itó'y iháhandog co namán sa nagcaroón ng̃ lalong masamâ sa mg̃a sagót!
—¡Cung gayó'y acó! ¡sa akin marapat ibigáy!—ang sigáw ni SÃnang.
Ibinigáy sa canyá ni Ibarra ang papel at matúling lumayô.
—¿At anó ang cahulugán nitó?
Datapowa't maláyò na ang mapalad na bináta, at nagbalÃc na mulî siyá sa pakikilarô ng̃ "ajedrez."
Lumapit si Fr. Salvà na wari'y nag-wáwalang anó man sa masayáng lúpon ng̃ mg̃a cabatâan. Pinapahid ni MarÃa Clara ang isang lúha sa catuwâan.
Humintô ng̃ magcágayon ang tawanan at napipà ang salità an. TumÃting̃in ang cura sa mg̃a bagongtao't dalaga, na di niyá matutuhan cung anó ang sasabihin; hinÃhintay namán niláng magsalitâ ang cura at hindî silá umÃimic.
—¿Anó itó?—ang sa cawacasa'y naitanong ng̃ cura, at kinúha ang libro at canyang binúbuclatbuclat.
—¿Ang "Rueda de la Fortuna",—isáng librong libang̃an, ang sagót ni León.
—¿Hindî ba ninyó nalalamang casalanan ang maniwála sa mg̃a bágay na ganitó?—ang winicà , at sacâ pinunitpunit ng̃ boong gálit ang mg̃a dáhon ng̃ libro.
Nagpumiglás sa mg̃a lábi ng̃ lahat ang mg̃a sigáw ng̃ pagtatacá at samâ ng̃ loob.
Páhiná 202—¡Lálong malakÃng casalanan ang gawÃn ang maibigan sa bágay na hindî canyá't lában sa calooban ng̃ túnay na may árì!—ang itinútol ni Albinong nagtindig.—Amang cura, nácaw ang táwag sa ganyáng gawâ at ito'y bawal ng̃ Dios at ng̃ mg̃a táo.
Pinapagdaóp ni MarÃa Clara ang mg̃a camay, at tinitigang tumatang̃is ang mg̃a wacás ng̃ librong iyóng hindî pa nalalaong nag-alay sa canya ng̃ lubháng malakÃng ligaya.
Hindî sumagót cay Albino si fray SalvÃ, laban sa inaasahan ng̃ mg̃a nanonood; nátira siyá sa panonood cung paano ang linipadlipad ng̃ mg̃a pinagpunitpunit na mg̃a dáhon ng̃ libro, na ang ibá'y ipináwid ng̃ háng̃in sa gúbat at ang ibá namá'y sa túbig; pagcatápos ay lumayóng guÃguirayguÃray at nacapatong ang dalawáng camáy sa ulo. Humintong sandalî at nakipág-usap cay Ibarra na naghatÃd sa canyá sa isá sa mg̃a cocheng náhahandang pangdalá ó panghatid sa mg̃a panauhÃn.
—¡Mabuti at lumayas ang pang-abóy-galác na iyán,—ang ibinulóng ni Sinang.!May pagmumukháng wári'y sinasabing: "Huwág cang tatawa't nalalaman co ang iyong mg̃a casalanan."
Sa malakÃng catuwâan ni Ibarra, sa pagcapagbigay niyá sa canyáng maguiguing asawang si MarÃa Clara ng̃ canyang pabuyà , nagpasimulâ siyá ng̃ paglalaróng hindî na iniisip ang guinágawá, at hindî na nag-aabalá ng̃ pagbabálacbalac ng̃ pagwawárì ng̃ boong pag-iing̃at ng̃ calagayan ng̃ mg̃a "pieza."
Dahil sa ganito'y ang nangyari, baga man si capitang Basilio'y báhagyâ ng̃ nacapagsásangalang, ang laro'y nagcapantay, salamat sa maraming pagcacamaling sa huli'y guinawâ ng̃ binátà .
¡Papagtablahin natin! ¡papagtablahin natin! ang sabi ni capitang Basiliong malakà ang tuwâ.
—¡Papagtablahin natin!—ang inulit ng̃ binátà ,—cahi't maguÃng anó man ang inihatol ng̃ mg̃a hucóm sa ating usapÃn.
Nangagcamáy ang dalawa na nang̃agpisilan ng̃ boong pagguiguiliwan.
Samantalang ipinagcacatuwa ng̃ mg̃a caharap ang nangyaring itó na nagbÃbigay wacás sa isáng usapÃng totoong nagpapahÃrap na sa dalawang magcalaban, ang bigláng pagdating ng̃ apat na guardia civil at isáng sargento, na pawang sandatahan at nacalagay sa dúlo ng̃ fusil ang bayoneta, siyáng sumirà ng̃ casayahan at nagdúlot ng̃ panghihilacbót sa pulutóng ng̃ mg̃a babae.-
—¡Huwág kikilos ang sino man!—ang sigaw ng̃ sargento.—¡Papúputucan ang cumilos!
Páhiná 203Hindî inalintana ni Ibarra ang gayóng paháyop na pagmamatapang, tumindig siyá at lumápit sa sargento.
—¿Anó pô ang inyóng ibig?—ang itinanóng.
—Na ng̃ayón din ay ibigáy sa amin ang isáng may casalanang nagng̃ang̃alang ElÃas, na sa inyó'y namimiloto canÃnang umaga,—ang isinagót na may anyóng pagbabálà .
—¿Isáng may casalanan?... ¿Ang piloto? ¿Cayó po'y nagcacamali marahil!—ang itinugón ni Ibarra.
—Hindî pô; ng̃ayo'y isinumbóng na naman ang ElÃas na iyáng nagbúhat ng̃ camáy sa isáng sacerdote....
—¡Ah! ¿at iyán ba ang piloto?
—Iyán ng̃â, áyon sa sábi sa amin; tumátanggap pô cayó sa inyong mg̃a pagsasaya, guinoong Ibarra, ng̃ táong may masamang caasalan.
Tiningnan ni Ibarra ang sargento mulâ sa mg̃a paa hanggáng sa úlo at sinagót siyá ng̃ lubháng malaking pagpapawaláng halagá:
—Hindî co cailang̃ang acó'y magsúlit sa inyó ng̃ áking mg̃a guinágawâ! Tinatangggap namin ng̃ boong cagandahan ng̃ loob ang sino man sa áming mg̃a pagsasayá, at cayó man, cung cayó'y pumarÃto sana, inyó disÃng nasunduan ang isáng luclucan sa mesa, na gáya naman ng̃ inyóng alférez na capanayám namin ditong dalawáng horas lámang ang calálampas.
At pagcawicà nito'y tinalicuran siyá.
Kinagát ng̃ sargento ang canyáng mg̃a bigote, at sa pagca't napagdilidili niyáng siyá ang lalong mahÃnà , ipinag útos na paghanapin sa magcabicabilâ at sa mg̃a cacahuyan ang piloto, na ang anyô nitó'y nacatitic sa capirasong papel na canyáng dalá. Itó ang sinabi ni Don Filipo sa canyá:
—Inyóng talastasing naaangcap ang mg̃a anyó't calagayang iyán sa siyám ng̃ bawa't sampong dalisay na filipino; ¡bacâ pô cayó'y magcamalî!
Sa cawacasa'y bumalÃc ang mg̃a sundalo, at caniláng sinabing waláng nakita silang bangcâ ó táong sÃno mang macapagbigáy hinála; nagsabi ng̃ pautál-utál ang sargento ng̃ iláng salitâ at sacâ umalis na tulad ng̃ pagdating: ása guardia civil.
UntîuntÃng nanag-úli ang katuwâan, umulán ang mg̃a tanóng at sumagána ang mg̃a salisalitaan tungcól sa nangyári.
—¡Cung gayo'y iyán palá ang ElÃas na naghúlog sa alférez sa isáng pusáw!—ang sábi ni Leóng nag-iÃsip-isip.
—¿At paáno bâ ang nangyaring iyón, paano?—ang tanóng ng̃ iláng ibig maPáhiná 204catantò ng̃ lÃhim.
—Ang sabi'y násalubong daw ng̃ alférez ang isáng táong may pas-áng cáhoy na panggátong, ng̃ isáng áraw na umuulan ng̃ mainam ng̃ buwán ng̃ Septiembre. Totoong mapútic ang daan at sa tabà lamang may makipot na landás na malalakaran ng̃ iÃsang táo. Ang guinawâ raw ng̃ alférez ay hindî piniguil ang cabayo na siyáng dápat sana, cung dî bagcós pinatulin at sumigáw sa táong siya'y umudlót: tÃla mandin hindî Ãbig ng̃ taong iyóng bumalÃc sa pinanggalÃng̃an ó áayaw na málubog sa pusáw, caya't nagpatúloy ng̃ paglacad. Sa gálit ng̃ alférez ay inacálang siya'y ipatáhac, ng̃uni't cumúha ang táo ng̃ caputol na cáhoy at pinacapalòpálô ang úlo ng̃ háyop nang boong lakás, na anó pa't nábulagtâ ang cabayo't napatapon sa pusáw ang alférez. Sinasabi ring ipinagpatuloy daw ng̃ táong iyón ang paglacad ng̃ boong tiwasáy, na hindî niyá alumana ang limáng balang ipinahabol sa canyá ng̃ alférez na nabulagan sa marubdób na gálit at sa lúsac. Sa pagca't túnay na hindî kilalá ng̃ alférez cung sÃno ang táong iyón, hininalang marahil ay ang bantóg na si ElÃas, na gáling sa lalawÃgang may iláng buwán pa lamang, na dî alám cung tagasaán, at napakilala sa mg̃a guardia civil sa iláng báyan dáhil sa mg̃a cawang̃is ng̃ gayon din mg̃a cagagawán.
—¿Cung gayó'y tulisán palá siyá?—ang itinanóng ni Victoriang kinÃkilig.
—Sa acálà co'y hindî, sa pagcá't minsan daw ay siyá'y nakilaban sa mg̃a tulisán isáng araw na caniláng linolooban ang isáng báhay.
—¡Walang mukháng masamáng táo!—ang idinugtóng ni SÃnang.
—¡Walâ, totóo lamang mapangláw ang canyáng ting̃Ãn: hindî co nakitang siyá'y ng̃umitî man lamang sa boong umaga,—ang sinábî ni MarÃa Clara.
Sa gayó'y nagdáan ang hápon at dumatÃng ang horas ng̃ pag-owî sa bayan.
Nang̃agsialÃs silá sa gúbat ng̃ ilinÃliwanag ang mg̃a hulÃng sÃnag ng̃ naghÃhing̃along áraw, at nagdaan siláng hindî umÃimic sa malapit sa mahiwágang pinaglibÃng̃án ng̃ núnò ni Ibarra. Pagcatápos ay nanag-úlì ang masayang mg̃a salitaang maÃng̃ay, puspós ng̃ caning̃asan, sa sÃlong ng̃ mg̃a sang̃á ng̃ cáhoy na iyong hindî totóong sanáy na macárinig ng̃ gayóng caráming mg̃a voces. Tila mandin namámanglaw ang mg̃a cáhoy, umúugoy ang mg̃a gumagapang na mg̃a damó at warÃ'y sinasabi: ¡Paalam cabatâan! ¡Paalam, panag-Ãnip na isáng áraw!
At ng̃ayón, sa liwanag ng̃ mapupulá at malalakÃng ning̃as ng̃ mg̃a sigsÃg; at sa tugtog ng̃ mg̃a guitarra, bayaan natin siláng lumácad na patung̃ó sa bayan. Nagbabawas ang mg̃a pulutóng, namámatay ang mg̃a ilaw, napÃpipi ang guitarra, samantalang silá'y nálalapit sa tahanan ng̃ mg̃a táo. ¡Ilagáy ninyó ang inyóng "máscara", sa pagca't cayo'y makikipanayam na namán sa inyóng mg̃a capatÃd!
Pagca umaga ng̃ kinabucasan, pagcatapos na madálaw ni Juan Crisóstomo Ibarra ang canyang mg̃a lúpà , siyá'y tumúng̃o sa báhay ni mátandang Tasio.
Lubós na lubós ang catahimican sa halamánan, sa pagca't ang mg̃a lang̃ay-lang̃ayang nang̃agsasalimbayan sa palibót ng̃ balisbisa'y bahagyâ na umiing̃ay. SumÃsibol ang malilit na damó sa lúmang pader na guinagapang̃an ng̃ cawáng̃Ãs ng̃ báguing na bumubordá sa mg̃a bintánà , malÃit na bahay na anaki'y siyáng tahanan ng̃ catahimÃcan.
MaÃng̃at na itináli ni Ibarra ang canyáng cabáyo sa isáng halÃgui, siyá'y lumacad ng̃ hálos patiad ng̃ pagdadahandahan at canyáng tináhac ang halamanang malÃnis at totoong magaling ang alágà ; pinanhÃc ang hagdánan, at siya'y pumasoc, sa pagca't bucas ang pintô.
Ang únang nakita niyá'y ang matandâ, na nacayucód sa isang libro na tÃla mandÃn canyáng sinusulatan. May napanood sa mg̃a pader na tinitipong mg̃a maliliit na mg̃a háyop at mg̃a dahon ng̃ mg̃a cáhoy at damó, sa guitnâ ng̃ mg̃a "mapa" at lúmang estanteng punô ng̃ mg̃a libro at ng̃ mg̃a súlat-camáy.
Lubhang nalilibang ang matandâ sa canyang guinagawâ, na ano pa't hindî naino ang pagdating ng̃ binatà , cung dî ng̃ ito'y aalis na sana, sa pagcaibig na huwag macagambalà sa matandang iyón.
—¡Abá! ¿nariyan pó bâ cayó?—ang itinanóng, at tiningnan si Ibarra ng̃ wari'y nangguiguilalás.
—Ipagpaumanhin pô ninyó,—ang isinagót nitó,—cayó pô pala'y maraming totoong guinagawâ....
—Siya ng̃â pô, sumusulat acó ng̃ cauntî, datapuwa't hindî dalî-dalì at ibig Páhiná 206cong magpahing̃á. ¿May magagawâ pô bâ acóng anó mang sucat ninyóng pakinabang̃an cahi't babahagyâ?
—¡Malaki pô!—ang isinagót ni Ibarra at saca lumapÃt;—datapuwa't....
At sinulyáp ang librong na sa ibabaw ng̃ mesa.
—¡Aba!—ang biglang sinabing nangguÃguilalas; guinagamÃt po ba ninyo ang inyong panahon sa pagsisiyasat cung anó ang cahulugán ng̃ mg̃a "geroglÃfico?"
—Hindî pô!—ang isinagót ng̃ matandáng laláki, at tuloy nag-álay sa kanyá ng̃ isáng "silla";—hindî nacacawatas acó ng̃ egipcio ó ng̃ copto man lamang, datapuwa't may cauntì akóng nalalamang paraan sa pagsulat niyan, caya acó'y sumulat ng̃ mg̃a "geroglÃfico."
—¿Sumusulat pô cayó ng̃ mg̃a "geroglifico"? ¿At bákit pô?—ang itinanóng ng̃ binatang nag-aalinlang̃an sa nakikita't nariring̃ig.
—Ng̃ huwag mabasa nino man sa mg̃a panahóng itó ang aking sinusulat.
Tinitigan ni Ibarra ang matandang lalaki, at ang Ãsip niya'y bacâ nasisirà ang Ãsip nitó. Madaling madalÃng siniyásat ang aclat, sa pagca Ãibig niyang maalaman cung nagsisinung̃aling, at canyang námasdang totoong magalÃng ang doo'y pagcacaguhit ng̃ mg̃a hayop, mg̃a gúhit na bilóg, mg̃a gúhit na anyóng pabilóg, mg̃a bulaclac, mg̃a paa, mg̃a camay, mg̃a bisig, at iba pa.
—¿At bakit pô cayó sumusulat cung talagang aayaw cayóng mabasa nino man ang inyóng sinusulat?
—Sa pagca't hindî co iniuucol ang áking sinusulat sa mg̃a taong nabubuhay ng̃ayón; sumusulat acó at ng̃ mabasa ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pa sa mg̃a panahong sasapit. Cung mababasa ng̃ mg̃a tao ng̃ayon ang aking mg̃a sinusulat ay canilang susunuguin ang aking mg̃a aclat, na siyang pinagcagugulan co ng̃ pagal ng̃ boong aking búhay; datapuwa't hindi gayón ang gagawin ng̃ mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang macababasa ng̃ aking mg̃a sinusulat ng̃ayón; sa pagca't ang mg̃a taong ipang̃ang̃anak pang iyo'y pawang maguiguing mg̃a pantas at mauunawâ nila ang aking mg̃a adhicâ at canilang wiwikain: HINDI NATULUG NA LAHAT SA GABI NG̃ AMING MG̃A NUNO! Ililigtas ng̃ talinghagà ó ng̃ mg̃a cacaibang mg̃a letrang itó ang aking gawâ, sa camangmang̃an ng̃ mg̃a tao, na gaya naman ng̃ pagcaligtas sa maraming mg̃a catotohanan ng̃ talinghaga ó ng̃ mg̃a cacaibang mg̃a pagsambá at ng̃ di sirain ng̃ mapangwasak na mg̃a camay ng̃ mg̃a sacerdote.
—At ¿sa anóng wica sumusulat po cayo?—ang itinanong ni Ibarra, pagcatapos ng̃ isang sandalÃng hindî pag-imÃc.
—Sa wica natin, sa tagalog.
Páhiná 207—¡At nagagamit pô ba sa bagay na iyan ang mg̃a "geroglifico"?
—Cung di lamang sa cahirapan ng̃ magdibujo, nagcacailang̃an ng̃ panahón at tiyaga, halos masasabi co sa inyóng lalong magaling na gamitin ang mg̃a "geroglifico sa pagsulat ng̃ ating wikà cay sa "alfabeto latino". Tagláy ang mg̃a "vocal" ng̃ dating "alfabeto egipcio"; ang ating o na pangwacas na vocal na na sa calaguitnà an ng̃ o at ng̃ u; wala rin sa egipciong túnay na tunóg ang E; na sa "alfabeto egipcio" ang ating ha at ang ating kha na wala sa "alfabetong latÃn" ayon sa paggamit natin sa castila. Sa halimbawà ; sa sabing mukha,—ang idinugtong na itinuro ang libro—lalong nababagay na aking isulat ang sÃlabang ha sa pamamag-itan nitóng anyóng isdâ cay sa letrang latina na ipinang̃ung̃usap sa Europa sa pamamag-itan ng̃ iba't ibáng paraan. Sa isáng pang̃ung̃usap na hindî totoong ipinahahalatâ ang letrang itó, gáya sa halimbáwa dito sa sábing hain, na dito'y hindî totooog mariin ang pang̃ung̃usap ng̃ h, ang guinagamit co'y itóng "busto" ng̃ leó ó itóng tatlóng bulaklak ng̃ loto, ayon sa bilang ng̃ "vocal." Hindî lámang itó, nagágawâ co rito ang pagsúlat ng̃ tÃnig na sa ilóng lumálabas, letrang walâ sa "alfabeto latinong" kinastilà . Inuulit cong cung hindî ng̃â lámang sa cahirápan ng̃ pagdidibujo na kinacailang̃ang pacabutihin, hálos magagamit ng̃â ang mg̃a "geroglifico;" datapowa't ang cahirapang ding itó ang siyang pumimipilit sa aking huwag magsalitâ ng̃ maláwig at huwag magsaysay cung dî iyóng catatagán at kinakailang̃an lámang: bucód sa rito'y sinasamahan acó ng̃ pinagpapagalan cong itó, pagca umáalis ang áking mg̃a panauhing tagá China at tagá Japón.
—¿Anó pong sábi ninyó?
—Hindî pô ba ninyo náriring̃ig? Mg̃a lang̃aylang̃ayan ang áking mg̃a panauhin; ng̃ taóng itó'y nagcúlang ng̃ isá; maráhil siyá'y hinúli ng̃ sÃno mang masamáng bátang insÃc ó japonés.
—¿Bakit pô nalalaman ninyóng silá'y nanggagaling sa mg̃a lupaÃng iyán?
—Dahil pô sa isáng magaáng na paraan: may iláng taón na ng̃ayóng bágo silá umalÃs ay itinatalì co sa caniláng paa ang isáng maliit na papel na may nacasúlat na "Filipinas" sa wicang inglés, at inaacalà cong hindî totóong maláyò ang caniláng pinaroroonan, at sa pagcá't sinásalita ang wicang inglés hálos sa lahát ng̃ pánig ng̃ mg̃a dácong itó. Hindî nagcamÃt casagutan ang maliit cong papel sa loob ng̃ mahabang panahón, hanggáng sa cawacasa'y ipinasulat co sa wicang insÃc, at ang nangyari'y silá'y bumalic ng̃ noviembreng sumunód na may mg̃a daláng ibáng mg̃a maliliit na papel, na aking ipinabasa: nacasúlat ang isá sa wÃcang insÃc, at yaó'y isáng báti magmula sa mg̃a pampang̃Ãn ng̃ HoangPáhiná 208ho, at ang isá, alisunod sa insÃc na áking pinagtanung̃an, yaón daw marahil ay wicang japonés. Datapuwa't cayó po'y áking linÃlibang sa mg̃a bagay na itó, at hindî co itinatanong sa inyó cung sa paanong bagay macapaglÃlingcod acó sa inyó.
—Naparito pô acó't ibig cong makipag-úsap acó sa inyó tungcól sa isang bagay na mahalaga,—ang isinagót ng̃ binatà ;—cahapon ng̃ hapo'y....
—¿Hinúli pó ba ang cúlang pálad na iyan?—ang isinalabat ng̃ matandang lalaking malaking totóo ang pagca ibig na macaalam.
—¿Si ElÃas pô ba ang inyóng sinasabi? ¿Bakin pô ninyó naalaman?
—¡Aking nakita ang Musa ng̃ Guardia Civil.
—¡Ang Musa ng̃ Guardia Civil! ¿At sino pô ba ang Musang iyan?
—Ang asawa ng̃ alférez, na inyóng inanyayahan sa inyóng pagcacatuwa. Cumálat cahapon sa báyan yaong nangyari sa buwaya. Cung gaano ang catalásan ng̃ Ãsip ng̃ Musa ng̃ Guardia Civil ay gayon din ang catampalasanan ng̃ canyáng budhî, at hininálà na maráhil ang piloto'y yaong napacapang̃ahas na nag-abaáng sa canyang asawa sa pusaw at bumuntál cay párî Dámaso; at sa pagca't siya ang bumabasa ng̃ mg̃a "parte" (casulatang nagbibigay álam ng̃ anó mang bagay na nangyayari) na dapat tanggapin ng̃ canyáng asáwa, bahagyà pa lamang dumarating itó sa canyang bahay na lang̃ó at walang malay, inutusan ang sargento, sampô ng̃ mg̃a soldado, at ng̃ bagabaguin ang fiesta, upang macapanghigantà sa inyó, ¡Mag-ing̃at pó cayó! Si Eva'y mabait na babae, palibhasa'y nanggâling sa mg̃a camay ng̃ Dios ... Masama raw babae si doña Consolación, at waláng nacacaalam cung caninong camáy siya nanggáling! Kinacailang̃ang naguing "doncella" ó naguÃng ina, minsan man lámang, upang gumalÃng ang isang babae.
Ng̃umitî ng̃ cauntî si Ibarra, sacâ súmagót, casabay ang pagcuha sa canyang cartera ng̃ iláng mg̃a papel.
—Malìmit na nagtátanong pô sa inyó ang aking nasÃrang amá sa iláng mg̃a bagay, at natátandaan cong páwang casayahan ang canyang tinamó lamang sa pagsunód sa inyong mg̃a cahatulan. May casalucuyan acóng isang munting gawain Ãbig cong papagtibayin ang magandang calalabasan.
At sinabi ni Ibarra sa matandang lalaki sa maiclÃng pananalitâ, ang pinagbabalac na escuelahang canyang inihandóg sa canyang pinang̃ing̃ibig, at inilahad sa mg̃a mata ng̃ nagtatacang filósofo ang mg̃a planong galing Maynila na sa canya'y ipinadala.
—Ibig co sanang ihatol pô ninyó sa akin cung sinosino sa bayan ang mg̃a Páhiná 209taong aking susuyuin, at ng̃ lalong lumabás na magalÃng ang gawaing itó. Kilalá pô ninyóng totóo ang mg̃a táong nananahan dito; acó'y bágong carárating at hálos acó'y isáng manunuluyang tagá ibang lupaÃn sa aking sariling bayan.
Sinisiyásat ni matandáng Tasiong sa mg̃a mata'y nangguiguilid ang mg̃a lúhà , ang mg̃a planong na sa canyáng haráp.
—¡Ang inyóng ipagpapatuloy na yariin ay ang aking panaguinip, ang panaguinip ng̃ isáng abáng sirâ ang Ãsip!—ang bigláng sinábing nabábagbag ang lóob;—at ng̃ayó'y ang únang ihahatol co pô sa inyó'y ang huwág na mulÃng cayó'y magtanóng sa ákin magpacailan man!
Tining̃nán siyá ng̃ binátang nangguÃguilalas.
—Sa pagcá't ang mg̃a táong matitinó'y ipalalagay pô cayóng sirâ rin ang pag-iÃsip,—ang ipinagpatuloy ng̃ pananalitáng masacláp na pagpalibhásà .—Inaacalà ng̃ táong páwang mg̃a sirâ ang Ãsip ng̃ sÃno mang hindî nag-iisip ng̃ wang̃is na canilá; itó ang dahilán at ipinalálagay nilá acóng ul-ól, at ang gayó'y kinikilala cong útang na lóob, sa pagcá't ¡ay, sa aba co! sa araw na ibig niláng ibalic sa aking boo ang sirâ cong Ãsip; sa araw na iyá'y áalsan acó ng̃ cauntÃng calayâang áking binilà sa halagá ng̃ pagca-acó'y táong may cálolowa. ¿At sÃno ang nacacaalam cung silá ng̃â ang may catuwiran? Hindî acó nag-iisip at hindî acó nabubuhay alinsunod sa caniláng mg̃a cautusán; pawang mg̃a ibá ang áking sinúsunod na mg̃a palatuntunan, ang áking mg̃a adhicâ. Sa ganáng canilá'y ang túnay na matinó'y ang gobernadorcillo, sa pagca't palibhása'y waláng ibáng pinagaralan cung dî ang magdúlot ng̃ chocolate at magtiis ng̃ casam-án ng̃ asal ni párì Dámaso, ng̃ayó'y mayaman, linÃligalig niyá ang mg̃a maliliit na capaláran ng̃ canyáng mg̃a cababáyan at cung magcabihirà pa'y nagsásalitâ ng̃ tungcól sa catuwÃran. "Matalas ang pag-iÃsip ng̃ táong iyán" ang inaacalà ng̃ mg̃a hang̃al; "tingnan ninyó't sa waláng anó ma'y nacapagpalakî sa sarili!" Datapuwa't acóng nagmána ng̃ cayamanan, mg̃a pagca-aláng-álang ng̃ cápuwà , acó'y nag-áral, ng̃ayó'y isáng mahÃrap acó, at hindî acó pinagcatiwalâan ng̃ lálong waláng cabuluháng tungcúlin, at ang sinasabi ng̃ lahát: "¡Iyá'y isáng ul-ól, iyá'y hindî nacauunawà cung anó ang pamumuhay!" Tinatawag acó ng̃ curang "filósofo" ng̃ palibác, na ang ipinahihiwatig ay acó'y isáng madaldal na ipinagmámayabang ang mg̃a pinagarálan sa Universidad, gayóng siyá pa namáng lálong waláng cabuluhán. Marahil ng̃â namá'y acó ang túnay na báliw at silá ang mg̃a tinô, ¿sÃno ang macapagsasabi?
At pinaspás ng̃ matandâ ang canyáng úlo, na anà kà ibig niyang palayuin ang isáng pag-iÃsip, at sacâ nagpatúloy ng̃ pananalitâ:
Páhiná 210—Ang icalawáng maihahatol co sa inyó'y magtanóng pô cayó sa cura, sa gobernadorcillo, sa lahát ng̃ mg̃a táong nacacacaya; bibigyan cayó nilá ng̃ mg̃a masasamâ, hang̃ál at waláng cabuluháng mg̃a cahatulán; datapuwa't hindî pagtalîma ang cahulugán ng̃ pagtatanóng, magpacunuwarî cayóng sinúsunod ninyó silá cailan man at mangyayaring gawin ninyo, at inyóng ipahayag na iniaalinsunod ninyó sa canilá ang inyóng mg̃a gawâ.
NaglininglÃnìng ng̃ sandali si Ibarra at nagsalitâ, pagcatapos:
—MagalÃng ang inyóng hátol, ng̃uni't mahirap sundin. Dapuwa't ¿hindî ng̃â cayâ maipagpatuloy co ang aking panucálà na hindî tumakip sa panúcalang iyán ang isáng dilÃm? ¿Hindî bagá cayâ magawâ ang isáng cagaling̃an cahi't tahákin ang lahát, yámang hindî cailang̃an ng̃ catotohanang manghirám ng̃ pananamit sa camalîan?
—¡DáhÃl diyá'y walâ sino man sumisinta sa catotohanang hubád! MagalÃng ang bágay na iyán sa salitâ, mangyayari lamang sa daigdîg na pinápanaguimpan ng̃ cabatâan. Náriyan ang maestro sa escuela, na walang tumútulong sÃno man, sangól na púsong nagmithî ng̃ cagaling̃an ay walang ináni cung di libác at mg̃a halakhác; sinábi ninyó sa áking cayó'y taga ibang báyan sa inyóng sariling lupaÃn, at naniniwalâ acó. Mulâ sa únang áraw ng̃ inyóng pagdatÃng dÃto'y inyóng sinactán ang calooban ng̃ isáng fraileng cabalitaan sa mg̃a táong siya'y isáng banál, at ipinalalagay ng̃ canyáng mg̃a cápuwâ fraileng siyá'y isáng pantás. Loobin nawâ ng̃ Dios na ang guinawâ ninyóng itó'y huwág siyáng maguing cadahilanan ng̃ mg̃a mangyayari sa inyó sa hináharap na panahón. Huwág po ninyóng acalâing dáhil sa pinawawal-áng halagá ng̃ mg̃a dominico at agustino ang guinggóng hábito, ang cordón at ang salaulang pangyapác, na dahil sa minsang ipinaalaala ng̃ isáng dakÃlang doctor sa Santo Tomás, na ipinasiyá ng̃ papa Inocencio III, na lalong nauucol daw sa mg̃a baboy cay sa mg̃a tao ang mg̃a palatuntunan ng̃ mg̃a franciscano'y hindî silá mang̃agcácaisa upang papagtibayin yaóng sábi ng̃ isáng fraileng procurador: "Higuit ang ikinapangyayari ng̃ lálong walang cabuluháng uldóg cay sa Gobierno, cáhi't maguing casama pa nitó ang lahát niyáng mg̃a soldado "Cave ne cadas". Totóong macapangyarihan ang guintô; madalás na inihápay ng̃ gúyang vacang guintô ang túnay na Dios sa canyáng mg̃a altar, at nangyayari itó búhat pa sa panahón ni MoÃsés.
—Hindî acô lubháng mapangláwin sa pag-iÃsip ng̃ mangyayari sa anó mang bágay, at sa gánang ákin ay hindî namán napacapang̃anib ang pamumuhay sa áking lupaÃn,—ang isÃnagót ni Ibarrang ng̃uming̃itî.—Inaacalà cong nápacalampas namán ang mg̃a tácot na iyán, at umaasa acóng áking magágawâ ang aking Páhiná 211mg̃a panucála, na hindî acó macacakita ng̃ malalaking mg̃a hadláng sa dácong Ãyan.
—Hindî ng̃a, sacali't cayó'y tangkilikin nilá; datapuwa't magcacaroon cayó ng̃ mg̃a hadláng cung cayo'y hindî tangkilin. Casucatán na upang madúrog na lahát ang inyóng mg̃a pagsusumicap sa mg̃a pader ng̃ bahay ng̃ tinatahanan ng̃ cura, ang iwaswás ng̃ fraile ang canyáng cordón ó ipagpág cayâ niyá ang canyáng hábito; itátanggui ng̃ alcalde bucas, sa papaano mang dahilán, ang sa inyo'y ipinagcaloob ng̃ayon; hindî itutulot ng̃ sÃno mang ináng pumásoc ang canyáng anác sa páaralan, at cung macágayo'y baligtád ang ibubung̃a ng̃ inyóng lahát na mg̃a pagpapagal: macapanghihinà ng̃ lóob sa mg̃a magpapanucálà pagcatapos, na tumikÃm gumawâ ng̃ anó mang bagay na cagaling̃an.
—Bagá man sa inyóng sabÃ,—ang tugón ng̃ binátà , hindî acó macapaniwálà sa capangyarihang iyang sinabi ninyó, at cáhit ipagpalagáy ng̃ catotohanan, cahi't paniwalâan túnay ng̃a, mátitira rin sa áking pinacalábis ang bayang may pag-iÃsip, ang Gobiernong may maning̃as na hang̃ad sa pagtatátag ng̃ mg̃a panucalang totoong maiinam, taglay niyá ang mg̃a dakilang adhicâ at talagáng ibig ng̃a niya ang icágagaling ng̃ Filipinas.
—¡Ang Gobierno! ¡Ang Gobierno!—ang bulóng ng̃ filósofo, at sacà tuming̃alà upang ting̃nán ang bubung̃án.—Bagá man túnay na magcaróon ng̃ maning̃as na nasang padakilâin ang lupaÃng itó sa icágagaling ng̃ mg̃a taga rito rin at ng̃ Ináng Báyan; bagá man manacanacang alalahanin ng̃ mang̃isang̃isang mg̃a nang̃ang̃atung̃culan ang magagandang caisipán ng̃ mg̃a háring católico, at bangguitÃn cung siya'y napapag-isá, ang Gobierno'y hindî nacakikita, hindî nacaririnig, hindî nagpapasiyá, liban na lamang sa ibiguin ng̃ cura ó provincial na canyáng makita, mápakinggan at mápasiyahán; lubós ang pagsampalatayang cayâ lamang siyá matÃbay ay dahil sa canilá; na cung siya'y nananatili'y sa pagca't siya'y inaalalayan nilá; cung siya'y nabubuhay, sa pagca't ipinahihintulot niláng siyá'y mabuhay, at sa araw na iwan siyá ng̃ mg̃a fraile'y siya'y matútumbang gáya ng̃ pagcatumbá ng̃ isang taotaohan pagca walâ ng̃ sa canya'y pang-alalay. Tinatacot ang Gobierno sa panghihimagsÃk ng̃ bayan, at tinatacot ang bayan sa mg̃a hucbó ng̃ Gobierno: nagmulà rito ang isang magaang na laróng nacacatulad sa nangyayari sa mg̃a matatacutin cung sila'y pumapasoc sa mg̃a malulungcót na lúgar; ipinalálagay niláng mg̃a "fantasma" ang canilang sarilÃng mg̃a anino, at ipinalálagay niláng mg̃a voces ng̃ ibá ang mg̃a alÃng̃awng̃aw ng̃ caniláng sariling mg̃a voces. Hindî macawáwalà ang Gobierno sa pananalima sa mg̃a fraile, samantalang hindî siyá nakikipag-alam sa bayáng itó; mabubuhay siyang catúlad niyáng mg̃a bátang báliw, na pagdaca'y nang̃áng̃atal márinig lámang ang voces ng̃ sa canPáhiná 212ya'y tagapag-alágà , na caniláng pinacasusuyò ng̃ dî anó lámang at ng̃ sa canila'y magpaumanhin. Hindî nagháhang̃ad ang Gobiernong siya'y magtamó sa hináharap na panahón ng̃ sariling lacás na sagánà , siya'y isáng bÃsig lámang, sa macatuwÃd ay tagaganáp; ang úlo'y ang convento, sa macatuwÃd ay siyáng tagapag-utos, at sa ganitóng hindî niyá pagkilos, nagpapaubayà siyáng siya'y caladcarÃn sa magcabicabilang bang̃ing malalalim, siya'y naguiguing lilim lamang, nawáwal-an siyang cabuluhán, at sa canyáng cahinaan at casalatan sa caya'y ipinagcacatiwalà niyang lahát sa mg̃a camáy na upáhan. Cung hindî'y inyó pong isúmag ang anyô ng̃ pamamahálà sa atin ng̃ ating Pámunuan sa mg̃a ibang lupaÃng inyóng linacbáy ...
—¡Oh!—ang isinalabat ni Ibarra,—mapapacalabis namán ang mg̃a cahing̃iang iyan; magcásiya na lámang táyo sa pagcakitang ang baya'y hindî dumáraing, at hindî nagcacahirap na gaya ng̃ mg̃a ibáng lupaÃn, at ito'y salámat ng̃a sa Religión at sa cabaîtan ng̃ mg̃a púnong dito'y namamahálà .
—¡Hindî dumáraing ang bayan, sa pagcá't waláng voces, hindî cumikilos sa pagca't hindî nacacaramdam sa mapang̃anib na pagtulog, at hindî nahihirapan, ang wicà po ninyó, sa pagca't hindî niyá nakikita cung paano ang pagdurugô ng̃ canyáng púsò, ¡Ng̃uni't makikita't mariring̃ig isáng áraw at ¡sa abá ng̃ mg̃a lumiligaya sa pagdaráyà at sa gabà cung mang̃agsigawâ, dahil sa ang acálà nilá'y natutulog na lahát. ¡Pagca naliwanagan ng̃ sÃcat ng̃ áraw ang carumaldumal na anác ng̃ mg̃a cadilimán, cung magcágayo'y dárating ang cakilakilabot na pananag-úlì ng̃ Ãsìp, búbugsô at sasambulat ang hindî maulátang lacás na kinulóng sa lubháng mahábang panahón, ang napacaraming camandág na isaisang patác na sinálà , ang di masayod na mg̃a himutóc na linunod ... ¿Cung magcágayo'y sino cayâ ang magbabayad niyang mg̃a útang na manacânacang sinÃsing̃il ng̃ báyan ayon sa ating nababasa sa pigtâ ng̃ dugong mg̃a dahon ng̃ Historia?
—¡Hindî ipahihintulot ng̃ Dios, ng̃ Gobierno at ng̃ Religióng dumating ang araw na iyan!—ang mulÃng isinagót ni Crisóstomo, na nalálaguim ng̃ laban sa canyang sarÃling calooban.—Sumasampalataya sa religión at sumisinta sa España ang Filipinas; talastas ng̃ Filipinas cung gaano calakà ang mg̃a cagaling̃ang guinágawâ ng̃ nación sa canya. Tunay ng̃a't may mg̃a capaslang̃ang nagagawa, hindî co rin naman icacailang siya'y may mg̃a caculang̃an; datapuwa't nagpapagal ang España ng̃ pagbabago ng̃ mg̃a cautusán at mg̃a palácad na námamasid niyáng dî totóong wastô upang mabigyáng cagamutan ang gayóng mg̃a capaslang̃án at mg̃a caculang̃an; nagbabalac ng̃ mg̃a bago't bagong panucálà , hindî masamang asal.
Páhiná 213—Nalalaman co, at nárito ang casám-ang lálò. Ang mg̃a pagbabagong utos na nanggagaling sa mataas, pagdatÃng sa baba'y nawawal-ang cabuluhán, dahil sa mg̃a pangit na pinagcaratihan ng̃ lahát, sa halimbawa, ang maning̃as na hang̃ad na pagdaca'y yumaman at ang camangmang̃an ng̃ bayang ipinauubáya ang lahat ng̃ gawÃn ng̃ may mg̃a salanggapang na budhî. Hindî nasasalansà ng̃ isáng tadhanà ng̃ hárì ang mg̃a gawang lisyà ng̃ mg̃a namiminúnò, samantálang hindî abang̃án ng̃ isáng mapagmalasakit na macapangyarihan ang lubós na pagtalima sa tadhánang iyón ng̃ hárì, samantalang hindî ipinagcacaloob ang calayâang magsalitâ laban sa malalabis na mg̃a cagagawan ng̃ nang̃aglúlupit na mg̃a harîharÃan sa bayan: mátitira sa pagcapanucála, ang mg̃a panucála, ang mg̃a capaslang̃a'y mananatili't hindî masasawatâ, at gayón ma'y tahÃmic na matutulog ang ministro, sa galác na siya'y nacatupád ng̃ canyáng catungcúlan. Hindî lamang ito, sacali't pumarito ang isáng guinóong may mataas na catungcúlang may taglay na mg̃a dakila't magagandáng mg̃a hang̃ád, samantalang sa licura'y tinatawag siyáng-ulól, sa haráp niya'y ganitó ang ipasÃsimulang sa canya'y iparinig: "hindî po nakikilala ng̃ inyóng camahalan, ang lupaing ito, hindî pô nakikilala ng̃ inyóng camahalan ang mg̃a "indio", pasasamain pô ng̃ camalian ninyó silá, ang mabuti po'y magcatiwalâ cayó cay "fulano" at cay "zutano" at ibá pa," at sa pagca't hindî ng̃a naman nakikilala ng̃ camahalan niya ang lupaing hangga ng̃ayo'y na sa América ang canyáng boong acálà , at bucod sa roo'y ma'y mg̃a caculang̃an at may mg̃a hindî mapagtagumpayán ng̃ marupóc niyáng lóob, na gaya rin naman ng̃ lahát ng̃ táo, siya'y napahihinuhod. Nadidilidili naman ng̃ camahalan niyang kinailang̃ang siya'y magpatúlò ng̃ maráming páwis at magcahÃrap ng̃ dî cawásà upang camtán niyá ang catungculang hinahawácan, na tatlóng taón lamang ang itátagal ng̃ catungculang iyón, na sa pagca't siyá'y may catandaan na'y kinacailang̃ang huwag ng̃ mag-Ãisip ng̃ mg̃a pagtutuwid ng̃ licô at ng̃ mg̃a pagsasanggalang sa naaapi, cung dî ang iguiguinhawa niya sa panahông darating; isáng malÃit na "hotel" (magandang bahay) sa Madrid, isáng mainam na tahanan sa labás ng̃ ciudad at isáng magaling na pakikinabang sa taóntaón sa patubuang salapi upang macapagbúhay-guinháwa sa pang̃ulong báyang tahanan ng̃ hárì ang mg̃a bagay ng̃ang itó ang dapat paghanapin sa Filipinas. Huwág táyong huming̃î ng̃ mg̃a cababalaghán, huwág nating hing̃ing magmalasakit sa icagagaling ng̃ lupaÃng itó ang tagá ibáng lupaÃng naparirito at ng̃ macakita ng̃ cayamanan at pagcatapos ay aalis. ¿Anóng cahalagahan sa canyá ng̃ pagkilalang lóob ó ng̃ mg̃a sumpâ ng̃ isáng bayang hindî niya kilalá, na walâ sÃyáng ano mang súcat alalahanin at walâ naman doon ang canyáng mg̃a sinisinta? Upang tumimPáhiná 214yas ang dang̃al ay kinacailang̃an umaling̃awng̃aw sa mg̃a taing̃a ng̃ ating mg̃a iniibig, sa hang̃ing sumisimoy sa ating tahanang bahay ó sa kinamulatang bayang mag-iing̃at ng̃ ating bung̃ô at mg̃a but-ó, ... ibig nating maramdaman ang pagcaunlac sa ibabaw ng̃ ating libing̃an, at ng̃ mapapag-init ng̃ canyáng mg̃a sinag ang calamigán ng̃ camatayan, ng̃ huwag namang totoong mauwi na ng̃a tayo sa wala, cung di may matirang anó mang macapagpapaalaala sa atin. Alin man dito'y walâ tayong maipang̃acò sa pumaparito upang mamanihalà ng̃ ating capalaran. At ang lalò pang kasamasamaan sa lahát ay nang̃agsisi-alis pagka nagpapasimulâ na ng̃ pagcaunawà ng̃ canilang catungculan. Ng̃uni't lumálayô tayo sa ating pinag-uusapan.
—Hindî, bago tayo magbalÃc sa pinag-uusapan natin ay kinacailang̃ang cong pagliwanaguin ang iláng mg̃a tang̃ing bagay,—ang dalidaling isinalabat ng̃ binatà . Mangyayaring sumang-ayon acóng hindî nakikilala ng̃ Pamahalaan ang calagayan, caugalian at minimithî ng̃ bayan, datapuwa't sa acala co'y lalong hindî nakikilala ng̃ bayan ang Pamahalaan. May mg̃a cagawad ang Pamahalaang walang cabuluhan, masasamâ, cung itó ang ibig ninyóng aking sabihin, datapuwa't mayroon namang mg̃a cagawad na magagalÃng, at ang magagalÃng na ito'y waláng magawâ, sa pagca't sumasaguitnâ sila ng̃ caramihang hindî gumágalaw, aayaw gumalaw, ang mg̃a mamamayan bagang bahagyâ, na nakikialam sa mg̃a bagay na sa canya'y nauucol. Ng̃uni't hindî acó naparito't ng̃ makipagmatuwiran sa inyo tungcol sa bagay na itó; naparito acó't ng̃ sa inyo'y huming̃ing cahatulan, at ang inyong sabi'y yumucód acó sa mg̃a diosdiosang catawatawá.
—Tunay ng̃â, at itó rin ang aking inuulit, sa pagca't dito'y kinacailang̃ang ibabâ ang ulo ó pabayaang ilagpác.
—¿Ibaba ang ulo ó pabayaang ilagpac?—ang inulit ni Ibarrang nag-iisip-isip.—Totoong napacahigpit ang páhirang̃ang iyán! Ng̃uni't ¿bakit? Diyata't ¿hindî ng̃â cayâ mangyayaring magcaayos ang pagsinta sa aking tinubuang lupa at ang pagsinta sa España? ¿Kinacailang̃an bagang magpacaîmbi upang maguing magalÃng na binyagan, papang̃itin ang sariling budhi upang macagawa ng̃a ng̃ isáng magaling na panucalà ? Sinisinta co ang aking tinubuang lúpà , ang Filipinas, sa pagca't siya ang pinapacacautang̃an co ng̃ buhay at ng̃ aking caligayahan, at sa pagca't dapat sintahin ng̃ lahat ng̃ tao ang canyang tinubuang lúpa; sinisinta co ang España, ang lupang tinubuan ng̃ aking magugulang, sa pagca't baga man sa lahat ng̃ bagay na nangyayari, pinagcacautang̃an siya at pagcacautang̃an ng̃ Filipinas ng̃ canyáng caligayahan at ng̃ canyang cagaling̃an sa panahong dárating; católico acó, nananatili sa aking dalisay ang pananampalataya ng̃ aking mg̃a magugulang, at hindî co maalaman cung anóng cadahilanan at aking ibábabâ ang aking úlo, gayóng mangyayari namang aking itunghay; cung anong cadahilanan at aking ihahayin ang aking ulo sa aking mg̃a caaway, gayong sila'y mangyayari co namang yurakin!
—Sa pagca't na sa camay ng̃ inyóng mg̃a caaway ang linang na ibig ninyóng pagtamnan, at walâ cayóng lacás na mailalaban sa canilá.... Kinacailang̃an munang hagcan ninyó ang camay na iyang....
—¡Hagcán! Datapuwa't ¿nalilimutan na ba ninyong silasila ang pumatáy sa aking amá, at siya'y caniláng hinucay at inalis sa canyang libing̃an? Ng̃uni't acóng canyáng anác ay hindî co nalilimutan, at cung hindî co siya ipinanghihiganti'y, dahil sa liniling̃ap co ang capurihan ng̃ religión.
Itinung̃ó ang úlo ng̃ matandáng filósofo.
—Guinoong Ibarra.—ang canyang isinagót ng̃ madalang na pananalitá:—cung nananatili sa inyong alaala ang mg̃a gunitaing iyan, mg̃a gunitaing hindî co maihahatol na inyóng limutin; huwag pô ninyóng ipagpatuloy ang panucalang inyóng binabantang gawÃn, at hanapin ninyó sa Ãbang dáco ang icagagaling ng̃ inyóng mg̃a cababayan. Humihing̃i ang panucalà ninyo na ang ibang tao ang gumawâ, sa pagca't upang mayarì, hindi lamang salapi at hang̃ad na macayari ang kinacaìlang̃an; bucód sa rito'y kinacailang̃an dito sa ating lupaÃn ang pagca matiisin, malabis na catiyagaa't pagsusumicap at matibay na pag-asa, sa pagca't hindî nahahanda ang linang; pawang mg̃a dawag lamang ang nacatanim.
Napag-uunawà ni Ibarra ang cahalagahan ng̃ mg̃a salitang itó; datapuwa't hindî siya macapanglulupaypá'y; na sa canyang gunita ang alaala cay MarÃa Clara; kinacailang̃ang mayari ang canyang inihandóg na pang̃acò.
—¿Wala na bagáng ibang sa inyo'y maihatol ang dinanas ninyó cung di ang mahigpÃt na paraang iyan?—ang itinanong sa mahinang pananalita.
Tinangnán siyá ng̃ matandáng lalaki sa bÃsig at saca siya dinalá sa bintanà . Isang hang̃ing malamig na pang̃unahin ng̃ timog ang siyang humihihip; nalalatag sa mg̃a mata niya ang halamang ang hangganan ay ang malawac na gubat na siyang pinacabacod.
—¿Bakit pô ba hindî natin tutularan ang gawa niyáng mahinang catawán ng̃ halamang iyang humihitic sa dami ng̃ bulaclac at mg̃a búco?—anang filósofo, na itinuturò ang isang magandang púnò ng̃ rosa.—Pagcahumihihip ang hang̃in at ipinagwawagwagan siya, ang guinagawa niya'y yumúyucod, anaki'y itinatagò ang canyang mahalagang taglay. Cung manatili ang punò ng̃ rosa sa pagcatuwid, siya'y mababali, isasabog ng̃ hang̃in ang mg̃a bulaclac at maluluoy ang mg̃a búco. PagPáhiná 216caraan ng̃ hang̃in, nananag-uli ang punò ng̃ rosa sa pagtuwid, at ipinagmamalaki ang canyang cayamanan, ¿sino ang sa canya'y macacapÃpintas dahil sa canyang pahihinuhod sa pang̃ang̃ailang̃an, sa macatuwid baga'y sa pang̃ang̃ailang̃ang pagyucod? Tan-awain po ninyo roon ang lubhang mayabong na cáhoy na "cúpang" na iyón, na iguinagalaw ng̃ boong cadakilaan ang canyang na sa caitaasang mg̃a dahong pinagpupugaran ng̃ lawin. Ang "cúpang" na iya'y dinala co ritong galing sa gubat ng̃ panahong siya'y mahinà pang usbóng; inalalayan co ang canyang catawan ng̃ maliliit na mg̃a patpat sa loob ng̃ di cacaunting panahón. Cung dinalá co rito ang cahoy na iyang malaki na't sagana sa buhay, wala ng̃ang salang hindi sana siya nabuhay: ipinagwagwagan disin siya ng̃ hang̃in ng̃ panahóng hindi pa nacacacapit ang canyang mg̃a ugat sa lupa upang macapagbigay sa canya ng̃ kinacailang̃ang icabubuhay, alinsunod sa canyang laki at taas. Ganyan din pô naman ang maguiguing wacas ninyo, halamang inacat na nanggalÃng sa Europa at inilipat sa mabatóng lupaÃng itó, cung hindî cayó hahanap ng̃ sa inyo'y aalalay, at hindî cayó magpapacalÃit. Masama pô ang inyóng calagayan, cayó'y nag-Ãisá, mataas; umuugà ang lúpà , nagbabalità ang lang̃it ng̃ malakÃng unós, at napakita ng̃ nacahihicayat ng̃ paglapit ng̃ lintÃc ang maruruclay na dulo ng̃ inyong angcán. Hindî catapang̃an, cung di capang̃ahasang tacsil ang mag-isang makihamoc sa boong casalucuyang náririto; wala sino mang pumipintas sa pilotong nang̃úng̃ubli sa isang doong̃án sa unang hihip ng̃ hang̃ing nagbabalita ng̃ darating na bagyó. Hindî caruwagan ang yumucod cung nagdaraan ang punglo (bala); ang masama'y ang lumantad upang mahandusay at huwag na muling bumang̃on.
—¿At magcacaroon cayâ ng̃ inaasahan cong bung̃a ang pag-amis sa sariling itó?—ang itinanóng ni Ibarra;—¿maniniwalà cayâ sa akin at lilimutin cayâ ng̃ sacerdote ang guinawâ co sa canyang pag-imbi? ¿Tunay ng̃â cayang tutulong sila sa akin sa icalalagô ng̃ pagpapaaral sa mg̃a batà , na siyáng makikipang̃agaw sa convento ng̃ mg̃a cayamanan ng̃ bayan? ¿Hindî caya mangyaring sila'y magpacunwarî ng̃ pakikipag-ibigan, magpaimbabaw ng̃ pagtatangkilic, at sa ilalim, sa mg̃a cadiliman ay siya'y bacahin, siraing unti-unti, sugatan ang canyang bucóng-búcong at ng̃ lalong madaling maibuwal siyá, cay sa labanan ng̃ pamukhaan? ¡Alinsunod sa iniacalà po ninyong mg̃a anyo'y maaasahang mangyayari ang lahat!
Nanatili ang matandang lalaki sa hindî pag-imÃc at hindî macasagót. Nag-isip-isÃp ng̃ ilang sandalî at sacâ nagsalitâ ulî:
—Cung gayón ang mangyari, cung maluoy ang inyóng panucalà , macaaaliw sa inyong hapis ang pagcaalam ninyong inyong guinawâ ang lahat ninyong macacaya, at gayon man ang cahinatna'y may cauntî ring pakikinabang̃in: itatag Páhiná 217ang unang bató, magtanim, at marahil cung macaraan na ang sigabo ng̃ unós ay sumibol ang iláng butil, magnawnaw pagcalampas ng̃ capahamacán, máligtas ang angcan sa pagcapahamac at sa cawacasa'y maguing binhi ng̃ mg̃a anac ng̃ maghahalamáng namatay. Mangyayaring macapagpalacás ng̃ loob ang gayóng ulirán sa mg̃a ibáng nang̃atatacot lamang magpasimulâ.
Pinaglininglining ni Ibarra ang mg̃a catuwirang itó, napagmasid ang canyáng calagayan at napagwaring totoong na sa catwiran ang matandáng lalaki sa guitnâ ng̃ canyang pagcamahiliguin sa paniniwala sa mapapanglaw na casasapitan ng̃ anó mang panucalà .
—¡Naniwalâ acó sa inyó!—ang bigláng sinabi, at pinacahigpit ni Ibarra ang camay ng̃ matandáng lalakì.—Hindi nasayang ang aking pag-asang bibigyan pô ninyô acó ng̃ magalÃng na cahatulán. Ng̃ayón dÃn ay paparoón acó sa cura't aking bubucsán sa canyá ang nilalaman ng̃ aking pusò, sa pagca't ang catotohana'y walà naman siyáng guinagawâ sa aking anó mang bágay na masamâ, sa pagca't hindî naman maguiguing cawang̃is na lahat ng̃ nag-usig sa aking amá. Bucód sa rito'y may ipakikiusap pa acó sa canyá tungcól sa icagagalÃng niyáng culang palad na ulol na babaeng iyán at ng̃ canyáng mg̃a anác; ¡nananalÃg acó sa Dios at sa mg̃a tao!
Nagpaalam sa matandáng lalaki, sumacay sa cabayo at yumao.
—¡Masdán nating magaling!—ang ibinulóng ng̃ mapag-isip ng̃ mapapanglaw na filósofo; na sinusundán si Ibarra ng̃ canyáng tanaw;—hiwatigan nating mabuti cung paano cayâ ang gagawÃn ni Capalarang pagyarì ng̃ pinasimulaang "comedia" sa libang̃an.
—Ng̃ayo'y tunay na siya'y nagcacámali: pinasimulaan ang "comedia" ng̃ caunaunahan pa bago nangyari ang sa libing̃an.
Tayo'y na sa icasampô ng̃ Noviembre, vispera (araw na sinusundan) ng̃ fiesta (pagsasayá).
Iniiwan ang caugaliang anyó sa araw-araw, at gumagamit ang bayan ng̃ isáng waláng cahulilip na casipagan sa bahay, sa daan, sa simbahan, sa sabung̃an at sa cabukiran; pinupunô ang mg̃a bintanà (durung̃awán ó linib) ng̃ mg̃a "bandera" at ng̃ mg̃a "damáscong may iba't ibang culay; napupuspos ang alang-alang ng̃ mg̃a ugong ng̃ mg̃a putóc at ng̃ música; nasasabugan at nalalaganapan ang hang̃in ng̃ mg̃a cagalacan.
Sarisaring minatamis na mg̃a bung̃ang cahoy rito ang nang̃acalagay sa mg̃a "dulcerang" (lalagyán ng̃ matamÃs) cristál na may sarisáring masasayáng cúlay na pinag aayos-áyos ng̃ dalaga sa isang "mesita" (maliÃt na mesa), na natátacpan ng̃ maputing "mantel" na "bordado." Sumisiap sa "pátio" ang mg̃a sisiw, cumacacac ang mg̃a inahing manóc, humagukhoc ang mg̃a baboy, na nang̃aguÃguitla sa catuwaan ng̃ mg̃a tao. Nagmamanhic manaog ang mg̃a alilang may mg̃a daláng doradang "vagilia" (sasisaring bágay na lalagyan ng̃ pagcaing napapamutihan ng̃ mg̃a dibujong dorado), pilac na mg̃a "cubierto" (cuchara, cuchillo at tenedor) dito'y may kinagagalitan dahil sa pagcabasag ng̃ isang pingan, doo'y pinagtatawanan ang isang babayeng tagabukid; sa lahat ng̃ daco'y may nang̃ag-uutos, nang̃ag-uusapan, sumisigaw, nang̃agpipintasan, nangagbabalacbalac, nang̃ag-aaliwan ang isa't isá, at pawang caguluhan, ugong, caing̃ayán. At ang lahat ng̃ pagsusumicap na itó at itong lahat na pagpapagal ay dahil sa panauhing kilala ó hindî kilala; ang cadahilana'y ng̃ pagpakitaan ng̃ magandang loob ang taong marahil ay hindî pa nakikita cailan mán, at marahil cailan man ay hindî na pakikita pagcatapos; ng̃ ang tagaibang bayan, ang naglalacbay-bayan, ang caibigan, ang caaway, ang filipino, ang castila, ang dukhâ, ang mayaman ay umalis doon pagcaPáhiná 219tapos ng̃ fiestang natutuwa at walang maipintas: hindî man lamang hinihing̃ì sa canilang cumilala ng̃ utang na loob, at hindî hinihintay sa mg̃a panauhing yaong huwag gumawâ ng̃ anó mang isasamâ ng̃ mapagcandiling magcacasambaháy samantalang tinutunaw ó cung matunaw na sa tiyan ang canilang kinain. Ang mg̃a mayayáman, ang mg̃a nacakita ng̃ higuit cay sa mg̃a ibá, palibhasa'y nang̃aparoon sa Maynilà , nang̃agsisibili ng̃ cerveza, champagne, mg̃a licor, mg̃a alac at mg̃a pagcaing galing Europa, mg̃a bágay na bahagyà na nilá natiticman ang isáng subò ó isáng lagóc. Magandang totoó ang pagcacahanda ng̃ canyáng mesa.
Sa dacong guitnâ'y naroroon ang isáng "pinya-pinyahang" kinatutusucan ng̃ mg̃a panghining̃áng marikÃt na lubhâ ang pagcacagawâ ng̃ mg̃a "presidiario" sa mg̃a horas ng̃ caniláng pagpapahing̃alay. Ang mg̃a panghining̃áng itó'y may mg̃a anyong "abanico," cung minsa'y catulad ng̃ mg̃a pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac, ó isáng ibon, isáng "rosa", isáng dahon ng̃ anahaw, ó mg̃a tanicalâ, na pinapagmulâ ang lahát ng̃ itó sa isáng caputol na cahoy lamang: isáng bilanggong pinarurusahan sa sapilitang pagtatrabajo ang may gawâ, isáng pang̃al na "cuchillo" ang gamit na casangcapan at ang voces ng̃ bastonero ang siyang nagtuturò.—Sa magcabilang tabà ng̃ pinyang itó, na tinatawag na "palillera", nacalagáy sa mg̃a cristal na "frutero" (lalagyan ng̃ bung̃ang-cahoy) ang nacatimbóng mg̃a "naranjitas" (santones ang tawag ng̃ iba), lansones, ates, chicos at manggá pa cung magca minsan, bagá man buwan ng̃ Noviembre. Sacâ sa mang̃a bandeja sa ibabaw ng̃ mg̃a papel na may burdang inukit at may mg̃a pintáng makikináng na mg̃a cúlay, nacahayin ang mg̃a "jamong" galing Europa ó galing China, isáng malaking "pastel" na ang anyó'y "Agnus Dei," (tupang may tang̃ay na banderang may nacadibujong isang cruz), ó cayá'y calapati, ang EspÃritu Santo marahil, mg̃a "pavo rellenado," at ibá pa; at sa casamahan ng̃ lahat ng̃ ito'y ang pangpagana sa pagcaing mg̃a frasco ng̃ mg̃a "achara" na may caayaayang mg̃a dibujong gawâ sa bulaclac ng̃ bung̃a at ibá pang mg̃a gúlay at mg̃a bung̃ang halaman na totoong mainam ang pagcacahiwà na idinigkÃt ng̃ "almibar" sa mg̃a taguiliran ng̃ mg̃a garrafón.
Linilinis ang mg̃a globong vidrio, na pinagmanamana ng̃ mg̃a ama't ng̃ mg̃a anác, pinakikintab ang mg̃a tansong aro; hinuhubdan ang mg̃a lampara ng̃ petróleo ng̃ canilang mapupuláng mg̃a funda, na sa canila'y naglalagac sa loob ng̃ isang taón sa mg̃a lang̃aw at sa mg̃a lamoc na sa canila'y sumisirâ; umuugoy, cumacalansing, umaawit ng̃ caligaligaya ang mg̃a "almendra" at mg̃a palawit na cristal na nagkikinagan ng̃ sarisaring maniningning na cúlay dahil sa anyô ng̃ pagcacatapyas; na ano pa't anaki'y nang̃akikisaliw sa pagcacatuwâ, nang̃agsasayá Páhiná 220pinagpag-iiba't-iba ang ningning at pinasisinag sa ibabaw ng̃ mapuputing mg̃a pader ang mg̃a cúlay ng̃ bahag-hari.
Ang mg̃a bata'y nang̃aglalarô, nang̃agcacatuwâan, hinahabol ang maniningning na mg̃a cúlay, nang̃atitisod, nababasag ang mg̃a tubo, datapuwa't ito'y hindî nacacagambalà upang ipagpatuloy ang catuwaan ng̃ fiesta: ibáng ibá ang caniláng casasapitan at ang mg̃a luhà ng̃ caniláng mabibilog na mg̃a matá, ang siyang magsaysay cung mangyari ang ganitóng pagbabasag sa ibáng panahon ng̃ isáng taón.
Lumalabás, na gaya rin ng̃ mg̃a cagalang-galang na mg̃a lámparang itó, sa mg̃a pinagtatagúan, ang mg̃a pinagtiyagaang gawÃn ng̃ dalaga: mg̃a "velo" na sa "crochet" ang pagcacayarì, maliliit na mg̃a alfombra, mg̃a bulaclac na gawáng camay; inilalabás din ang mg̃a caunaunahang bandejang sa calaguitnaa'y may nacapintáng isáng dagatang may mg̃a maliliit na isda, mg̃a buaya, mg̃a lamáng dagat, mg̃a lúmot, mg̃a coral at mg̃a batóng vidriong maniningning ang mg̃a cúlay. Namamauló ang mg̃a bandejang itó sa mg̃a tabaco, mg̃a cigarrillo at maliliit na hitsóng pinilà ng̃ maiÃnam na mg̃a dalirì ng̃ mg̃a dalága.
Cumikintáb na parang salamÃn ang tablá ng̃ báhay; mg̃a cortinang júsi ó piña ang mg̃a pamuti ng̃ mg̃a pintúan, sa mg̃a bintana'y nacasabit ang mg̃a farol cristal, ó papel rosa, azul, verde ó pulá: napupuspos ang bahay ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a lalagyan ng̃ mg̃a halamang namumulaclac ó magaling na mg̃a pamuti na ipinapatong sa mg̃a pedestal na loza sa China; pati ng̃ mg̃a santo'y nang̃agsisigayac, ang mg̃a larawan at ang mg̃a, "reliquia" ay nang̃agsásaya namán, pinapagpagán silá ng̃ alabóc at binibitinan ng̃ pinagsalitsalit na mg̃a bulaclac ang caniláng mg̃a marco.
Nang̃agtátayô sa mg̃a daán, sa láyong hálos nagcacatuladtulad, ng̃ maiinam na mg̃a arcong cawayang binurdahan sa libolibong paraang tinatawag na "sincában", at naliliguid ng̃ mg̃a caluscós, na makita lámang ng̃ mg̃a bata'y nang̃agsasayahan na. Sa paliguid ng̃ patio ng̃ simbaha'y naroon ang malaking toldang pinagcagugúlan ng̃ mainam, na mg̃a punò ng̃ cawayan ang mg̃a túcod, at ng̃ doon magdáan ang procesion. Sa ilalim ng̃ toldang ito'y nang̃aglalaró ang mg̃a báta, nang̃agtatacbuhan, nang̃ag-aacayatan, nang̃aglulucsuhan at caniláng pinupunit ang mg̃a bagong barong talagáng caniláng pagbibihisan sa caarawan ng̃ fiesta.
Nang̃agtayô doon sa plaza ng̃ tablado, palabasan ng̃ comediang ang mg̃a guinamit na kasangcapa'y cawáyan, páwid at cáhoy. Diyan magsasaysay ng̃ mg̃a cahang̃ahang̃à ang comediang Tundo, at makikipag-unahan sa mg̃a dios sa cababalaghan: diyán cácanta at sásayaw si na Marianito, Chananay, Balbino, Ratia, Páhiná 221Carvajal, Yeyeng, Liceria at iba pa. Kinalulugdan ng̃ Filipino ang teatro at nang̃agsusumicap ng̃ pagdaló sa mg̃a guinágawang palabas na mg̃a drama; pinakikinggang hindî umiimÃc ang cantá, kinatutuwâan ang sayáw at ang "mÃmica", hindî-sumusutsot, (tandâ ng̃ pagpintas,) ng̃uni't hindi namán pumapacpac (tanda ng̃ pagpupuri) ¿Hindî niyá naibigan ang pinalabas? Ang guinágawa'y ng̃inang̃ang̃ang̃à ang canyáng hitsó, ó cung dÃlì cayá'y umaalis na hindî guinagambálà ang ibáng maráhil ay nang̃alúlugod sa pinalálabas na iyón. Manacanacang humÃhiyaw lámang ang mg̃a mámamayang hang̃ál, pagcâ hináhagcan ó niyayacap ng̃ lumálabas na mg̃a laláki ang lumálabas na mg̃a babae; datapwa't hindî lumálampas sa gayóng gawâ. Ng̃ úna'y walang pinalálabas cung hindî mg̃a drama lamang; gumágawa ang poeta ng̃ bayan ng̃ isáng cathang doo'y hindî naaaring hindî magcaroon ng̃ labanán, pagcacadalawang minuto, isang mapagpatawang "túpay at cakilakilabot na mg̃a malicmatang pagbabagobago ng̃ anyô. Datapwa't mula ng̃ maisipan ng̃ mg̃a artista sa Tundóng gumawa ng̃ labanán bawa't icalabing limáng "segundo" at maglagay ng̃ dalawang túpay, at magpalabas ng̃ mg̃a cathang lálò ng̃ dî súcat mapaniwalâan, mulâ noó'y caniláng natabúnan ang caniláng mg̃a capang̃agáw na mg̃a tagá lalawÃgan. Sa pagca't totoóng malulugdin sa bagay na gayón ang gobernadorcillo, ang guinawâ niya'y canyang piniling camalam ang cura, ang comediang "Principe Villardo, ó ang mg̃a pácong binúnot sa imbÃng yung̃ib," dramang may "magia" at may mg̃a "fuegos artificiales."
Mayá't mayá'y nirerepique ng̃ boong galác ang mg̃a campanà , ang mg̃a campanà ring iyón ang dumúdoblas ng̃ camacasampong araw. Mg̃a ruedang may mg̃a bomba at mg̃a "verso" (morterete) ang siyáng umu-ugong sa împapawid; ipakikita ang canyáng dunong ng̃ "pirotécnico" ó castillerong filipino, na natutuhan ang canyáng "arte" na sino ma'y waláng nagtuturo, naghahanda ng̃ mg̃a toro, mg̃a castillong may mg̃a paputóc at may mg̃a "luces de Bengala", mg̃a globong papel na pinapantog ng̃ hang̃ing mainit, mg̃a "rueda de brillante," mg̃a bomba, mg̃a cohetes at ibá pá.
¿Tumútunog sa maláyò ang caayaayang aling̃awng̃áw? Pagdaca'y nang̃ag tatácbuhan ang mg̃a batang lalaki at nang̃ag-úunahan sa pagtúng̃o sa labás ng̃ báyan upang salubúng̃in ang mg̃a banda ng̃ música. Limá ang inupahan, bucód sa tatlóng orquesta. Hindî dapat mawala ang música ng̃ Pagsanghang ang escribano ang siyang may arì, at gayón din ang música ng̃ S.P. de T., na balitang totoo ng̃ panahóng iyón, dahil sa ang namamatnugot ay ang maestro Austria ang lagalag bagáng si "cabo Mariano," na ayon sa sabihana'y dala raw niya sa dulo ng̃ canyáng batuta ang pagcabantog at ang magagandang tÃnig. Pinupúri ng̃ Páhiná 222mg̃a musico ang canyáng marcha fúnebre "El Sauce", at canilang pinanghihinayang siya'y hindî nacapag-aral ng̃ música, sa pagcá't sa cagaling̃an niyáng umÃsip ay macapagbibigay dang̃al sana siyá sa canyáng kináguisnang báyan.
Pumasoc na ang música sa bayan at tumutugtog ng̃ masayang mg̃a "marcha" na sinúsundan ng̃ mg̃a bátang marurumi ang pananamit ó halos mg̃a hubo't hubád: may ang bárò ng̃ canyáng capatÃd ang suot, may ang salawál ng̃ canyáng amá. Pagdacang tumitiguil ang música'y nasasaulo na nilá ang tugtuguing caniláng nárinig, caniláng inuulit na sa aguing-Ãng ng̃ bibig ó isinusutsot ang tugtuguing iyón ng̃ lubós na cakinisan, at caniláng pinasisiyahan na cung magandá ó pang̃it.
Samantala'y nang̃adarating̃an ang mg̃a carromata, mg̃a calesa ó mg̃a coche ng̃ mg̃a camag-anac, ng̃ mg̃a caibigan, ng̃ mg̃a hindî cakilala ng̃ mg̃a tahur na dalá ang canicanilang lalong magagaling na mg̃a manóc at mg̃a supot ng̃ guintô, at nang̃aháhandang ipang̃anib ang caniláng pamumúhay sa sugalan ó sa loob ng̃ "rueda" ng̃ sabung̃án.
—¡Tumatanggap ang alférez sa gabigabà ng̃ limáng pong piso!—ang ibinúbulong ng̃ isáng laláking pandác at matabâ sa taing̃a ng̃ mg̃a bágong dating;—paririto si capitang Tiago at maglálagay ng̃ bangcâ; may labÃng-walóng libong dalá si capitang Joaquin. Magcacaroon ng̃ "liampó," sampóng lÃbo ang ilálagay na puhúnan ni insÃc Carlos. Magsisirating na gáling sa Tanawan, sa Lipá at sa Batang̃an at gayón din sa Santa Cruz, ang malalacás na mg̃a "punto" (mananayà ). Ng̃uni't magchocolate cayó. Hindî tayo aanitan ni capitang Tiago, na gaya ng̃ taóng nagdaan: tátatlong misa de gracia ang canyáng pinagcagugulan, at aco'y may mutyâ sa cacáw. At ¿cumusta pô bâ ang familia?
—¡Mabuti po! ¡mabuti po! ¡salamat!—ang isinásagot ng̃ mg̃a nang̃ing̃ibang báyan;—at ¿si párì Dámaso?
—Magsesermón sa umaga si pári Dámaso at pagcágabà casama nating siya'y magbábangcâ.
—¡Lalong mabuti! ¡lalong mabuti! ¡cung gayo'y walang ano mang pang̃anib!
—¡Panátag, totoóng panatag tayo! ¡Bucód sa roo'y susubò si insic Carlos!
At inaacma ng̃ matabang tao ang canyáng mg̃a daliring warì'y nabibilang ng̃ salapî.
Sa labas ng̃ bayan ang nangyayari nama'y nabibihis ang mg̃a tagabundoc ng̃ lalong magagaling nilang pananamit upang dalhÃn sa bahay ng̃ canicanilang mamumuhunan ang pinatabang magalÃng na mg̃a inahing manoc, mg̃a baboy-ramó, mg̃a usa, mg̃a ibon; inilululan ng̃ mg̃a ibá sa mabibigat ng̃ hilahing mg̃a Páhiná 223carretón ang cáhoy na panggátong; ang mg̃a iba'y mg̃a búng̃áng cáhoy, bihirang makitang mg̃a dápò na nasusumpung̃an sa gúbat; at ang mg̃a iba'y nagdádala namán ng̃ bigà na may malalápad na mg̃a dáhon, ticás ticas na may mg̃a bulaclac, na cúlay apóy upang ipamúti sa mg̃a pintuan ng̃ mg̃a báhay.
Ng̃uni't ang kinaroroonan ng̃ lálong malakÃng casayahang hálos ay caguluhan na'y doón sa isang malápad na capatágang mataas, na iláng hacbáng lámang ang láyò sa báhay ni Ibarra. Cumacalairit ang mg̃a "polea", umaaling̃awng̃aw ang mg̃a sigawan, ang mataguintÃng na tunóg ng̃ batóng nilalabrá, ang martillong pumúpucpoc ng̃ pácò, ang palacól na inilalabrá ng̃ cahab-an. Caramihang táo ang dumúducal ng̃ lupa at gumágawâ silá ng̃ isáng maluang at malálim na húcay naghahanay ang ibá ng̃ mg̃a batóng tinibág sa tibagan ng̃ báyan, nagbábaba ng̃ lulan ng̃ mg̃a carretón, nagbúbunton ng̃ buhang̃in, nang̃aglálagay ng̃ mg̃a torno at mg̃a cabrestante....
—¡Dito! ¡doón iyan! ¡Madali!—ang isinÃsigaw ng̃ isáng maliit na matandáng laláking ang pagmumukhá'y masayá at matalÃnò, na ang háwac na pinacatungcód ay isáng metro na may tansô ang mg̃a cantó at nacabilÃbid doón ang lúbid ng̃ isáng plomada. Iyón ang maestro ng̃ paggawâ, si ñor Juang arquitecto, albañil, carpintero, blanqueador, cerrajero, pintor, picapedrero at manacánacâ pang escultor.
—¡Kinacailang̃ang itó'y mayari ng̃ayón din! ¡Hindî macapagtatrabajo búcas at gágawin na ang ceremonia sa macalawa! ¡Madalî!
—¡GawÃn ninyó ang hoyo sa isáng paraang maipasoc na angcáp na angcáp ang tila hÃhip na itó!—ang sinasabi sa iláng mg̃a picapedrero na nang̃agpapakinis ng̃ isang malaking batóng parisucát;—¡sa loob nitó iing̃atan ang ating mg̃a pang̃alan!
At inuulit sa báwa't tagaibáng báyang lumalapit, ang macalilibong canyáng sinábi na:
—¿Nalalaman bâ ninyó ang áming itátayô? TalastasÃn ninyóng itó'y isáng escuélahan, huwáran ng̃ mg̃a ganitóng bágay rin, catúlad ng̃ mg̃a escuélahan sa Alemania, higuÃt pa ang cabutihan! ¡Ang arquitectong si guinóong R. at acó ang gumuhit ng̃ plano, at acó ang namamatnugot sa paggawâ! Siyá ng̃â, pô; tingnán ninyo. Itó'y maguiguing isáng palaciong may dalawáng pinacapacpác; úcol ang isa sa mg̃a bátang lalaki at ang isá'y sa mg̃a bátang babae. Magcacaroon dito sa guitnâ ng̃ isáng malaking halamanang may tatlóng huwád sa bucál ng̃ túbig na sumusumpÃt na paitaas, at caligaligaya ang sambúlat ng̃ mg̃a patác; mg̃a púnò ng̃ cáhoy diyan sa mg̃a taguilÃran, maliliit na halamanan, at ng̃ ang mg̃a báta'y Páhiná 224magtatanim at mag-aalágà ng̃ mg̃a halaman sa mg̃a horas ng̃ pagliliháng, sasamantaláhin ang panahón at hindi sasayáng̃in. ¡Tingnán ninyó't malalalim ang mg̃a simiento! Tatlóng metro at pitompó't limáng centÃmentro. Magcacaroon ang bahay na itó ng̃ tatlóng bodega, mg̃a yung̃Ãb sa ilálim ng̃ lúpà mg̃a bilangguan sa mg̃a tamád mag-aral sa malapÃt, sa totóong malapit sa mg̃a pinaglalaruan at sa "gimnasio", at ng̃ márinig ng̃ mg̃a pinarurusahang bátà cung paano ang guinágawang pagcacatuwâ ng̃ mg̃a masisipag-mag-áral. Nakikita pô bâ ninyó ang malaking lugar na iyáng waláng caanoano man? Itinátalaga ang capatagang iyáng lampaslampasan ang hang̃in upang diyán mang̃agtacbúhan at mang̃aglucsuhan ang mg̃a bátà . Magcacaroon ang mg̃a batang babae ng̃ halamanang may mg̃a uupán, mg̃a "columpio", mg̃a cacahúyan at ng̃ doon silá macarapaglarô ng̃ "comba", mg̃a bucál ng̃ túbig na pumapaimbulog, culung̃an ng̃ mg̃a ibon at ibá pa. Itó'y maguiguing isang bágay na cárikitdikitan.
At pinapagkikiskis ni ñor Juan ang mg̃a camáy sa galác, at ang iniisip niya'y ang pagcabantóg na mátatamo. Magsisìparito ang mg̃a tagá ibáng lupain upang daláwin iyón at sila'y mang̃agtatanong:—¿SÃno ang dakilang arquitectong gumawâ nitó?—¿Hindî bâ ninyó nalalaman? ¡Tila mandin hindî catotohanang; hindî ninyó makilala si ñor Juan! ¡Marahil totoóng maláyò ang inyong pinangaling̃an!—ang isásagot ng̃ lahát.
Nagpaparoo't parÃto sa magcabicabilang dúlong taglay ang ganitong mg̃a pagdidilidili, na canyang inuusisang lahat, at ang lahát ay canyáng minámasdan.
—Sa ganáng ákin ay napacarami namang cahoy ang gamit na iyan sa isang cabria—ang canyáng sinabi sa isang taong nanÃnilaw, na siyang namamatnubay sa ilang mg̃a manggagawà ;—casucatan na, sa ganang akin, ang tatlóng mahahabang trozo na papagtutungcuÃng-calan ó "trÃpode", at sacâ tatló pang cahoy na papagcapitcapitin!
—¡Aba!—ang isinagót ng̃ laláking nanÃnilaw na ng̃umÃng̃itî ng̃ cacaibá;—lálong malakÃng pangguiguilalás ang áting tátamuhin samantalang lálong marámi ang mg̃a casangcapang gamÃtin nátin sa gawaing itó. Lálong maÃnam ang anyô ng̃ caboôan, lálong mahalagá at caniláng wiwicâin: ¡gaano calakÃng págod ang guinúgol dÃto! ¡Makikita ninyo cung anó ang cábriang áking itátayô! At pagcatápos ay áking pamumutihan ng̃ mg̃a banderola, ng̃ mg̃a guirnaldang mg̃a dáhon at mg̃a bulaclác ...; masasabi ninyó pagcatapos na nagcaróon cayó ng̃ magandáng caisipán ng̃ pagcacátanggap ninyó sa ákin sa casamahán ng̃ inyóng mg̃a manggagáwa, at walâ ng̃ maháhang̃ad pa si guinóong Ibarra!
Sa dácong malayôlayô roo'y may natatanawáng kiosko, na nagcacahugpong Páhiná 225sa pamamag-itan ng̃ isáng bálag na nahahabung̃an ng̃ mg̃a dáhon ng̃ ságuing.
Ang maestro sa escuélahang may mg̃a tatlompóng bátang laláki ay nang̃aggágawâ ng̃ mg̃a corona, nang̃agtatali ng̃ mg̃a bandera sa mg̃a malilÃit na mang̃a halÃguing cawáyang napupuluputan ng̃ damÃt na putÃng pinacumbô.
—¡Pagsicápan ninyóng umÃnam ang pagcacasulat ng̃ mg̃a letra!—ang sinasabi sa mg̃a nagpÃpinta ng̃ mg̃a salitáng itátanyag sa lahát;—¿paririto ang Alcalde, maráming mg̃a cura ang magsÃsidalo, maráhil patà ng̃ Capitan General na ng̃ayo'y na sa lalawigan! Cung makita niláng magalÃng cayóng magdibújo, marahil cayo'y purÃhin.
—¿At handugán camà ng̃ isáng pizarra ...?
—¿SÃno ang nacaaalam! datapuwa't huming̃î na si guinoong Ibarra ng̃ isá sa Maynilà . Dárating búcas ang iláng bágay na ipamamahágui sa inyóng pinacaganting pálà .... Datapuwa't pabayaan ninyó ang mg̃a bulaclác na iyán sa túbig, gágawin natin búcas ang mg̃a ramillete, magdádala pa cayó rÃto ng̃ mg̃a bulaclác, sa pagca't kinacailang̃ang malatagan ang mesa ng̃ mg̃a bulaclac, ang mg̃a bulaclác ay nacapagbÃbigay sayá sa mg̃a matá.
—Magdádala rÃto ang áking amá búcas ng̃ mg̃a bulaclác ng̃ bainô at sacâ isáng bácol na mg̃a sampaga.
—Hindi tumatanggáp ng̃ báyad ang aking amá sa tatlóng carritóng buhang̃ing dinalá rito.
—Ipinang̃acò ng̃ aking tiong siya ang magbabayad sa isáng maestro,—ang idinugtong ng̃ pamangkin ni capitang Basilio.
At túnay ng̃a namán; kinalugdán ang panucálang iyón ng̃ lahát hálos. Hining̃î ng̃ curang siyá ang mag-áamang-binyág at magbebendición sa paglalagáy ng̃ únang bató, pagdiriwáng na gágawin sa catapusáng araw ng̃ fiesta, at siyáng gágawing isá sa mg̃a pinacamalaking pagsasaya. Patà ng̃ coadjutor ay lumápit ng̃ boóng cakimîan cay Ibarra, at sa canya'y inihandóg ang lahát ng̃ mg̃a pamisang pagbayaran sa canyá ng̃ mg̃a mapamintacasi hanggáng sa mayarì ang báhay na iyón. Mayroon pa, sinabi ni hermana Rufa, ang mayaman at mapag-impoc na babaeng sacali't cuculang̃in ng̃ salapî, canyáng lilibutin ang iláng báyan upang magpalimós, sa ilálim ng̃ táng̃ing pagcacasunduang sa canyá'y babayaran ang paglalacbáy, ang mg̃a cacánin at ibá pa. Pinasalamatan siyá ni Ibarra at siyá'y sinagót:
—Walâ táyong macucuhang mahalagáng bágay, sa pagcá't hindi acó mayáman at hindî namán simbahan ang báhay na itó. Bucód sa rito'y hindî co ipinang̃ácong áking itátayô ang báhay na itóng ibá ang magcacagugol.
Páhiná 226Pinagtatakhan siyá at guinagawang ulirán ng̃ mg̃a bináta, ng̃ mg̃a estudianteng gáling Maynilang pumaroón doón at ng̃ makipagfiesta; ng̃uni't gaya ng̃ nangyayari hálos cailán man, pagca ibig nating tuláran ang mg̃a tinátakhang mg̃a táo, ang nagágagad lámang natin ay ang canyáng waláng cabuluháng mg̃a guinágawâ, at cung magcaminsan pa'y ang canyáng mg̃a sawÃng caasalan, nang̃agtataca palibhasa'y walá táyong cáya sa ibáng bágay, minámasdan ng̃ maraming sa canya'y nang̃agtátaca cung paano ang pagtatali ng̃ binátang iyón ng̃ canyáng corbata, ang mg̃a ibá nama'y ang anyô ng̃ cuello ng̃ bárò, at hindî cácaunti ang nagmámasid cung ilán ang mg̃a botón ng̃ canyáng americana at chaleco.
Tila mandin pawang nang̃apawi magpacailán man ang mg̃a masasamáng nangyayari sa panahóng hináharap na guinuguniguni ni matandáng Tasio. Iyán ng̃â ang sinabi ni Ibarra isáng áraw sa canyá; ng̃uni't siyá'y sinagót ng̃ matandáng mapag-Ãsip ng̃ malulungcót:
—Inyó pô sánang alalahanin ang sinasabi ni Baltazar:
Cung gaano ang galÃng ni Baltazar sa pagca poeta ay gayón din sa catalinuhang umÃsip.
Itó at ibá pang mg̃a bágay ang mg̃a nangyari sa áraw na sinusundan ng̃ fiesta bago lumubóg ang áraw.
Gumawâ rin namán ng̃ malaking handâ sa báhay ni capitang Tiago. Nakikilala natin ang may báhay; ang canyáng hilig sa caparang̃alanan, at dápat na hiyaÃn ng̃ canyáng capalaluang pagca tagá Maynila, sa carÃkitan ng̃ piguing, ang mg̃a tagalalawigan. May isá pang cadahilanang sa canya'y pumipilit na pagsicapan niyáng siya'y macapang̃ibabaw na lubos sa mg̃a ibá: casáma niyá ang canyáng anác na si MarÃa Clara at sacâ naroroon ang canyáng mamanugang̃in, caya't waláng pinag uusapan ang mg̃a tao cung dî siyá lámang.
At siyá ng̃a namán: hinandugan ang canyáng mamanugang̃in ng̃ isá sa lálong mg̃a dalubasang pámahayagan sa Maynilà ng̃ isáng "artÃculo" (casulatan) sa canyáng únang mukhâ, na ang pamagát (ng̃ artÃculong iyón) ay "¡Siya'y inyong tularan!" pinuspos siya ng̃ mg̃a pang̃aral at inaalayan siyá ng̃ iláng mg̃a papuri. Tinawag siyáng "marilag na binata at mayamang mamumuhunan;" pagcatapos ng̃ dalawáng renglon ay sinabing siya'y "tang̃ing mapagcaawang-gawâ"; sa sumúsunod na párrafo'y ikinápit namán sa canyá ang saysay na: "alagad ni Minervang naparoon sa Ináng Bayan upang bumátì sa wagás na lúpà ng̃ mg̃a arte at mg̃a carunung̃an" at sa dácong ibabà pa'y "ang español filipino" at iba't ibá pa. Nag-aalab ang loob ni capitang Tiago sa magandang pakikipag-unahán sa gawáng magaling, at canyáng iniÃsip na bacá magalÃng na canyáng pagcagugulan ang pagtatayô namán ng̃ isáng convento.
Nang mg̃a nagdaáng áraw ay dumatÃng sa báhay na tinatahanan ni MarÃa Clara at ni tÃa Isabel ang maraming caja ng̃ mg̃a cacánin at mg̃a inumÃng gáling Europa, mg̃a salaming pagcálalaki, mg̃a cuadro at ang piano ng̃ dalaga.
DumatÃng si capitang Tiago ng̃ áraw rin ng̃ vispera: paghalÃc sa canyá ng̃ camáy ng̃ canyang anác na babae, hinandugán niyá itó ng̃ isáng magandang relicariong guintô na may mg̃a brillante at mg̃a esmeralda, na ang lamá'y isáng Páhiná 228tatal ng̃ bangca ni San Pedro, sa dacong inup-án ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo ng̃ panahón ng̃ pang̃ing̃isda.
Walâ ng̃ lalalò pa sa galing ng̃ pagkikita ng̃ bibiananin at ng̃ mamanugang̃in; cauculán ng̃ang silá'y mag-úsap ng̃ nauucol sa escuelahan. Ang ibig ni capitang Tiago'y tawaguing "Escuela ni San Francisco."
—Maniwalà cayó sa ákin,—ang sabi ni capitang Basilio,—¡isáng magalÃng na pintacasi si San Francisco! Wala cayong pakikinabang̃in cung tatawaguin ninyong "Escuela ng̃ Instrucciôn Primaria". ¿Sino pô si Instrucción Primaria?
Dumating ang iláng mg̃a caibigang babáe ni MarÃa Clara at caniláng inanyayahan itong magpasial.
—Ng̃uni't bumalic ca agád,—anà capitang Basilio sa canyáng anác na babáe na sa canyá'y humihing̃ing pahintulot;—nalalaman mo ng̃ sasalo sa átin sa paghápon si parì Dámasong bágong carárating.
At canyáng lining̃on si Ibarrang nag-anyóng may iniÃsip, at idinugtóng:
—Cayó po namán ay sumalo ng̃ paghápon sa amin; magiisa cayó sa inyóng báhay.
—MalakÃng totóo po ang áking pagca ibig, datapwa't dápat pong sumaaking bahay acó't bacá sacáling may dumating na mg̃a "visita,"—ang isinagót ng̃ binatang nagcacang-uútal, at iniiwasan ang tÃtig ni MarÃa Clara.
—DalhÃn po ninyó rito ang inyóng mg̃a caibigan, ang itinútol ng̃ boóng capanatagán ni capitang Tiago;—May sagánang pagcain sa áking bahay.... Bucód sa roó'y ibig cong cayó at si párì Dámaso'y magcáwatasan....
—¡Magcacaroon na pô ng̃ panahón sa bágay na iyán!—ang isinagót ni Ibarrang ng̃uming̃iti ng̃ sapilitang pagng̃itî, at humandáng samáhan ang mg̃a dalaga.
Nanaog silá sa hagdanan.
Nangguiguitnâ si MarÃa Clara cay Victoria at cay Iday, sumusunod sa licuran si tÃa Isabel.
Nagwawahi ang tao sa udyóc ng̃ paggálang, at ng̃ sila'y mabigyáng daan. Puspós ng̃ catacatacang cagandahan si MarÃa Clara: napáwi ang canyáng pamumutlâ, at cung nananatiling tila may iniÃsip ang canyáng mg̃a mata, ang canyáng bibig namán ay warì'y waláng ibang nakikilala cung hindî ang ng̃itî. Tagláy iyáng cagandahan ng̃ loob ng̃ isáng lumiligayang dalaga, siya'y bumabatì sa canyáng mg̃a dating cakilala mulâ pasa camusmusan, at ng̃ayo'y nagsisipangguilalás sa canyáng mapálad na cabatâan. Sa cúlang pang labÃng limáng áraw ay nanag-úlì sa canyá yaóng lubós na pagpapalagay ng̃ loob, yaóng catabiláng musmos na tila mandin nagulayláy sa guitnâ ng̃ makikipot na tahanang nalilibot Páhiná 229ng̃ pader sa beaterio; masasabing kinikilala ng̃ paroparó ang lahat ng̃ mg̃a bulaclac pagcaalÃs niya sa canyáng bahay-uod; nagcasiya sa canyá ang lumipád na sumandali at magpainit sa mg̃a doradong sÃnag ng̃ áraw upang mawalâ ang catigasan ng̃ mg̃a casucasuan ng̃ bágong nagcacapacpác. Cumikisláp ang bágong búhay sa boong cataohan ng̃ dalaga: pawang magaling at maganda ang canyang ting̃in sa lahát; isinasaysay ang canyáng pagsintá sa pamamag-itan niyang calugodlugód na asal ng̃ isáng virgeng palibhasa'y waláng namamasdán cung dî mg̃a budhîng dalÃsay, hindî nakikilala cung anó ang dáhil ng̃ mg̃a paghihiyahiyâan. Gayón man, pagca siya'y inaalayan ng̃ masasayáng mg̃a aglahi'y tinatácpan niya ang canyáng mukhâ ng̃ abanico; datapuwa't pagca nagcacagayó'y ng̃uming̃itî ang canyáng mg̃a matá at lumalaganap sa canyáng boong cataohan ang bahagyang kilabot.
Pinasimulaang lagyán ng̃ mg̃a Ãlaw ang mg̃a pang̃ulong báhay, at sa mg̃a daang pinagdaraanan ng̃ mg̃a música ay sinisìndihan ang mg̃a Ãlaw ng̃ mg̃a arañang cawayan at cahoy na inihuwad sa mg̃a araña ng̃ simbahan.
Natatanaw buhat sa daan, sa mg̃a bintanang bucás, ang hindî naglilicat na pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a tao sa mg̃a bahay, sa guitnâ ng̃ caliwanagan ng̃ mg̃a Ãlaw at halimuyac ng̃ mg̃a bulaclac, sa caayaayang tÃnig ng̃ piano, arpa ú orquesta. Nang̃aglalacaran sa mg̃a daan ang mg̃a insÃc, mg̃a castila, mg̃a filipinong may suot europeo ó suot tagalog. Nang̃agcacahalòhalò sa paglacad, na nang̃agcacasicuhan at nang̃agtutulacán ang mg̃a alilang lalaking may dalang carne ó mg̃a inahÃng manóc, mg̃a estudianteng nacaputî ang pananamit, mg̃a lalaki't mg̃a babae, na nang̃agsisipang̃anib na sila'y matahac ng̃ mg̃a coche at mg̃a calesa, na cahit sumisigaw ng̃ "tabì" ang mg̃a cochero'y nahihirapan din silang macapaghawì ng̃ daan.
Bumati sa ating mg̃a cakilala, ng̃ na sa tapát silá ng̃ báhay ni capitang Basilio, ang iláng mg̃a kinabataan, at inaayayahang pumanhic muna sa báhay. Ang masayáng voces ni Sinang, na tumatacbóng papanaog sa hagdanan, ang siyáng nagbigay wacás sa mg̃a pagdadahilan upang huwag pumanhic.
—PumanhÃc muna cayóng sandalî upang aco'y macasama sa inyó,—ang sinasabi niya. Nababagot acó sa pakikipanayam sa gayóng caraming hindî co mg̃a cakilalang walang pinag-uusapan cung di mg̃a sasabung̃in at mg̃a baraja.
Nang̃agsipanhic silá.
Punongpuno ang salas ng̃ mg̃a tao. Nang̃agpauna ang ilán upang bumati cay Ibarra, na kilala, ang pang̃alan ng̃ lahat; canilang pinagmamasdan ng̃ boong pagcahang̃a ang cagandahan ni MarÃa Clara, at nang̃agbubulungbulung̃an ang ilang mg̃a matatandang babae, samantalang ng̃umang̃ang̃à : ¡mukhang vÃrgen!"
Páhiná 230Napilitan silá roong uminóm ng̃ chocolate. Naguing matalic na caibigan at taga pagsanggalang ni Ibarra si capitang Basilio, mula ng̃ araw na sila'y maglibang sa caparang̃an. Naalaman niya, sa pamamag-itan ng̃ telegramang inihandóg sa canyang anac na babaeng si Sinang, na natatalos ni Ibarra ang canyang pananalo sa usapin, ayon sa hatol ng̃ hucom, at dahil dito'y sa pagca't aayaw siyang pagahis sa cagandahan ng̃ loob, canyang ipinakiusap na pawalang cabuluhan ang pinagcayarian ng̃ sila'y maglarò ng̃ ajedrez. Datapwa't sa pagca't aayaw pumayag si Ibarra sa gayóng bagay, ipinakiusap naman ni capitang Basiliong ang salaping dapat na ibayad sa mg̃a costas ay gamitin sa pagbabayad ng̃ isang maestro sa gagawing escuela ng̃ bayan. Dahil sa gayóng nangyayari, guinagamit ni capitang Basilio ang canyang mainam na mg̃a pananalita, at ng̃ huwag ng̃ ipagpatuloy ng̃ ibang mg̃a causapin ang canilang mg̃a cacaibang adhica, at sa canila'y sinasabi:
—¡Maniwala cayó sa akin: sa mg̃a usapÃn ang nananalo'y siyang nahuhubdan!
Datapwa't wala siyang mapahinuhod na sino man, baga man canyang sinasambit ang mg̃a romano.
Ng̃ macatapos ng̃ macainom ng̃ chocolate, napilitan ang ating mg̃a cabataang pakingan ang pianong tinutugtog ng̃ organista ng̃ bayan.
Pagca siya'y pinakikinggan co sa Simbahan ani Sinang, nacacaibig acong magsayaw; ng̃ayong piano ang canyang tinutugtóg ang naiisipan co nama'y magdasal. Dahil dito'y sasama acó sa inyó.
—¿Ibig pô ba nÃnyóng pumarito sa amin ng̃ayóng gabÃ?—ang inianás ni capitang Basilio sa taing̃a ni Ibarra ng̃ itó'y magpaalam na—maglalagáy si parì Dámaso ng̃ isáng maliit na bang̃câ.
Ng̃umitî si Ibarra at sumagót ng̃ isáng tang̃ô ng̃ úlo, na mangyayaring ang maguing cahuluga'y pagsang-ayon, at mangyayari namang hindî pagsang-ayon.
—Sino ba iyan?—ang tanóng ni MarÃa Clara cay Victoria, na itinurò sa isáng mabilÃs na sulyáp ang isáng binatang sa canilá'y sumusunod.
—Iyan ... iya'y isáng pinsan co,—ang isinagót na halos nagugulumihanan.
—¿At ang isá?
Iya'y hindî co pinsan.—ang dalidaling isinagót ni Sinang;—iyá'y isáng anác ng̃ aking tÃa.
Nagdaan silá sa harapán ng̃ conventong tahanan ng̃ cura, na ang catotohanan ay hindî sahól sa mg̃a ibáng lugar sa casayahan. Hindî napiguilan ni Sinang ang isáng sigaw ng̃ pangguiguilalás ng̃ canyáng makitang may mg̃a Ãlaw Páhiná 231ang mg̃a lámpara, mg̃a lámparang ang mg̃a anyó'y sa caunaunahan pa, na hindî pinababayaan cailan man ni párì Salving siyang pag-ilawan at ng̃ huwag magcagugol sa petróleo. May nang̃ariring na mg̃a sigawan at malalacás na halakhacan, napapanood na ang mg̃a fraile'y lumalacad ng̃ mahinà , at iguinagalaw ang úlo ng̃ ayon sa compás, at malakÃng tabaco ang napapamuti sa mg̃a lábì. Pinagsisicapan ng̃ hindî páring sa canila'y nakikipanayam, na caniláng gagarin ang lahát ng̃ guinágawà ng̃ mg̃a mababait na fraile. Ayon sa mg̃a damit europeong caniláng casuutan, marahil sila'y mg̃a cawanì (empleado) ng̃ gobierno ó mg̃a punong lalawigan.
Natanawan ni MarÃa Clara ang mabilog na pang̃ang̃atawán ni parì Dámaso sa tabà ng̃ makisig na tindÃg ni parì Sibyla. Hindî cumikilos sa canyáng kinalalagyán ang matalinghaga at mapanglawing si parì SalvÃ.
—¡Nalulungcot!—ang ipinahiwatig ni Sinang;—canyáng pinag-iisip-isip ang canyáng magugugol sa gayóng caraming mg̃a panauhÃn. Ng̃uni't makikita rin ninyóng hindî siyá ang magbabayad cung hindî ang mg̃a sacristán. Sa tuwituwi na'y cumacain ang canyáng mg̃a panauhin sa ibáng lugar.
—¡Sinang!—ang ipinagwicâ sa canyá ni Victoria.
—Totoóng aco'y galÃt sa canyá mulâ ng̃ iwasac ang "Rueda de la Fortuna," hindî na acó mang̃ung̃umpisal sa canyá.
Natang̃î sa lahát ng̃ mg̃a bahay ang isáng waláng cailaw-ilaw, at hindî man lamang bucás ang mg̃a bintana; ang bahay na iyón ang sa alférez. Nagtacá sa bágay na itó si MarÃa Clara.
—¡Ang asuang! ¡ang Musa ng̃ Guardia Civil, ang wicà ng̃à ng̃ matandáng lalaki!—ang bigláng sinabi ng̃ catacot tacot na si Sinang.—¿Anó ang ipakikialam niyá sa ating mg̃a catuwaan? ¡Marahil ay nagng̃ang̃alit! Pabayaan mong dumating ang cólera at makikita mong siya'y mag-aanyaya.
—Cailán ma'y kinasusutan co siyá, at lalonglalo na ng̃ guluhin ang ating pagcacatuwa sa pamamag-itan ng̃ canyáng mg̃a guardÃa civil. Cung Arzobispo lamang aco'y ipacacasal co ang babaeng iyán cay parì Salvi.... ¡makikita mo cung anó ang caniláng maguiguing mg̃a anác! Sucat bang ipahuli ang caawaawang piloto, na sumugbá sa tubig macapagbigay loob lamang....
Hindî niyá natapos ang sinasabi; sa suloc ng̃ plaza na pinagcacantahan ng̃ isáng bulág na lalakî, na isáng guitarra ang catono, ng̃ casaysayang ucol sa mg̃a isdà , may isáng hindî caraniwang napapanood.
Yayó'y isáng lalaking ang nacapatong sa úlo'y isáng malapad na salacót na dáhon ng̃ bulÃ, at dukhang totoo ang pananamÃt. Ang suut niya'y isáng gulaguPáhiná 232lanit na levita at salawal na maluang, na cawang̃is ng̃ salawal ng̃ mg̃a insic, na punÃt sa ibá't ibáng lugar. Carukharukhaang mg̃a panyapác ang nacasuut sa canyáng mg̃a paa. SumasadilÃm ang canyáng mukhâ dahil sa canyáng salacót; ng̃uni't manacanacang nagmumulâ sa cadilimáng iyón ang dalawang kisláp, na pagdaca'y napapawi. Siya'y matangcád, at napagkikikilalang siya'y bátà pa, dahil sa canyáng mg̃a galáw. Inilalagáy sa lúpà ang Ãsang baculan, at pagcatapos ay lumalayo't nagsasalitâ ng̃ mg̃a cacaibang tÃnig na hindì mawatasan; nananatiling nacatindÃg, lubós ang pagcalayô sa mg̃a ibá, na anaki'y siya at ang caramihang tao'y talagáng nang̃agpapang̃ilagan ang isá't isá. Pagcacagayo'y nang̃agsisilapit ang iláng mg̃a babae sa canyáng baculan at inilalagáy doon ang mg̃a bung̃ang cáhoy, isdâ, bigás at ibá pa. Pagcâ walâ ng̃ lumalapit na sino man, nang̃agsisilabás sa mg̃a cadilimang iyón ang ibáng mg̃a tÃnig na lalong malulungccót, ng̃uni't hindî na totoong nacalulunos, napasasalamat marahil; dinarampot ang canyang baculan at sacâ lumalayô upang ulitin ang gayón ding gawâ sa ibáng lugar naman.
Nagunitâ ni MarÃa Clara sa gayóng nakita ang isáng sacunâ, at pinagsumakitang itanóng cung anó anó nangyayari sa cacaibáng táong iyón.
—Iyan ang sanlázarohin,—ang isinagót ni Iday.—May apat na taón na ng̃ayóng kinapitan siyá ng̃ sakit na iyan: ang wicà ng̃ ibá'y dahil sa pag-aalagà , sa canyáng iná, at anáng ibá namá'y dahil sa pagcapiit niya sa malamÃg na bilangguan. Siya'y doon tumatahan sa cabukiran, sa malapit na sa libing̃an ng̃ mg̃a insÃc; hindî siya nakikipag-abot-usap canino man, nang̃agsisilayóng lahát sa canyá sa tacot na bacá mahawahan. ¡Cung makita mo sana ang canyang dampâ! Iyón ang dampâ ni GuirÃng-guirÃng: ang hang̃in, ang ulán at ang araw ay pawang pumapasoc at lumalabas na catulad ng̃ carayom sa damÃt. Ipinagbawal sa canyáng humipò ng̃ anó mang bagay na pag-aari ng̃ sino mang tao. Nahulog isáng áraw sa sang̃há ang isáng batà ; hindî naman malalim ang sang̃há, datapuwa't nagcátaong siya'y dumaraan doon, ang guinawâ niya'y tinulung̃an niya ang batà sa pag-ahon doon. Napagtantô ng̃ amá ng̃ batà ang nangyaring iyón, pagsacdal sa gobernadorcillo, at ipinapalò siya nito ng̃ anim sa guitnà ng̃ daan at sacâ ipinasunog pagcatapos ang yantóc. ¡Cakilakilabot iyón! Tumatacbó sa pagtacas ang sanlazarohin, hinahabol siya ng̃ tagapalo at sinisigawan siya ng̃ gobernadorcillo: "¡Mag-aral ca! mabuti pang malunod na ng̃a ang isang tao, huwag lamang magcasakit na gaya ng̃ sakit mo."
—¡Tunay ng̃â!—ang ibinulóng ni MarÃa Clara.
At hindî nalalaman ang canyang guinagawa'y dalidaling lumapit sa baculan ng̃ cúlang palad, at inilagay roon ang relicario na bago pa lamang cahahandóg sa canya ng̃ canyang ama.
Páhiná 233—¿Anó ang guinawâ mo?—ang sa canyá'y itinanóng ng̃ canyáng mg̃a caibigang babae.
—¡Walâ acóng ibang sucat máibigay!—ang isinagót, at canyáng inilihim sa pamamag-itan ng̃ isáng tawa ang luhà ng̃ canyáng mg̃a matá.
—¿At anó ang canyáng gágawin sa iyong relicario?—ang sa canyá'y sinabi ni Victoria.—Binigyán siyá isáng araw ng̃ salapî. Ng̃uni't ang guinawâ ng̃ sanlazarohin ay inilayô sa canyá ang salapÃng iyón sa pamamag-itan ng̃ isáng patpat: ¿anó ang gágawin niyá sa salapî sa gayóng walâ sino mang tumangáp ng̃ anó mang bágay na gáling sa canyá? ¡Cung macacain sana ang relicario!
Tiningnán ni MarÃa Clara ng̃ boong pananaghilì ang mg̃a babaeng nagbibilà ng̃ mg̃a cacanÃn, at ikinibÃt ang mg̃a balicat.
Ng̃uni't lumápit ang sanlazarohÃn sa baculan, kinuha ang hiyás na cumináng sa canyáng mg̃a camáy, lumuhód, hinagcán ang hiyás na iyón, at saca nagpugay at bago isinubsób ang canyáng noó sa alabóc ng̃ bacás ng̃ dalaga.
Ikinublà ni MarÃa Clara ang canyáng mukhâ sa canyáng abanico at dinalá ang panyô sa canyáng mg̃a matá.
Samantala'y lamapit ang isáng babae sa culang palad na anaki'y nagdárasal. Lugáy at gusamót ang canyáng mahabang buhóc, at sa liwanag ng̃ ilaw ng̃ mg̃a faról ay napanood ang payát at namumutlâ ng̃ mainam na pagmumukhâ ng̃ ul-ol na si Sisa.
Ng̃ maramdaman ng̃ sanlazarohin ang paghipò sa canyá, nagpacasigawsigaw, at tumindÃg sa isáng lucsó. Ng̃uni't humawac sa canyáng bÃsig ang ul-ol na babae, sa guitnâ ng̃ malakÃng pang̃ing̃ilábot ng̃ tao, at itó ang canyáng sinabi:
—¡Magdasál tayo! ¡magdasál tayo! ¡Ng̃ayón ang caarawan ng̃ mg̃a patáy! Ang mg̃a ilaw na iyá'y siyáng mg̃a búhay ng̃ mg̃a tao; ¡ipagdasál natin ang aking mg̃a anác na lalaki!
—¡Ilayô ninyó ang babaeng iyán, papaglayuin ninyó silá! sa pagca't mahahawa ang ul-ol na babae!—ang sigawan ng̃ caramihang tao, datapwa't waláng mang̃ahás na lumapit sino man.
—¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón sa campanario? ¡Ang ilaw na iyón ang aking anác na si Basiliong nananaog sa pamamag-itan ng̃ isáng lúbid! ¿Nakikita mo ba ang ilaw na iyón na convento? Ang ilaw na iyón ang aking anác na si CrispÃn, ng̃uni't hindî co silá paroroonan sa pagca't may sakit ang cura at siya'y maraming mg̃a onza, at ang mg̃a onza'y nang̃awawalâ. ¡Magdasal tayo at ating ipatungcol sa caluluwá ng̃ cura! Dinadalhán co siyá ng̃ amargoso at zazalidas; punongpunô ang aking halamanan ng̃ mg̃a bulaclac at dating may Páhiná 234dalawa acong anác na lalaki. ¡Dati acóng may halamanan, nag-aalagà aco mg̃a bulaclac at dating may dalawá acóng anác na lalaki!
At binitawan ang sanlazarohin at lumayóng cumacantá:
—¡Dáting may halamanan aco't mg̃a bulaclác, aco'y dating may mg̃a anác na lalaki, halamanan at mg̃a bulaclác!
—¿Anó na ba ang nagawâ mong magaling sa cahabághabág na babaeng iyán?—ang tanóng ni MarÃa Clara cay Ibarra.
—¡Walâ pa! siya'y nawala ng̃ mg̃a araw na itó sa bayan at hindi nangyaring siya'y masumpung̃an!—ang isinagót ng̃ binatang nagdadaláng cahihiyan—Bucod sa roo'y totoong marami ang aking guinawâ, ng̃uni't huwág ca sanang mahapis; ipinang̃acò sa akin ng̃ curang tutulung̃an niyá acó, tulóy ipinagtagubilin niyá sa akin ang malaking pag-iing̃at at paglilihim sa pagca't tila mandin isang cagagawán ng̃ guardia civil ¡Totoong ipinagmamalasakit ng̃ cura ang babaeng iyán!
—¿Hindî ba sinasabi ng̃ alférez na canyáng ipahahanap ang mg̃a bátà ?
—¡Oo, ng̃uni't ng̃ sabihin iyo'y may caunting....calang̃uhan siyá!
Casasabi pa ng̃ gayóng bágay ng̃ caniláng makitang hindî inihahatÃd cung di kinacaladcad ang ul-ol na babae ng̃ isáng soldado: aayaw sumama si Sisa.
—¿Bákit ba ninyó hinuli ang babaeng iyán? ¿Anó ang canyáng guinawá? ang tanong ni Ibarra.
—¿Cung bákit? ¿Hindî ba ninyô nakita cung paano ang guinágawâ niyáng pag-iing̃ay?—ang sagót ng̃ tagapag-ing̃at ng̃ catahimican ng̃ bayan.
Dalidaling kinuha ng̃ sanlazarohin ang canyáng baculan at lumayô.
MinagalÃng ni MarÃa Clarang umuwî na, sa pagca't lumipas sa canyá ang tuwá at casayahan.
—¿Mayroon din palang mg̃a taong hindî lumiligaya! ang canyáng ibinulóng.
PagdatÃng niyá sa pintuan ng̃ canyáng bahay, canyáng naramdamang naragdagan ang canyáng capanglawan, ng̃ canyáng mahiwatigang aayaw pumanhÃc at nagpapaalam ang nang̃ing̃ibig sa canyá.
—¡Kinacailang̃an!—ang sabi ng̃ binatà .
PumanhÃc sa hagdanan si MarÃa Clarang ang sumasaisip ay totoong nacayayamot ang mg̃a araw ng̃ fiesta, pagcá dumarating ang mg̃a panauhing tagaibang bayan.
Sa pagca't waláng anó mang mahalagang nangyayari sa mg̃a taong sinasaysay natin ang buhay na pinagdaanan, sa gabà ng̃ sinusundang araw ng̃ fiesta at gayón din sa kinabucasan, magalac na lalactawan namin ang araw na itó ng̃ pagsasayá, cung di lamang inaacala naming baca sacalì hang̃aring maalaman ng̃ sino mang bumabasang taga ibang lupaÃn cung paano ang guinagawá ng̃ mg̃a filipino sa caniláng mg̃a pagpifiesta. Sa ganitóng cadahilana'y sisipiin naming hindî daragdaga't hindî babawasan ang iláng mg̃a sulat, na ang isá sa canila'y ang sa "corresponsal" ng̃ isang pamahayagang matimtiman at tinatang̃i sa Maynilà , na cagalanggalang dahil sa canyang cataasan at cahigpitang manalitá. Ang mg̃a bumabasa sa amin ang siyá ng̃ bahalang magpunô sa ilang maliliit at calacarang mg̃a cauculan.
Narito ang sulat ng̃ carapatdapat na "corresponsal" ng̃ mahal na pamahayagan:
"Guinoong Namamatnugot....
"Tang̃i cong caibigan: cailan ma'y hindî pa acó nacapapanood, at inaacalà cong hindî na acó macapapanod pa sa mg̃a lalawigan ng̃ isáng fiestang tungcòl sa religióng totoong dakilà , maningning at nacababagbag ng̃ loob, na gaya ng̃ pagsasayáng guinagawa sa bayang ito ng̃ mg̃a totoong cagalanggalang at mg̃a banal na mg̃a paring Franciscano."
"Pagcaramirami ng̃ dumalo: nagtamó acó rito ng̃ ligayang bumati sa halos lahát ng̃ mg̃a castilang tumitira sa lalawigang ito, sa tatlong cagalanggalang na mg̃a Paring Agustino na na sa lalawigang Batang̃an, sa dalawang cagalanggalang na mg̃a Paring Dominico, na ang isá sa canila'y ang totoong cagalanggalang na Páhiná 236si Pári Fray Hernando de la Sibyla, nasa canyáng pagparito'y canyang pinaunlacan ang bayang itó, bagay na hindî dapat calimutan magpacailan man ng̃ mg̃a carapatdapat na mg̃a tagarito. Nakita co rin naman ang lubhang maraming mg̃a caguinoohang taga lalawigang Tang̃uay, Capangpang̃an, ang maraming mayayamang mg̃a taga Maynilà at maraming mg̃a banda ng̃ música, at ang isá sa canila'y ang lubháng mainam na banda sa Pagsanghán, pag-aari ng̃ guinoong Escribanong si guinoong Miguel Guevara at ang caramihang mg̃a insic at mg̃a indio, na taglay ng̃ mg̃a insÃc ang canilang talagang dating caugaliang pagca maibiguÃng macakita ng̃ iba't ibang bagay, at ng̃ mg̃a indio ang caniláng asal na mapamintacasi, hinihintay nilá ng̃ maalab na pagmimithî ang pagdating ng̃ araw na ipagsasaya ang dakilang fiesta, upang caniláng mapanood ang palalabasing "comico-mÃmico-lirico-coreográfico-dramático," at ng̃ magawá ang bágay na itó'y sila'y nagtayò ng̃ isáng malaki at maluang na tablado sa guitnâ ng̃ plaza."
"Ng̃ icasiyam na oras ng̃ gabi ng̃ araw na icasampô nitóng buwan, araw na sinusundan ng̃ fiesta, pagcatapos ng̃ isáng masaráp at saganang hapunang inihandóg sa amin ng̃ Hermano Mayor, tinakhan naming lahát na mg̃a castila't mg̃a fraileng na sa convento, ang caaliw-aliw na tugtóg ng̃ musicang may casabay na nagsisiksicang caramihang tao at ng̃ úgong ng̃ mg̃a cohete at malalaking bomba, at pinamamatnugutan ng̃ mg̃a guinoo ng̃ bayan, ang tinutung̃o'y ang convento upang cami'y sunduin at ihatÃd sa lugar na nahahandâ at iniuucol sa amin at ng̃ doo'y panoorin namin ang catuwaang palalabasin."
"Napilitan caming pahinunod sa gayóng magandáng anyaya, bagá man lalo sanang minamagaling co pa ang magpahing̃alay sa mg̃a bisig ni Morfeo, at pagcalooban ng̃ masanghayang pagpahing̃alay ang aking nananakit na mg̃a laman at buto, salamat sa nilundaglundag ng̃ lulanáng sa ami'y ipinagcaloob ng̃ Gobernadorcilio sa bayan ng̃ B."
"Nanaog ng̃a camà at aming hinanap ang aming mg̃a casamang humahapon bahay na pag-aari rito ng̃ mapamintacasi at mayamang si don Santiago de los Santos. Ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Bernardo Salvi na cura nitóng bayan, at ang totoóng cagalanggalang na si Párì Fray Damaso Verdolagas, na sa tanging biyayà ng̃ Cataastaasan ay magaling na sa dinaramdam na sa canya'y guinawa ng̃ camáy na pusóng, na ang casama'y ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Hernando de la Sibyla at ang banál na cura sa Tanawan at iba pang mg̃a castilà , ang siyang mg̃a panauhÃn ng̃ mayamang filipino. Diya'y nagtamó caming capalarang pangguilalasan, hindî lamang ang lubhang mahahalagang casangcapan at cagaling̃ang magpamuti ng̃ may-ari ng̃ Páhiná 237bagay, bagay na hindî caraniwan sa mg̃a taong tubò rito, cung di naman ang camahálmahalan, cágandagandahan at mayamang dalagang magmamana, na nagpakilalang siya'y tunay at ganáp na alagad ni Santa Cecilia sa pagtugtóg ng̃ lalong caayaayang músicang likhá ng̃ mg̃a alemán at ng̃ mg̃a italiano, sa canyáng mainam na piano, na anó pa't ang canyáng cagaling̃ang tumugtóg ay nagpaalaala sa akin sa babaeng si Galvez. Sayang at napacatimtiman naman ang gayong lubós sa cagaling̃ang binibini, at inililihim ang canyang mg̃a carapatán sa madláng caguinoohang pawang pagpupuri lamang ang sa canya'y handóg. Hindî co dapat iwan sa tintero, na sa bahay ng̃ nag-anyaya'y pinainóm cami ng̃ champaña at masasarap na mg̃a licor ng̃ boong casaganaan at cagandahang loob na siyang caugaliang hindî nagbabago ng̃ kilalang mamumuhunan."
"Pinanood namin ang palabás. Kilala na po ninyó ang ating mg̃a artistang si na Ratia, Carvajal at Fernandez; camà lamang ang nacaunawa ng̃ canilang carikitang lumabas, sa pagca't ang mg̃a taong walang pinag-arala'y walang napagtantò cahi't babahagya. Magaling ang pagcacalabas ni Chananay at ni Balbino, baga man may caunting pamamaos nilá: isang pagcantáng hidwa ng̃ caunti sa música ang guinawa ni Balbino, datapuwa't catacatacá ang cabooan at ang canilang pagpupumilit sa mabuting pagganap. Lubháng naibigan ng̃ mg̃a indio at lalong-lalò na ng̃ gobernadorcillo ang comediang tagalog: nagpakita ng̃ malaking catuwaan ang gobernadorcillo at sinasabi sa aming sáyang daw at hindi pinapakipag-away ang princesa sa gigante na sa canya'y umagaw, bagay na sa canyáng balac ay lalò sanang caguilaguilalas, at higuit pa, cung hindî mangyaring talban ang gigante cung di sa púsod lamang, na gaya baga ng̃ isang nagng̃ang̃alang Ferragús, ayon sa nababasa sa casaysayan ng̃ buhay ng̃ Doce Pares. Nakikisang-ayon sa acala ng̃ gobernadorcillo ang totoong cagalanggalang na si Parì Fray Damaso, taglay iyáng cagandahan ng̃ púsong siyang ikinatatangì niyá, at ang idinagdag pa'y cung sacali't magcagayon daw, ang princesa na ang hahanap ng̃ paraan at ng̃ canyáng masunduan ang púsod ng̃ gigante upang sa gayo'y canyang mápatay."
"Hindî co pô kinacailang̃ang sabihin sa inyong samantalang guinágawâ ang pagpapalabas ay di itinulot ng̃ Rothschild na filipinong magculang ng̃ ano man sa cagandahan ng̃ canyang loob: ang mg̃a sorbete, mg̃a limonada gaseosa, mg̃a refresco, mg̃a matamis, mg̃a alac at iba't iba pa'y saganang ipinamamahagui sa aming lahat na nangaroon. Ininóng totoó, at na sa catuwiran ng̃a ang gayong pag-ino, ang pagcawala roon ng̃ kilala at marunong na binatang si don Juan Crisostomo Ibarra, na ayon sa talos na ninyo, ay dapat na siyáng manguló búPáhiná 238cas sa pagbebendición ng̃ unang bató na nauucol sa dakilang "monumento" na canyang ipinatatayò sa udyóc ng̃ malaking nais na macagawâ ng̃ magalÃng. Ang carapatdapat na calahing itó ng̃ mg̃a Pelayo at ng̃ mg̃a Elcano, (sa pagca't ayon sa napagtantò co'y tubò sa ating bayani at uring mahál na mg̃a lalawigan sa dacong Timugan ng̃ España ang isá sa canyáng mg̃a nunò sa amá, na marahil ay isá sa mg̃a unang kinasama ni Magallanes ó ni Legaspi) ay hindi rin napakita sa mg̃a nalalabing oras ng̃ araw, dahil sa caunting sakit na canyáng dinaramdam. Nagpapalipatlipat sa mg̃a bibig ang canyáng pang̃alang ipinang̃ung̃usap lamang upang purihin, mg̃a pagpupuring hindî mangyayaring di mauuwî sa icararang̃al ng̃ España at ng̃ tunay na mg̃a castilang gaya na ng̃â natin, na cailan ma'y hindî natin pinasisinung̃aling̃an cailan man ang ating dugô, cahit magpacáramirami ang mg̃a maguing cahalò."
"Napanood namin ng̃ayóng icalabing isá ng̃ buwan, sa dácong umaga, ang isáng nangyaring lubháng nacababagbag ng̃ loob. Hayág ng̃â at talastás ng̃ lahát na sa araw na itó'y cafiestahan ng̃ Virgen de la Paz (Virgen ng̃ Capayapaan), at itó'y ipinagsasayá ng̃ mg̃a Hermano (capatÃd) ng̃ Santisimo Rosario Búcas ang cafiestahan ng̃ Pintacasing si San Diego, at sa fiestang iyá'y lubhang nakikitulong ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalang-galang na Pang̃atlóng Hanáy). May isáng malaking pagpapataasang banal ang dalawang Capisanang itó sa paglilingcód sa Dios, at dumaratÃng ang ganitóng gawáng cabanalan hanggang sa panggaling̃an ng̃ santong pagcacasamaan ng̃ loob nilá, gaya na ng̃â nitong hulÃng nangyari dahil sa pakikipagtalo sa salitaan ng̃ dakilang taga pagsermong kinikilalang talagang balità , na hindî iba't ang di mamakailang aking binangguit, na totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso, na siyáng lalagay búcas sa sadyang licmúan ng̃ Espiritu Santo, at ayon sa maacalà ng̃ lahát ay hindî malilimutang paunlacán ng̃ religión at ng̃ literatura."
"Alinsunod ng̃â sa aming sinasaysay, napanood namin ang isáng nangyaring lubháng nacapagtuturò at nacababagabag ng̃ loob. Lumabas sa sacrista ang anim na mg̃a bata pang mg̃a "religioso" (fraile), ang tatlo sa canila'y upang mangagmisa at ang tatló ng̃ mag-"acolito", nanicluhod sila sa harap ng̃ altar, at kinanta ng̃ "celebrante" (ang magmimisa) na itó ng̃a'y ang totoong cagalanggalang na si párì Fray Hernando Sibyla, ang "Surge Domme", na siyang dapat maging pasimulâ ng̃ procesión sa paliguid ng̃ simbahan, taglay yaóng mainam na voces at anyong mataimtin na sa canyá'y kinikilala ng̃ lahat at siyang lubós na ipinaguiguing dapat niyá sa pangguiguilalas ng̃ madla. Pagca tapos ng̃ "Surge Domine", pinasimulan ang procesión ng̃ gobernadorcillo, na nacafrac, dalá ang "guión" Páhiná 239at may casunod na apat na sacristang may hawac na mg̃a insensario. Sumusunod sa caniláng licuran ang mg̃a cirial na pilac, ang caguinoohan ng̃ bayan, ang mahahalagang mg̃a larawang nasusuutan ng̃ sutlang raso at guintô ni na Santo Domingo at San Diego, at ng̃ Virgen de la Paz na may isáng carikitdikitang balabal (manto) na azul at may mg̃a planchang pilac na dinorado, handóg ng̃ banál na capitang paradong si don Santiago de los Santos, na totoong carapatdapát uliranin at hindî casiya ang siyá'y ibantog magpacailán man. Nalululan ang lahát ng̃ mg̃a larawang itó sa mg̃a carrong pÃlac. Sumusunod caming mg̃a castilà at ang ibáng mg̃a religioso sa licuran ng̃ Iná ng̃ Dios: tinatangkililc ng̃ isáng páliong dalá ng̃ mg̃a cabeza de barangay ang "oficiante" at ang wacás ng̃ procesio'y ang may mabuting carapatang capisanan ng̃ Guardia Civil. Inaacalà cong hindî na cailang̃ang sabihing caramihang mg̃a "indio" ang siyáng bumubuo ng̃ dalawang hanay ng̃ procesión, na pawang may tang̃ang candÃlang may ning̃as at taglay ang boong pamimintacasi. Tumutugtog ang música ng̃ mg̃a marcha religiosa; ulit-ulit na putóc ang siyáng guinágawa ng̃ mg̃a bomba at ng̃ mg̃a apóy na rueda. Nacapangguiguilalás ang panonood ng̃ cahinhinán at nÃng̃as ng̃ loób na iniuudióc sa pusò ng̃ mg̃a nanampalataya sa caniláng wagás at malaking pananalig sa VÃrgen de la Paz ang pagdiriwang na lubós at marubdób na pamimintacasing guinágawâ nating nagtamó ng̃ palad na ipang̃anác sa lÃlim ng̃ casantasantahan at waláng báhid na dung̃is na bandera ng̃ España sa ganitong mg̃a cafiestahan."
"Ng̃ matapos ang procesio'y pinasimulán ang misa, na sinasaliwan ng̃ orquesta at ng̃ mg̃a artista ng̃ teatro. Ng̃ matapos na ang Evangelio'y pumanhÃk sa púlpito ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Manuel MartÃn, agustinong nanggáling sa lalawigang Batang̃an, na pinagtakhán ng̃ mg̃a nakikinig na páwang nang̃abitin sa canyáng pananalitâ, lalonglalò na ang mg̃a castÃla, sa pagpapasimulâ ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ wÃcang castÃlà , na sinaysay ng̃ boong cabayanihan sa mg̃a pananalitang magagaang ang pagcacataglay, at totoong angcáp na ancáp, na anó pa't pinúpuspos ang aming mg̃a púsò ng̃ mataimtim na pamimintacasi at pag-aalab. Ang ganitóng pang̃ung̃usap ng̃â ang siyáng marapat ilagdâ sa dinaramdam, ó ating dinaramdam pagcâ nauucol ang sinasaysay sa VÃrgen ó sa ating sinisintang España, at lálonglálo na pagcâ naisasal-it sa sinasabi, yamang mangyayari namán sa bagay na itó, ang mg̃a caisipán ng̃ isáng prÃncipe ng̃ Iglesia, na si "señor Monescillo," na mapapagtitibay na siyáng dináramdam ng̃ lahát ng̃ mg̃a castilà ."
"Ng̃ matápos ang misa'y pumanhÃc camÃng lahát sa convento, na casama ng̃ mg̃a caguinoohan sa bayan at ibá pang mahahalagáng mg̃a tao, at doo'y Páhiná 240hinandugán silá ng̃ boong cagandahan ng̃ loob, pagpipitagan at casaganaang siyáng kinaugalian ng̃ totoong cagalanggalang na si Párì Fray SalvÃ, na inalayan nilá ng̃ mg̃a tabaco at mg̃a pagcaing inihandâ ng̃ Hermano Mayor sa sÃlong ng̃ Convento na handâ sa lahát ng̃ mg̃a nagcacailang̃ang patahimikin ang mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ sicmurà ."
"Waláng naguÃng caculang̃ang anó man sa loob ng̃ maghápon upang bigyáng casiyahan ang fiesta at ng̃ upang manatili ang masayáng caasalán ng̃ mg̃a castilà , na sa mg̃a gayóng capanahuna'y hindî mangyaring mapiguilan, na ipinakikilala, cung minsa'y sa mg̃a "canción" ó mg̃a sayaw, at cung minsa'y sa mg̃a waláng cahulugan at masayáng mg̃a paglilibáng, palibhasa'y may mg̃a púsong mahál at malacás, na anó pa't hindî nacararaig sa canilá ang mg̃a pighati, at sucat na ang magcapisan ang tatlóng castilà sa alin mang lugar, upang doo'y tumácas ang calungcutan at samâ ng̃ loob. Pinag-aláyan ng̃â sa maraming bahay si TerpsÃcore datapuwa't lalonglalo na sa marilág na cayamanyamanang filipino na pinagpiguing̃an sa amin sa pagcain. Hindî co na kinacailang̃ang sabihin pô sa inyóng lubháng masaganà at masaráp ang mg̃a ipinacain sa piguing na iyón, na masasabing pang̃alawa na ng̃ mg̃a piguing sa casalan sa Caná ó cay Camacho, na pinagbuti at dinagdaran pa mandin. Samantalang nagtatamasa cami ng̃ mg̃a caligayahan ng̃ pagcaing pinamamatnubayan ng̃ isáng tagalútò ng̃ "La Campana," tumútugtog naman ang orquesta ng̃ mg̃a cawiliwiling tinig. Tagláy ng̃ cagandagandahang dalaga sa bahay, ang isáng casuutang mestiza, at isáng warÃ'y ágos ng̃ mg̃a brillante, at siyá ng̃â, ayon sa pinagcaratihan na, ang reina ng̃ fiesta. Dinamdám naming lahát na dahil sa isáng hindî namán malubháng pagcápatapiloc ng̃ canyáng magandang paa'y hindî siya nangyaring nagcamit ng̃ mg̃a ligaya sa pagsasayáw, sa pagca't cung ayon sa aming nahiwatigang siyá'y ganáp sa cagaling̃ang gumawâ ng̃ anó man, ang guinoong binibining de los Santos, cung sumayaw marahil ay catulad ng̃ isáng "silfide"."
"Dumating ng̃ hapong itó ang Alcalde ng̃ lalawigan, upang bigyán ng̃ cadakilaan sa canyáng pagharáp ang gagawing "ceremonia" búcas. Dinamdám niyá ang pagsamâ ng̃ damdám ng̃ hirang na mamumuhunang si guinoong Ibarra, na salamat sa Dios, at ayon sa sabihana'y magalÃng na."
"Nagcaroon ng̃ gabÃng itó ng̃ mainam na procesión, datapuwa't sasabihin co na ang bagay na itó sa aking sulat búcas, sa pagca't bucód sa mg̃a malalaking bombang sa aki'y nacatulÃg at halos nacabing̃i, acó'y totoong pagód at nahahapay na acó sa pag-aantoc. Samantalang binabawì co ang lacás sa mg̃a bisig ni Morfeo, sa macatuwid baga'y sa catre ng̃ convento, hinahang̃ad co, tang̃i Páhiná 241cong caibigang cayó'y matamó ng̃ magandang gabi at hanggang búcas, isáng araw na dakilà ."
"Ang mairuguin ninyóng catotong nakikiramá'y.
"Ang Corresponsal.
San Diego, 11 ng̃ Noviembre."
Itó ang isinulat ng̃ mabait na corresponsal. Tingnán namán natin ng̃ayón cung anó ang isinulat ni capitang MartÃn sa canyáng catotong si Luis Chiquito.
"Minamahal cong Choy: Magmadalî cang pumarÃni, cung mangyayari; sapagca't ang fiesta'y totoong masayá; súcat ang matantô mong hálos natumbá ang bangcâ ni capitang Joaquin: macaitlong pinagulong ni capitang Tiago ang canyáng tayâ, at sa tatlong iyó'y tumamà , at pintô ng̃ pintóng palagui, caya't sa gayóng nangyari lalong nangliliit sa catuwâan si cabezang Manuel na may arì ng̃ bahay. Binasag ni Párì Dámaso, sa isáng dagoc, ang isáng ilawán, sa pagca't hanggá ng̃ayó'y hindî pa siyá tumatamà miminsan man lamang. Natalo ang Cónsul sa canyáng mg̃a sasabung̃in, at natalo sa bangcâ ang lahát ng̃ pinanalunan sa atin sa fiesta ng̃ Binyáng at sa fiesta ng̃ Pilar, sa Santa Cruz."
"Inaasahan naming isasama rito sa amin ni capitang Tiago ang canyáng mamanugang̃in, ang mayamang nagmana cay Don Rafael, datapuwa't wari'y ibig manding tumulad sa canyáng amá, sa pagca't hindî man lamang napakita ¡Sayang! Sa masÃd co'y hindî siya pakikinabang̃an cailan man."
"MalakÃng totoong cayamanan ang nakikita ng̃ insÃc na si Cárlos sa "liampó"; naghihinala acóng may taglay siyáng anó mang lihim, isáng bato-balanì marahil: waláng tÃguil ang canyáng pagdaing ng̃ sakit ng̃ úlo, na may taling panyô pagcâ tumitiguil na ng̃ untiuntî ang umÃikit na sangkap ng̃ "liampó," pagcacagayo'y tumútung̃o siyá ng̃ mainam hanggáng sa halos mápabunggô na sa canyáng noo, na anaki'y ibig na totoong hiwatigan ang pag-inog na iyón. Nagcuculang tiwalà acó, dahil sa may nalalaman acóng mg̃a cawang̃is ng̃ bagay na iyóng guinágawâ."
"Paalam, Choy; magaling ang calagayan ng̃ aking mg̃a sasabung̃in, at ang aking asawa'y masayá at naglilibang."
"Ang iyóng catotoo.
MartÃn Aristorenas."
Tumanggap naman si Ibarra ng̃ isáng maliit na liham na may pabang̃ó, na ibinigay sa canyá ng̃ gabà ng̃ unang araw ng̃ fiesta ni Andéng, na capatÃd sa suso ni MarÃa Clara. Ganitó ang sabî ng̃ liham:
"Crisóstomo: MahiguÃt ng̃ isáng araw na hindî ca napakikita; nahiguing̃an cong Páhiná 242may caunting dinaramdam icáw, cata'y ipinagdasal at ipinagsindi cata ng̃ dalawang malalaking candilà , bagá man sinasabi ng̃ tatay na hindî raw mabigát namán ang sakÃt mo. Totoong niyamót nilá acó cagabà at ng̃ayón; pinatutugtog nilá acó ng̃ piano at canilá acóng inaanyayahang sumayáw. Hindî co nalalamang lubhang marami sa ibabaw ng̃ lupà ang mg̃a nacapagbÃbigay yamót. Cung hindî lamang cay Párì Dámaso na pinagpipÃlitang acó'y libang̃Ãn sa pagsasaysay ng̃ maraming bagay, acó sana'y magcuculóng sa aking silÃd upang matulog. Isulat mo sa akin cung anó ang dinaramdam mo, sa pagca't sasabihin co sa tatay na icáw ay dalawin. Samantala'y inutusan cong pumaryan sa iyo si Andéng, at ng̃ ipaglutò ca ng̃ chá; magalÃng siyáng maglutò at marahil ay daig ang iyong mg̃a alilà ."
"Maria Clara."
"Pahabol. Pagca hindî ca naparini búcas, hindî acó paparoon sa ceremonia. Calakip."
Tinugtóg ng̃ mg̃a banda ng̃ música ang "diana" sa unang pagsilang ng̃ liwayway, na anó pa't pinucaw ng̃ masasayáng tugtuguin ang mg̃a pagál na mg̃a mamamayan. Nanag-uli ang búhay at casayahan, mulÃng nirepique ang mg̃a campanà at nagpasimulâ ang mg̃a putucan.
Yaon ang catapusang áraw ng̃ fiesta, yaón ang tunay na araw ng̃ cafiestahan. Inaasahang lalong marami ang mapapanood, higuÃt pa sa nacaraang araw. Lalong marami ang mg̃a "manong" ng̃ V.O.T. (Venerable Orden Tercera; Cagalanggalang na Pang̃atlong Hánay) cay sa mg̃a manong ng̃ SantÃsimo Rosario, at nang̃agsising̃itî ng̃ boong cabanalan ang mg̃a manong na iyon ni San Francisco, sa caniláng paniniwalang sa gayo'y caniláng mahihiyâ, ang caniláng mg̃a capang̃agaw. Lalong marami ang bilang ng̃ mg̃a candilang caniláng binilÃ: nag-ani ng̃ malaking pakinabang ang mg̃a insÃc na magcacandilâ, at nangag-iisip siláng pabinyag upang máipakilala nilá ang canilang pagtumbás, baga man sinanabi ng̃ ilang yao'y hindî raw sa caniláng pananampalataya sa pagca católico cung dî sa canilang nais na macapag-asawa. Datapawa't sa gayó'y sumásagot ang mg̃a babaeng banal:
—Cahi't magcagayon man, hindî mangyayaring hindî maguÃng isang himala ang sabaysabáy na pag-aasawa ng̃ gayong caraming mg̃a insÃc; papagbabaliking loob na silá ng̃ canicanilang mg̃a esposa.
Isinuot ng̃ mg̃a tao ang caniláng lalong magagaling na mg̃a bihisan; lumabás sa kinatataguang mg̃a cajita ang lahát ng̃ mg̃a hiyas. Sampô ng̃ mg̃a "tahur" at ng̃ mg̃a sugarol ay nagbihis ng̃ mg̃a barong bordado na may malalaking brillante, mabibigat na tanicalang (cadena) guintô at mapuputing sombrerong jipijapa. Ang matandáng filósofo lamang ang nananatili sa dating suot; ang baro'y sinamáy na may mg̃a guhit na itim, nabobotones hanggang sa liig Páhiná 244maluang na zapatos at malapad na sombrerong fieltro na culay abó.
—¡Ng̃ayó'y lalò pa manding mapanglaw cayó cay sa dati!—ang sabi sa canyá ng̃ teniente mayor,—¿aayaw pô ba cayóng manacanacâ tayong magsayá, yamang maraming tayong lubhang sucat na itang̃is?
—¡Hindî ang cahulugan ng̃ pagsasaya'y dapat na gumawâ ng̃ mg̃a caululan!—ang isinagot ng̃ matandâ.—¡Itó rin ang halÃng na pagtatapon ng̃ salapî sa taôn-taón! At ang lahat ng̃ ito'y ¿bakit? iwaldás ang salapî, sa gayóng macapál na totoo ang carukhaân at mg̃a pang̃ang̃ailang̃an. ¡Abá! nalalaman co na; ¡itó ang pagtatapón, ang maruming paggagalac upang matacpán ang mg̃a caraing̃an ng̃ lahát!
—Nalalaman na pô ninyóng sumasang-ayon acó sa inyóng mg̃a caisipan,—ang mulÃng sinabi ni don Filipo, na tÃla ibig magpakitang galit at tÃla ng̃uming̃iti.—Cayó'y aking ipinagsasanggalang, datapuwa't ¿anó ang aking magagagawâ sa gobernadorcillo at sa cura?
—Magbitiw ng̃ tungcól—ang sinundán ng̃ filósofo, at saca lumayò.
Natigagal si Don Filipo, at sinundán ng̃ matá ang matandâ.
—Magbitiw ng̃ tungcól!—ang ibinúbulong, samantalang tumutung̃o sa simbahan,—¡magbitÃw! ¡Oo! cung isá sanang bagay na nagbibigay dang̃al ang tungcúling itó at hindî isáng pas-anin, ¡oo, bibitiwan co!
Punô ng̃ tao ang patio ng̃ simbahan: mg̃a lalaki't mg̃a babae, mg̃a bata't mg̃a matatanda, taglay ang lalong magagaling na pananamit, na nang̃agcacahalo-halò, pumapasoc at lumalabas sa makikipot na mg̃a pintúan. Amóy pólvora, amóy bulaclác, amóy incienso, amóy pabang̃ó; pinatatacbó at pinasisigaw ang mg̃a babae at pinapagtatawá ang mg̃a batâ ng̃ mg̃a bomba, ng̃ mg̃a cohete at ng̃ mg̃a buscapiés. Isáng banda ng̃ música ang tumútugtog sa tapát ng̃ convento, isáng banda namán ang naghahatid sa mg̃a nang̃ang̃atungculan sa bayan, ang mg̃a ibáng banda'y naglilibót sa mg̃a daang kinalaladlaran at winawagaywayan ng̃ maraming mg̃a bandera. Lumilibang sa paning̃in ang liwanag at cúlay na sarisarì, at sa pangpakinig nama'y mg̃a tÃnig at mg̃a úgong. Hindî nagtitiguil ang mg̃a campanà ng̃ carerepique, nagcacasalasalabat ang mg̃a coche at mg̃a calesa, na manacanacáng ang mg̃a cabayong humihila sa canilá'y nangáguiguitla dumádamba, humuhulay, mg̃a bagay na bagá man hindî casangcáp sa palatuntunan ng̃ fiesta, gayón ma'y naguiguing isáng pánooring hindî pinagbabayaran at siyáng lalong mahalaga.
Nag-utos ang Hermano Mayor sa áraw na itó ng̃ mg̃a alilà upang mang̃aghanáp sa mg̃a daan ng̃ mg̃a inaanyayahan, túlad sa nagpiguing na sinasabi sa atin ng̃ EvanPáhiná 245gelio. Hálos sápilitan ang pag-aanyaya upang uminóm ng̃ chocolate, café, chá, cumain ng̃ matamis, at iba pa. Madalás na naguiguing cawang̃is ng̃ isáng pakikipagcagalÃt ang guinagawang pag-aanyaya.
Gágawin na ang misa mayor, ang misang tinatawag na "de dalmática", catulad ng̃ misa cahapong sinasaysay ng̃ carapatdapat na corresponsal, at ang bÃlang caibhán lámang, ang magmimisa ng̃ayo'y si Parì SalvÃ, at sa mg̃a taong makikinÃg ng̃ misa ng̃ayo'y casama ang Alcalde ng̃ lalawigan, caacbáy ang maraming mg̃a castÃlà at mg̃a táong marurunong, upang pakinggán si Párì Dámaso na totoong bantóg sa lalawigan. Sampô ng̃ alférez, bagá man siya'y lubháng dalá na sa mg̃a pang̃ang̃aral ni Párì SalvÃ, pumaroon din, sa pagpapatotoo niya ng̃ cagaling̃an ng̃ canyang loob at ng̃ cung mangyayari, macapanghiganti siyá sa mg̃a pagbibigay galit na sa canyá'y guinawâ ng̃ cura. Sa calakhán ng̃ pagcábantog ni Párì Dámaso'y ipinag-páuna na ng̃ corresponsal ang pagsúlat namamatnugot ng̃ pamahayagan ng̃ sumúsunod:
"Alinsunod sa aking ipinagpáuna na sa inyo sa waláng wastô cong mg̃a talata cahapó'y gayón ng̃a ang nangyari. NagcamÃt cami ng̃ tang̃ing capalarang mápakinggan ang totoong cagalanggalang na si Párì Fray Damaso Verdolagas, na nagcurang malaon sa bayang itó, at ng̃ayó'y inilipat sa lálong malaki, bÃlang ganting pala sa canyang mabuting pagtupad sa canyang mg̃a catungculan. Lumagáy ang maningning na mananalumpati ng̃ mg̃a mahal na bagay sa paaralang Espiritu Santo ang nagtuturo, at nagsaysay ng̃ carikitdikitan at cálalim-lalimang sermon, na nagbigay cabanalan sa madlâ at pinagtakhán ng̃ lahát ng̃ mg̃a binyágang naghihintay ng̃ boong pagmimithî ng̃ pagsilang sa lubhang mapagbung̃ang mg̃a labi ng̃ nacaguiguinhawang bucál ng̃ waláng hanggáng-búhay. Cadakilaan sa mg̃a cahulugan, capang̃ahasan sa mg̃a munacalà , mg̃a bagong pananalitâ, cagandahan sa anyô, catutubong mg̃a galaw, pagsasaysay na calugodlugód, calusugán ng̃ mg̃a adhicâ, nárito ang mg̃a hÃyas ng̃ Bossuet na castilà , na talagáng carapatdapat ng̃á ang canyáng malakÃng pagcábantog hindî lamang sa mg̃a marurunong na mg̃a castila, cung di naman sa mg̃a waláng pinag-aralang mg̃a "indio" at sa mg̃a mapanglinlang na mg̃a anác ng̃ "calang̃itang imperio" (imperio ng̃ cainsican)."
Gayon man, unti ng̃ mapilitan ang mapagcatiwalang corresponsal na canyang sirain ang calahatlahatan niyang sinulat. Idinaraing ni Párì Damaso ang isáng magaang na sipóng canyang nasaguip ng̃ gabing nagdaan: pagcatapos na siya'y macapagcantá ng̃ masasayáng mg̃a "petenera", (caraniwang kinacanta sa mg̃a lalawigang andalus, sa España), siya'y uminóm ng̃a tatlong vásong sorPáhiná 246bete at sandali siyang nanood ng̃ pinalalabas sa teatro. DahÃl sa bagay na ito'y ibig sana niyang magbitÃw ng̃ pagca tagasalitâ ng̃ mg̃a wicà ng̃ Dios sa mg̃a tao, ng̃uni't sapagca't waláng ibáng makitang nacacaalam ng̃ búhay at mg̃a himalâ ni San Diego,—túnay ng̃a't natátalos ang mg̃a bagay na itó ng̃ cura, ng̃uni't kinacailang̃ang siyá'y magmisa,—pinagcaisahan ng̃ ibáng mg̃a fraile na walâ ng̃ gagaling pa sa tÃnig ng̃ voces ni Párà Dámaso, at lubhang túnay na cahinahinayang na huwag italumpati ang totoong mainam na sermóng gaya na ng̃a ng̃ naisulat at naisaulo na. Dahil dito'y ang babaeng dating tagapag-ing̃at ng̃ susi'y siya'y ipinaghandâ ng̃ mg̃a limonada, pinahiran ang canyang dibdib at liig ng̃ mg̃a unguente at mg̃a lang̃is, binalot siyá ng̃ maiinit na mg̃a cúmot, siya'y hinilot at iba pa. UmÃnóm si Parî Dámaso ng̃ hiláw na itlóg na binati sa álac, at sa boong umaga'y hindî nagsalitâ at hindî man lamang nag-agahan; bahagyâ na uminóm ng̃ isáng vasong gatas, isáng tazang chocolate at lalabin-dalawang biscocho, na anó pa't tiniis niya ng̃ boong cabayanihang huwag cumain ng̃ isáng sisiw na frito at calahating quesong gawang Laguna, na canyang kinaugaliang canin pagcacaumaga, sapagca't ayon sa canyang catiwalang babae, maaaring macapagpaubó ang sisiw at ang queso, dahil sa capuwâ may asin at may tabá.
—¡Guinágawá ang lahat ng̃ itó't ng̃ camtan natin ang calang̃itan at magbalÃc loob tayo!—ang sabi ng̃ mg̃a Hermana ng̃ V.O.T., ng̃ caniláng maalaman ang ganitóng canyáng mg̃a pagpapacahirap.
—¡Siyá'y pinarurasahan ng̃ Virgen de la Paz!—ang ibinúbulong naman ng̃ mg̃a Hermana ng̃ Santisimo Rosario, palibhasa'y hindî nilá maipatawad ang canyang pagkiling sa canilang mg̃a caaway na capuwà babae.
Lumabás ang procesión pagca alas ocho y media sa lilim ng̃ mg̃a toldang lona. Nacacahawig din ng̃ guinawâ, cahapon, baga man may isáng bagay na nabago: ang mg̃a Hermano ng̃ V.O.T., na mg̃a matatandang lalaki't babae, casama ang iláng mg̃a dalagang patungó na sa pagtandá, ang pananamit na dalá'y mahahabang hábitong guingón: damÃt na guingóng magaspáng ang sa mg̃a mahihirap, at ang sa mg̃a mayayama'y guingóng sutlâ, sa macatuwid baga'y ang tinatawag na "guingông franciscano", sa pagca't siyang lalong caraniwang gamitin ng̃ mg̃a cagalanggalang na mg̃a fraileng franciscano. Ang lahat ng̃ mg̃a mahal na hábitong iyó'y mg̃a dalÃsay, sa pagca't pawang galing sa convento sa Maynilà , na siyáng kinucunan ng̃ mg̃a mamamayan sa limós na ang capalit ay salapÃng isinasang-ayon sa táning na halagang hindî natatawaran, cung bagá mangyayaring sabÃhing cawang̃is ng̃ sa isáng tindahan. Ang halagang itóng hindî nabaPáhiná 247bawasa'y mangyaring maragdagan, ng̃uni't hindî nababawasan. Tulad sa mg̃a habitong itó'y nagbibilà ng̃ gayón ding mg̃a hábito sa monasterio ng̃ Santa Clara, na tagláy, bucód ang mg̃a tang̃ing biyáyang nacapagbibigay ng̃ maraming mg̃a indulgencia sa mg̃a patáy na pinagsasaputan, ang biyáyang lalò pa manding tang̃i: na lalò pang mahál ang halagá paga lalong lumà , gulanit at hindî na magagamit. Itinititic namin itó at baca sacaling banal na bumabasang nagcacailang̃an ng̃ gayóng mg̃a mahál na "reliquia" (anó mang bagay na guinamit ó linangcáp na ng̃a ibá), ó baca caya may matalas na isip casam-ang mámumulot ng̃ mg̃a basahang taga Europa, na ibig yumaman sa pagdadalá sa Filipinas ng̃ isáng "cargamento"" (maraming yácos na catatagang lúlan sa Ãsáng daóng) ng̃ mg̃a hábitong masurot at malibág, sa pagca't nagcacahalagá ng̃ labÃng anim na pÃso ó higuit pa, ayon sa calakhán ng̃ pagcalibaguing humiguÃt cumulang.
Nacapatong si San Diego de Alcalá sa isáng carrong napapamutihan ng̃ mg̃a planchang pÃlac na nabuburdahan. May malaking capayatán ang Santo, garing mulá sa úlo hanggáng bay-awang, magagalitÃn at nacacaaalang-alang ang anyô ng̃ pagmumukhâ, baga mán culót ang buhóc sa úlo, na catulad ng̃ mg̃a ita. Sutlang raso na nabuburdahan ng̃ guintô ang canyáng pananamit.
Sumusunod ang ating cagalang-galang na Amang si San Francisco, pagcatapos ay ang Virgeng gaya cahapon, ang caibhán lamang ay si Párì Salvà ng̃ayón ang sumasailalim ng̃ palio at hindî ang makisig na si Párì Sibyla na mainam cumÃyà . Ng̃uni't cung di tagláy ni Párì Salvà ang magandang anyô ni Párì Sibyla, datapuwa't nagcacanlalabis naman sa canyá ang pagca anyóng banál: nacatung̃ó ang mg̃a matá; nacadoop ang mg̃a camay na ang anyó'y matimtiman at lumalacad na nacayucód. Ang mg̃a may dalá ng̃ palio'y yaón ding dáting mg̃a cabeza de barangay, na nagpapawis ng̃ boong ligaya, sa caniláng panunungcól na nakikisacristán, bucód sa silá'y manining̃il ng̃ buwis, manunubos ng̃ mg̃a taong lagalág at mg̃a dukhâ, sa macatuwid baga'y mg̃a Cristong nagbibigay ng̃ dugô dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a ibá. Ang coadjutor, na nacasobrepelliz, ay nagpaparoo't parito sa iba't ibáng mg̃a carro, na dalá ang incensario, at canyáng manacanacang hinahandugan ng̃ úsoc nitó ang pang̃amoy ng̃ cura, na pagca nagcacagayo'y lalong lalong ng̃ nagmumukhang caaway ng̃ tawa at magagalitÃn.
Dahándahán ng̃a at matimtiman ang lacad ng̃ procesióng inaacbayan ng̃ ugong ng̃ mg̃a bomba at ng̃ tinig ng̃ mg̃a cantá at músicang tungcol sa religióng ilinalaganap sa impapawid ng̃ mg̃a banda ng̃ músicang sumusunod sa licurán ng̃ bawa't carro. Samantala'y napakasipag na totoo ang pamamahagui ng̃ Hermano Mayor ng̃ malalaking mg̃a candila, na ang marami sa mg̃a nakipagPáhiná 248procesio'y nag-uwi sa canilang mg̃a bahay ng̃ maipag-iilaw sa apat na gabi samantalang nang̃agsusugál. Nagsisiluhód ng̃ boong gálang ang mg̃a nanonood pagca nagdaraan ang carro ng̃ Ina ng̃ Dios at nang̃agdarasal silá ng̃ taimtim sa loob ng̃ mg̃a Sumasampalataya ó ng̃ mg̃a Aba pô.
Tumiguil ang carro sa tapát ng̃ isáng báhay na sa mg̃a bintanang napapamutihan ng̃ maririkit na mg̃a pangsampáy (colgadura) ay nacasung̃aw ang Alcalde, si capitang Tiago, si MarÃa Clara, si Ibarra, ilang mg̃a castilà at mg̃a dalaga; nágcataong tumungháy si Párì SalvÃ, datapuwa't hindî gumawâ ng̃ cahi't munting kilos na magpahalatang siya'y bumabatì ó nakikilala niyá silá; ang tang̃ing guinawá niyá'y lumindÃg lamang, tinuÃd ang catawán at sa gayo'y sumabalicat niyá ng̃ lalong caayusan at gandá ang "capa pluvial."
Sa dacong ibabâ ng̃ bintana'y may isáng dalagang nacalúlugód ang gandá ng̃ mukhâ, mahalagá ang suut na damÃt at may kÃlic na isáng musmós na lalaki. Marahil siyá'y sisiwa ó taga pag-alagà lamang, sa pagca't ang sanggól na iyó'y maputi at mapulá ang buhóc, samantalang ang dalaga'y caymangguà at mahiguÃt pa sa caitimán ng̃ azabache ang canyáng mg̃a buhóc.
Pagcakita sa cura, iniunat ng̃ musmós ang canyáng maliliit na bÃsig, tumawa niyáng táwang hindî nacapagbibigay sákit at hindî namán pighati ang nacapagpapatawá, at sumigáw ng̃ pautál sa guitna ng̃ isáng sandalÃng catahimican: ¡Tá ...tay! ¡Tatay! ¡Tatay!
Kinilabutan ang dalaga, dalidaling inilagay ang canyang camay sa ibabaw ng̃ bibig ng̃ sanggól na lalaki at patacbóng lumayô roong taglay ang totoong malaking cahihiyan. Umiyác ang bátà .
Nang̃agkindatan ang mg̃a mapaghinala, at nang̃agsing̃ità ang mg̃a castilang nacamasid ng̃ gayóng maiclÃng pangyayari. Naguing pulá ang catutubong pamumutla ni Párì SalvÃ.
At gayón ma'y wala sa catuwiran ang táo: hindî man lamang nakikilala ng̃ cura ang babaeng iyón, siya'y taga-ibang bayan.
Mulâ sa isá hanggang sa cabiláng dúlo'y punô ang camálig na Ãpinalalagá'y ng̃ mg̃a táong yaó'y bahay ng̃ Lumaláng sa lahát.
Nang̃agtutulacán, nagsisicsican, nang̃agdudurugan ang isá't isá, at nang̃agdaraing̃an ang iláng lumálabas at ang maraming nagsisipasoc. Malayò pa'y iniuunat na ang camáy sa pagbabasâ ng̃ mg̃a dalirì ng̃ túbig na bendita, ng̃uni't caguinsaguinsa'y dumárating ang isáng álon ng̃ pagtutulacán at napapalayô ang camay: Nariring̃ig pagca nagcacagayon ang isáng áng̃il, nagmúmura ang isáng babaeng nayapacan, datapuwa't hindî tumitiguil ang pagtutulacán. Ang iláng matandang lalaking naisasawsaw ang mg̃a dalirì sa tubig na iyóng culay pusalà na, palibhasa'y naghúgas ng̃ camáy roon ang boong báyan, bucód pa sa mg̃a taga-ibáng báyang doo'y dumarayo, ipinapahid ang túbig na iyón ng̃ boong pamimintacasi, baga mán sila'y nahihirapan dahil sa casicpán, sa caniláng bátoc, sa puyó, sa noo, sa ilóng, sa babà , sa dibdib at sa púsod, sa caniláng pananalig na sa gayó'y caniláng nabebendita ang mg̃a bahaguing iyón ng̃ catawán, bucód sa hindî silá magcacasakit ng̃ paninigás ng̃ liig, ng̃ sakÃt ng̃ úlo, ng̃ pagcatuyô, ng̃ hindî pagcatúnaw ng̃ kinacain. Ang mg̃a cabataan, marahil sa sila'y hindî totoong masasactÃn ó baca cayâ naman hindî silá naniniwala sa mahal na gamót na Ãyón, bahagyâ na niláng binabasâ ang cáduloduluhan ng̃ caniláng daliri—at ng̃ walang anó mang masabi sa canilá ang mg̃a mapamintacasing tao,—at cunuwa'y canilang ipinapahid sa caniláng noó, na, ang catotohana'y hindî nilá isinasayad. "Marahil ng̃a'y bendita ang túbig na iyán at taglay ang lahát ng̃ mg̃a sinasabi",—ang iniisip marahil ng̃ sino máng dalaga,—"ng̃uni't may isáng culay na" ...!
Bahagyâ na macahing̃á roon, mainit at amóy háyop na dalawá ang páa; datapuwa't catumbás ng̃ lahá't ng̃ pagcacahirap na iyón ang magsesermong as Páhiná 250sermông yao'y dalawang daa't limampung piso ang bayad ng̃ bayan. Ito ang sinabì ng̃ matandáng Tasio.
—¡Dalawang daa't limampung piso ang bayad sa isang sermôn! ¡Isá lamang táo at sa minsan lamang na paggawâ! ¡Ang icatlóng bahagui ng̃ ibinabayad sa mg̃a comediante na mangagpapagal sa loob ng̃ tatlóng gabÃ!... ¡Tunay ng̃a marahil na cayo'y mayayaman!
—¿At bakit namán mawawang̃is ang bagay na iyán sa isáng comedia?—ang isinagót na masamá ang loob ng̃ mapúsoc na maestro ng̃ mg̃a Hermano ng̃ V.O.T.; ¡nacahuhulog ng̃ mg̃a caluluwa sa infierno ang comedia, at nacapapasalang̃it ang sermón! Cung huming̃i siyá ng̃ sanglibo'y babayaran din namin, at kikilalanin pa naming utang na loob ...
—¡Cahi ma't comedia, cung sa ganáng akin!—ang isinisigaw naman sa galit ng̃ isá.
—¡Naniniwalà acó, palibhasa'y magalÃng na totoo ang inyóng pagca unawà sa kinauuculan ng̃ comedia at ng̃ sermón!
At yumao ang pusóng, na hindî inalumana ang guinagawâ ng̃ magagaliting maestro na mg̃a paglait at masasamang húlang mangyayari sa daratning búhay ni matandáng Tasio sa hinaharáp na panahón.
Samantalang hinihintay ang Alcalde, nágpapawis at naghihicab ang mg̃a tao; iguinagalaw sa hang̃in ang mg̃a paypáy, mg̃a sombrero at mg̃a panyô; nang̃agsisigawan at nang̃ag-iiyacan ang mg̃a batà , bagay nagbÃbigay pagál sa mg̃a sacristan na pagpapalabas sa mg̃a batang iyón sa simbahan. Ang gawáng ito'y siyang umaakit sa pagdidilidili ng̃ matalas na caisipan at malumanay na maestro ng̃ CofradÃa ng̃ Santisimo Rosario:
—"Pabayaan ninyóng lumapit sa akin ang mg̃a báta," anáng áting Pang̃inoong Jesucristo, ng̃uni't dito'y dapat ng̃ unawaing yaó'y ucol lamang "sa mg̃a batang hindî umiiyac."
Ganitó ang sinasabi ng̃ isá sa mg̃a matatandang babaeng nanánamÃt ng̃ guingón, si Hermana Pute bagá, sa isáng babaeng may anim na taón na ang gúlang na canyáng apó, na nacaluhód sa canyáng tabi:
—¡Condenada! ¡itahimic mo ang iyóng isip, at macaririnig ca ng̃ isáng sermóng gáya ng̃ sa Viernes Santo!
At sacâ pinacacurotcurót, na anó pa't pinucaw ang cabanalan ng̃ batang babae, na ikinibit ang mukhâ, pinahabà ang ng̃úso at pinapagcunót ang mg̃a kÃlay.
Humihimláy ang iláng mg̃a lalaking nacapaningkayád sa tabà ng̃ mg̃a conPáhiná 251fesionario. Ang acalà ng̃ ating matandang babaeng nagng̃ung̃ung̃uya ng̃ mg̃a dasal at pinatatacbó sa canyáng mg̃a dalÃrì ang mg̃a butil ng̃ canyáng cuintás, na ang guinágawang pagtang̃ô ng̃ isáng matandáng lalaking malaki ang pag-aantoc, ay talagáng gayón ang lalong magalÃng na pagsang-ayon sa mg̃a calooban ng̃ Lang̃it, caya't ang guinawâ niya'y untitunti niyáng guinagád ang gayóng anyô.
Na sa isáng sûloc si Ibarra; nacaluhód si MarÃa Clara sa malapit sa altar mayor, sa isáng lugar na nagmagandang loob ang curang paalsan ng̃ mg̃a tao sa pamamag-itan ng̃ mg̃a sacristán. Nacaupô si capitang Tiagong nacasúot ng̃ frac sa isá sa mg̃a bangcóng laan sa mg̃a pinunò, dahil sa bagay na itó'y ang isip ng̃ mg̃a insÃc na sa canyá'y hindî nacakikilala'y gobernadorcillo rin siyá cayá't hindî nang̃ang̃ahás na sa canyá'y lumapit.
Sa cawacasa'y dumating ang Alcalde na casama ang canyáng Estado Mayor, (ang mg̃a guinoong sa canyá'y umaacbay), doon sa sacristÃa silá nagmulà at siyá'y lumucloc sa isá sa mg̃a maiinam na mg̃a sillóng nacapatong sa ibabaw ng̃ isáng alfombra. Pangdakilà ang casuutan ng̃ Alcalde at sa canyá'y nacalagáy ang banda ni Cárlos III at apat ó limáng mg̃a condecoración (mg̃a saguisag na inilalagáy sa dibdib, tandâ ng̃ sa nagdadala'y pagbibigay unlác ng̃ isáng harì ó ng̃ cataastaasang pûnò sa isáng nación.)
Hindî siyá nakikilala ng̃ bayan.
—¡Abá!—ang bigláng sinabi ng̃ isáng tagabukid; ¡isáng civil na nacasuot comediante!
—¡Tangá!—ang isinagót ng̃ canyáng calapit at siyá'y sinicó;—¡iyán ang principe Villardo na ating nakita cagabà sa teatro!
Tumaas ng̃â ang calagayan ng̃ Alcalde sa mg̃a matá ng̃ báyan at siyá'y ipinalagay na encantadong principe, na nácapanalo sa mg̃a gigante.
Nagpasimula ang misa. Nagsitidindig ang mg̃a nauupô, ang mg̃a natutulog ay nang̃águisÃng dahil sa cacacampanilla at sa matunóg na voces ng̃ mg̃a cantór. Tila totoong natutuwâ si Párì SalvÃ, baga man siyá'y may mukhang walang caibigan, sa pagca't sa canyá'y naglilingcód na diácono at subdiácono ang dalawá pa namáng agustino.
Bawa't isá'y nagcantâ, ng̃ dumatÃng ang úcol na panahón, baga man humiguit cúmulang na nagdaraan sa ilóng ang caniláng voces at malabò ang pang̃ung̃usap, liban na lamang sa nagmimisa na may pagca nang̃ing̃inig ang voces at hindî mamacáilang nasirà ang tono, na anó pa't malaki ang ipinagtataca ng̃ mg̃a táong sa canyá'y nacakikilala. Gayón ma'y gumágalaw siya ng̃ makinig na anyô at hindî nag-aang-ang; ikinácanta ang "Dominus vobiseum" ng̃ taimtim Páhiná 252sa loob, ikinikiling ng̃ caunti ang úlo at tumiting̃ala sa "boveda," (bubung̃an ng̃ simbahan). Sa pagmamasid ng̃ pagtanggáp niyá ng̃ asó ng̃ incienso, masasabing totoo ng̃â ang sabi ni Galeno, na naniniwaláng pumapasoc daw ang úsoc sa bao ng̃ úlo, pagcaraan sa bútas ng̃ ilóng na ang tulóy ay sa salaang but-ó, sa pagca't siya'y lumilindig, iniiling-ay ang úlo sa lÃcod, pagcatapos ay lumalacad na patung̃ó sa guitnâ ng̃ altar ng̃ lubháng malakÃng pagmamakisig at caguilasan, hanggang sa acalain ni capitan Tiagong daig niya sa cagaling̃ang cumÃyà ang comedianteng insÃc ng̃ gabing nagdaang nacadamÃt emperador, may pintá ang mukhâ may maliliit na bandera sa licód, ang balbás ay buntót ng̃ cabayo at macapal ang "suclas" ng̃ sapÃn.
—Hindî ng̃â mapag-alinlang̃anan, higuit ang camahalang umanyô ng̃ isáng cura namin cay sa lahat ng̃ mg̃a emperador.
Sa cawacasa'y dumating ang pinacananasang sandali na marinig, na si Párì Dámaso. Nang̃agsiupô sa caniláng mg̃a sillón ang tatlóng sacerdote, na ang anyó'y nacapag-bibigáy ulirán sa cahinhinan, ayon sa sasabihin marahil ng̃ may malinis na caloobang "corresponsal;" tinularan silá ng̃ Alcalde at ibá pang mg̃a taong may vara at may bastón; humintô ang música:
Pamucaw ang paghaliling iyón ng̃ catahimican sa úgong sa ating matandáng Hermana Pule, na humihilic na, salamat sa música. Túlad cay Segismundo ó gaya ng̃ "cocinero" sa kinathang búhay ni Dornroscheu, ang unang guinawa pagcaguising ay tuctucan ang canyáng apóng babae, na nacatulog din. Ito'y umatung̃al, datapuwa't pagdaca'y nalibang ng̃ makitang nagdaragoc sa dibdib ang isang babae sa lubós na pananalig at sa caalaban ng̃ loob.
Pinagsicapan ng̃ lahat na maipacaguinhawa ng̃ anyô; naningcayad ang mg̃a waláng bangcô, umupô sa lupà ó sa caniláng sariling paa ang mg̃a babae.
Tináhac ang caramihan ni Párì Dámaso, na pinang̃ung̃unahan ng̃ dalawáng sacristan at sinusundan ng̃ isáng capuwa niya fraileng may daláng isáng malaking cuaderno. Nawala siyá pagpanhÃc sa hagdanang palicawlicaw, ng̃uni't pagdaca'y mulÃng sumipót ang canyáng mabilog na úlo, pagcatapos ay ang canyáng macacapal na bátoc at sumunod agad-agad ang canyáng catawan. Tuming̃in sa magcabicabila ng̃ boong capanatagan ng̃ loob at uubo-ubó; nakita niya si Ibarra. Ipinahiwatig niya sa isáng tang̃ing kiráp, na hindî calilimutan sa canyáng mg̃a pananalang̃in ang casintahan ni MarÃa Clara; tinitigan ng̃ ting̃ing may towa si Párì Sibyla at saca niya sinulyap ng̃ ting̃Ãng calakip ang pagpapawalang halagá si Párì Manuel Marsing cahapo'y nagsermón. Ng̃ matapos ang ganitóng pagsisiyasat; lining̃on ang casama ng̃ paalimÃs at sa canyá'y sinabi: "MagpacaPáhiná 253talino, capatid!—Binucsan nitó ang cuaderno.
Datapuwa't carapatdapat na isaysay sa isáng bahaguing bucód ang sermóng itó. Isáng binatang nag aaral ng̃ panahóng iyón ng̃ taquigrafia at malakÃng totoo ang pagcalugód sa mg̃a dakilang mananalumpati ang siyáng umalalay ng̃ pagtititic samantalang nagsasaysay si Párì Dámaso; at salamat sa ganitóng guinawa'y mailalagdâ namin dito ang isáng bahagui ng̃ pang̃ang̃aral tungcól sa religión sa mg̃a lupaing iyón.
Nagpasimulâ si Párì Dámaso, ng̃ madalang at mahinang pang̃ung̃usap:
"Et spiritum tuum honum dedisti, qui doceret eos, et manna tuum non prohibuisti ab ore corum, et aquam dedisti eis in siti".—"At ibinigay mo sa canilá ang espÃritu mong magaling upang caniláng iturò at hindî mo inalÃs sa caniláng bibig ang iyóng maná at binigyán mo silá ng̃ tubig sa caniláng pagcauhaw!"
"Mg̃a salitang ipinang̃usap ng̃ Pang̃inoon sa pamamag-itan ng̃ bibig ni Esdras, icalawáng aclát, icasÃyám na bahagui, icadalawampong tulâ."
Sa udyóc ng̃ pangguiguilalás ay sinulyáp ni Párì Sibyla ang nagsesermón; namutla at lumun-oc ng̃ laway sa Párì Manuel Martin: marikit ang sermóng iyón cay sa canyáng sermón.
Ayawan cong nahiwatigan ni Párì Dámaso ang gayóng bagay ó baca cayâ naman talagang namamaos pa, datapuwa't ang guinawa niya'y umubóng macailan at ikinapit ang dalawang camáy sa palababahan ng̃ púlpitong mahal. Sumása tapat ng̃ canyáng úlo ang Espiritu Santo na bago lamang capÃpinta: maputi, malinis at culay rosa ang maliliit na paa at ang tucâ.
"¡Cárilagdilagang Guinoo (sa Alcalde), cábanalbanalang mg̃a sacerdote, mg̃a cristiano, mg̃a capatid cay Jesucristo!"
Gumawa rito ng̃ dakiláng paghintô, at maling inilacad niya ang canyáng paning̃in sa mg̃a nakikinig, at sa canya'y nacagalác ang pag-ulinig sa canya at canilang taimtim na pagtahimic.
Wicang castilà ang unang bahagui ng̃ canyáng sermón at wicáng tagalog ang icalawang bahagui: "loquebantur omnes linguas".
Pagcatapos ng̃ mg̃a ¡oh! at ô ng̃ paghinto dakilang iniunat niya ang canyang Páhiná 255canang camáy sa dacong altar at tumitig sa Alcalde, naghalukipkip pagcatapos, na waláng anó mang sinasabi; ng̃uni't caguinsaguinsa'y inihalili sa mahinhing kilos ang cagalawán, iniling-ay sa licód ang úlo, itinuró ang dacong pintóng malakà na pinutol ang hang̃in sa pamamag-itan ng̃ taguiliran ng̃ camáy ng̃ boong cabilisán, hanggang sa acalain ng̃ mg̃a sacristang ang cahulugán ng̃ gayong galáw ay ipinag-uutos sa caniláng Ãsará ang mg̃a pinto, at gayón ng̃a ang caniláng guinawâ; nagdamdam ligalig ang alférez at nag-alinlang̃an cung siyá'y lálabas ó hindî; datapuwa't nagpapasimulá na ang nagsesermón ng̃ pananalitang malacás, punô at mataguinting: tunay ng̃a palá namáng totoong matalinò sa panggagamót ang dating canyáng tagaalagang babae.
"¡Nagniningning at cumikislap ang altar, malapad ang malaking pintô, ang hang̃in ang sasacyan ng̃ santong wica ng̃ Dios na búbucal sa aking bibig, pakinggán ng̃a ninyó ng̃ mg̃a pangding̃ig ng̃ caluluwa at ng̃ púsò at ng̃ hindî mang̃alaglag ang mg̃a salitâ ng̃ Pang̃inoon sa lupang batuhán at canin ng̃ mg̃a ibon sa Infierno, cung dî ang cayó'y lumagô at sumibol na catulad ng̃ isáng santong binhî sa lináng ng̃ ating cagalanggalang at huwad sa serafing Amáng si San Francisco! Cayóng mg̃a malalaking macasalanan, mg̃a bihag ng̃ mg̃a moro ng̃ cálolowa, na siyang lumalaganap sa mg̃a dagat ng̃ waláng hanggang búhay, na pawang nacalulan sa macapangyarihang mg̃a sasacyán ng̃ sa táong catawán at ng̃ mg̃a lugód sa búhay na itó, cayóng hindî magcandadala ng̃ mg̃a tanicalâ ng̃ mahahalay na hilig at ng̃ mg̃a calibugan, at nang̃agsisigaod sa daóng ng̃ taga Infiernong si Satán, masdán ninyó riyan ng̃ mapitagang pagcahiyâ ang tumutubós sa mg̃a cálolowa sa pagcabihag ng̃ demonio, ang matapang na Gedeón, ang malacás na loob na David, ang mapagwaguing Roldan ng̃ cacristianohan, ang tagalang̃it na guardia civil, na higuÃt ang catapang̃an sa lahat ng̃ mg̃a guardia civil cahi't pagsamasamahin ang mg̃a guardia civil ng̃ayón at ang sa búcas pa".—(Pinapagcunót ng̃ alférez ang noo)—"Siya ng̃â, guinoong alférez, higuÃt ang canyáng tapang at lacás, na cahi't walâ siyáng fusil cung di isáng cruz na cahoy, canyáng guinágahis ng̃ boong cabayanihan ang walang hanggang tulisán ng̃ mg̃a cadilimán, at gayón din ang lahát ng̃ mg̃a cacampà ni Luzbel, at cung dî lamang hindî nang̃amamátay ang mg̃a espiritu, siláng lahat ay nang̃alipol na magpacailan man! Ang caguilaguilalás na laláng na itó ng̃ Dios, itóng hindî mapaglÃrip na himalâ ay ang maluwalhating si Diego de Alcalá, na, gagamit acó ng̃ isáng pagsusumag, sa pagca't nacatutulong na magalÃng ang mg̃a pagsusumag sa pagca unawà ng̃ mg̃a bagay na hindî mapag-abót ng̃ Ãsip, ayon sa wicà ng̃â ng̃ ibá, sinasabi co ng̃a na ang dakilang santong itó'y isáng catapustapusang Páhiná 256cawal, isáng "ranchero" (tagapagpacain) lamang sa aming lubháng macapangyarihang hucbóng pinag-úutusan ng̃ aming tulad sa serafing Amáng si San Francisco, na siyang ikinararang̃al cong kinapapanigang acó'y cabo ó sargento sa talaga't awà ng̃ Dios."
Ang mg̃a hang̃al na "indio", ayon sa sabi ng̃ "corresponsal", walang nábingwit sa sinaysay na iyón, liban na lamang sa mg̃a salitang "guardia civil", "tulisan", "San Diego" at "San Francisco"; namasid nilá ang pagsamà ng̃ mukhá ng̃ alférez, ang anyóng bayani ng̃ nagsesermón, at sa gayo'y inacala niláng kinagagalitan ng̃ Párì ang alférez dahil sa hindî niyá inuusig ang mg̃a tulisán. Si San Diego at si San Francisco ang gaganap ng̃ bagay na iyón, at silá ng̃a ang túnay na macagagawa, tulad sa pinatototohanan ng̃ isáng pinturang na sa convento ng̃ Maynila, na sa pamamag-itan lámang ng̃ canyáng cordón ay nahadlang̃an ni San Francisco ang paglúsob ng̃ mg̃a insÃc ng̃ mg̃a unang taón ng̃ pagcatuclás sa Filipinas ng̃ mg̃a castila. Hindì ng̃a cacaunti ang catuwaang tinamó ó ng̃ mg̃a namimintacasi, kinilala niláng utang na loob sa Dios ang ganitóng túlong, at hindî silá nag-aalinlang̃an sa paniniwalang pagca walâ ng̃ mg̃a tulisán, ang mg̃a guardia civil naman ang lilipulin ni San Francisco. Lalong pinagbuti ng̃a nilá ang pakikinig, sinundan nilá ang mg̃a sinasaysay ni Párì Dámaso, na nagpatuloy ng̃ pananalitâ:
"Cárilagdilagang guinoo: Ang malalaking mg̃a bagay talagáng malalakÃng mg̃a bagay cahi't na sa tabà ng̃ mg̃a maliliit, at ang mg̃a maliliit cailan ma'y maliliit din na sa siping man ng̃ mg̃a malalaki. Itó ang sabi ng̃ Casaysayan, (Historia), at sa pagca't ang Casaysayan, sa sandaang palo'y isá lamang ang tumatamà , palibhasa'y bagay na gawâ ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tao'y nagcacamaling "errare es hominum" ayon sa sabi ni Ciceron, ang may dilà ay nahihidwâ, ayon sa casabihan sa aking bayan, ang nangyayari'y may lalong malalalim na catotohanang hindî sinasabi ng̃ Historia. Ang mg̃a catotohanang itó, Cárilagdilagang Guinoo, ay sinabi ng̃ EspÃritu Santo, sa canyáng cataastaasang carunung̃ang cailan ma'y hindî naabót ng̃ pag iisip ng̃ tao mulâ pa sa mg̃a panahón, ni Séneca at ni Aristóteles, iyang mg̃a pantás na mg̃a fraile ng̃ unang panahón hanggang sa macasalanang mg̃a panahón natin ng̃ayón, at ang mg̃a catotohanang itó'y hindî ng̃â ibá cung di hindî palaguing ang mg̃a maliliit na bagay ay maliliit ng̃a, cung di pawang malalakÃ, hindî cung isusumag sa mg̃a mumuntî, cung di cung isusumag sa lalong malalakà sa lúpà at sa lang̃it at sa hang̃in at sa mg̃a pang̃anurin at sa mg̃a tubig at sa alang-alang at sa buhay at sa camatayan.
—¡Siya nawa!—ang isinagót ng̃ maestro ng̃ V.O.T., at saca nagcruz.
Páhiná 257Ibig ni Párì Dámasong papangguilalasin ang mg̃a nakikinig sa ganitóng anyô ng̃ pananalitáng canyáng napag-aralan sa isáng dakilang tagapagsermón sa Maynilà , at siya ng̃ang nangyari, na sa pagcápatang̃a sa gayóng caraming mg̃a catotohanan, kinailang̃an niyang dunggulÃn ng̃ paa ang canyáng "espiritu santo" (ang fraile bagáng sa canyá'y tagadictá) upang sa canyá'y maipaalaala ang canyáng catungculan.
—Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá!—ang sinabi ng̃ "espiritu" búhat sa ibabá.
"Maliwanag na nakikita ng̃ inyóng mg̃a matá ang sumasacsing ganáp at napapaukit na itóng waláng hanggáng catotohanang naalinsunod sa FilosofÃa! Maliwanag na nakikita iyáng áraw ng̃ mg̃a cabanalan, at sinabi cong áraw at hindî buwán, sa pagca't waláng malaking carapatang numingning ang buwán sa boong gabî; sa lupà ng̃ mg̃a bulág ang dalawáng mata'y harì ang bulág ang isáng matá lamang (nacapangyayari sa bayan ng̃ mg̃a hang̃al ang may caunting dunong na pinag-aralan); mangyayaring numingnÃng ang isáng Ãlaw cung gabÃ, ó ang isáng maliit na bituin; ang lalong mahalaga'y ang macapagningnÃng cahi't catanghaliang tulad sa guinagawâ ng̃ áraw: ¡ganitó ng̃a ang pagniningnÃng ng̃ capatid na si Diego cahi't sa guitna ng̃ lalong mg̃a dakilang santo! ¡Nariya't nacahayág sa inyóng mg̃a matá, sa inyóng pusóng na hindî pananampalataya sa uliráng gawà ng̃ Cataastaasan upang mabigyáng cahihiyan ang lalong mg̃a dakila sa lupà ; oo, mg̃a capatid co, hayag, hayag sa lahát, hayag!"
NagtindÃg ang isáng lalaking namumutlâ at nanginginig at nagtagò sa isáng confesionario. Siya'y isáng maglalacò ng̃ álac na nag-aagaw-tulog at nananag-inip na hinihing̃an siyá ng̃ mg̃a caribinero ng̃ "patente" na hindî niyá taglay. Hindî na raw siyá umalÃs sa canyáng pinagtaguan hanggang sa hindî natapos ang sermón. [258]
—"Mapagpacumbabà at maligpiting santo, ang iyóng cruz na cáhoy"—(ang dalá ng̃ larawan ni San Diego'y cruz na pilac),—"ang iyóng mahinhÃng hábito'y pawang nagbibigay dang̃al sa dakilang si Francisco, na camà canyáng mg̃a Páhiná 258anac at nakikiwang̃is sa canyáng mg̃a guinagawá! Inilalaganap namin ang layong santong lahi sa boong daigdig, sa lahát ng̃ mg̃a suloc, sa mg̃a ciudad, sa mg̃a bayan at hindî namin tiniting̃î ang maputi sa maitim"—(piniguil ng̃ Alcalde ang canyáng paghing̃a)—"sa pagtitiis ng̃ hindî pagcain at ng̃ mg̃a pagpapacahirap, santong lahi mo na sa pananampalataya at sa religióng may taglay na sandata"—(¡Ah! ang hining̃á ng̃ Alcalde)—"na pinapananatili ang sangcataohan sa matatag na calagayan at pumipiguil na mabulÃd sa malalim na bang̃in ng̃ capahamacán!"
Untiunting naghihicab ang mg̃a nakikinig, sampo ni capitang Tiago: Hindî pinakikinggan ni MarÃa Clara ang sermón: nalalaman niyang malapit sa canyáng kinalalagyán si Ibarra at siyáng sumasaisip niya, samantalang siyá'y nag-aabanico at canyáng minámasdan ang toro ng̃ isá sa mg̃a Evangelista, na waláng pinag-ibhán sa anyó ng̃ isáng calabaw na maliit.
"Dapat nating masaulong lahát ang mg̃a Santong Casulatan, ang búhay ng̃ mg̃a santo, at sa ganitó'y hindî co kinacailang̃ang sa inyó'y mang̃aral, mg̃a macasalanan; dapat ninyóng maalaman ang mg̃a bagay na itóng totoong mahalagá at kinacailang̃ang gaya ng̃ pagcasaulo sa Ama namin, bagá man nacalimutan na ninyó itó at nagbubuhay protestante ó hereje na cayó, na hindî nagsisigalang sa mg̃a ministro (cawanà ng̃ Dios, na gaya ng̃ mg̃a insÃc), ng̃uni't cayó'y mang̃agpapacasama, lálò ng̃ mang̃apapahamac cayó, mg̃a sinumpa!"
—Abá, cosa ese pale Lámaso, ese! (Abá anó ba namán ang párì Dámasong iyán)—ang ibinulóng ng̃ insÃc na si Cárlos, na iniirapan ang nagsesermóng nagpapatuloy ng̃ mg̃a pananalitáng naiisip niya ng̃ sandalÃng iyón, at nagbúbubuga siyá ng̃ mg̃a licaw-licaw na mg̃a paglait at pagmumurá.
¡"Mamamatáy cayóng hindî macapagsisisi ng̃ inyóng mg̃a casalanan, mg̃a lahi ng̃ mg̃a hereje! Mulâ pa rito sa lupa'y pinarurusahan na cayó ng̃ Dios ng̃ mg̃a pagcapiit at pagcabilanggô! ¡Ang mg̃a mag-amag-anac, ang mg̃a babae ay dapat lumayô sa inyó: dapat cayóng bitayÃng lahát ng̃ mg̃a namummunô at ng̃ hindî lumaganap ang binhî ni Satanás sa halamanan ng̃ Pang̃inoon!... Sinabi ni Jesucristo: Cung cayó'y may masamáng casangcapan ng̃ catawáng humihicayat sa inyó sa pagcacasala, putulin ninyó, iabsáng ninyó sa apóy!..."
Nang̃ing̃inig si fray Dámaso, nalimutan niyá ang canyáng sermón at ang maayos na pananalitâ.
—NárinÃg mo ba?—ang itinanóng sa canyáng casama ng̃ isáng binatang estudianteng taga MaynÃlà ;—¿puputulin mo ba ang iyo?
—¡Ca! siyá na muna ang magputol!—ang isinagót ng̃ causap, na itinuturò Páhiná 259ang nagsesermon.
Naligalig si Ibarra; luming̃ap sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ alin mang súloc, datapwa't punôngpunô ang boong simbahan. Walang nárîrinig at waláng nakikita si MarÃa Clara, na pinagsisiyasat ang cuadro ng̃ pinagpalang mg̃a cáluluwa sa Purgatorio, mg̃a cáluluwáng ang anyó'y mg̃a lalaki't mg̃a babaeng hubó't hubad na may nacapatong sa úlong "mitra," (sombrero ng̃ papa,) "capelo" (sombrero ng̃ cardenal), ó "toca" (talucbóng ng̃ monja), na nang̃aiihaw sa apóy at nang̃agsisicapit sa cordón ni San Francisco, na hindî nalalagot cahi't lubháng napacabig-at ang mg̃a nacabiting iyón.
Sa gayóng pagdaragdag ni Fray Dámaso ng̃ canyáng mg̃a naisipa'y nag-caligáw-ligáw ang espÃritu santong fraile sa pagcacasunodsunód ng̃ sermón hanggang sa siya'y lumactaw ng̃ tatlóng mahahabang pangcát at sumamâ ang pagdidictá cay Párì Dámaso, na humihing̃al at nagpapahing̃a sa canyang maalab na pagmumurá.
"¿Sino sa inyó, mg̃a makasalanang nakikinig sa akin, ang hihimod sa mg̃a súgat ng̃ isáng dukhâ at libaguing magpapalimos? ¿Sino? Sumagót at itaas ang camáy cung sino! ¡Walâ sino man! Dati co nang nalalaman; walâ ng̃ang macagagawâ ng̃ gayón cung dî ang isáng santong gaya ni Diego de Alcalá; canyáng hinimuran ang boong cabulucán, at tulóy sinabi niyá sa isang capatid na nangguiguilalás; ¡Ganitó ang paggamot sa may sakÃt na itó! ¡Oh pagcacacawang gawâ ng̃ cristiano! ¡Oh pagcahabág na waláng cahulililip! ¡Oh cabanalan ng̃ mg̃a cabanalan! ¡Oh cagalinggaling̃ang hindî matutularan! ¡Oh waláng bahid na lunas!...."
At ipinagpatuloy ang isáng mahabang tanicalang mg̃a ¡oh! na idiniripa ang mg̃a camáy, at itinataas at ibinababa na anaki mandin ibig na lumipad ó bumugaw ng̃ mg̃a ibon.
"Nagsalitâ siyâ ng̃ latin bago mamatáy, ¡bagá man dating hindî murunong ng̃ latin! Mangguilalás cayó mg̃a macasalanan! ¡Hindî cayô macapagsasalitâ ng̃ latin, baga man pinag aaralan ninyó, at sa pag aaral na ito'y pinapalò cayó, hindî cayó macapagsasalitâ ng̃ latin, mamamatay cayóng hindî macapaglálatin! ¡Isáng biyaya ng̃ Dios ang macapagwicang latin, cayâ nagsasalita ng̃ latÃn ang Iglesia! ¡Acó ma'y nagwiwicang latin din! ¿Bakit ipagkakait ng̃ Dios ang caaliwang itó ng̃ loob sa canyáng minamahal na si Diego? Mangyayari ba siyáng mamatáy, mapababayaan ba siyáng hindî nagwiwicang latÃn? Hindî ng̃a mangyayari! Cung magcagayó'y hindî gaganáp sa catuwiran ang Dios, hindî sa totohanang siyá'y Dios! ¡Nagwicang latÃn ng̃â siyá at nagpapatotoo ang mg̃a sumulat ng̃ aclat ng̃ mg̃a panahóng iyón!" At canyáng binigyáng wacás ang canPáhiná 260yang pasimula ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ lalong pinaghirapan niya na canyáng inumit sa titic ng̃ isáng dakilang manunulat, na si Guinoong Sinibaldo de Más.
"¡Binabatì ng̃â cata, marilág na Diego, dang̃al ng̃ aming samahán! Puspós ca ng̃ cabanalan, mahinhing may capurihán; mapagpacumbabang may camahalan; masunuring boo ang loob; mapagtiis sa cacaunting bagay na mapagmithi; caaway na tapát ang loob; maawaing nagpapatawad; fraileng lubháng maselang; mapanampalatayang namimintacasi; mapaniwalaÃng waláng málay; waláng bahid calupaang sumisinta; hindî maimiking may tinagong lÃhim; mapagtiis na matiyagá; matapang na natatacot; mapagpiguil na may calooban; mápang̃ahás na masulong; mapanalimang nagpapacatinô; mahiyaing may carang̃alan; mapag-ing̃at ng̃ iyóng pag-aaring hindî mahinayang̃in; maliksing tagláy ang cáya; mapagbigáy galang na marunong makipagkapuwa-tao; matalas ang Ãsip na ma-ing̃at; mahabaguing may awa, matimtimang may hiyá; mapanghigantÃng matapang; sa casipaga'y dukhâ na mapagsang-ayon; mapag-impoc na mapagbiyaya; waláng malay na nacacatalós; mapagbagong may kinauuwian; mapagwalangbahalang nagmimithÃng matuto: ¡linaláng ca ng̃ Dios upang camtán ang mg̃a caayaayang lugód ng̃ pagsintang malamlam!...Tulung̃an mo acóng umawit ng̃ iyóng mg̃a cadakiláan at ng̃ ang iyóng pang̃ala'y lalong mataas cay sa mg̃a bituin at lalong lumiwanag cay sa araw na umiinog sa iyong paanan! Tulung̃an ninyó acóng huming̃i sa Dios ng̃ cauculáng tálas ng̃ Ãsip, sa pamamag-itan ng̃ pagdarasal ng̃ isáng Aba Guinoong MarÃa!...
Nang̃agsiluhód na lahát at bumáng̃on ang isáng hûgong na catúlad ng̃ sabay-sabáy na húgong ng̃ sanglÃbong bubúyog. Iniluhód ng̃ Alcalde ng̃ malakÃng pag-hihirap ang isáng páa, na iniÃiling ang úlo sa samâ ng̃ lóob; namutlá at nagsisisi ng̃ taimtim sa púsò ang alférez.
—¡Napacadiablo ang curang iyán!—ang ibÃnulóng ng̃ isá sa mg̃a binatang galing MaynÃlà .
—¡Huwág cang maing̃ay!—ang sagót ng̃ casáma,—naririnig táyo ng̃ canyáng asawa.
Samantala'y hindî ang pagdarasál ng̃ Abá Guinoong MarÃa ang guinágawâ ni Párì Dámaso, cung dî ang pag-away sa canyáng "espÃritu santo," dáhil sa paglactaw na guinawâ sa tatlóng pinacamainam na pangcát ng̃ canyáng sermón, sacâ cumáin ng̃ tatlóng merengue at uminóm ng̃ isáng vasong álac na Málaga, sa canyang lubós na pananalig na masusundûan niyá sa canyáng kináin at ininóm na iyon ang magagalÃng na salitáng canyáng sasaysayin, ng̃ higuÃt sa maibubulóng sa canyá ng̃ lahát ng̃ mg̃a "espiritu santong" cáhoy na may anyóng calapati Páhiná 261ó may but-ó't may lamáng may anyóng malibang̃ing fraile. Pasisimulan niya na ang sermóng wÃcang tagalog.
Tinuctucán ng̃ matandáng mapamintacasi ang canyáng apóng babae, na naguising na masamâ ang loob at nagtanóng:
—¿Dumating na ba ang oras ng̃ pag-iyác?
—Hindî pa, ng̃uni't huwag cang matulog ¡"condenada"!—ang isinagót ng̃ mabait na núnong babae.
Babahagyâ lamang ang naitandá namin sa pang̃alawang bahágui ng̃ sermón, sa macatwÃd bagá'y ang sa wÃcang tagalog. Hindî nagsasaulo ng̃ pinag-ayos sa wicang tagalog si Párì Dámaso, cung dî ang maisipan na lamang niyá sa oras ng̃ pagsesermón, hindî sa dahiláng malakî ang dunong niyá sa pananagalog cay sa pang̃ang̃astila, cung dî palibhasa'y ipinalálagay niyáng páwang hang̃ál ang mg̃a filipinong mg̃a taga lalawigan sa maayos na pananalitâ, hindî siyá nang̃ang̃anib macapagsalitâ ng̃ mg̃a caul-ulán sa haráp nilá. Sa mg̃a castila'y ibá ng̃ bagay, may naringgan siyáng may palatuntunan daw na sinusunod sa magalÃng na pananalumpatì, at hindî ng̃â malayong magcaroón sa mg̃a nakikinig ng̃ isá man lamang na nacapag-aral sa colegio, marahil ang guinoong Alcalde Mayor ang isá sa canilá; at dahilán dito'y isinusulat muna niyá ang canyáng mg̃a sermón, pinagsisicapang pagbutÃhin, kinikikil at sacâ isinasaulo pagcatápos, at guinágawâ niyá ang pagsasanay sa loob ng̃ mg̃a dalawáng áraw bágo dumatÃng ang pagsesermón.
NaguÃng cabalitaà ng sino man sa nakikinig ay hindî nacaunawa ng̃ caboóan ng̃ sermóng iyón: at gayón ang nangyari, palibhasa'y mapupuról ang caniláng Ãsip at totoong malalalim ang mg̃a sinabi ng̃ nagsermón, ang sabi ng̃a ni Hermana Rufa, cayâ ng̃a't nasáyang lámang ang paghihintáy ng̃ mg̃a nakikinig ng̃ pagdatÃng ng̃ mg̃a pananalitáng kinararapatang iyacán, at bucód pa sa roo'y mulÃng natúlog ang "condenadang" apó ng̃ matandáng mápagbanal.
Gayón man, itóng huling bahaguing itó'y namung̃ang hindî gáya, ng̃ úna, cahi't sa mg̃a tang̃ing nakikinig man lamang, ayon sa makikita natin sa dacong súsunod.
Nagpasimulâ ng̃ isáng: "Maná capatir con cristiano", at sacá isinunod dito ang dugyóng-dugyóng mg̃a salitáng hindî maihuhulog sa anô mang wicà ; nagsalita ng̃ tungcól sa cáluluwa, sa Infierno, sa "mahal na santo pintacasi, sa mg̃a macasalanang mg̃a "indio" at sa mg̃a banal na mg̃a Páring Franciscano.
—¡Menche!—anáng isá sa dalawáng mg̃a waláng galang na tagá Maynila sa canyáng casama:—wicang griego sa ganáng ákin ang lahat ng̃ iyán, yayao na acó.
Páhiná 262At sa pagca't nakita niyang nacasará ang lahát ng̃ pintuan, doón siyá lumabás sa sacristÃa, na ano pa't malaking totoo ang ipinagcasala ng̃ mg̃a tao at ng̃ nagsesermón, sa dahil sa gayo'y namutlâ at itiniguil ni Párì Dámaso sa calahati ang isáng salitâ niyá; inacálà ng̃ ilang magsasalitâ siyá ng̃ isáng mabalásic na múra, ng̃uni't nagcásiya na lamang si Párì Dámaso na pasundan niyá ng̃ ting̃in ang umalÃs, at sacâ ipinagpatúloy ang pagsesermón.
Ibinulusoc niyá ang mg̃a sumpâ lában sa lácad ng̃ mg̃a caasalan ng̃ sangcataohan, lában sa pagwawaláng gálang, lában sa bagong sumÃsilang na paglabág sa religión. Tila mandîn ang ganitóng bágay ang siyang totóong canyáng cáya, sa pagca't nag-aalab ang canyáng Ãsip, at nagsásalitâ ng̃ boóng carÃinan at caliwanagan. Tinúcoy ng̃ canyáng pananalitâ ang mg̃a macasalanang, hindî nagsisipang̃umpisal, na nang̃amamatay sa bilangguang hindî nacatatanggap ng̃ mg̃a sacramento, ng̃ mg̃a familiang sinumpâ ng̃ Dios, ng̃ mg̃a palalo't mg̃a sopladong "mesticillo" ng̃ mg̃a binatang nagdudunongdunung̃an, mg̃a "filosofillo" ó "pilosopillo", ng̃ mg̃a "abogadillo", mg̃a "estudiantillo" at iba pa. Hindî cailâ ang caugalîang tagláy ng̃ marami, pagcà ibig niláng libakÃn ang caniláng mg̃a caaway: dinuduluhan nilá ang mg̃a pananalitâ ng̃ "illo", palibhasa'y walâ na mandÃng mapigâ sa caniláng útac, at sa ganitóng gawá'y lubos na siláng lumiligaya.
Naririnig na lahát ni Ibarra at canyáng nalalaman ang mg̃a pasaring na iyón. Nananatili sa canyá ang paimbabáw na catahimican ng̃ lóob, hinahanap ng̃ canyáng mg̃a matá ang Dios at ang mg̃a púnong may capangyarihan, datapuwa't doo'y walà cung dî mg̃a laráwan ng̃ mg̃a santo at ang humihÃmlay na Alcalde.
Samantala'y náraragdagan ng̃ náraragdagan ang silacbó ng̃ álab ng̃ loob ng̃ nagsesermón. Sinasabi niyáng ng̃ mg̃a unang panahón daw, ang lahát ng̃ filipino, cung nacacasalubong ang isáng sacerdote ay nagpupugay, iniluluhód ang isáng páa sa lúpà at hinahagcán ang camáy ng̃ párì.—"Datapua, gayón, ang idinugtóng—an gawa nÃnyo láman, inaális nÃnyo an salácot ó an "sombrero de castorillo", na nalalágay nÃnyo nacakilin sa ibabaw nan Ãnyo úlo, para húwac masisÃra ang súclay nan Ãnyon búhoc! Hústo na sabihin nÃnyo: ¡Magandanaraw, "amon"! at may maná palalo, na maná "estudiantillos de poco latin", na dahil sila naaáral sa Manila ó sa Europa, acala na nÃla mayron na sila catuwiran makicámay sÃla sa ámin, sa lugar na sÃla mahahálic nan cámay sa amin ...¡Ah! madáli na darásin an paghuhúcom, matatápos an múndo, maramî maná sánto an huhúla nÃto uúlan nan ápoy, báto, sáca ábo, para parusahan an capalaluan nÃnyo!"
Páhiná 263At bago niyá iniaral sa báyang huag tuláran ang gayóng mg̃a "salvaje", cung dî bagcós pang lumayô at casusutan ang gayóng mg̃a táo, sa pagcá't silá'y páwang mg̃a "excomulgado."
—"Din-guin ninyo an sabi nan maná "santos concillos!"—anya—"Cun nasasalûbun nan Ãsan indio sa calle an Ãsan cura, itutún-go an úlo, ihahánda an cányan lilo, at nan an amon ay cumapît dóon; pácca nacacabayo capuwa, an cura saca an indio, pacca gáyon, hihinto an indio, mapupúgay nan salácot ó sombrero nan boon gálan; sa catapúsan, cun an indio nacacabáyo at nadlalácat an cura, iÃbis sa cabayo an indio at hindî sasácay úli hángan hÃndî nasasábi sa cánya nan cura ¡sólon! ó cun totoo maláyo na an cura. Maná sabi Ãto ng̃ santos concillos, at an hindî nasusúnod, sÃya maguiguin "excomulgado."
—At ¿pagca ang sinasacyán ng̃ isá'y isáng calabaw?—ang tanóng ng̃ isáng masuring magsasacá sa canyáng calapÃt.
—¡Cung gayó'y ... macapagpapatuloy ca!—ang isinagót nitó na totoong marúnong umÃbag.
Datapuwa't marami ring nacacatulog ó nalilibang, bagá man nagsisisigaw ang nagsesermón at cumikiyang magalÃng; paano'y iyón ng̃ iyón ang isenesermón sa anó mang áraw at sa anó mang bagay: nawalán ng̃ cabuluháng magbuntóng-hining̃á at magtang̃istang̃isan ang iláng mápagbanal na babae, dahil sa mg̃a casalanan ng̃ mg̃a pusóng, napilitang itiguil nilá ang caniláng gawâ dáhil sa walâ sino mang sa canÃlá'y makisapì. Si Hermana Putî ma'y laban doon ang iniisip. Nacatulog ng̃ mainam ang isáng lalaking nacaupô sa canyáng tabÃ, na waláng ánó-anó'y natumbá sa canyáng ibabaw, na anó pa't nalúcot ang canyáng hábito: dinampót ng̃ mabait na matandáng babae ang canyáng bacyâ at guinÃsing sa cáhahampas ang lalaking iyón, casabay ng̃ sigaw na:
—¡Ay! ¡láyas, salvaje, háyop, demonio, calabáw, áso, condenado!
Nagcaguló ng̃à dahil dito. Humintô ang nagsesermón, itinaás ang mg̃a kÃlay, sa pagtatacá niyá sa gayóng calakÃng caligaligan. Linúnod ng̃ cagalitan ang salitâ sa canyang lalamúnan, caya't walâ siyang nagawâ cung dî umatúng̃al at, suntukÃn ang palababahan ng̃ púlpito. Namúng̃a ang gayóng gawâ: binitiwan ng̃ matandang babae ang bacyâ, nagbubulóng at pagcatapos na macapagcruz na macailan, naluhód siya ng̃ boong cataimtiman.
—"¡Aaah! ¡aaah! ¡ang sarisawa'y!—naisigaw ng̃ nagagalit na sacerdote, na naghalukÃpkip at naipailÃng-ilÃng;—¡sa ganyan baga cun caya acó nangagaral dito sa inyó sa boon umaga, maná salvajes! Dito sa baháy nan Dios cáyo naaáway at cayo nasasábi nan maná salitan masasáma, maná walan hÃya! ¡Aaaah! cayo Páhiná 264wála nan iguinágalan!....Ito an maná gawa nan calibugan at nan hindî paglayo sa calupaan nan panahon ito! Sinasabi co na sa inyo ¡aah!
At ipinatuloy niya ang pagsesermón tungcól sa bagay na itó sa loob ng̃ calahating oras. Humihilic na ang Alcalde, tatang̃otang̃o na si MarÃa Clara sa pagcaantoc, hindî na mapaglabanan ng̃ abang dalaga ang pagtutucá, palibhasa'y walâ ng̃ ano mang pintura at ano mang larawan man lamang na mapagsiyasat sa mapaglibang̃an. Hindî na nacalingit cay Ibarra ang mg̃a sinasabi at gayón din ang mg̃a pasaring; ang canyang iniisip ng̃ayó'y isang maliit na bahay sa taluctóc ng̃ isang bundóc, at doo'y nakikita niyang si MarÃa Clara'y na na sa halamanan. ¡Anóng masakit sa canya cung doon sa capataga'y gumagapang ang mg̃a tao sa canilang mg̃a imbing bayan!
Macaalawang ipinatugtóg ni Párì Sibyla ang campanilla, ng̃uni't itó'y parang guinagatung̃an ng̃ cahoy ang apóy: palibhasa'y "tercero" si fray Dámaso'y lalò nang pinahabà niya ang sermón, Nang̃ang̃agat-labi si Fray Sibyla, at ulit-ulit na pinagbubuti niya ang canyáng salamÃn sa matáng "cristal de roca", na guintô ang kinacacabitan. Si Fray Manuel MartÃn ang tang̃ing tÃla mandÃn nakikinig ng̃ boóng ligaya, sa pagca't ng̃uming̃iti.
Sa cawacasa'y sinabi ng̃ Dios na siya na, napagal ang nagsesermón at nanaog sa púlpito.
Nang̃agsiluhód ang lahat upang magpasalamat sa Dios. Kinuscós ng̃ Alcalde ang canyang mg̃a mata, inúnat niya ang isang brazo na para manding nag-iinat, nagbitiw ng̃ isang malalim na ¡"ah"! at naghicab.
Ipinagpatuloy ang misa.
Nang cantahÃn na ni Balbino at ni Chananay ang "Incarnatus est", ng̃ magasiluhód na ang lahat, at ng̃ magsitung̃ó na ang mg̃a sacerdote, ibinulóng ng̃ isang lalaki sa taing̃a ni Ibarra ang ganitó:—"Sa ceremonia ng̃ bendición ay huwag pô cayóng lálayô sa cura, huwag cayóng lulusong sa húcay, huwag cayóng lalapit sa bató; mapapang̃anyayà ang inyóng búhay cung di ninyó acó sundin!".
Nakita ni Ibarrang nawalâ si Elias sa caramihan, pagcasabi sa canya ng̃ bagay na iyón.
Guinanáp ng̃ taong naniniláw ang canyáng pang̃acò: hindî isáng madaling wariing "cábria" (pangbabâ ó pangtaas ng̃ anó mang bágay na mabigát) ang itinayô sa ibábaw ng̃ nacabucás na húcay upang ibabâ roon ang lubháng malaking batóng "granito"; hindî ang panukalang "trÃpode" (tatlóng tungcóng caláng mg̃a mahahabang cahoy) ni ñor Juan, upang ibitin sa dúlo niyá ang isáng "polea," yao'y mahiguÃt, yao'y bucód sa isáng máquina'y isáng pamuti, ng̃uni't isáng dakÃlà at nacahahang̃ang pamúti.
Sa ibábaw ng̃ walóng metro ang táas ay nátatayô roón ang totoóng maguló at mahÃrap na lirÃping mg̃a "andamlo": apat na malalaking cáhoy na nacabaón sa lúpà ang siyáng mg̃a pinacahalÃgui, na nagcacacabitcabit sa pamamag-itan ng̃ mg̃a malalakÃng cahab ang pahaláng, na nagcacacabit cabit namán sa pamamag-tan ng̃ malalaking pácong hanggáng sa calahatì lamang ang nacabaón, marahil sa pagcá't aalisin din lamang agad ang bagay na iyón, ay ng̃ magaang na mapagcalás-calás. Ang malPáhiná 266alaking mg̃a lubid na nacabitin sa lahát ng̃ mg̃a panig, ang siyáng nacapagbÃbigay anyóng catibáyan at cadakilâan ng̃ caboôang nacocoronahan doón sa itáas ng̃ mg̃a banderang may sarisaring cúlay; mang̃a gallardete na nagsisiwagaywáy at lubháng malalakÃng mg̃a guirnaldang bulaclác at mg̃a dahong totoóng nacalulugod panoorin.
Doon sa caitaasan, sa lilim ng̃ mg̃a anino ng̃ mg̃a malalaking cáhoy, ng̃ mg̃a guirnalda at ng̃ mg̃a bandera, nacabiting ang tálì ay mg̃a lúbid at mg̃a ganchong bácal, ang isáng pagcálakilakÃng "polea" na may tatlóng "rueda," at sa mg̃a nagniningning na taguiliran nito'y nacasulót at nacasacáy ang tatlóng lúbid na lálò pa mandÃng malalaki cay sa mg̃a ibá, at nacabitin sa tatlóng pagsálalaking mg̃a lúbid na itó ang isáng pagcálakilaking "sillar" na buò na may hucay sa dácong guitnâ, na cung itámà sa cápuwâ gúang ng̃ isáng bátong capapatung̃ang na sa ilálim na ng̃ húcay, siyang maguiguing gúang na láang paglálagyan ng̃ casaysayang casalucuyan, ng̃ mg̃a pámahayagan, ng̃ mg̃a casulatan, ng̃ mg̃a salapi, ng̃ mg̃a medalla at ibá pa, at ng̃ maibalità ang mg̃a bagay na iyôn sa mg̃a táong mabubuhay sa cáhulihulihang panahón. Nagmumulâ ang mg̃a malalakÃng lúbid na itó sa itáas na patung̃ó sa ibabá, at nasusulot sa isá pang "poleang" malaki ring nacagápos sa paanan ng̃ "aparatong" iyón, at ang dácong dúlo ng̃ mg̃a lúbid na iyó'y nacabilibid sa "cilindro" ng̃ isáng "torno", na nacapacò sa lúpà ng̃ malalaking cáhoy. Ang tornong itó, na napagagalaw sa pamamag-itan ng̃ "dalawáng manubrio" ay nagdáragdag sa lacás ng̃ tao ng̃ macasandaang ibayo, dahil sa nagcaca-camá-camáng mg̃a ruedang may ng̃ipin, bagá man ang nasusunduang lacás ay naguiguing cabawasán namán sa catulÃnan.
—Tingnán pô ninyó,—ang sabi ng̃ taong nanÃnilaw samantalang pinipihit ang "manubrio;"—tingnán pó ninyó, ñor Juan, cung di sa lacás co lamang ay laking naitátaas at naibábabâ ang calakilakihang bató.... Nápaca buti ang pagcacaanyô-anyô, na áyon sa maibigan co'y aking naitátaas ó naibábabâ ng̃ isá ng̃ isáng dálì, at ng̃ magawâ ng̃ boóng caal-wanan ng̃ isáng táong nasasailalim ng̃ hûcay ang paglalapat ng̃ dalawáng bató, samantalang aking pinang̃ang̃asiwáan búhat dÃto.
Hindî ng̃â mangyayaring dî pangguilalasán ni ñor Juan ang taong ng̃umÃng̃iti ng̃ anyóng totoóng cacaibá. Nang̃ag-uusap-usapan ang mg̃a nanónood, at caniláng pinupuri ang lalaking naninilaw.
—¿Sino pó bâ ang nagtúrò sa inyó ng̃ "maquinaria?"—ang tanóng sa canyá ni ñor Juan.
—¡Ang aking amá, ang aking nasirang amá!—ang sagót na casabáy ang canyáng cacatuwáng ng̃itî.
—¿At sa inyóng amá?...
—Si Don Saturnino, ang núnò ni Don Crisóstomo.
—Hindî co nalalamang si Don Saturnino'y....
—Oh! maraming bagay ang canyang nalalaman! Hindî lámang mainam mamalò at ibinibilad sa araw ang canyang mg̃a trabajador; bucód sa roo'y marunong pumúcaw sa natutulog, at magpatulog sa naguiguising. Darating ang panahóng inyó ring makikita cung anó ang itinurò sa akin ng̃ aking amá,—¡makikita rin pô ninyó!
At ng̃uming̃itî ang lalakÃng nanÃnilaw, ng̃uni't sa isáng cacatuwang anyò.
Páhiná 267Sa ibabáw ng̃ isáng masang natatacpan nang isáng "lapÃz" (pangladlad sa mg̃a dingding ó pangtakip sa mg̃a mesa) na galing sa Persia'y nacalagáy roon ang cawang̃is ng̃ hihip na tinggâ, at ang mg̃a bagay na iing̃atan sa pinacalibing̃ang iyón: isáng caja na ang mg̃a pinacadingding ay macacapal na cristal ang siyang paglalagyan ng̃ pinacabangcáy na iyóng hindî mabubulóc ng̃ isang panahón at siyáng caliligpitan ng̃ mg̃a macapagpapaalaala sa mg̃a tao sa haharapÃng panahón ng̃ mg̃a bagay na ucol sa isáng panahóng nacaraan na. Itó ang ibinúbulong ng̃ filósofo Tasio na doroon naglalacadlacad.
—Marahil isáng áraw, pagca ang gawang nagpapasimulá ng̃ayón ng̃ pagsilang sa maliwanag ay cung matandâ na at maguibâ dahil sa iláng mg̃a sacunáng sa canyá'y nagdaan, cung magcabihira'y dahil sa mg̃a pagpapagpág (paglindol) ng̃ Naturaleza, cung magcabihira'y dahil sa mapagwasac na camay ng̃ tao, at sumiból sa ibabaw ng̃ mg̃a casangcapan ng̃ guibáng itó ang damó at baguing; at pagcatapos, cung pugnawin na ng̃ panahón ang damó, ang baguing at ang mg̃a siráng casangcapan ng̃ bahay na itó, at catcatin sa mg̃a dahon ng̃ Casaysayan (Historia) ang sa canyá'y gunitâ, at gayón din ang mg̃a gumawâ sa canyá, na malaon ng̃ panahóng nawalâ sa alaala ng̃ mg̃a tao: marahil, cung napalibing na ó nawala na ang mg̃a lahing casama ng̃ mg̃a pinacabalát ng̃ lúpà , sa isá lamang pagcacataon, cung pasilang̃in ang tilamsÃc ng̃ apóy sa batóng matigás ng̃ pico ng̃ sino mang manghuhucay ng̃ mina, mangyayaring masunduan sa sinapupunan ng̃ malakÃng bató ang mg̃a talinghagà at mg̃a lihim. Marahil ang mg̃a pantás ng̃ isáng nacióng dito'y tumirá'y mang̃agsisicap, na gaya naman ng̃ pagsisicap ng̃ayón ng̃ mg̃a "egiptólogo" (ang mg̃a malulugdin sa mg̃a bagay na na sa Egipto) sa nang̃atiráng bagay ng̃ isáng dakilang "civilizaciong" nagpagal sa pagsisiyasat ng̃ waláng hanggan, at hindî sinapantahang sa canya'y bababá ang isáng pagcahabà habang gabi. Marahil sabihin ng̃ isáng paham na "profesor" (tagapagturò) sa canyáng mg̃a alagà d, na may limá hanggang pitóng taon, sa isang wicang siyang sinasalita ng̃ lahát ng̃ mg̃a tao;—"Mga guinoo! Pagcatapos na matingnán at mapagsiyasat ng̃ boong catiyagaan ang mg̃a bagay na nasumpung̃an sa ilalim nitóng ating lupà , pagcatapos na mausisà ang cahulugán ng̃ iláng mg̃a tandà , at pagcatapos na maihulog sa wica natin ang iláng mg̃a salitâ, masasapantahâ nating walang anó mang tacot na magcamalî, na nauucol ang mg̃a bagay na iyon sa panahón nang cahunghang̃an nang tao, sa madilim na panahóng caraniwan nating tawaguing panaguinip nang isip. Tunay ng̃a, mg̃a guinoo; sucat na ang sabihin sa inyó, upang mapagcuròcurò ninyo cung gaano ang cahang̃alan ng̃ mg̃a canúnonunuan natin, na ang tumira rito'y hindî Páhiná 268lamang cumikilala pa silá ng̃ mg̃a hari, cung di upang macapagpasiyâ silá ng̃ anó mang bagay na nauucol sa pamamahalâ sa caniláng sariling bayan, kinacailang̃an pa niláng dumaló sa cabilang dulo ng̃ daigdÃg, na ano pa't masasabi nating sila'y catulad ng̃ isáng catawang upang gumaláw ay kinacailang̃ang magtanóng sa canyáng ulo, na na sa cabÃlang ibayo ng̃ Sanglibután, marahil sa mg̃a lupaing itinatagò ng̃ayón ng̃ mg̃a alon. Itong di mandin mapaniniwalaang cahidwaan ng̃ Ãsip, cahi't acalain ninyóng hindi sucat mangyari, inyóng kilalaning gayón ng̃a cung didilÃdilihin ang calagayan ng̃ mg̃a kinapal na iyóng bahagyâ na lamang nang̃ang̃ahas acóng tawaguing tao! Ng̃ mg̃a caunaúnahang panahóng iyón, ang mg̃a kinapal na ito'y nakipag-uusap pa (ganitó marahil ang caniláng boong acalà ) sa Lumikhâ sa canilá, sa pagca't silá'y may mg̃a kinikilálang mg̃a Ministro (kinacatawan) ng̃ Lumikhá iyán, mg̃a kinapal na iba cay sa mg̃a ibá na caniláng sa tuwi na'y pinang̃ang̃alanan ng̃ mg̃a talinghagang letrang M. R. P. Fr., na sa pagbibigay cahulugan sa mg̃a letrang ito'y hindî nang̃agcacaisa ang ating mg̃a marurunong. Alinsunod sa pangcaraniwang profesor ng̃ mg̃a wicà , sa pagca't walà cung dà sasandaan lamang ang mg̃a profesor ng̃ mg̃a wicang malakà ang caculang̃an na siyang gamit ng̃ nacaraang panahón, marahil "Muy Rico Propietario" daw ang cahulugan ng̃ M. R. P., sa pagca't may pagca pang̃alawang Dios ang mg̃a Ministrong itó, mg̃a cábanalbanalan mg̃a cágaling galing̃ang mananalumpatì, mg̃a carunong-dunung̃an, at bagá man totoóng malakà ang caniláng capangyarihan at sa canila'y pagcaaalang-alang, cailan ma'y hindi silá gumagawâ ng̃ cahi't babahagyang capaslangan, bagay na nagpapatibay sa akin ng̃ paniniwala sa aking sapantahang hindî cawang̃is ang canilang pagcatao sa pagcatao ng̃ ibâ. At cung hindî maguing casucatan itó upang mapapagtibay ang aking panucalâ may natitirá pang isáng catuwirang hindî sinasalansang nino man at bawa't áraw na nagdaraa'y lalò at lalòng nagtútumibay, na pinapananaog ng̃ mg̃a talinghagang kinapal na iyón ang Dios sa ibábaw ng̃ lupà , sabihin lamang nilá ang ilang wicà , na hindî nasasalita ng̃ Dios cung dî sa pamamag-itan ng̃ canilang bibig, at ang Dios na iyá'y caniláng kinacain, iniinóm nilá ang canyáng dugô at madalas na ipinacacain nilá naman sa mg̃a táong caraniwan."
Ito'y iba pang mg̃a bagay ang inilalagay ng̃ hindi mapaniwalaÃng filósofo sa bibÃg ng̃ mg̃a may bulóc na pusong mg̃a tao sa panahóng sasapit. Marahil mag-camali ang matandang Tasio, bagay na hindî ng̃a totoong malayò ng̃uni't pag-balican natin ang ating sinasaysay. Inihahanda ng̃ayón ang pagcaing masaráp sa mg̃a kioskong kinakitaan natin camacalawa sa maestro at sa mg̃a alagád. Gayón, ma'y sa mesang handâ sa mg̃a bata'y wala isá man lamang botella ng̃ alac, Páhiná 269ng̃uni't ang cahalili nama'y ang lalong sumasaganang ang mg̃a bung̃a ng̃ cahoy. Sa lilim ng̃ bálag na siyang naghuhugpóng sa dalawáng kiosko'y naroroon ang mg̃a upuan ng̃ mg̃a músico, at sacá isáng mesang nalalaganapan ng̃ mg̃a matamÃs, ng̃ mg̃a "cosfitura", ng̃ mg̃a frascó ng̃ tubig na nacocoronahan ng̃ mg̃a dahon at mg̃a bulaclac na inihahandâ sa mauhaw na mg̃a taong dadalo róon.
Nagpatayô ang maestro ng̃ escuela ng̃ mg̃a palosebo, ng̃ mg̃a lucsúhan at nagpabitin ng̃ mg̃a cawali't mg̃a palayoc na iniuucol sa catuwatuwang mg̃a larô. Nang̃aglúluponlúpon sa lilim ng̃ mg̃a cáhoy ó sa ilalim ng̃ balag ang caramihang taong masasayáng mg̃a cúlay ang damit na bihÃs, at sila'y nang̃agsisitacas sa maningning na áraw. Nang̃agsisipanhÃc ang mg̃a batà sa mg̃a sang̃á ng̃ mg̃a cahoy ó sa ibábaw ng̃ mg̃a bató, sa pagcaibig niláng makitang magaling ang "ceremonia", at sa gayó'y narurugtung̃an nilá ang cababaan ng̃ canilang taas; minámasdan nilá ng̃ boong pananaghilì ang mg̃a batang pumápasoc sa escuelang malÃlinis at magalÃng ang pananamÃt na nang̃aroróon sa lugar na sa canila'y laan. MalakÃng di ano lamang ang galác ng̃ mg̃a magúgulang; baga man sila'y abáng mg̃a tagabukid, sa pagca't mapapanoód niláng cumácain ang caniláng mg̃a anac sa mesang natatacpan ng̃ maputing mantel, na halos mawawang̃is sa Cura at sa Alcalde. Sucat na ang pag-isipin ang mg̃a bagay na iyón upang huwag magdamdam gutom, at ang gayóng pangyayari'y pagsasabisabihanan ng̃ salinsaling maguiguing tao sa ibábaw ng̃ lupà .
Hindî nalao't narinig ang malayong mg̃a tinig ng̃ músical ang nang̃ung̃una'y isáng pulutóng ng̃ sarisaring tao, na ang bumúbuo'y taglay ang lahát ng̃ mg̃a gúlang at taglay ng̃ pananamÃt ang lahát ng̃ mg̃a cúlay. Nabalisa ang lalaking naninilaw at siniyasat ang boong "aparato" niyá ng̃ isáng sulyap. Sinusundán ang canyáng matá at hinihiwatigan ang lahát niyáng mg̃a kilos ng̃ isáng mapag-usisang tagabúkid: yao'y si Elias na dumaló rin doo't ng̃ panoorin ang "ceremonia"; halos hindî siyá makilala dahil sa canyáng salacót at sa anyô ng̃ canyáng pananamit. Pinagpilitan niyáng siya'y mapalagay sa lalong magalÃng na lugar, halos sa siping ng̃ torno, sa pampang ng̃ húcay.
Casama ng̃ músicang dumating ang Alcalde, ang mg̃a namúmunong guinoo sa bayan, ang mg̃a fraile at ang mg̃a castilang may mg̃a catungculan, liban na lamang cay Parì Dámaso. Causap ni Ibarra ang Alcalde, na canyáng totoong naguing caibigan, mulà ng̃ canyang handugan siya ng̃ ilang maaayos na pagpuri, dahil sa canyang mg̃a condecoración at mg̃a banda: ang malaking hilig sa pagcamahal na tao ang siyang panghina ng̃ loob ng̃ marilag na Alcalde. Casama si capitang Tiago, ang alférez at ilang mayayaman, ng̃ maningning na cawan Páhiná 270ng̃ mg̃a dalagang may dalang payóng na sutlâ. Sumúsunod si Párì Salvi na walang kibô at anyóng nag-iisipisip, na gaya ng̃ dating canyang ugali.
—Umasa pô cayó sa aking túlong cailán ma't ucol sa isáng mabuting gawâ,—ang sabi ng̃ Alcalde cay Ibarra;—ibibigay co sa inyó ang lahát ninyóng cacailang̃anin, ó pabibigyan co cayâ cayó sa ibá.
Samantalang silá'y napapalapÃt, nararamdaman ng̃ binatang tumatahip ang canyáng púsò. Hindî niyá sinasadya'y tinung̃o ng̃ canyáng mg̃a matá ang cacaibáng mg̃a andamio na doo'y nacatayô; nakita niyáng sa canyá'y yumuyucod ng̃ boong galang ang lalaking naninilaw at siya'y tinitigang sandalî. Pinagtakhan niyá ang pagcasumpóng doon cay ElÃas, na sa pamamag-itan ng̃ isáng macahulugang kiráp ay ipinaunawà sa canyáng alalahanin ang sa canyá'y sinabi sa simbahan.
Isinuot ng̃ cura ang mg̃a pananamÃt ng̃ pagcacaserdote at pinasimulaan ang "ceremonia": tang̃an ng̃ sacristan mayor na bulág ang isáng matá, ang libro, at tang̃an naman ang isáng monagulilo ang pangwisic at lalagyan ng̃ tubig na bendita. Na sa paliguid ang mg̃a ibá, nacatayò at pawang nacapugay, napacalaki ang caniláng catahimican, na anó pa't baga man ang pagbasa'y mahinà napagwawaring nang̃ing̃inÃg ang voces ni Pà ri Salvi.
Samantala'y inilagáy sa cajang cristal ang lahat ng̃ bagay na doo'y ilalaman, gaya bagá ng̃ mg̃a sulat camay, mg̃a pamahayagan, mg̃a medalla, mg̃a salapi at ibá pa, at ang lahat ng̃ iyo'y isinuot sa parang hihip na tinggâ at inihinang na magalÃng ang takip.
—Guinoong Ibarra, ¿ibig pô ba ninyóng ipasoc ang caja sa dapat calagyan? ¡Hinihintay ng̃ Cura!—ang inianas ng̃ Alcalde sa taing̃a ng̃ binatà .
—Malaking totoo pô ang aking pagcaibig,—ng̃ isinagót ni Ibarra,—ng̃unit cung magcagayó'y cacamcamin co ang nacauunlac na tungculing iyan sa guinoong Escribano; ¡ang guinoong Escribano ang siyang marapat magpatotoo ng̃ guinagawang itó!
Kinuha ng̃ Escribano ang cajang iyón, nanaog sa hagdanang nalalatagan ng̃ alfombra na patung̃o sa húcay, at inilagay ng̃ cadakilaang marapat sa gúang ng̃ bató. Ng̃ magcagayo'y dinampót ng̃ cura ang "hisopo" at winiligan ang bató ng̃ tubig sa bendita.
DumatÃng ang sandalÃng dapat na maglagáy ang bawa't isá ng̃ isang cucharang "lechada" sa ibábaw ng̃ sillar na nacalagáy sa húcay at ng̃ lumápat na magalÃng at cumapit ang isáng manggagaling sa itaas.
Inihandóg ni Ibarra sa Alcalde ang isáng cucharang albañil, na sa malapad na dahong pilac niyó'y nacaukit ang bilang ng̃ araw na iyón: ng̃uni't nagtalumPáhiná 271patì muna ng̃ wicang castilà ang mahal na Alcalde.
"¡Mg̃a taga San Diego!"—anya sa salitáng cagalanggalang:—May capurihán camÃng siyang mang̃ulo sa isáng "ceremonia", na ang cahalagaha'y matatantô na ninyó cahi't hindî co sabihin. Itinatatag ang isáng escuela; ang escuela'y siyang patuunan ng̃ pamamayan, ¡ang escuela'y siyáng aclat na kinatatalaan ng̃ icagagaling ng̃ mg̃a bayan sa panahóng sasapit! Ipakita ninyo sa amin ang escuela ng̃ isáng bayan at sasabihin namin sa inyó cung anó ang bayang iyan."
"¡Mg̃a taga San Diego! ¡Pasalamatan ninyó ang Dios na sa inyó'y nagbigay ng̃ mg̃a banal na sacerdote, at ang Pamahalaan ng̃ Inang Bayang naglalaganap na di napapagal ng̃ "civilisación" sa masaganang mg̃a pulóng itó, na inaampón ng̃ canyáng maluwalhating balabal! ¡Purihin ninyó ang Dios na nagdalá sa inyó rito nitóng mg̃a mapagpacumbabáng mg̃a sacerdote, na sa inyó'y nang̃ágbibigay liwanag at nagtuturò sa inyó ng̃ wicà ng̃ Dios! ¡Purihin ninyó ang Pamahalaang gumawâ, gumagawâ at gagawâ ng̃ mg̃a pagpapacahirap sa icagagalÃng ninyó at sa icagagaling ng̃ inyóng mg̃a anác!"
"At ng̃ayóng benebendita ang unang bató nitóng lubháng macahulugang bahay, camÃ, Alcalde Mayor nitóng lalawigan, sa pang̃alan ng̃ dakilang Harì, na ing̃atan nawá ng̃ Dios, ng̃ Harì sa mg̃a España, sa pang̃alan ng̃ maluningning na Pamahalaang castÃlà at sa ilalim ng̃ pagtatangkilik ng̃ canyáng waláng bahid at cailán ma'y mapagdiwang na bandera, binibigyan namin ng̃ dakilang cahulugan ang guinawang itó at sinimulaan namin ang paggawâ ng̃ escuelahang itó."
"Mg̃a taga San Diego, ¡mabuhay ang Harì! ¡Mabuhay ang España! ¡mang̃abuhay ang mg̃a fraile! ¡Mabuhay ang Religión católica!"
—¡Mabuhay! ¡mabuhay!—ang isinagót ng̃ maraming voces,—¡mabuhay ang guinoong Alcalde!
Itó'y nanaog, pagcatapos, ng̃ boong cahinhinang madakilà , casabay ng̃ mg̃a tinig ng̃ músicang nagpasimulâ ng̃ pagtugtóg; naglagáy ng̃ iláng cucharang lechada sa ibabaw ng̃ bató, at catulad din ng̃ madakilang cahÃnhinang gaya ng̃ siya'y pumanhÃc.
Nang̃agpacpacan ang mg̃a nang̃ang̃atungculan sa pamahalaan.
—Iniabót ni Ibarra ang isá pang cucharang pÃlac sa Cura, na ng̃ macatitig na sumandalî sa canyá'y marahang nanaog. Ng̃ na sa calahatî na ng̃ hagdana'y tuming̃alâ upang tingnan ang nabibiting batóng nacatali sa matitibay na mg̃a lúbid, datapuwa't ang pagting̃ing yao'y sandalìng sandalî lámang at nagpatuloy ng̃ pananaog. Gumawâ rìn siyá ng̃ gaya ng̃ guinawâ ng̃ Alcalde, ng̃uni't ng̃ayo'y lalòng marami ang nang̃agsipacpác: nakisama sa pagpacpác ang mg̃a fraile at si capitang Tiago.
Páhiná 272Tila mandin humahanap si Párì Salvà ng̃ mapagbigyán ng̃ cuchara; tiningnan niyá si MarÃa Clara at anakÃ'y nag-aalinlang̃an; ng̃unÃ't nagbago ng̃ panucalà at ang guinawa'y sa escribano niyá ibinigáy. Ito'y sa pagbibigáy loob, lumapÃt cay MarÃa Clara, datapuwa't ito'y tumangguing ng̃uming̃iti. Nagsúnodsunod nanaog ang mg̃a fraile, ang mg̃a empleyado at ang alférez. Hindî nalimutan si capitang Tiago.
Si Ibarra na lamang ang culang at ipag-uutos na sana sa nanÃnilaw na taong pababain na ang bató, ng̃ maalaala ng̃ cura ang binatà , na pinagsabihan ng̃ anyóng nagbibirô at taglay ang paÃmbabáw na sa canyá'y pagpapalagay na catotong tunay:
—¿Hindî pô ba isásaloc ninyó ang inyó namang cuchara, guinoong Ibarra?
—Cung magcagayo'y aking gagagarÃn si Juan Palomo ¡acó ang nagluluto't acó rin ang cumacain!—ang isinagót nitó ng̃ gayón din anyô ng̃ pananalitâ.
—¡Lacad na cayó!—anang Alcalde sa canyá, saca siyá marahang itinulac;—cung hindî, mag-uutos acong huwag pababaÃn ang bató at matitirá tayo rito hanggang sa caarawán ng̃ paghuhucóm.
Napilitan si Ibarrang tumalimà dahil sa ganitóng cakilakilabot na bálà . Hinalinhan niya ang maliit na cucharang pÃlac ng̃ isáng malakÃng cucharang bacal, bagay na nagpang̃iti sa iláng mg̃a tao, at mapayapang lumacad. Tinitingnan ng̃ naninilaw na tao ang bang̃ing na sa tabi ng̃ canyáng mg̃a paa.
Pagcatapos na matingnan ng̃ mabilis ni Ibarra ang nacabiting sillar sa tabi ng̃ canyáng úlo, si ElÃas at ang lalaking naninilaw, nagsalitâ siyá cay ñor Juan, na ang canyang voces ay nang̃ing̃inig ng̃ cauntî:
—¡Ibigáy pô ninyó sa akin iyang timbâ at ihanap ninyó acó sa itaas ng̃ ibáng cuchara!
Napag-isá ang binatà . Hindî na siya minamasdan ni ElÃas; ang mg̃a matá nito'y nacapacò sa lalaking naninilaw, na nacadung̃aw sa húcay at sinusundan ang mg̃a kilos ng̃ binatà .
Náririnig ang ing̃ay na guinagawâ ng̃ cuchara sa paghalò ng̃ pinagsamang buhang̃in at apog na nakikisaliw sa hugong ng̃ mahinang pagsasalita ng̃ mg̃a cawanà ng̃ gobierno na pinupuri ang Alcalde dahil sa canyang talumpatì.
Caring̃atding̃at ay bumugsô ang isang lagapac; umilandáng ang poleang (calô) nacatalì sa púnò ng̃ cábris, at saca sumunód ang terno na humahampás sa aparatong tulad sa isáng panghataw: nang̃agsigalaw ang mg̃a malalakÃng cáhoy, lumipád ang mg̃a gapos at sa isáng kisáp matá'y nálugsong lahát, na casabay ang kakilakilabot na ugong Sumilakbó ang isáng alapaap na alikabók; pinuspos Páhiná 273ang alang-alang ng̃ isáng sigaw sa panghihilacbót ng̃ libolibong voces. Tumacas at nang̃agsitacbó halos ang lahát, babahagyâ na ang nang̃agmadalÃng lumúsong sa húcay. Si MarÃa Clara at si Párì Salvà ang nang̃agsipanatili lamang sa caniláng kinálalagyan, sa pagca't hindî silá mang̃acagaláw, nang̃amumulâ at hindî mang̃apagsalitâ.
Nang mapawi-pawi na ang sumilacbóng alicabóc, nakita niláng nacatayo si Ibarra sa guitna ng̃ mg̃a cahabaan, mg̃a cawayan, malalaking mg̃a lúbid, sa pag-itan ng̃ torno at ng̃ malaking bató, na sa pagbabâ ng̃ gayóng cabilÃs, ang lahát ay ipinagpag at pinisà . Tang̃an pa sa camáy ng̃ binata ang cuchara at canyáng minámasdan ng̃ mg̃a matáng gulát ang bangcáy ng̃ isáng taong nacatimbuang sa canyáng paanán, na halos nalilibing sa guitnâ ng̃ mg̃a cahabaan.
—¿Hindi pô ba cayó namatay? ¿Buháy pa ba cayó? ¡Alang-alang sa Dios, magsalita pô cayo!—ang sabi ng̃ ilang mg̃a empleadong punong-puno ng̃ tacot at pagmamalasakit.
—¡Himala! ¡himala!—ang isinisigáw ng̃ ilán.
—¡Hali cayó at inyóng alisin sa pagca dang̃an ang bangcay ng̃ sawÃng palad na itó!—ani Ibarrang anaki'y náguising sa isáng pagcacatulog.
Ng̃ marinig ang canyáng voces, naramdaman ni MarÃa Clarang pÃnapanawan siyá ng̃ lacás, hanggáng siyá'y nátimbuang sa mg̃a camáy ng̃ canyáng mg̃a catotong babae.
MalakÃng caguluhán ang naghaharì: sabay-sabay na nang̃agsasalitâ, nang̃agcumpáscumpás ang mg̃a camáy, nang̃agtatacbuhan sa magcabicabilà , nang̃aháhambal na lahát.
—¿Sino ba ang namatay? ¿Buháy pa ba?—ang mg̃a tanóng ng̃ alferez.
Caniláng nakilalang ang lalaking naninilaw na nacatayô sa tabi ng̃ torno ang siyáng bangcay.
—Pag-usiguin sa haráp ng̃ mg̃a tribunal ng̃ Justicia ang "maestro de obras" (ang namamatnugot sa gawâ)!—ang siyang unang nasabi ng̃ Alcalde.
Caniláng siniyasat ang calagayan ng̃ bangcáy, tinutóp nilá ang dibdib, datapuwa't hindi na tumitibóc ang púsò. Inabot siyá ng̃ hampás sa úlo at nilalábasán ng̃ dugô ang dalawáng bútas ng̃ ilóng, ang bibÃg at ang mg̃a taing̃a. Caniláng nakita sa canyáng liig ang mg̃a bacás na cacaibá: apat na malalalim na lubô sa isáng dáco at isá sa cabiláng dáco, bagá man itó'y may calakhán: sino mang macakita niyó'y wiwicaing sinacál siyá ng̃ sipit na bácal.
Binabati ng̃ boong galác ng̃ mg̃a sacerdote ang binata at pinipisil nilá ang canyáng mg̃a camáy. Ganitó ang sabing nagcacang-iiyac ng̃ franciscanong may Páhiná 274mapagpacumbabang anyô na siyang umeespiritu santo cay Pári Dámaso.
—¡Banal ang Dios, magaling ang Dios!
—¡Pagca nadidilidili cong bahagyâ lamang ang panahóng pag-itan mulâ ng̃ acó'y mápalagay sa lugar na iyán—ang sabi ng̃ isá sa mg̃a empleado cay Ibarra,—¡nacú! ¡cung acó ang naguing cahulihulihan sa lahát, Jesús!
—¡Naninindig ang aking mg̃a buhóc!—anang isáng úpawin at bahagyâ na ang buhóc.
—¡At mabuti't sa inyó nangyari ang bagay na iyan at hindi sa akin!—ang ibinubulóng ng̃ isáng matandáng lalaking nang̃ing̃inig pa.
—¡Don Pascual!—ang biglang sinabing malacás ng̃ iláng mg̃a castÃlà .
—Mg̃a guinoo, gayón ang sabi co, sa pagca't hindî namatáy ang guinoong itó; cung sa aki'y hindî man acó napisâ, mamamatay rin acó pagcatapos, madilidili co lamang ang bagay na iyán.
Datapuwa't malayò na si Ibarra, at canyang pinag-uusisa ang calagayan ni MarÃa Clara.
—¡Hindî dapat maguing cadahilanan ang bagay na itó upang hindî mátuloy ang fiesta, guinoong Ibarra!—anang Alcalde;—purihin natin ang Dios! ¡Hindi sacerdote at hindî man lamang castilà ang namatay! ¡Kinacailang̃an nating ipagdiwang ang pagcaligtas pô ninyó! ¡Anó cayá ang mangyayari sa inyó cung nadag-anan cayó ng̃ bató!
—¡Para manding nakikinikinita na, nakikinikinita na!—ang isinisigáw ng̃ escribano;—¡sinasabi co na! hindî masiglá ang paglusong sa húcay ni guinoong Ibarra, ¡Nakikita co na!
—¡Isang "Indio" naman lamang ang siyáng namatáy!
—¡Ipagpatuloy ang fiesta! ¡Música! ¡hindî mabubuhay ng̃ capanglawan ang namatay! ¡Capitan, gagawin dito ang pagsisiyasat!... ¡Pumarito ang directorcillo!.... ¡Piitin ang "maestro de obras"!
—¡Ipang̃áw siyá!
—¡Ipang̃áw! ¡Eh! ¡música! ¡música! ¡Ipang̃áw ang maestrillo!
—Guinoong Alcalde,—ang itinutol ng̃ boong catigasan ng̃ loob ni Ibarra;—cung hindi macabubuhay sa namatay ang capanglawan, lalò ng̃ hindi macabubuhay ang pagcabilanggô ng̃ isáng tao, na hindi pa natin nalalaman cung may sala siyá ó walâ. Nanánagot pô acó sa canyáng calagayan at hinihing̃î cong pawal-an siyá, sa mg̃a araw na itó man lamang.
—¡Sang-ayon! ¡sang-ayon! ¡ng̃uni't huwag na lamang siyá uulÃ!
Sarisarìng mg̃a salisalitaan ang lumilibot. Pinaniniwalaan ng̃ isáng himalâ Páhiná 275ang nangyaring iyón. Gayón ma'y tila mandin hindî totoóng natutuwâ si Párì Salvi sa himaláng sinasapantahang guinawâ ng̃ isáng santo ng̃ canyáng capisanan at ng̃ canyáng ping̃anang̃asiwaang bayan.
Hindî nagculang ng̃ nagdagdag na canyáng nakitang lumusong sa húcay ang isáng nacasuot ng̃ pananamÃt na itimáng catulad ng̃ sa mg̃a franciscano. Hindî ng̃â mapag-aalÃnlang̃anan: si San Diego ang nanaog na iyón. Napagtantô rin namáng nakinig ng̃ misa si Ibarra, at ang lalakÃng nanÃnilaw ay hindî; ito'y maliwanag na cawang̃is ng̃ sicat ng̃ áraw.
—¿Nakita mo na? áayaw cang magsisimbá,—anang isáng ina sa canyáng anac—cung dà cata napalò upang icaw ay aking pilitin, ng̃ayó'y pasasatribunal cang nacalulan sa cangga na gaya naman niyan!
At siyá ng̃â naman: hatid sa tribunal na nácabalot sa isáng banig ang lalaking nanÃnilaw ó ang canyáng bangcay.
Umuwing patacbó sa canyáng báhay si Ibarra upang magbihis.
—¡Masamáng pasimulâ, hm!—ang sinabi ng̃ matandáng Tasio na doo'y lumalayô.
Nagtatapos na si Ibarra ng̃ paghuhusay ng̃ catawán ng̃ sa canyá'y ipagbigay alam ng̃ isáng alîlang lalakÃng may isáng lalakÃng tagabukid na nagtátanong cung siyá'y naroroon.
Sa pagsasapantahà niyáng marahil ang nagtatanóng ay isa sa canyáng mg̃a casama sa bukid, ipinagutos niyáng papasukin ang taong iyón sa canyáng "despacho", silid na aralán, ligpitan ng̃ mg̃a aclát at laboratorio quÃmico túloy.
Ng̃uni't sinadya mandin upang siyá'y lubhang mangguilalás, ang nasumpung̃an niya'y ang mabalasic at matalinghagang anyô ni Elias.
—Iniligtas ninyó ang aking búhay—ang sinabi nitó sa wicang tagalog, dahil sa pagcamasid niya sa kilos ni Ibarra;—binayaran co ng̃ cauntì ang aking utang at walâ ng̃â cayóng sucat kilalaning utang na loob sa akin, tumbalÃc, acó ang ma'y kinikilalang utang na loob. Naparito pô acó't ng̃ makiusap sa inyó tungcól sa isáng bagay.
—¡Magsalita pô cayó!—ang sagót ng̃ binatà sa wicang tagalog din, taglay ang pangguiguilalás sa mabalasic na anyô ng̃ tagabukid na iyón.
Sandaling tinitigan ni ElÃas ang mg̃a matá ni Ibarra, at nagpatuloy ng̃ pananalita:
—Sacali't ibiguin ng̃ justicia ng̃ mg̃a taong liwanaguin ang talinghagang itó, ipinamamanhic co pó sa inyong huwag ninyóng sasabihin canino man ang tagubiling sinabi co sa inyó sa simbahan.
—Huwag pô cayóng mabahala,—ang isinagót ng̃ binatà sa isáng anyón nagpapakilala ng̃ sama ng̃ loob;—talastas cong cayó'y pinag-uusig, datapuwa't acó'y hindî marunong magcanulô canino man.
Páhiná 277—¡Oh, hindî dahil sa akin, hindî dahil sa akin!—ang madalÃng isinagót ni ElÃas, na nagpapahalatâ ng̃ caalaban ng̃ loob at pagcahindî maalam magpacababà —itó'y dahil pô sa inyó: walâ cauntî mang tacot acó sa mg̃a tao.
Náragdagán ang pangguiguilalas ng̃ binatà : bago ang anyô ng̃ pananalitâ nang tagabukid ng̃ iyóng ng̃ unang daco'y piloto, at tila mandin hindî agpang sa canyang anyo at gayón din sa canyang pamumuhay.
—¿Anó pô ba ang ibig ninyóng sabihin?—ang tanóng sa lalaking talinghagang iyón, na pinagsisiyasat ng̃ canyang paning̃in.
—Ang pananalitâ co po'y hindî palaisipan, pinagsisicapan cong magsabi ng̃ maliwanag. Sa icapapanatag pô ninyó kinacailang̃ang sapantahain ng̃ inyóng mg̃a caaway na cayó'y hindî nag-aalap-ap at palagay ang loob ninyó:
Umudlót si Ibarra.
—¿Ang aking mg̃a caaway? ¿May mg̃a caaway ba acó?
—¡May caaway pô tayong lahát, guinoo, mulâ sa lalong maliit na hayop hanggang sa tao, mulâ sa lalong dukhâ hanggang sa lalong mayaman at macapangyarihan! ¡Ang pagcacaroon ng̃ caaway ang siyang talagang cautusan ng̃ buhay!
Walang imÃc na tinitigan ni Ibarra si ElÃas.
—¡Cayó po'y hindî piloto at hindî cayó tagabukid!—ang canyáng ibinulóng.
—May mg̃a caaway pô cayó sa mg̃a matataas at mababang tao,—ang ipinagpatuloy ni ElÃas na hindî pinansÃn ang mg̃a sinalitâ ng̃ binatà ;—nais pô ninyóng itulóy ang isáng panucalang dakilà , may pinagdaanan pô cayó, nagcaroon ng̃ mg̃a caaway ang inyóng nunong lalaki at ang inyóng amá, silá'y may mg̃a kinahiligan ng̃ púsò, at sa pamumuhay hindî ang mg̃a tampalasa't masasamang tao ang lalong nacapupucaw ng̃ maalab na mg̃a pagtatanÃm ng̃ galit, cung hindî ang mg̃a taong may malilinis na calooban.
—¿Nakikilala pô ba ninyó ang aking mg̃a caaway?
Hindî sumagót pagdaca si ElÃas, at ang guinawa'y naglininglining.
—Nakikilala co ang isá, iyóng namatáy,—ang isinagót. Napagtalastas co cagabÃng may isáng bagay na caniláng inaacalang laban po sa inyó, dahil sa iláng mg̃a salitang canyang isinagót sa isáng lalaking hindî co kilalá na nawalâ sa cadiliman. "Hindî itó cacanin ng̃ mg̃a isdáng catulad ng̃ canyáng amá: makikita pô ninyó búcas",—anya,—Ang mg̃a salitáng itó'y siyang nacahicayat sa aking pagdidilidili, hindî lamang sa taglay na canyang cahulugan, cung hindî sa taong nagsalitâ, na niyóng araw pa'y nagcusang humaráp sa "maestro de obras" at canyang sinabi ang canyáng hang̃ad na siyá na ang mamamatnugot ng̃ mg̃a gawain sa paglalagáy ng̃ unang bató, na hindî huming̃i ng̃ malakÃng bayad, at Páhiná 278ipinagbabansag ang malalakÃng canyáng mg̃a caalaman. Walâ acóng pagsaligang casucatan upang masapantalà co ang canyáng masamang calooban, ng̃uni't may isáng cauntÃng bagay na nagsasabi sa aking ang mg̃a sapantahà co'y catotohanan, at dahil dito'y aking hinirang upang cayó'y pagbilinan, ang isáng sandalî at isáng calagayang ucol at angcáp upang cayó po'y huwag macapagtatanóng sa akin. Ang mg̃a ibáng nangyari'y nakita na pô ninyó.
Malaon nang hindî nagsasalità si ElÃas, at gayón ma'y hindî sumasagót at hindî pa nagsasalitâ ng̃ anó man si Ibarra. Siyá'y naggugunamgunam.
—¡Dinaramdam co na ang taong iya'y namatay!—ang sa cawacasa'y nasabi niyá;—¡marahil sa canyá'y may napag-usisà pang caunting mg̃a bagay!
—Cung siyá'y nabúhay marahil siyá'y nacawalâ sa nang̃ing̃nig na camáy ng̃ bulág na justicia ng̃ tao. ¡Hinatulan siyá ng̃ Dios, pinatay siyá ng̃ Dios, ang Dios ang siyáng tang̃ing humucóm sa canyá!
Minasdáng sandalî ni Crisóstomo ang lalakÃng nagsasalita sa canyá ng̃ gayón, at canyáng nakita ang mg̃a batibot na mg̃a braso nitó, na punóng-punô ng̃ mg̃a pasà at malalakÃng bugbóg.
—¿Cayó pô ba'y nananampalataya naman sa mg̃a himalá?—ang sinabing ng̃uming̃itî;—¡tingnan pô ninyó ang himaláng sinasabi ng̃ bayan!
—Cung nananampalataya pô acó sa mg̃a himala'y hindî acó mananampalataya sa Dios: sasampalataya acó sa isáng taong naguing dios, sasampalataya acóng tunay ng̃ang linalang ng̃ tao ang Dios alinsunod sa canyáng larawan at calagayan; datapawa't sumasampalataya acó sa Canyá; hindî miminsang náramdaman co ang canyáng camáy. Nang lumulugso na ang lahát, na ano pa't nang̃ang̃anib malipol ang lahát ng̃ nang̃aroroon sa lugar na iyón, acó, acó ang pumiguil sa tampalasan, lumagay acó sa canyáng tabÃ; siya ang nasugatan at aco'y nacaligtás at hindî nasactán.
—¿Cayó? ¿sa macatuwid pala'y cayó?...
—¡Opô! hinawacan co siyá ng̃ nag-iibig ng̃ tumacas, pagcatapos na mapasimulan niyá ang gawang pangpahamac; nakita co ang caniyáng pananampalasan. Sinasabi co pô sa inyó; ang Dios na ng̃â pô lamang ang siyáng tang̃ing maguing hucóm sa mg̃a tao, siyá na ng̃â lamang ang tang̃ing magcaroon ng̃ capangyarihan sa búhay; na cailan ma'y huwag isiping siyá'y halinhan ng̃ tao!
—At gayón man ng̃ayon po'y cayo'y....
—¡Hindî pô!—ang isinalabat ni ElÃas, palibhasa'y nahulaan niyá ang tutol, hindî nagcacawang̃is.—Pagca hinahatulan ng̃ tao ang ibang mg̃a tao sa camatayan ó sa capahamacan ng̃ pagcabuhay magpacailan man sa hinaharap na panaPáhiná 279hón, guinagawà ang gayóng paghatol na hindî siyá lumagay sa pang̃anib, at gumagamit siyá ng̃ lacás ng̃ ibang mg̃a tao upang ganapin ang canyáng mg̃a hatol, na sa lahát ng̃ ito'y mangyayaring pawang camalian ó lihis sa catuwiran. Datapuwa't acó, sa aking paglalagay sa tampalasan sa gayón ding pang̃anib na canyáng Ãnilaan sa mg̃a ibá, nalalakip din acó sa gayon din capang̃aniban. Siya'y hindî co pinatay, pinabayaan cong patayin siyá ng̃ camáy ng̃ Dios.
—¿Hindî pô ba cayó sumasampalataya sa pagcacataon?
—Pagca nanampalataya sa pagcacatao'y para ring nanámpalataya sa mg̃a himalá; ang nananampalataya sa dalawang bagay na ito'y naniniwala namang hindî natátalos ng̃ Dios ang mg̃a mangyayari sa panahóng sasapit. ¿Anó ang pagcacátaon? Isang bagay na nangyaring sino ma'y hindî nacaaalam ng̃ mangyayarî. ¿Anó ang himalà ? Isáng casalangsang̃an, isáng pagcacasirâ-sirà ng̃ lacad na tacdà sa mg̃a kinapal. Isáng caculang̃an ng̃ laan sa mangyayari at isáng casalangsang̃ang ang cahuluga'y dalawang malalaking capintasan sa isip na namamatnubay sa máquina ng̃ daigdig.
—¿Sino pô ba cayó?—ang mulÃng itinanóng ni Ibarra na ma'y halong tacot;—¿cayó pò ba'y nag-aral?
—Napilitan acóng sumampalatayang totoo sa Dios, sa pagca't pumanaw sa akin ang pananalig sa mg̃a tao,—ang isinagót ng̃ piloto, na anó pa't iniwasan ang pagsagót sa tanóng.
Ang isip ni Ibarra'y canyáng napag-unawà , ang caisipan ng̃ pinag-uusig na binatang iyón: hindî niyá kinikilala ang catuwiran ng̃ taong maglagdâ ng̃ cahatulán sa canyáng mg̃a capuwà , tumututol siyá laban sa lacás at cataasan ng̃ calagayan ng̃ mg̃a tang̃ing pulutóng na tao sa ibáng mg̃a pulutóng.
—Datapuwa't kinacailang̃ang sumang-ayon cayó sa pang̃ang̃ailang̃an ng̃ lalarong timbang̃ang tao, cahi man lubhâ ang capintasan at mg̃a caculang̃an nitó—ang itinutol niyá.—Cahi't anóng dami ng̃ mg̃a kinacatawán ng̃ Dios sa lupa'y hindî mangyayarî, sa macatuwid baga'y hindî sinasabi ng̃ boong caliwanagan ang canyáng pasyá upang mabigyang cahatuláng ang yutayutang mg̃a pagaalit-alÃt na ibinabalangcás ng̃ mg̃a hidwâ nating budhî. Nauucol, kinacailang̃an sumasacatwirang manacanaca'y humatol ang tao sa canyáng mg̃a capuwà .
—Tunay ng̃â, datapuwa't ng̃ upang gawÃn ang cagaling̃an, hindî ang casam-an; upang sumawatâ ng̃ lihis at magpabuti, hindî ng̃ macapagwasac, sa pagca't cung hindî matuntóng sa matuwid ang canyáng mg̃a pasya'y walâ siyang capangyarihang mabigyang cagamutan ang masamáng canyáng guinawâ. Ng̃uni't higuit sa aking cáya ang pagmamatuwirang itó,—ang canyáng idinugtóng at binago ang anyô ng̃ Páhiná 280pananalita,—at nililibang co po sayó ng̃ayong cayó'y hinÃhintay; Huwag pô ninyóng calimutan ang casasabi co pa sa inyô: may mg̃a caaway cayô; magpacabuhay pô cayô sa icágagaling ng̃ inyóng tinubuang bayan.
At nagpaalam.
—¿Cailán co pô cayó makikita uli?—ang tanóng ni Ibarra.
—Cailan man pô't ibiguin ninyó at cailán mang ma'y magagawâ acóng inyóng pakikinabang̃an. May utang pa pô acó sa inyô.
Nang̃agasisicain sa ilalim ng̃ pinamutihang kiosko ang mg̃a mahál na tao sa lalawigan.
Na sa isáng duyo ng̃ mesa ang Alcalde; sa cabiláng duyo naman naroon si Ibarra. Nacaupô sa dacong canan ng̃ binatà si MarÃa Clara, at sa dacong caliwa, niyá ang escribano. Si capitang Tiago, ang alférez, ang gobernadorcillo, ang mg̃a fraile, ang mg̃a cawani ng̃ pamahalaan at ang ilang mg̃a dalagang nang̃asira'y nang̃agsiupô, hindî ayon sa canicaniláng calagayan sa bayan, cung di ayon sa canicaniláng hilig.
May catámtamang sayá at galác ang cainan, datapuwa't ng̃ nang̃ang̃alahati na'y siyang pagdating ng̃ isáng cawanà sa telégrafo na si capitang Tiago ang hanap upang ibigay sa canyá ang isáng telegrama. Ayon sa caugalia'y huming̃i ng̃ang pahintulot si capitang Tiago upang basahin ang telegramang iyón, at ayon sa caugalian naman ay ipinamanhÃc ng̃ lahát na canyáng basahin.
Pinapagcunót muna ng̃ carapatdapat na Capitan ang canyáng mg̃a kilay, itinaás pagcatapos, namutlâ ang canyáng mukhâ, nagliwanag, dinálidalÃng tiniclóp ang papel at sacá nagtindig.
—Mg̃a guinoo,—ang sinabing nagmamamadalî,—¡daratÃng ng̃ayóng hapon ang cárang̃aldang̃alang Capitang General upang paunlacán ang aking bahay!
At sacá bigláng nagtatacbóng dalà ang telegrama at ang servilleta, ng̃uni't waláng sombrero, na pinag-uusig ng̃ mg̃a hiyawan at mg̃a tanông.
Cung ang pagdatÃng ng̃ mg̃a tulisán ang ibinalita'y gayón na ng̃â lámang ang ligalig na mangyayari.
—¡Ng̃uni't pakinggan pô ninyó!—¿cailan daratÃng?—¡Sabihin ninyó sa amin!—¡Ang Cápitan General!
Páhiná 282Maláyo na si Cápitang Tiago.
—Dárating ang Capitan General at doon tútuloy sa báhay ni Capitan Tiago!—ang sigawan ng̃ ilán, na ano pa't hindî na nilá dinidili-diling naroroon ang anac na babae't ang canyáng mamanugang̃in.
—¡Hindî macahihirang ng̃ lalalò pa sa galing!—ang itinutol ni Ibarra.
Nang̃agtiting̃inan ang mg̃a fraile: itó ang cahulugan ng̃ caniláng ting̃inan:—"Gumagawâ ang Capitan General ng̃ isá sa canyáng mg̃a capáslang̃an, inaalipustà niyá tayo, dapat na sa convento siyá tumulóy",—datapuwa't sa pagca't gayón din ang iniisip ng̃ lahát, silá'y hindî umiimic at hindî sinasaysay nino man ang canyáng caisipan.
—May nang̃agsabi na sa akin sa hapon ng̃ bagay na iyán, datapuwa't hindî pa nalalaman ng̃ Capitan General cung siya'y matutulóy.
—¿Nálalaman pô ba ng̃ camahalan ninyó, guinoong Alcalde, cung hanggang cailan matitirà rito ang Capitan General?—ang tanóng ng̃ alférez na nang̃ang̃ánib.
—Hindî co talastas na maigui; maibiguin ang Capitan General na mangbiglà .
—¡Nárito ang ibáng mg̃a telegrama!
Ang mg̃a telegramang iyo'y sa Alcalde, sa alférez at sa gobernadorcillo; namamasid na magaling ng̃ mg̃a fraileng walâ isá man lámang telegramang ucol sa cura.
—¡Dárating ang Capitan General sa icapat na oras ng̃ hapon, mg̃a guinoo!—anang Alcalde ng̃ pananálitang madakilà ;—macacacain tayo ng̃ boong catahimican.
Hindî macapagsasabi ng̃ hihiguit pa sa rito sa cagaling̃an si Leonidas sa Termópilas: "¡Ng̃ayong gabi'y hahapon tayong casama ni Plutón!"
Nanag-uli ang salitaan sa lacad na caugalian.
¡Namamasid cong walâ rito ang ating dákilang máng̃ang̃aral!—ang kiming sinalità ng̃ isá sa mg̃a naroroong cawanà ng̃ gobierno, na mahinhin ang anyô at hindî binubucsán ang bibig hanggang sa oras ng̃ pagcain, at sa boong umaga'y ng̃ayon ng̃â lámang nagsalità .
Ang lahát ng̃ nacaáalam ng̃ mg̃a nangyari sa amá ni Crisóstomo'y cumilos at cumindát, na ang cahuluga'y:—"¡Halá cayó! ¡Sa unang hacbáng pa lámang ay cayo'y násilat na!—Datapuwa't sumagót ang iláng mapagmagandang loob:
—Marahil nápapagal siyá ng̃ cauntÃ....
—¿Anóng caunti lámang?—ang bigláng sinabi ng̃ alférez;—pagód na pagód Páhiná 283marahil, at ayon sa casabihán dito'y "malunqueado" (bugbóg na bugbóg ang catawán). ¡Nacú ang pang̃aral na iyón!
—¡Isáng mainam na sermón, cadakidakilaan!—anang escribano.
—¡Marang̃al, malalim!—ang idinugtóng ng̃ corresponsal.
—Upang macapagsalità ng̃ gayóng catagál, kÃnacailang̃ang magcaroon ng̃ lálamunang gaya ng̃ canyáng lálamunan,—ang ipinahiwatig ni párì Manuel MartÃn.
Waláng pinupurì ang agustino cung di ang lalamunan lámang niyá.
—¡Nalalaman ba ninyóng si guinoong Ibarra'y siyáng lalong may magalÃng na tagapaglutò sa boong lalawigan?—anang Alcalde upang putulin ang salitaan.
—Iyan ng̃â ang sinasabi co, datapuwa't ang magandang babaeng canyáng calapÃt ay áayaw paunlacán ang hayin, sa pagca't bahagyâ na lámang tiniticman ang pagcain,—ang tutol ng̃ isá sa mg̃a cawanà ng̃ gobierno.
Nagdamdam cahihiyan si Maria Clara.
—Napasásalamat acó sa guinoo ... napacalabis naman ang canyáng pang̃ang̃asiwà sa aking cataohan,—ang kimÃng sinalitâ ng̃ pautál,—datapuwa't....
—Datapuwa't pinaúunlacan pô ninyó ng̃ malakà ang pagsasalosalong itó sa inyó lámang pagparito,—ang sinabing pangwacás sa salità ng̃ Alcaldeng maling̃ap sa babae, at sacá humarap cay párì SalvÃ.
—Párì Cura,—ang malacás na idinugtóng,—námamasid co pong sa maghapo'y hindî cayó umÃimic at may iniÃsip....
—¡Catacot-tacot na magmamasid ang guinoong Alcalde!—ang bigláng sinabi sa isáng cacaibáng anyô ni párì Sibyla.
—Itó na ang aking ugali,—ang pautál na sinabi ng̃ franciscáno;—ibig co pang makinig cay sa magsalitâ.
—¡Ang pinagsisicapang lagui ng̃ camahalan pô ninyo'y ang makinabang at huwag mang̃ulugui!—ang sinabi ng̃ alférez, na aglahî ang anyô ng̃ pananalità .
Hindî inaring birô ang bagay na iyón ni párì SalvÃ; sandaling numingnÃng ang canyáng paning̃in, at sacá sumagót:
—MagalÃng ang pagcatalastas ng̃ guinoong alférez na sa mg̃a áraw na ito'y hindî ng̃â acó ang lalong nakikinabang ó nang̃ung̃ulugui!
Hindî inalumana ng̃ alférez ang dagoc na iyón sa pamamag-itan ng̃ isáng cunua'y tawa, at winalang bahalà ang pasaring na iyón.
—Ng̃uni, mg̃a guinoo, hindî co mapagwarì cung bakit macapagsasalitaan ng̃ mg̃a pakikinabang ó mg̃a pang̃ung̃ulugui,—ang isinabat ng̃ Alcalde;—¿anó ang mawiwicà sa atin ng̃ mg̃a magagandang loob at matatalinong binibining nang̃aritong nagbibigay unlác sa atin ng̃ caniláng pakikipanayam? Sa ganáng akin, Páhiná 284ang mg̃a dalaga'y tulad sa mg̃a taguintÃng ng̃ arpa ng̃ calang̃itan sa guitna ng̃ gabi! kinacailang̃ang pacauliniguin at silá'y pakinggan, at ng̃ ang mg̃a caayaayang tinig niláng nagpapailanglang sa calolowa sa calang̃itang kinarorooran ng̃ waláng hanggan at ng̃ lalong cagandagandahan....
—Naghahanay ang camahalan pô ninyó ng̃ mg̃a matitimyás na sasay!—anang escribano ng̃ boong galác, at ininóm niyá at ng̃ Alcalde ang álac na na sa canicaniláng copa.
—Hindî mangyaring hindî co gawÃn,—anang Alcalde, na pinapahid ang canyáng mg̃a labì;—cung hindî laguing gumagawâ ng̃ magnánacaw ang capanahunan, ay gumagawâ namán ng̃ manunulâ. Ng̃ cabataan co'y cumathâ acó ng̃ mg̃a tulâ, na hindî namán masasamâ.
—Sa macatuwid po'y naglilo ang inyóng camahalan sa mg̃a Musa upang sumunód cay Themis!—ang sinaysay ng̃ ating "corresponsal" na mahiliguÃn sa mg̃a diosa ng̃ panahóng una.
—Psch! anóng ibig ninyóng aking gawin? Sa tuwi na'y naguing hilig co ang aking mapagkilalà ang lahát ng̃ calagayan ng̃ pamúmuhay. Namúmupol acó cahapon ng̃ mg̃a bulaclác, ng̃ayó'y aking hawac naman ang tungcod ng̃ Justicia at naglilingcód acó sa sangcataohan, búcas....
—Búcas ay ihahaguis ng̃ camahalan pô ninyó ang tungcód na iyán sa apóy at ng̃ inyóng mapainit ang maguináw na dacong hápon ng̃ buhay, at ang cucunin pô namán ninyo'y ang catungculang pagca ministro,—ang idinugtóng ni párì Sibyla.
—Psch! oo ... hindî ... ang maguing ministro'y hindî siyáng lalong aking pinacahahangad na camtan: sino mang waláng carapata'y naguiguing ministro. Isang mainam na bahay sa dacong timugan ng̃ España at ng̃ matirahan cung panahông tag-init, isang malaking bahay sa Madrid at tahanan at mg̃a lupaÃn sa Andalusia cung panahong tag-lamig ... Hindî ng̃â masasabi sa akin ni Voltaire: "Nous n'avons jamais été chez ces peuples que pour nous y enrichir et pour les calomnier".
Ang boong Ãsip ng̃ mg̃a cawanà ng̃ gobierno'y nagsalità ang Alcalde ng̃ isáng catatawanán, caya't nagtawanan silá't ng̃ bigyáng capurihan ang gayóng pagpapatawá; silá'y guinayahan ng̃ mg̃a fraile, palibhasa'y hindî nilá talós na si Voltaire ay yaóng Voltaireng hindî mamacailang caniláng sinumpâ at inilagay sa infierno. Ng̃uni, sa pagca't nalalaman ni parì Sibyla cung sino si Voltaire, siya'y magpakilang galit, sa pagsasapantaha niyang nagsalitâ ang Alcalde ng̃ isáng laban ó paglabag sa religion.
Páhiná 285Nagsisicain naman sa isáng "kiosko" ang mg̃a batang lalakì, na ang caniláng maestro ang sa canila'y nang̃ung̃ulò.
Gumagawâ silá ng̃ malakÃng caing̃ayan, gayóng silá'y mg̃a batang filipino, sapagca't ang caraniwan, cung ang mg̃a batang filipino'y na sa pagcain at na sa haráp ng̃ ibáng mg̃a tao'y hindî ang cagaslawán ang caniláng naguiguing caculang̃an, cung di ang cakimian. Ang isa'y nagcacamalà ng̃ paggamit ng̃ mg̃a "cubierto" at sa gayo'y sinásala ng̃ calapit; dito'y nagmumulâ ang isáng pagmamatuwiran, at ang dalawang nagtatalo'y nagcacaroon ng̃ canicaniyáng mg̃a cacampÃ: ang wicà ng̃ iba'y ang cuchara, anang iba nama'y ang tenedor ó ang cuchillo, at sa pagca't walâ silang kinikilalang capuwà batang lalong marunong cay sa ibâ, doo'y nang̃agcacaing̃ay ng̃ di sapalâ, ó, sa lalong maliwanag na sabi, sila'y nang̃agmamatuwirang wang̃Ãs sa pagtatalò ng̃ mg̃a teólogo.
Ang mg̃a magugulang ay nang̃agkikindatan, nang̃agsisicuhán, nang̃aghuhudyatan, at nababasa sa caniláng mg̃a pagng̃itî na sa sila'y lumiligaya.
—¡Abá!—ang sabi ng̃ isáng babaeng tagabukid sa isáng matandang lalaking nagdidicdic ng̃ hitsó sa canyáng calicot;—magpaparì ang aking si Andoy, cahi't áayaw ang aking asawa. Tunay ng̃a't mg̃a dukhâ cami, ng̃uni't cami'y magsisipag sa paghahanap buhay, at cami'y magpapalimos cung cacailang̃anin. Hindî nawawalan ng̃ nagbibigay ng̃ salapi at ng̃ macapagpárì ang mg̃a mahihirap. Hindî ba sinasabi ni hermano Mateo, taong hindî nagsisinung̃aling, na si papa Sixto'y isáng pastol lamang ng̃ calabaw sa Batang̃an? Tingnan na ngâ lamang ninyó ang aking si Andoy, ¡tingnan ninyó siyá cung dà camukhâ na ni San Vicente!
At cumacayat ang laway ng̃ mabaÃt na ina sa panonood sa canyáng anác na hinahawacan ang tenedor ng̃ dalawang camay.
—¡Tulung̃an nawa siyá ng̃ Dios!—ang idinugtóng ng̃ matandang lalaki, na ng̃inung̃uyâ ang sapá;—cung maguing papa si Andoy, cami pa sa sa Roma ¡je!—¡je! nacalalacad pa acóng mabuti. At cung sacali't mamatay acó ... ¡jeje!
—¡Huwag pô cayóng mabahalà , incong! Hindî malilimot ni Andoy na tinuruan ninyó siyá ng̃ paglála ng̃ mg̃a bilao at ng̃ dikin.
—Tunay ang sabi mo Petra; acó ma'y naniniwala ang anác mo'y nagcacaroon ng̃ mataas na catungculan ... ang cababaa'y patriarca. ¡Hindî pa acó nacacakita ng̃ batang hiniguit sa canyá sa cadaliang natuto ng̃ hanap-buhay! Oo, oo, maaalaala na niya acó, cung siyá'y papa na ú obispo at maglibang sa paggawa ng̃ mg̃a bilauhang gagamitin ng̃ canyáng tagapaglutong babae. Oo, ipagmimisa ng̃a niyâ ang aking calolowa, ¡jeje!
At taglay ng̃ mabait na matanda ang ganitóng pag asa'y sinicsicang maiPáhiná 286nam ng̃ maraming hitsó ang canyáng calicot.
—Cung pakikinggan ng̃ Dios ang aking mg̃a pagsamò at magaganap ang aking mg̃a pag-asa, sasabihin co cay Andoy: "Anác, pawiin mo sa amin ang lahát ng̃ casalanan at ipadalá mo camà sa lang̃it". Hindî na tayo mang̃ang̃ailang̃ang magdasál, mag ayuno ó bumilà pa ng̃ mg̃a bula. Maaarì ng̃ gumawâ ng̃ mg̃a casalanan ang may isáng anác na santo papa!
—Paparoonin mo siyá sa bahay búcas, Petra,—anang matandang lalakì na totoong nagagalác;—¡tuturuan co siyá ng̃ pagcacayas ng̃ nito!
—¡Hmjo! ¡abá! ¿Anó pô ba, incóng ang pagcaalam ninyó? ¿Inaacalà pô ba ninyóng iguinagaláw pa ng̃ mg̃a papa ang caniláng mg̃a camáy? ¡Ang cura ng̃â, gayóng siya'y cura lamang, cayâ lamang nagpapagal ay cung nagmimisa, pagca nagpapapihitpihit! Ang arzobispo'y hindî na pumipihit, paupô cung magmisa; cayâ ng̃â't ang papa ... ¡ang papa'y nacahigá cung magmisa, at may abanico pa! Anó pô ba ang Ãsip ninyó?
—Hindî isáng calabisán, Petra, ang canyáng malaman cung paano ang guinagawang paghahandâ ng̃ nito. Mabuti na ngâ ang siyá'y macapagbili ng̃ mg̃a salacót at mg̃a petaca at ng̃ huwag macailang̃ang magpalimos na gaya ng̃ guinagawâ rito ng̃ cura sa taón-taón sa pang̃alan ng̃a papa. Nahahabag acong makita ang isáng santong pulubi, caya't aking ibinibigay ang lahat cong nalimpoc.
Lumapit ang isáng tagabukid at nagsalitâ.
—Aking pinagtibay na, cumare, magdodoctor ang aking anac, ¡walâ ng̃ magaling na gaya ng̃ doctor!
—¡Doctor! huwag ng̃â cayóng maing̃ay, cumpare;—ang sagót ni Petra;—¡walâ ng̃ magalÃng na gaya ng̃ magcura!
—¿Cura? ¡prr! ¡SumÃsing̃il ng̃ maraming salapî ang doctor; silá'y sinásamba ng̃ maysakÃt, cumare!
—¡Magnilaynilay cayó! Sucat ng̃ magpapihitpihit ng̃ macaatlo ó macaapat ang cura at magsalità ng̃ "déminus pabiscum," upang canin ang Dios at tumangap ng̃ salapî. Sinâsabi ng̃ lahát sa canyá, patà ng̃ mg̃a babae, ang caniláng mg̃a lihim.
—¿At ang doctor? ¿At anó bang acalà ninyó sa doctor? ¡Nakikita ng̃ dóctor na lahat, patì ng̃ itinatagò ninyông mg̃a babae, pumúpulso sa mg̃a dalaga.... ¡Ibig cong maguing doctor isáng linggó man lamang!
—¿At ang cura? ¿hindî ba nakikita ng̃ cura ang nakikita ng̃ inyóng doctor? ¡At magaling pa sa riyan! Nálalaman na ninyó ang casabihan; "¡sa cura ang matatabang inahing manóc at gayón din ang binting mabilog!"
Páhiná 287—¿At anó, cumacain ba ang mg̃a manggagamot ng̃ tuyóng lawlaw? ¿nasasactán ba ang mg̃a dalirì sa pagdidildil ng̃ asÃn?
—¿Narurumhán ba ang camáy ng̃ cura na gaya ng̃ mg̃a camáy ng̃ manggagamot? ¡Ng̃ huwag magcagayo'y may malalakÃng hacienda silá, at sacali't gumagawâ, gumagawáng may música at siyá'y tinutulung̃an pa ng̃ mg̃a sacristan!
—¿At ang cumumpisál cumare? ¿Hindî ba pagpapagal ang cumumpisál?
—¡Nacú, ang pagpapagal na iyán! ¡Ang pagcaibig ninyóng sa inyó'y mang̃umpisal ang lahát ng̃ tao! ¡Diyata't nagcacapagod at nagcacapangpapawis pa ng̃â tayo sa pagcaibig nating masiyasat cung anó ang mg̃a gawâ ng̃ mg̃a lalaki't mg̃a babae at cung anó ang mg̃a gawâ ng̃ ating mg̃a capit-bahay! Waláng guinagawâ ang cura cung dî maupo, at pagdaca'y sinasabi na sa canyá ang lahát; cung minsa'y nacacatulog, datapuwa't ¡sucat na ang maggawad ng̃ dalawa ó tatlóng benedición upang tayo'y maguing anac ulà ng̃ Dios! ¡Maanong maguing cura na ng̃â lamang acó sa isáng hapon ng̃ cuaresma!
—¿At ang ... ang magsermón? ¿sasabihin naman ninyó sa aking iya'y hindî pagpapagod? ¡Nákita na ninyó cung paano ang pagpapawis ng̃ curang malaki caninang umaga!—ang itinututol ng̃ lalaking nacacaramdam na siya'y nalulupig sa matuwiranan.
—¿Ang magsermón? ¿Isáng pagpapagal ba ang magsermón? ¿Saan naroon ang inyóng pag-iisip? ¡Maanong macapagsasalitâ na ng̃à acó hanggang tanghalì, mulà sa púlpito, na aking macagalÃtan at mapagwicaan ang lahát, na sino ma'y waláng macapang̃ahás na tumutol, at pagbabayaran pa acó sa gayóng gawâ! ¡Maanong maguing cura na ng̃â acó isáng umagang nang̃agsisimbá ang mg̃a may utang sa akin! ¡Pagmasdan ninyó cung paano ang pagtabà ni párì Dámaso sa canyáng capagmumurá at capapalò!
At dumarating ng̃â naman si párì Dámaso, taglay ang paglacad ng̃ taong matabà , na halos nacang̃iti, ng̃uni't sa isáng anyóng nagpapakilala ng̃ pang̃it niyáng caisipán, caya't pagcakita sa canyá ni Ibarra'y nalitó sa canyáng pagtatalumpatî.
Binatì nilá si párì Dámaso, baga man may halong pagtatacá, datapuwa't nagpakita ang lahát ng̃ galác sa canyáng pagdating, liban na lamang cay Ibarra. Nang̃aghihimagas na at bumubulâ na ang sa mg̃a copa ang "champaña".
Naowi sa pang̃ang̃atál ang ng̃itî ni párì Dámaso, ng̃ canyáng mamasdan si MarÃa Clarang nacaupô sa dacong canan ni Crisostomo; ng̃uni't umupô siyá sa isáng silla sa tabà ng̃ Alcalde, at sacá tumanóng sa guitna ng̃ isáng macahulugang catahimican:
Páhiná 288—¿May pinag-uusapan ba cayóng anó man, mg̃a guinoo? ¡Ipagpatuloy ninyó ang salitaan!
—Nang̃agtatalumpatian,—ang sagót, ng̃ Alcalde. Binabangguit ni guinoong Ibarra ang lahát ng̃ sa canya'y tumulong sa adhicáng icagagaling ng̃ madlá, at sinasaysay ang nauucol sa arquitecto, ng̃ ang camahalan pâ ninyó'y....
—Hindî ng̃â acó nacacamuang ng̃ tungcól sa arquitectura,—ang isinalabat ni párì Dámaso,—datapuwa't tinatawanan co ang mg̃a arquitecto at gayón din ang mg̃a tang̃áng tumatacbô sa canilá. Náriyan, acó ang gumuhÃt ng̃ piano ng̃ simbahang iyán, at lubós sa cagaling̃an ang pagsacagawâ: ganyan ang sabi sa akin ng̃ isáng inglés na maglalacó ng̃ mg̃a hiyás, na tumuloy isáng áraw sa convento. ¡Sucat ng̃ magcaroon ng̃ dalawang daling noo upang macagawâ ng̃ piano!
—Gayon man,—ang mulÃng isinagót ng̃ Alcalde, ng̃ mamasid niyáng hindî umiÃmic si Ibarra,—pagca nauucol na sa mg̃a tang̃Ãng bahay, gaya na ng̃â baga ng̃ isáng escuela, sa halimbawa, nagcacailang̃an tayo ng̃ isáng "perito" (isáng taóng pantás sa paggawâ ng̃ anó man).
—¡Anó bang "perito ni peritas"!—ang sinabing malacás na palibac ni párì Dámaso.—Ang nagcacailang̃an ng̃ mg̃a "perito" ay isáng "perrito" (tuta ó maliit na áso)! ¡Kinacailang̃ang maguing hayop pa cay sa mg̃a "indio", na gumagawang mag isá ng̃ caniláng mg̃a bahay, upang hindî matutong magpagawâ ng̃ apat na pader at saca patung̃an sa ibábaw ng̃ isáng tangkil, na siyá ng̃ang isáng tunay na escuela!
Tuming̃ing lahát cay Ibarra, datapuwa't ito'y baga man lalong namutlà , nagpatuloy na parang nakikipagsalitaan cay MarÃa Clara.
—Ng̃uni't dilidilihin pô ninyóng....
—Tingnan pô ninyó,—ang ipinagpatuloy na sabi ng̃ franciscano, na ayaw papagsalitain ang Alcalde,—tingnan pô ninyó cung paano ang guinawâ ng̃ isáng "lego" namin, na siyáng lalong pinacahayop sa lahát naming mg̃a lego, na yumari ng̃ isáng magalÃng, mabuti at murang hospital. Marunong magpagawang magalÃng at hindî nagbabayad cung dî walong cuarta lámang sa araw-araw sa bawa't isá sa mg̃a taong nanggagaling pa sa ibáng bayan. Nálalaman ng̃ legong iyán cung paano ang nauucol na pakikisama sa mg̃a "indio", na hindî gaya ng̃ maraming mg̃a haling at mg̃a "mesticillo", na nagpapasamâ sa mg̃a taong iyán sa pagbabayad sa canila ng̃ tatlóng bahagui ó isáng salapî.
—¿Ang wicà pô ba ninyo'y walóng cuarta lamang ang ibinabayad? ¡Hindî mangyayari!—Ibig ng̃ Alcaldeng baguhin ang lacad ng̃ salitaan.
Páhiná 289—Tunay pô, at iyan ang dapat uliranin ng̃ mg̃a nagpapanggap na magagaling na mg̃a castilà . Nakikita na ng̃â, na buhat ng̃ mabucsán ang Canal ng̃ Suez ay sumapit dito ang cahalayang asal. Ng̃ una, ng̃ kinacailang̃an nating lumigoy sa Cabo, hindî nacararating dito ang lubhang maraming; mg̃a may masasamáng caugalian, at hindî namán nacapaglácbay roon ang mg̃a iba upang mang̃agasamâ!
—¡Datapuwa't párì Damaso!...
—Nakikilala na pô ninyó cung anó ang "indio"; bahagyâ pa lamang nacacaalam ng̃ cauntî ay nagmamarunong na. Ang lahát ng̃ mg̃a úhuguing iyáng napapasa Europa'y....
—¡Ng̃unÃ't pakinggan pô ninyó!...—ang isinasalabat ng̃ Alcalde, na nababalisá dahil sa masasakÃt na mg̃a pasaring na iyón.
—Magcacaroon silá ng̃ wacás ayon sa canicaniláng carapatán—ang ipinagpatuloy na párì Dámaso;—nákikita sa calaguitnaan ang camáy ng̃ Dios, kinacailang̃ang maguing bulág upang huwag mámasdan. Tumatanggap na sa búhay pang itó ang mg̃a magúlang ng̃ gayóng mg̃a ahas ... nang̃amámatay sa bilangguan ¡jé! ¡jé! at masasabi nating waláng sucat na....
Datapuwa't hindî natapos ang sinasabi. Sinúsundan siyá ng̃ matá ni Ibarrang nang̃ing̃itimng̃itim ang pulá ng̃ mukhâ sa malakÃng galit; at pagcárinig ng̃ pasaring sa canyáng ama'y nagtindÃg, at sa isáng lundág ay ilinagpác ang canyáng batibot na camáy sa ibábaw ng̃ úlo ng̃ sacerdote, na natihayâ at tulÃg.
Sa lubós na pagcagulat at pagcatacot, sino ma'y waláng nang̃ahás mamaguitnà .
—¡Layô cayó!—ang sigáw ng̃ binatà ng̃ tinig na cagulatgulat, at inabot ang matalas na sundáng samantalang iniÃpit ng̃ canyáng paa ang liig ng̃ fraile, na nahihimásmasan sa canyáng pagcatulÃg;—¡ang áayaw mamatáy ay huwag lumapit!
Pinagdirimlán si Ibarra: nang̃ang̃atal ang canyáng catawán umÃinog sa kinalalagyan ang canyáng mg̃a matáng nang̃agbabalà . Nagpumilit si Fr. Dámasong bumang̃on at tumindÃg; datapuwa't hinawacan siyá sa liig ni Ibarra, saca siyá ipinagwas-wásan hanggang sa siyá'y mapaluhod at mabaluctoc:
—¡Guinoong Ibarra! ¡guinoong Ibarra!—ang pautál na sinabi ng̃ ilán.
Datapuwa't sino man, cahi man ang alférez ay ayaw mang̃ahás lumapit at caniláng námamasdan ang kisláp ng̃ sundáng at nababalac nilá ang lacás at calagayan ng̃ binatà . Nang̃atitigagal na lahát.
—¡Cayo'y diyan! hindî cayó nang̃agsisiimÃc, ng̃ayo'y acó ang marapat na Páhiná 290mang cumilos. ¡Siya'y iniÃlagan co, dinalá sa akin siyá ng̃ Dios, ang Dios ang siyáng humatol!
Nahihirapan ng̃ paghing̃à ang binatà , datapuwa't ang canyáng bÃsig na basal ay nagpapatuloy ng̃ pagpiguil sa franciscano, na hindî macawalâ cahi't nagpupumiglás ng̃ dî cawasà .
—¡Tahimic na tumitibóc ang aking pusô, hindî mabibigó ang aking camáy!...
At tuming̃in sa paliguid niya't nagsalitâ;—Makinig muna cayó, ¿mayroon bagang isá man lamang sa inyó na umibig sa canyáng amá, na nagtamin ng̃ malalim na galit sa canyáng pinagcacautang̃an ng̃ búhay, isá man lamang na ipinang̃anác sa cahihiyán at sa caimbihán?... ¿Nakita mo na? ¿Nariring mo baga ang hindî nilá pag-imic na iyán? Sacerdote ng̃ isáng Dios ng̃ capayapaan, puspós ang bibig mo ng̃ cabanalan at religión, at ang puso'y punô ng̃ mg̃a carumhán, ¡hindî mo marahil nálalaman cung anó ang isáng amá!... ¡cung guinugunitâ mo sana ang iyóng amá! ¿Nákita mo na? Sa guitnâ ng̃ caramiháng iyáng pinawawalan mong halaga, ¡walâ cahi't isá man lamang na catulad mo! ¡Nahatulan ca na!
Ang mg̃a taong sa canyá'y nacaliliguid, sa pagcaisip niláng doó'y gagawâ ng̃ isáng cusang pagpatay, sila'y nang̃agsikilos.
—¡Lumayô cayó!—ang mulÃng isinigáw na nagbabalà ang tinig; ¿anó? ¿nang̃ang̃anib ba cayóng dumhám co ang aking camáy ng̃ maruming dugó? ¿Hindî ba sinabi co na sa inyóng tiwasay na tumitiboc ang aking pusô? ¡Lumayò cayó sa amin! ¡Pakinggan ninyó mg̃a sacerdote, mg̃a hucóm, na ang boong acalà ninyo'y hindî cayó cawang̃is ng̃ ibáng mg̃a tao at nagbibigáy cayó sa inyóng sarilà ng̃ ibáng mg̃a catuwiran! Ang aking amá'y isáng taong may malinis na capurihán, ipagtanóng ninyó diyan sa bayang lubós na iguinagalang ang pagaalaala sa canyá. Ang aking amá'y isáng mabait na mayaman: inihandóg niyá ang canyáng pagpapacahirap sa akin at sa icagagaling ng̃ canyáng bayan. Laguing bucás ang canyáng báhay, laguing handâ ang canyáng dulang sa taga-ibang lupain ó sa pinapanaw sa canyáng kinaguisnang lupâ, na sa udyóc ng̃ caralitaa'y tumatacbó sa canyá! Siya'y mabuting cristiano: lagui ng̃ guinagawâ niyá ang cagaling̃an at cailan ma'y hindî siyá umapà sa mahinang naguiguipit at hindî siyá humabág sa na sa malakÃng carukhaan.... Binucsán niyá sa taong sumasadálitâ ang mg̃a pintuan ng̃ canyáng bahay, pinaupô niyá at pinacain sa canyáng dúlang at canyáng pinang̃alanang caibigan. ¿Anó ang pagtumbás na sa canyá'y guinawâ? Siya'y pinaratang̃an, pinag-usig, pinapanandata ng̃ laban sa canyá ang camamangmang̃an at siya'y pinag-usig hanggang sa libing̃ang pinagpapaPáhiná 291hing̃alayan ng̃ mg̃a patáy. At, hindî pa nagcacasiyà sa ganitóng mg̃a gawa'y ¡pinag-uusig naman ng̃ayon ang anác na lalaki! Aco'y tumacas sa canyá, iniÃlagan cong siya'y aking macaharap ... Nárinîg ninyó siyá caninang umaga na hindî pinagpacundang̃anan ang púlpito, idinalirî acó sa halÃng na pananampalataya ng̃ mg̃a taong hang̃ál sa bayan, ng̃uni't hindî acó umimÃc. Ng̃ayo'y naparito't aco'y hinahamit; nagtiis acó sa hindî pag-imÃc na inyóng pinangguilalasán, datapuwa't mulÃng linait ang lalong pinacamamahal ng̃ lahát ng̃ mg̃a anác sa caibuturan ng̃ caniláng alaala ... Cayóng mg̃a nariritó, mg̃a sacerdote, mg̃a hucóm, ¿nakita baga ninyó ang pagpapacacasipag sa paggawâ ng̃ matandâ ninyóng amá, at ng̃ masunduan ang inyóng icagagalÃng, mamatay sa hapis ang amáng iyán sa isáng bilangguan, na nagbubuntong hinîng̃à sa pagmimithÃng cayo'y mayacap; na humahanap ng̃ isáng taong sa canyáng umalÃw, nag iÃsa, may sakÃt, samantalang cayo'y na sa ibáng lupain?... ¿Narinig ba ninyó pagcatapos na siniraan ng̃ purì ang canyáng pang̃alan, nasumpung̃an baga ninyóng waláng laman ang sa canya'y pinaglibing̃an ng̃ pumaroon cayó at ang talagà ninyo'y manalang̃in sa ibábaw ng̃ baunang iyón? ¿Hindî? ¿Hindî cayó umiÃmïc? ¡cung gayo'y hinahatulan ninyóng tunay ng̃â siyáng masamâ!
Iniang̃at ang bÃsig; datapawa't malicsÃng tulad sa cabilisán ng̃ sinag ng̃ liwanag, pagdaca'y napaguîtnâ ang isáng dalaga at piniguil ng̃ canyáng linalic na camáy ang mapaghigantÃng bîsig: ang dalagang iyo'y si MarÃa Clara.
Tiningnan siyá ni Ibarra ng̃ isáng titig na wari'y nang̃ang̃anîno ang casiraan ng̃ Ãsip. Untî unting lumuag ang pagcahawac ng̃ mg̃a naninigás na mg̃a dalirì ng̃ canyáng mg̃a camáy at pinabayaang lumagpac ang catawan ng̃ franciscano't ang sundang, tinacpán ang mukha't tumacas na sinagal ang caramihang tao.
Pagdaca'y lumaganap sa bayan ang balita ng̃ nangyaring iyón. Ng̃ bagobago'y ayaw maniwalâ sino man, ng̃uni't sa pang̃ang̃ailang̃ang pahinuhod sa catotohanan, nang̃ag-iinaman ang lahat sa pagsigáw ng̃ pagtatacá.
Bawa't isa'y nagbubulaybulay alinsunod sa abót ng̃ cataasan ng̃ canicaniláng calinisan ng̃ budhî.
—¡Si párì Dámaso'y namatáy!—ang sabihan ng̃ mg̃a iilán;—ng̃ itindÃg nilá siya'y naliligó ang canyáng mukhâ ng̃ dugô at hindî humihing̃à .
—¡Magpahing̃alay nawâ siyá sa capayapaan, ng̃uni't waláng guinawâ sa canyá cung dî papagbayarin lamang ng̃ canyáng utang—ang malacás na sabi ng̃ isáng binatà —Wariin ninyóng waláng sucat maipang̃alan sa guinawâ niyá caninang umaga sa convento.
—¿Anó ba ang guinawâ? ¿Mulì bang sinuntóc ang coadjutor?
—¿Anó ba ang guinawâ? ¡Ating tingnán! ¡Sabihin mo sa amin!
—¿Nakita ba ninyó ng̃ umagang itó ang isáng mestizong castÃlà na lumabás sa dácong sacristÃa samantalang nagsésermon?
—¡Oo! ¡oo ng̃â, siya'y nakita namin! Pinagmasdán siyá ni párì Dámaso.
—Ang nangyári'y ... pagcatapos ng̃ sermón, siyá'y ipinatáwag at tinanóng cung anóng dahil sa siyá'y lumabás.—"Hindî pô acó maálam ng̃ wicang tagálog, padre",—ang isinagót.—"¿At bakìt ca nanglibác, na sinabi mong wicang griego iyón?—ang isinigáw sa canyá ni párì Dámaso, at tuloy sinampál siyá. Gumantà ang bináta, nagpanuntóc ang dalawá, hanggáng sa silá'y pinag-awatanan.
—¡Cung sa akin mangyari ang gayóng bágay!...—ang ibinulóng ng̃ márahan ng̃ isáng estudiante.
Páhiná 293Hindî co minamagalÃng ang guinawâ ng̃ franciscano,—ang idinugtóng namán ng̃ isá,—sa pagca't hindî dapat ipagpilitan ang Religióng párang isáng parusa ó isáng pahirap; datapuwa't hálos ikinatútuwâ co, sa pagca't nakikilala co ang binátang iyán; siyá'y tagá San Pedro Macatà at maigui siyáng magwicang tagálog. Ng̃ayo'y ibig niyáng siyá'y ipalagáy na bágong gáling sa Rusia, at ipinagmámapuri ang pagpapacunuwarÃng hindî niyá nalalaman ang wÃcà ng̃ canyáng mg̃a magugúlang.
—Cung gayó'y ¡linÃlikhâ silá ng̃ Dios at silá'y nang̃agsusuntucan!
—Gayón ma'y dápat táyong tumútol sa cagagawáng iyán,—ang sábing malacás ng̃ isáng estudiante namán;—ang dî pag-imÃc ay párang isáng pag-sangáyon, at ang guinawáng iyó'y mangyayaring gawÃn namán sa alÃn man sa átin. ¡Nanunumbalic táyo sa mg̃a panahón ni Nerón!
—¡Nagcácamalî ca!—ang tútol ng̃ isá;—¡si Nerón ay isáng dakîlang artista, at si párì Dámaso'y isáng casamasamaang magsesermón!
Ibá namán ang salisalitaan ng̃ mg̃a táong may catandaan na.
Samantalang hinÃhintay nilá sa isáng maliit na bahay, na na sa labás ng̃ báyan ang pagdatÃng ng̃ Capitán General, itó ang sinasabi ng̃ Gobernadorcillo:
—Hindî ng̃â bágay na magaáng sabÃhin cung sÃno ang may catuwÃran at cung sÃno ang walâ, datapuwa't cung nacapagmunimuni sána si guinoong Ibarra....
—¿Cung nagcaroón sána si párì Dámnaso ng̃ calahatî man lámang ng̃ pagmumunimuni ni guinóong Ibarra, ang talagáng ibig pô ninyóng sabihin maráhil?—ang isinalábat ni don Filipo,—Ang casamaa'y nagpalÃt silá ng̃ catungcúlan: ang bátà ang nag ásal matandâ at ang matandâ ang nag-ásal bátà .
—¿At ang sabi pô ninyo'y walâ sÃno mang dumalô upáng silá'y awatin, liban na lámang sa anác na babáe ni cápitang Tiago?—ang tanóng ni cápitang MartÃn. ¿Sino man sa mg̃a fraile, cahi't ang Alcalde man lámang? ¡Hm! ¡Lálò pa ng̃ang masama! Hindî co nanasaing aking casapitan ang calagayan ng̃ binatâ. Sino ma'y walang macapagpapatawad sa gayóng sa canyá'y pagcatácot. ¡Lálò pa ng̃ang masama! ¡Hm!
—¿Sa acalà cayâ ninyó?—ang tanóng ni cápitang Basilio, na totoong malakà ang hang̃ad na macatalastas.
—Umaasa acó,—ani don Felipong nakipagsulyápan cay cápitang Basilio,—na hindî siyá pababayaan ng̃ bayan. Dápat náting alalahanin ang guinawâ ng̃ canyáng mg̃a magugúlang at ang canyáng casalucúyang guinágawâ ng̃ayon. At Páhiná 294sacali't hindi umimic ang bayan, dahil sa pagcatacot, ang canyang mg̃a caibiga'y....
—Ng̃uni, mg̃a guinoo,—ang isinalabat ng̃ gobernadorcillo,—ano baga ang ating magagawa? ¿ano ang magagawa ng̃ bayan? Mangyari ang ano mang mangyari'y ang mg̃a fraile ang siyang "lagui" ng̃ na sa catuwiran!
—"Lagui" na silang na sa catuwiran, sa pagca't "lagui" ng̃ binibigyang cabuluran natin sila; minsan man lamang ay magbigay tayong catuwiran sa ating sarili, at pagsacagayo'y saca tayo mag-usap!
Kinamot ng̃ gobernadorcillo ang canyáng ulo, tuming̃ala sa bubung̃an at saca nagsalita na ang tinig ay masaclap:
—¡Ay! ang Ãnit ng̃ dugo! Tila mandin hindî ninyo nalalaman ang lupaÃng kinalagayan natin; hindî ninyo nakikilala ang mg̃a cababayan natin. Ang mg̃a fraile'y mayayaman at nang̃acacaisa; tayo'y nagcacáwasac wasác at mg̃a dukha. ¡Siya ng̃a! ¡ticman ninyong siya'y inyóng ipagmalasakit, at makikita ninyóng cayo'y pababayaan ng̃ ating mg̃a cababayang mag-isa sa mg̃a sagutin!
—¡Siyá ng̃a!—ang biglang sinabi ni don Filipo ng̃ boong sacláp,—mangyayari ng̃a ang gayon samantalang ganyan ang pinagiisip, samantalang totoong nagcacahawig ang tacot at ang pagiing̃at. Lalo pang pinapansin ang isáng capahamacáng hindî pa nalalaman cung mangyayari ng̃a, cay sa kinacailang̃ang pagcápacagaling; pagdaca'y dinaramdam ang tácot, sa hindî ang pananalig; bawa't isá'y walang iniisip cung dî ang ganang canya, sino ma'y hindî nag-iisip ng̃ ganang sa mg̃a ibá, caya mahihinà táyong lahát!
—Cung gayo'y isÃpin na muna ninyo ang sa ganáng mg̃a ibá, at bago ninyó isipin ang sa ganáng inyó, at makikita ninyó cung paáno ang pagpapabayang sa inyó'y gagawin. ¿Hindi ba ninyó nalalaman ang casabihang castilà : "na nag-pasimula sa sarÃling catawán ang mahúsay na pagcacaawang gawâ"?
—Ang lálong magalÃng na inyóng masasabi—ang sagot na pagalit ng̃ teniente mayor—na nagsisimulá ang mahusay na caruwagan sa malabis na pag-ibig sa sariling catawan, sa nawawacasan sa pagcawala ng̃ cahihiyan! Ng̃ayón di'y ihaharap co sa Alcalde ang pagbibitiw ng̃ aking catungculan; bundat na acó ng̃ paglagay sa cahihiyan, na canino ma'y wala acong nagagawang cagaling̃an. ¡Paalam!
Iba naman ang mg̃a panucala ng̃ mg̃a babae.
—¡Ay! ang buntóng hining̃a ng̃ isáng babae na ang anyó'y mabait;—¡cailán ma'y ganyán ang mg̃a cabataan! Cung nabubuhay ang canyang mabait na ina'y ¿anong sasabihin? ¡Ay, Dios! Pagca napag-iisip co na maaaring magcaganPáhiná 295yan din ang áking anác na laláki, na mainit din namán ang úlo ...¡ay Jesús! halos pinananaghilian co ang canyáng nasirang iná..,¡mamamátay acó sa dalamháti!
—Ng̃uni't acó'y hindî ang sagót namán ng̃ isáng babáe,—hindî acó magdadalamháti cung sacali't magcacaganyan din ang áking dalawáng anác na laláki.
—¿Anó pô ang sinasabi ninyo, capitana Maria?—ang sabing malacás ng̃ unang babáeng nagsalita, na pinagduduop ang mg̃a camáy.
—Ibig cong matuto ang mg̃a anác na nagsasanggaláng ng̃ capurihan ng̃ namatay ng̃ mg̃a magugúlang nilá, capitana Tinay; ¿ano pô ang wiwicain ninyo cung isáng araw na cayo'y bao na márinig ninyóng pinaguupasalaan ang inyóng asawa, at itung̃ó ng̃ inyóng anác sa AntonÃo ang úlo at huwag umimic?
—¡Ipagcacait co sa canyá ang aking bendicion!—ang sabing malacas ng̃ pang̃atlóng babae, na ito'y si hermana Rufa—datapuwa't....
—¡Hindî co maipagcacait ang aking bendición cailan man!—ang isinalabat ng̃ mabait na si capitana Tinay;—hindî dapat sabihin ng̃ isáng iná iyan ...datapuwa't hindî co maalaman ang aking gagawin ... hindî co maalaman ... sa acalà co'y acó'y mamámatay..siyá'y ...¡hindi! ¡Dios co! datapuwa't hindî co na marahil iibiguing muling makita co pa siya ... ¿ng̃uni't cung anó-anó ang mg̃a iniisip ninyó, capitana Maria?
—Datapuwa't gayón man,—ang dugtóng ni hermana Rufa,—hindî dapat limuting isang malaking casalanan ang magbuhat ng̃ camáy sa isang taong "sagrado."
—¡Lalò ng̃ "sagrado" ang pagmamalasakit sa capurihán ng̃ namatáy na mg̃a magugúlang!—ang itinútol ni capitana Maria.—¡Waláng macapagwáwalang galang sa canilang santong capurihán, cahì man ang Papa, at lalò ng̃ hindî si párì Damaso!
—Túnay ng̃a!—ang bulóng ni capitana Tinay, na nagtataca sa carunung̃an ng̃ dalawa;—¿saan ninyó kinucuha ang ganyáng pagcagagaling na mg̃a pang̃ang̃atuwiran?
—¿Ng̃uni't ang "excomunión" at ang pagcapacasama?—ang itinutútol namán ng̃ Rufa.—¿Anó ang capacanán ng̃ mg̃a dang̃al at ng̃ capurihan sa búhay na itó cung mapapasasama naman tayo sa cabilang búhay? Dumaraang madali ang lahat ... datapuwa't ang excomunión ... sumirang púri sa isang kinacatawan ni Jesucristo ... ¡iya'y ang Papa lamang ang nacapapapatawad!
—¡Ipatatawad ng̃ Dios na nag-uutos na igalang ang ama't ina; hindî siya eexcomulgahin ng̃ Dios! At itó ang sinasabi co sa inyó, na cung pumaroon sa Páhiná 296aking bahay ang binatang iyan, siya'y aking patutuluyin at cacausapin; at iibiguin cong siya'y aking maging manúgang, cung mayroon sana acóng anac na babae; ang mabaÃt na anac ay maguiguing mabaÃt namang asawa at mabaÃt na ama; ¡maniwalà cayó, hermana Rufa!
—Hindî gayón naman ang aking acala, sabihin na ninyó ang ibig ninyóng sabihin; at cahi man tila mandÃn cayó ang sumasacatuwiran, ang cura rin ang siyang paniniwalaan co cailan man. Ang unaúna'y ililigtas co múna ang aking caluluwa, ¿anó pô ang sabi ninyó, capitana Tinay?
—¡Ah, anó ang ibig ninyóng aking sabihin! Capuwa cayó sumasacatuwiran; sumasacatuwiran ang cura, datapuwa't ¡dapat ding magcaroon ng̃ catuwiran ang Dios! Ayawan co, acó'y isang tang̃a lamang ... Sasabihin co sa aking anac na lalaking huwag ng̃ mag-aral, ang siya cong gagawin! ¡Namamatay daw sa bibitayan ang mg̃a marurunong! ¡MarÃa Santisima, ibig pa naman pa sa Europa ng̃ aking anac na lalaki!
—¿Anó pô ang inaacala ninyóng gawin?
—Sasabihin co sa canyang manatili na lamang siya sa aking tabi, ¿anó't iibiguin pa niyang maragdagan ang canyang dúnong? Búcas macalawa'y mamamatay rin cami, namamatay ang marúnong na gawa rin ng̃ mangmang ... ang kinacailang̃a'y mamúhay ng̃ payapà .
At nagbúbuntong hining̃a ang mabait na babae at itiniting̃alá sa lang̃it ang mg̃a matá.
—Acó naman,—ang sabi ng̃ bóong cataimtiman ni capitana MarÃa,—cung acó ang gaya ninyóng mayaman, pababayaan cong maglacbay—bayan ang aking mg̃a anac; sila'y mg̃a batà , at darating ang araw na sila'y mang̃agcacagulang cacauntì ng̃ panahón ang aking icabubuhay ... magkikita na camà sa cabilang buhay ... dapat magmithi ng̃ lalong mataas na calagayan ang mg̃a anac cay sa calagayang inabot ng̃ canilang mg̃a ama, at wala tayong naituturò sa canila, cung sila'y na sa ating sinapupunan, cung dî ang pagcamusmús.
—Ay, cacatuwâ namang totoo ang mg̃a caisipan pala ninyo!—ang bÃglang sinabi ni capitana Tinay, na pinagduduop ang mg̃a camay;—¡tila mandin hindî ninyo pinaghirapan ang pang̃ang̃anac sa inyong cambal na mg̃a anac, na lalaki!
—Dahilan ng̃â sa sila'y pinaghirapan co ng̃ pang̃ang̃anac, inalagaan at pinapagaral, cahi man camà dukhâ, hindî co Ãbig na pagcatapos ng̃ lubhang maraming capagalang sa canila'y aking guinúgol, ay waláng cahinatnan sila cung dî maguing calahating tao lamang.
Páhiná 297—Sa áking palagáy hindî pô ninyó iniibig ang inyóng mg̃a anác ng̃ alinsunod sa ipinag-uutos ng̃ Dios!—ang may cahigpitang sábi ni hermána Rufa.
—Ipatáwad pô ninyó, umiibig bawa't iná sa canyáng mg̃a anác ng̃ alinsunod sa canyáng adhicâ; may mg̃a ináng umiibig sa canyáng mg̃a anác at ng̃ caniláng pakinabang̃an, ang ibá nama'y umiibig sa canyáng mg̃a anác dáhil sa pag-ibig nilá sa sarili, at umiibig namán ang ibá sa icagagaling ng̃ canilá ring mg̃a anác. Acó'y nabibilang dito sa mg̃a hulÃng sinábi co, ganitó ang itinúrò sa ákin ng̃ áking asáwa.
—Hindî totóong nababagay sa átas ng̃ religión, capitana MarÃa, ang lahát ninyóng mg̃a iniisip; ¡cayó'y másoc ng̃ pagca hermana sa SantÃsimo Rosario, cay San Francisco, cay Santa Rita, ó cay Santa Clara!—ang sabi ni hermana Rufa, na ang anyo'y párang nagsesermón.
—Hermana Rufa, pagca carapatdapat na acóng maguing capatÃd (hermana) ng̃ mg̃a táo, aking sisicaping acó'y maguing capatÃd namán ng̃ mg̃a santo!—ang canyáng sagót na ng̃uming̃itî.
Upang mabigyáng wacás ang bahaguing itóng nauucol sa mg̃a salisalitaan ng̃ báyan; at ng̃ mapagwarì man lámang ng̃ mg̃a bumabasa cung anó cayâ ang iniisip ng̃ mg̃a waláng málay na mg̃a tagabúkid sa nangyari, pumaroon tayo sa lÃlim ng̃ tolda ng̃ plaza, at pakinggán nátin, ang mg̃a salitaan ng̃ iláng nang̃ároroon, ang isá sa canila'y cakilala nátin, na dî ibá cung dî ang nananaguinip sa mg̃a doctor sa panggagamot.
—Ang lálong dináramdam co'y hindî ná mayayari ang páaralan!—ang sinasabi nitó.
—¿Bakit? ¿bakit?—ang tanung̃an ng̃ mg̃a nakÃkinig malakà ang pagpipilit na macaálam.
—¡Hindî na maguiguing doctor ang áking anác, siya'y maguiguing magcacaritón na lamang! ¡Walâ! ¡Hindî na magcacapáaralan!
—¿Sino ang nagsábing hindî na magcacapáaralan?—ang tanóng ng̃ isáng hang̃ál at matabáng tagabúkid, na malalakà ang mg̃a pang̃á at makÃtid ang báo ng̃ úlo.
—¡Aco! ¡Pinang̃alanang "plibastiero" si don Crisóstomo ng̃ mg̃a páring mapuputî! ¡Hindî na magcacapáaralan!
—Nagtatanung̃an ang lahát sa pagsusulyapan. Nababago sa canilá ang pang̃alang iyón.
—¿At masamâ bâ ang pang̃álang iyán?—ang ipinang̃ahas na itinanóng ng̃ hang̃ál na tagabúkid.
Páhiná 298—¡Iyan ang lálong masamáng masasabi ng̃ isáng cristiano sa cápuwà niyá!
—Masamâ pa bâ iyán sa "tarantado" at sa "saragate"?
—¡Ah, cung sána'y ganyán na ng̃â lámang! Hindî mamacailang tináwag acó ng̃ ganyán ay hindi man lámang sumakÃt ang áking sicmúrà .
Datapuwa't marahil namá'y hindi na sasamâ pa sa "indio", na ¡sinasabi ng̃ alférez!
Ang nagsabing magcacaroon ng̃ isáng anác na laláking carretonero'y lálo pang nagpakita ng̃ calungcútan; nagcamót namán sa úlo ang isá at nag-Ãisip isip.
—¡Cung gayó'y maráhil catúlad ng̃ "betelapora" na sinasabi ng̃ matandáng babáe ng̃ alférez! Ang masamâ pa sa riya'y ang lumurà sa hostia.
—TalastasÃn mong masamâ pa sa lumurâ sa hostia cung viernes santo, ang isinagót ng̃ bóong cataimtimán. Naaalaala na ninyó ang salitáng "ispichoso", na sucat ng̃ icapit sa isáng táo, upang siya'y dalhÃn ng̃ mg̃a civil ni Villa Abrillo sa tapunán ó sa bilangguan; unawáin ninyóng lálò pa manding masamâ ang "plibustiero." Ayon sa sábi ng̃ telegrafista at ng̃ directorcillo, cung sabÃhin daw ng̃ isáng cristiano, ng̃ isáng cura ó ng̃ isáng castÃlà , sa isáng cristianong gáya nátin ay nacacawang̃is ng̃ "santusdeus" na may "requimiternam;" sa minsáng tawaguin cang "plibastiero," mangyayari ca ng̃ magcumpisal at magbayad ng̃ iyong mg̃a utang sa pagca't walâ magagawâ cung di ang pabÃtay ca na lámang. Nalalaman mo na cung dapat macaalam ang directorcillo at ang telegrafista: nakikipag-usap ang isá sa mg̃a cáwad, at marúnong namán ang isá ng̃ castÃlà at walâ ng̃ gamit cung di ang pluma.
Páwang nanglúlumo ang lahát.
—¡Pilitin na acóng papagsuutin ng̃ zapatos at huwag acóng painumÃn sa bóong áking búhay cung di iyán lámang ihì ng̃ cabáyo na cung tawagui'y cerveza, capag napatáwag acó cailáan man ng̃ "pelbistero!"—ang sumpáng sinabà ng̃ tagabúkid, na nacasuntóc ang mg̃a camáy.—¿Sino? ¿Acó, mayamang gáya ni don Crisóstomo, marúnong ng̃ castÃlang gáya niyá, at nacapagdadali-dali ng̃ pagcaing may cuchillo at cuchara? ¡magtátawa acó cahit sa limáng mg̃a cura!
—Tatawaguin cong "palabistero" ang únang civil na aking makitang nagnanacaw ng̃ inahing manóc!... at pagdaca'y magcúcumpisal acó!—ang bulóng na maráhan ng̃ isá sa mg̃a tagabúkid, na pagdáca'y lumayô sa pulutóng.
Hindi sahól ang ligalig na naghahari sa bahay ni capitang Tiago sa caguluhan ng̃ pag-isip ng̃ mg̃a tao. Waláng guinágawâ si MarÃa Clara cung dî tumang̃is at áyaw pakinggan ang mg̃a salitáng pang-alÃw ng̃ canyang tia at ni Andéng na canyáng capatÃd sa gátas. Ipinagbawal sa canyá ng̃ canyáng amá ang pakikipag-úsap cay Ibarra, samantalang hindî kinácalagan itó ng̃ mg̃a sacerdote ng̃ "excomunión."
Si capitang Tiago na totoong maraming guinagawâ sa paghahandâ ng̃ canyáng báhay, upang matanggap doón ng̃ carapatdapat ang Capitán General ay tinawag sa convento.
—¡Huwág cang umiyác anác co!—ang sinasabi ni tÃa Isabel, na pinupunasan ng̃ gamuza ang maniningning na mg̃a salamÃng pang̃áninuhan; siya'y cácalagan ng̃ excomunión, mang̃agsisisulat sa Santo Papa ... magbibigay táyo ng̃ malakÃng limós ... Hinimatáy lamang si párì Damaso ... ¡hindî namátay!
—¡Huwag cang umiyac!—ang sábi sa canyá ni Andéng ng̃ paanás;—gágawâ acô ng̃ paráan upang siya'y iyong macausap; ¿anóng cadahilana't itinatág ang confesionario, cung dî ng̃ gumawá ng̃ casalanan? ¡Súcat na ang sabihin cura sa upang ipatawad na lahát!
¡Sa cawacasa'y nagbalic si capitang Tiago! Hinánap ng̃ mg̃a babáe sa mukhá niyá ang casagutan sa maráming tanóng; datapuwa't nagbabalità ang mukhá ni capitang Tiago ng̃ panglulupaypáy ng̃ lóob. Nagpapawis ang abang laláki, hinahaplos ang nóo at hindî macapang̃úsap ng̃ isáng salita man lamang.
Páhiná 300—¿Ano ang nangyari, Santiago?—ang tanóng ni tia Isabel na malaki ang pagmimithi.
Sumagót ito ng̃ isáng buntóng-hining̃a, at pináhid ang isáng lúhà .
—¡Alang-alang sa Dios, magsalitá ca! ¿Anó ang nagyayari?
—¡Ang aking ipinang̃ang̃anib na ng̃a!—ang sa cawacasa'y sinábing pabulalás na halos umiiyac. ¡Napahamac ng̃ lahat! Iniuutos ni párì Dámaso na sirain ang mg̃a salitaan, sa pagca't cung hindî'y ¡mapapacasama raw acó sa búhay na itó at sa cabiláng búhay! ¡Gayon din ang sábi sa ákin ng̃ lahát, patà ni párì Sibyla! Hindî co dápat papanhikin siyá sa aking báhay, at may útang acó sa canyang mahiguit na limampóng libong pÃso! Sinabi co itó sa mg̃a pari, dapuwa't hindî nilá acó pinansin: ¿AlÃn ba ang ibig mong mawalâ, ang sabi nila sa akin,—limampóng libong pÃso ó ang iyong búhay at ang iyóng cáluluwa? ¡Ay, San Antonio! ¡cung nalalaman co lámang ang gayón! ¡cung nalalaman co lamang ang gayón!
Humáhagulgol si MarÃa Clara.
—Huwág cang umiyác, anac co,—ang idinugtóng at lining̃on niyá itó;—hindî ca gáya ng̃ nanay mong hindî umiiyac cailan man ... hindî umiiyac cung dî sa paglilihà ... Sinasabi sa ákin ni párì Dámasong dumating na raw ang isáng camag-ánac niyáng gáling sa España na siyáng itinátalagang mang̃ibig sa iyó ...
Tinacpan ni MarÃa Clara ang canyáng mg̃a taing̃a.
—Ng̃úni, Santiago, ¿nasisira na ba ang Ãsip mo?—ang sigáw ni tÃa Isabel; ¿dapat bang magsabi ca sa canyá ang ibang mang̃ing̃ibig? ¿Inaacalà mo bang nagbabago ang anác mo ng̃ mg̃a mang̃ing̃ibig na gaya ng̃ pagbabago ng̃ báro?
—Iyán din ng̃a ang iniisip co Isabel; si don Crisostomo'y mayaman ...¡cayâ lámang nagaasawa ang mg̃a castila'y sa pag-ibig sa salapi ... datapuwa't ¿anó ang ibig mong aking gawÃn? Pinagbalaan nilá acông lapatan ng̃ isá ring excomunion ... sinasabi niláng lubhâ raw nang̃ang̃anib, hindî lámang ang akÃng cáluluwa, cung dî namán ang aking catawán ...¡ang catawán! ¿naririnig mo? ¡ang catawán!
—¡Ng̃uni't walâ cang guinagawâ cung dî pasama-Ãn ang lóob ng̃ iyóng anác! ¿Hindî ba caibigan mo ang Arzobispo? ¿Bákit hindî ca sumúlat sa canyá?
—Ang Arzobispo'y fraile rin, waláng guinagawâ ang Arzobispo cung dî ang sinasabi ng̃ mg̃a fraileng canyáng gawin. Ng̃uni, MarÃa, huwág cang umiyác; dárating ang Capitan General, nanasain cang makita, at mamúmulá ang mg̃a mata mo ... ¡Ay! ang isip co pa nama'y magtátamo acó ng̃ isáng hápong maligaya ... cung dî lámang itong nángyaring malakÃng casacunâang ito'y acó sána Páhiná 301ang lálong maligaya sa lahat ng̃ mg̃a táo at mananagbÃli sa akin ang lahát ... Tumiwasáy ca, anác co; ¡higuit ang casaliwâng palad co cay sa iyó ay hindî acó umiiyác! ¡Maaaring magcaroon ca ng̃ mang̃ing̃ibig na lálong magaling, datapuwa't acó'y mawáwalan ng̃ limampóng libong piso! ¡Ay, Virgen sa Antipolo, cung magcaroon man lámang sána acó ng̃ magandáng palad sa gabing itó!
Mg̃a patóc, gúlong ng̃ mg̃a coche, tacbúhan ng̃ mg̃a cabáyo, músicang tumútugtog ng̃ marcha real ay nang̃agbalÃtang dumating na ang mahal na Gobernador General ng̃ Kapulùhang Filipinas. Tumacbó si MarÃa Clara at nagtágò sa canyáng tinutulugang cabahayán ... ¡cahabaghabag na dalaga! ¡pinaglalaruan ang iyóng pusô ng̃ mg̃a magagaspáng na mg̃a camáy na hindî nacakikilala ng̃ canyáng mg̃a maseselang na mg̃a cuerdas!
Samantalang napúpuno ng̃ táo ang báhay at umaalÃng̃awng̃áw sa lahát ng̃ mg̃a pánig ang malalacás na yabág ng̃ mg̃a lumalacad, ng̃ mg̃a tÃnig na naguutos, calampág ng̃ mg̃a sable at ng̃ mg̃a espuela, nahahandusay namáng hálos nacaluhód ang lipós pighatÃng dalága sa harapan ng̃ isáng estempa ng̃ VÃrgen, na ang pagcacalarawa'y yaóng anyô ng̃ cahapÃshapis na pang̃úng̃ulila, na si Delaroche lámang ang natutong macasipî ng̃ gayóng damdamin, na wari'y napanood nitó ng̃ manggaling na si Guinoong Santa MarÃa sa pinaglilibing̃an ng̃ canyáng Anác. Hindî ang pighati ng̃ Inang iyón ang siyáng iniisip ni MarÃa Clara, ang iniisip niyá'y ang sarÃling capighatîan. Sa pagcâlung̃ayng̃ay ng̃ úlo sa dibdÃb at sa pagcátiin ng̃ mg̃a camay sa sahig na tabla, ang azucenang hinútoc ng̃ malacás na hang̃in ang canyang nacacatulad. Isáng hinaharáp na panahóng pinanag-inip at hinimashimas na malaon, mg̃a sapantahà ng̃ budhÃng sumÃlang sa camusmusán at lumagong casabay ng̃ canyáng paglaki at siyang nabibigay casiglahán sa caibuturan ng̃ canyáng cataóhan, ¡acalaing catcatin ng̃ayón sa baÃt at sa púsò sa isá lamang salita. ¡Macacawang̃is itó cung patiguÃlin ng̃ tibóc ng̃ púsò at bawian ang baÃt ng̃ canyáng liwánag!
Cung paano ang cabaitan at cabanalan ni MarÃa Clara sa canyáng pagcabinyagan, gayón din ang canyáng pagcamasintahin sa canyáng mg̃a magugúlang. Hindî lámang nacapagbÃbigay tácot sa canya ang excomunión ang utos ng̃ canyang ama't ang pinagbabalaang catiwasayan nito'y páwang humihing̃ing inisin niyá ang canyáng pagsintá at ihayin sa gayóng mg̃a dakÃlang catungcúlan. Dinaramdam niyá ang bóong lacás ng̃ pagsinta cay Ibarra, na hanggang sa sandaling iyo'y hindî man lamang niyá hinihinalà . Ng̃ minsa'y isáng ilog na umaagos ng̃ bóong cahinhinan; mababang̃ong mg̃a bulaclac ang siyang nacalaPáhiná 302latag sa canyang mg̃a pampang̃in. Bahagyá na napaaalon-alon ng̃ bang̃in ang canyáng ágos; cung panonoori'y masasabing tumitining. Datapuwa't dî caguinsaguinsa'y cumipot ang dinaraanan ng̃ ágos, magagaspáng na mg̃a malalakÃng bató ang siyáng humahadlang sa canyáng paglacad, matatandáng mg̃a púnò ng̃ cáhoy ang siyáng nacahálang na sumasala, ¡ah, ng̃ magcagayó'y umatúng̃al ang ilog, tumindig, cumulô ang mg̃a álon, nagwagwag ng̃ mandalâ ng̃ mg̃a bulâ, hinampás ang malalaking mg̃a bató at lumundág sa malálim na bang̃Ãn!
Ibig niyá sanang manalang̃in, ng̃unit ¿sino ang macapananalang̃in pagca nagng̃ing̃itng̃it sa malakÃng hirap? Nananalang̃in pagca may pag-asa, at cung wala'y nakikiusap tayo sa Dios, sa pamamag-itan ng̃ mg̃a buntóng hining̃a.—"¡Dios co! ang sigaw ng̃ canyáng púsò,—¿bákit inihihiwalay mo ng̃ ganyán ang isáng táo, bakit ikinácait mo sa canyá ang pagsintá ng̃ mg̃a iba? Hindî mo ikinacait sa canyá ang iyong araw, ang iyong hang̃in at hindî mo man lamang itinatagò sa canyáng mg̃a matá ang iyong lang̃it, ¿bakit ipagcacait mo sa canya ang pagsinta, gayóng walâ mang lang̃it, walâ mang hang̃in at walâ mang araw ay mangyayaring mabúhay, datapuwa't cung walang pagsinta'y hindî mangyayari cailan man?
¿Dumarating cayâ sa trono ng̃ Dios ang gayóng mg̃a sigaw na hindî naririnig ng̃ mg̃a tao? ¿Naririnig cayâ ang mg̃a sigaw na iyón ng̃ Ina ng̃ mg̃a sawing palad?
¡Ay! ang cahabaghabag ng̃ dalagang hindî nacakilala ng̃ isáng ina'y nang̃ang̃ahas ipagcatiwalà ang mg̃a dalamhating itóng nagbubuhat sa mg̃a pagsinta sa ibabaw ng̃ lúpà doon sa calinislinisang púsò na walang nakilala cung di ang pag-Ãbig ng̃ anac sa ina at ang pag-Ãbig sa ina sa anac; tumatacbo siya, sa canyang mg̃a cahapisan, diyan sa larawan ng̃ babaeng dinÃdios, sa mithing lalong cagandagandahan sa láhát ng̃ mg̃a mithi ng̃ mg̃a kinapal, diyan sa lalong caayaayang likha ng̃ religion ni Cristo, na natitipon sa canyang sarili ang dalawang lalong cagandagandahang calagayan ng̃ babae, vÃrgen at ina, na hindî nalahiran ng̃ cahi't babahagyang dúng̃is, na tinatawang nating MarÃa.
—¡Ina!, ¡Ina!—ang canyang hibic.
Lumapit si tÃa Isabel, na siyang cumuha sa canya sa gayóng pighati. DumatÃng ang iláng canyang caibigang babae at ibig ng̃ Capitan General na siya'y makita.
—TÃa, sabÃhin pô ninyóng acó'y may sakÃt!—ang ipinakiúsap ng̃ dalagang nagugulat;—¡patutugtugin nilá acó ng̃ piano at pacacantahin!
Páhiná 303Nagtindig si MarÃa Clara, tiningnan ang canyang tÃa, pinilipit ang canyang magagandang bisig at nagsasalitâ ng̃ pautal:
—¡Oh, cung mayroon sana acóng!...
Ng̃uni't hindî tinapos ang salitâ, at nagpasimulâ ng̃ paghuhúsay ng̃ canyang sarÃling catawan.
—¡Ibig cong causapin ang binatang iyan!—ang sabi ng̃ Gobernador General sa isang ayudante;—pinúcaw niyang totóo ang aking nasang siya'y makilala.
—¡May nang̃agsilacad na pô upang siya'y hanapin, aking general! Datapuwa't dÃto'y may isang binatang taga MaynÃlà , na mapÃlit ang hing̃Ãng siya'y papasúkin dÃto. Sinabi pô namin sa canyang walang panahon ang camahalan ninyó, at cayó'y hindî naparÃto upang duming̃ig ng̃ mg̃a pagsasacdal, cung dî ng̃ tingnan ang bayan at ang procesión; ng̃úni't sumagót, na sa tuwituwî na'y may panahón daw na magagamit ang camahalan pô ninyó upang gumawâ ng̃ nauucol sa catuwÃran....
Lining̃ón ng̃ Gobernador General na nagtataca ang Alcalde.
—Cung hindî pô acó nagcacamalî,—ang sagót ng̃ Alcaldeng yumucód ng̃ cauntî,—iyan ang binatang canÃnang umaga'y nacagalÃt ni parì Damaso, dahil sa sermón.
—¿Diyata't mayroon pang iba pala? ¿Sinasadyà mandÃng talaga ng̃ fraileng iyang guluhÃn ang lalawÃgan, ó baca cayâ ang Ãsip niya'y siya ang nacapangyayari rito? ¡SabÃhin pô ninyó sa binatang siya'y magtuloy!
Nagpapasial na pabalicbalic sa magcabicabilang dúlo ng̃ salas ang Gobernador General, na nang̃ang̃atal sa galit.
Sa "antesala" (panig ng̃ bahay na na sa bago pumasoc sa salas) ay may ilang mg̃a castilà na nahahalò sa mg̃a militar, mg̃a namumunò sa bayan ng̃ San Diego at mg̃a mamamayan; sila'y nagsasalitaan ó nagmamatuwÃrang nagcacalúpon sa iba't ibang pangcat. Nang̃aroroon din naman ang lahat ng̃ mg̃a Páhiná 305fraile, lÃban na lámang kay pári Dámaso, at ibig niláng pumások upang maghandóg ng̃ galang sa Gobernador General.
—Ipinamámanhic sa mg̃a camahalan pô ninyong mang̃aghintay ng̃ sandali—anang ayudande;—¡pumasoc pô cayô, binatà !
Namumùtla at nang̃ang̃atal na pumasoc ang binatang iyóng taga Maynilà na madalas mámali sa pananalita na pinaghahaló ang griego at ang tagalog.
Pawang napuspós ng̃ pangguilalás ang lahat marahil, ng̃a'y totóong malaki ang galit ng̃ Gobernador General upang mang̃ahás na papaghintayin ang mg̃a fraile. Nagsalita si pári Sibyla:
—¡Acó'y walang anó mang sasabihin sa canyá!... ¡nagsasayang acó rito ng̃ panahon!
—Gayón din ang wicà co,—ang dugtong ng̃ isáng agustino;—¿táyo na?
—Hindî cayâ lalong magaling na ating siyasatin cung papaáno ang canyáng iniisip?—ang tanóng ni pári Salvi;—sa ganya'y maiilagan natin ang mg̃a upasala ng̃ mg̃a macaaalam.. at maipaaalaala natin sa canya ... ang canyáng mg̃a catungculan ...sa Religión,..
—¡Magtuloy pô ang mg̃a camahalan ninyó, cung inyóng ibig!—anang ayudante, na hatid ang binatang hindî nacauunawà ng̃ griego, na ng̃ayó'y lumálabas na taglay ang isáng pagmumukháng kinikinang̃an ng̃ catuwáan.
Naunang pumasoc si párì Sibyla; sa licura'y sumúsunod si pári Salvi, si párì Manuel Martin at ang iba pang mg̃a fraile. Silá'y nang̃agsiyucód ng̃ bôong capacumbabaan, liban na lámang cay párì Sibyla, na pinapanatilì, sampô sa canyáng pagyucod, ang tang̃ing anyô ng̃ isáng nacatataas cay sa ibá; na anó pa't baligtad sa guinawá ni párì Salvi, na halos hinutoc ang bayawang.
—Sino pô sa mg̃a camahalan ninyó si párì Dámaso?—ang biglang itinanóng ng̃ Gobernador General, na hindî man lamang silá pinaupô, hindî silá kinumusta, at hindî silá pinagsabihan niyáng mg̃a salitang pangpapúri na pinagcaugaliang tanggapin ng̃ gayóng mg̃a catataas na úring mg̃a tao.
—Hindî pô, guinóo, casama namin si párì Dámaso!—ang sagót ni párì Sibyla ng̃ halos gayón ding masacláp na pananalitâ.
—¡Nacahigâ pô sa banÃg at may sakit ang lingcôd ng̃ camahalan ninyó!—ang idinugtông na bóong capacumbabaan ni párì Salvi;—pagcatapos na magtamó ng̃ lugód na macabati pô sa inyó at macumusta namin ang inyóng calagayan, ayon sa nararapat gawin ng̃ lahat ng̃ mababait na mg̃a lingcód ng̃ Hari at ng̃ lahát ng̃ taong may pinag-aralan, naparito pô naman cami sa ng̃alan ng̃ mapitagang lingcód ninyó, na may casaliwang palad na....
Páhiná 306—¡Oh!—ang isinalabat ng̃ Capitán General, na pinipihit ang silla sa pamamag-itan ng̃ isáng páa nitó at saca ng̃umiting nang̃ang̃atal,—cung ang lahát ng̃ mg̃a lingcód ng̃ aking camahalan ay catulad ng̃ camahalan ni parì Dámaso, lalong iibiguin co pang acó na ang maglingcód sa akin ding camahalan!
Ang mg̃a cagalangalang na mg̃a fraile na pawang nacatayò ang catawan ay nang̃agsisitayò naman ang caniláng cáluluwa sa ganitóng pagcasasalabat.
—¡Cayó po'y mang̃agsiupô!—ang idinugtóng ng̃ Capitán General, pagcatapos ng̃ sumandaling pagtiguil, at pinatamis ng̃ caunti ang canyáng pang̃ung̃usap.
Lumalacad na patiad si capitang Tiagong nacafrac; hatÃd niya't tang̃an sa camáy ni MarÃa Ciara, na pumasoc na halos hindî macahacbang at kimÃng kimi. Gayón ma'y gumamit ng̃ calugód-lugód at mapitagang pagyucód.
—¿Ang guinoong binibini pô bang itó ang anac ninyó?—ang tanóng na nagtataca ng̃ Capitán General.
—¡At inyó pô, aking General!—ang sagót ni capitang Tiago ng̃ bóong cataimtiman.
—Nang̃asidilat ang Alcalde at ang mg̃a ayudante; datapuwa't nanatili sa hindî pagng̃igiti ang Capitán General, iniabot ang camáy sa binibini at sa canyá'y sinabi ng̃ matimyás na pananalitâ:
—Mapapalad ang mg̃a magugulang na may mg̃a anác na babaeng gaya pô ninyó, guinoong binibini! Cayó pó'y ibinalita sa aking carapatdapat na cayó'y pagpitaganan at pangguilalasán ... hinang̃ad co cayóng makita upang cayó'y pasalamatan dahil sa magandang guinawâ pô ninyo ng̃ayong araw na itó. Nalalaman cong "lahát" at hindî co lilimutin ang marang̃al ninyóng inasal pagsúlat co sa Gobierno ng̃ Harî. Samantala'y itulot pô ninyó, guinoong binibini, na pang̃alan ng̃ dakilang Harî na dito'y aking ipinakikiharap, at umiibig ng̃ "capayapaan" at "capanatagan" ng̃ canyáng mg̃a tapat na loob na nasasacop, at sa pang̃alan co naman, na pang̃alan ng̃ isáng amáng may mg̃a anác na babaeng casing gúlang pô ninyó, na cayo'y pasalamatan ng̃ boong ligaya, at ipagtagubiling bigyan ng̃ isáng ganting pála!
—¡Guinoo!...ang tugón ni MarÃa Clarang nang̃ang̃atal.
Nahulaan ng̃ Capitan General cung anó ang talagang ibig niyang sabihin at sumagót:
—Totoó pong magaling, guinoong binibini, na cayó'y magcasiya sa galák ng̃ inyóng sarilÃng budhî at sa pagmamahal ng̃ inyóng mg̃a cababayan, na ang catunaya'y siyá ng̃ang lalong magaling na ganting pála, at hindi na tayo dapat Páhiná 307huming̃i pa ng̃ iba. Datapuwa't huwag pò ninyóng ikait sa akin ang magandang pagcacataong aking maipakilala na, cung marunong magparusa ang Justicia'y marunong di namang gumanting pála, at siya'y hindî parating "bulág."
Sinalità ng̃ Capitan General sa isáng paraang macahulugan at lalong malacás ang lahát ng̃ mg̃a salitang napapaguitanan ng̃ lambál na coma.
—Naghihintay po ng̃ mg̃a utos ng̃ camahalan ninyo si guinoong Juan Crisostomo Ibarra!—ang malacas na sabi ng̃ isang ayudante.
Nang̃atal si Maria Clara.
—¡Ah!—ang biglang sinabi ng̃ Capitan General,—tulot po ninyo, guinoong binibini, na sa layo'y sabihin ang aking nais na cayo'y muli cong makita bago co iwan ang bayang ito: mayroon pa po acong totoong mahahalagang bagay na sa inyo'y aking sasabihin. Guinoong Alcalde, sasamahan po ninyo aco sa boong aking pagpapasial na ibig cong gawing lácad, pagcatapos ng̃ pakikipagsalitaan cay guinoong Ibarra, na cami lamang dalawa ang mag-uusap.
—Itulot pô ng̃ camahalan ninyo,—ani pari Salvi ng̃ boong capacumbabaan, na sa inyo'y ipaalaalang si guinoong Ibarra'y excomulgado....
Sinalabat siya ng̃ Capitan General at ito ang sinabi:
—Lubos cong ikinatutuwang walang iba acong dapat ipamanglaw cung di ang calagayan ni pari Damaso, na aking hinahang̃ad ng̃ "taimtim sa aking loob" na siya'y "ganap na gumaling," sa pagca't hindi marahil lubhang macapagpapasaya ng̃ loob sa canyang gulang ang isang "paglalacbay sa España," dahil sa caramdaman ng̃ canyang catawan. Datapuwa't ito'y maalinsunod sa canyá ... at samantala'y ing̃atan nawâ ng̃ Dios ang inyong mg̃a camahalan!
Nang̃agsialis ang isa't isa.
—At tunay ng̃ang maaalinsunod sa canya!—ang ibinúbulong ni párì Salvi, paglabás.
—¡Tingnan natin cung sino ang mauunang maglalacbay agad!—ang Idinugtóng ng̃ isa pang franciscano.
—¡Yayao aco ng̃ayon din!—ang sabing masama ang loob ni párì Sibyla.
—¡At cami paparoon sa aming lalawigan!—ang sinabi ng̃ mg̃a agustino.
Hindi matiis ng̃ isa't isa, sa dahil na masamang cagagawan ng̃ isang franciscano'y kinausap sila ng̃ Capitán General ng̃ malakÃng calamigán.
Nasalabong nila sa antesala si Ibarra, na sa canila'y nagpacaing iilan pa lamang ang oras na nacararaan. Hindî sila nagbatian, ng̃uni't nagcaroon ng̃ mg̃a ting̃inang lubhang marami ang sinasaysay.
Iba naman ang guinawa ng̃ Alcalde; ng̃ walâ na roon ang mg̃a fralle'y biPáhiná 308nati siyá at maguiliw na iniabot sa canya ang camáy, datapuwa't hindî sila nacapagsalitaan ng̃ ano man, dahil sa pagdating ng̃ ayudante.
Nasalubong niya sa pintuan si Maria Clara: maraming bagay rin ang mg̃a sinabi ng̃ titigang guinawa ng̃ dalawa, ng̃uni't ibang iba sa mg̃a sinalita ng̃ mg̃a mata ng̃ mg̃a fraile.
Humacbang ng̃ ilang patung̃ó sa canya ang Capitan General.
—Lubós na lubós ang aking galac sa aking mahigpit na pakikicamay sa inyó, guinoong Ibarra. Itulot pô ninyó sa aking cayó'y tanggapin co ng̃ boong pagpapalagay ng̃ loob.
Tunay ng̃a namang pinanonood at pinagmamasid ang binata ng̃ Capitán General na napagkikilala ang canyang catuwaan.
—Guinoo ... ang ganyang pagcalakilaking cagandahan ng̃ loob....
—Nacasusugat sa akin ang inyóng pagtataca, inyóng ipinakikilala sa aking hindî ninyó inaasahang cayó'y pagpapakitaan co ng̃ magandang loob sa pagtanggap co sa inyó: itó'y pagcuculang tiwalâ sa aking pagmamahal sa catuwiran.
—Hindî pô pagbibigay ng̃ catuwiran, guinoo, cung di pagpapautang ng̃ loob ang isáng pagtanggap—catoto sa isang gaya cong walang anó man cahulugang sumasailalim ng̃ capangyarihan ng̃ mahal na Harì.
—¡Mabuti, mabuti!—anang Gobernador General na naupo at tulóy itinurò sa canyá ang isáng upuan;—bayaan ninyóng acó'y magtamó ng̃ sandaling pagbubucás ng̃ pusò; totoong malaki ang aking pagcalugód sa inyóng caasalan; caya ng̃a't cayó'y inihing̃i co na sa Gobierno ng̃ Harì ng̃ isáng ganting palang dang̃al (condecoración), dahil sa caisipan ninyóng pagcacaawang gawang pagtatayó ng̃ isáng páaralan ... Cung nagsalitâ lamang cayó sa akin, pinanood co sana ng̃ boong tuwâ ang pagdidiwang na guinawâ at marahil ay nailigtas co cayó sa isáng sama ng̃ loob.
—Sa ganang aki'y ipinalalagay cong napacaliit ang aking adhicâ,—ang isinagót ng̃ binata,—na hindi co inacalang may cauculáng carapatan upang abalahin co ang inyóng caisipan na lubháng maraming pinang̃ang̃asiwaan; bucód sa ang catungculan co'y sa unang punò ng̃ aking lalawigan magsalitâ muna.
—Iguinaláw ng̃ Capitan General ang canyáng úlo, na nagpapakilala ng̃ canyáng ligaya, at nalalao'y lalong gumagamit ng̃ anyóng pagpapalagay ng̃ loob, at nagpatuloy ng̃ pananalità :
—Tungcól sa samaan ng̃ loob na nangyari sa inyó at kay párì Dámaso, huwag pô cayóng matatacot at huwag din namang mag-iing̃at ng̃ pagtatanim Páhiná 309hindî sásalang̃in ang isá man lámang buhóc ninyó sa úlo samantalang acó ang namamahalà sa Kapulúan, at tungcól naman sa excomunión, cacausapin co na ang Arzobispo, sa pagca't kinacailang̃ang makibagay tayo sa lacad ng̃ panahón: dito'y hindî tayo macapagtatawa sa mg̃a bagay na itó sa hayagang gaya sa España ó sa paham na Europa. Gayón ma'y dapat cayóng magpacaing̃at sa hinaharap na panahón; nakipagtunggali cayó ng̃ paharapan sa mg̃a capisanang dahil sa caniláng cahulugan at cayamana'y kinacailang̃ang siya'y igalang. Ng̃uni't cayó'y aking tatangkilikin, sa pagca't kinalulugdan co ang mg̃a mababait na anác, kinalulugdan co ang magbigay unlác sa capurihán ng̃ mg̃a namatay ng̃ magulang; acó man nama'y umibig din sa aking mg̃a magúgulang, at ¡tulung̃an acó ng̃ Dios! hindî co maalaman ang aking gagawin sa calagayan pô ninyô!....
At bigláng bigláng binago ang salitaan, at tumanóng:
—Ibinalitâ sa aking galing daw pô cayó sa Europa, ¿nátira ba cayó sa Madrid?
—Opô, natira acóng iláng buwán doon.
—Hindî ba ninyó naririnig sa mg̃a salitaan doon ang aking familia?
—Bagong caaalis pa pó ninyo ng̃ acó'y magtamó ng̃ capurihang ipakilala sa inyong familia.
—At cung gayó'y bakit naparito cayó ng̃ waláng dalá na anó mang súlat na pangtagubilin sa akin at ng̃ cayó'y aking tangkilikin?
—Guinoo,—ang sagót ni Ibarrang casabay ang pagyucod,—sa pagca't hindî tulóy tulóy na galing aco sa España, at sa pagca't palibhasa'y sinabi sa akin cung anó po ang caugalian ninyó, inaaala cong hindî lamang walang cabuluhan ang isáng sulat na pangtagubilin sa inyóng acó'y inyóng tangkilikin, cung dî naman isáng capaslang̃an pô sa inyó: talagáng natatagubilin sa inyò caming mg̃a filipinong lahát.
Nasnaw ang isáng ng̃iti sa mg̃a labi ng̃ matandang militar, na madalang na muling sumagót, na anaki'y sinusucat at tinitimbang ang canyang mg̃a salita.
—¡Ikinaliligaya cong umisip cayo ng̃ papaganyan, at ... ganyan ng̃a sana! Gayón man, binata, dapat pô ninyóng maalaman cung anó ang mg̃a mabibigat na bagay na pinapas-an namin sa Fiilpinas, Dito'y caming mg̃a matatandang mg̃a militar, kinacaliang̃ang gawin namin at lumagay cami sa lahat; Hari, Ministro ng̃ Estado, ng̃ Guerra, ng̃ Gobernación, ng̃ Fomento, ng̃ Gracia at Justicia at iba pa, at ang lalo pang masama'y kinacailang̃an naming ipagtanóng ang bawa't bagay sa malayong Inang Bayan, na sinasang-ayunan ó minamasama, ng̃ Páhiná 310papikit cung minsan, ayon sa casalucuyang panahón, ang aming mg̃a panucalang cahing̃ian. At ¡bago sasabihin namin mg̃a castilang; Ang yumayacap ng̃ malaki'y hindî nacapipisil na mabuti! Bucód sa rito'y ang caraniwan, napaparito caming bahagya na napagkikilala ang lupaing itó, at iniiwan namin pagpapasimula naming makilala.—Sa inyo'y macapagsasalitá acó ng̃ walang ligoyligoy, sa pagca't walang cabuluhang magpacunuwari acó ng̃ ibáng bagay. Caya ng̃a cung sa España, na bawa't bagay may ucol na canyáng ministro, na ipinang̃anác at lumaki rin sa lupaÃng iyón; na may mg̃a pámahayagan at napagkikilala ang munacala ng̃ mg̃a mamamayan, na iminumulat at ipinauunawa sa Gobierno ang canyáng mg̃a camalian ng̃ canyá ring mg̃a camáy, gayón ma'y hindî wastô at maraming totoo ang mg̃a caculang̃an, isáng himala na dito'y hindî magcaguló-gulong lahát, sa caculang̃an ng̃ mg̃a cagaling̃ang sinabi co na, bucód sa rito'y may isáng macapangyarihang caaway na humahadlang sa lihim sa icagagaling nitong Kapuluan at lumulubid sa cadiliman ng̃ icahihintó nitó sa pagsúlong sa guinhawa at dang̃al. Hindî nagcuculang ng̃ magagandang panucalà ang mg̃a namamamahala, ng̃uni't napipilitan camÃng gumamit ng̃ mg̃a matá at mg̃a bisig ng̃ ibá na ang caraniwa'y hindî namin kilala, na marahil hindî ang paglilingcód sa canyang sariling Bayan ang guinagawâ, cung dî ang paglilingcód lamang sa sariling iguiguinhawa. Ito'y hindî casalanan namin, cung dî sa calacaran ng̃ panahón; hindî cacaunti ang naitutulong sa amin ng̃ mg̃a fraile, datapuwa't hindî na macasasapát silá ... Ibig cong ipagmalasakit cayó, at ibig co sanang huwag macapagpahamac sa inyó ng̃ anó man ang mg̃a caculang̃an ng̃ casalucuyang sinusunod naming pamamahalà ... hindî co mangyaring maampon ang lahat, at hindi namán macapagsacdal na lahát sa akin. ¿May magagawâ pô ba acó sa inyóng mapakikinabang̃an ninyó cahi't cacaunti? ¿mayroon pô ba cayóng anó mang ibig hing̃i sa akin?
Nagnilay-nilay si Ibarra.
—Guinoo,—ang isinagót,—ang lalong malaking nais co'y ang ililigaya nitóng aking bayan, ligayang ibig co sanang maguing cautang̃an niya sa Inang Bayan, at sa pagpupumilit ng̃ aking mg̃a cababayan, at mabigkisán ang Inang Bayan at ang aking mg̃a cababayan ng̃ waláng hanggang tali ng̃ nagcacaisang mg̃a adhicá at ng̃ nagcacaisang mg̃a pag-aari. Ang Gobierno lámang ang macapagbibigay ng̃ aking cahing̃ian, pagcatapos ng̃ mahabang panahóng laguing pagsusumakit at ng̃ tapat na mg̃a pagbabago ng̃ mg̃a cautusán.
Tinitigang sandalî ng̃ Capitán General, titig na tinumbasán ni Ibarra ng̃ gayón din catagal na titig.
Páhiná 311—¡Cayó pô ang unang lalaking nacausap co sa lupaing itó!—ang bigláng sinabi at iniabot sa canyá ang camáy.
—Walâ pô cayóng nakikita cung dî ang mg̃a táong dito sa ciudad ay humihilahod, hindî pô ninyó nadadalaw ang pinararatang̃ang mg̃a dampá sa aming mg̃a bayan; cung mamasid pô sana ninyó sila'y macacakita cayó ng̃ tunay na may magandang púsò at mg̃a dalisay na caasalan.
Nagtindig ang Capitán Ganeral at nagpasyál ng̃ pacabÃcabila sa sálas.
—Guinóong Ibarra,—ang pagdaca'y sinábi, na bigláng tumÃguil,—ang bináta'y tumindig;—maráhil yayáo acó sa lóob ng̃ isáng buwán; hindî nauucol sa inyóng báyan ang patacbó ng̃ inyóng isip at ang inyóng pinag-arálan. Ipagbili pô ninyó ang lahát ninyóng mg̃a ariarian, paghusáyin ninyó ang inyóng cabán ng̃ damit at sumáma cayó sa akin sa Europa; ang sing̃áw ng̃ lúpà roo'y macagágaling sa inyó.
—¡Hindî co calilimutan hanggang nabubuhay ang magandang loob na pakita sa akin ng̃ inyó pong camahalan! ang isinagot ni Ibarrang nababagbag ng̃ caunti ang calooban;—datapuwa't dapat acóng tumirá sa lupaing kinabuhayan ng̃ aking mg̃a magugulang.....
—¡Kinamatayán nilá, ang lalong carapatdapat ninyóng sabÃhin! Maniwalà pó cayó sa akin, marahil higuÃt ang aking pagcakilala sa inyóng lupaÃn cay sa inyó ... ¡Ah! maalaala co palá,—ang canyang bigláng sinábi na nagbago ng̃ anyô ng̃ pananalitâ,—¡cayó'y mag-aasawa sa isáng dalagang carapatdapat sambahÃn, ay binÃbinbÃn sa cayó dito! ¡Humayó cayó! ¡humayó cayó sa canyang tabà at ng̃ lalo cayóng magcaroon ng̃ calayaan ay paparituhin ninyó sa akin ang canyáng amá,—ang idinagdág na nacang̃itî.—Gayón ma'y huwág ninyóng lilimuting ibig cong samáhan ninyó acó sa pagpapasyál.
Yumucód si Ibarra at yumáo.
Tináwag ng̃ Capitán General ang canyáng ayudante.
—¡Nagágalac acó—anyá, na tinatapictapÃc ang balicat ng̃ ayudante;—ng̃ayón co lamang nakita cung paano ang paráan upang maguÃng isáng magaling na castilà , na hindî kinacailang̃ang talicdán ang pagca magalÃng na filipino, at sintahÃn ang canyáng sariling báyan; sa cawacasa'y naipakilala co ng̃ayón sa mg̃a fraile na hindî larûan nilá ang lahát sa atin; ¡binigyáng bútas acó ng̃ binátang itó sa paggawa ng̃ gayón, at hindî malalao't mabibigyan co ng̃ tapat na tumbás ang fraile! ¡Sáyang at ang binatang iya'y balang araw ay ... datapuwa't paparituhin mo ang Alcalde sa akin!
Humaráp caracaraca sa canyá ang Alcalde.
Páhiná 312—Guinoong Alcalde,—ang sinábi sa canya pagpasoc niya,—ng̃ mailagang mangyari uli ang "napanood" ng̃ camahalan pô ninyóng mg̃a "cagagawan", mg̃a cagagawang dinaramdam co, palibhasa'y "nacasisirang púrì" sa Gobierno at sa lahat ng̃ mg̃a castilà , nang̃ang̃ahas acóng ipagbÃlin sa inyó ng̃ "totoong mahigpit" si guinoong Ibarra, upang hindî lamang ipagcaloob ninyó sa canya ang mg̃a kinacailang̃an at ng̃ maganap niyá ang canyang mg̃a panucalang nauucol sa icapagcacapúrì ng̃ Inang-Bayan, cung dî naman ìpang̃ilag ninyó sa hinaharap na panahóng siya'y bagabaguin ng̃ taong sino man at sa dahilang paano mang paraan.
Napag unawà ng̃ Alcalde ang sa canya'y pagsisi, caya ng̃a't siya'y yumucód upang mailihim ang cagulumihanan ng̃ canyang lóob.
Ipasabi pô ninyó ang gayôn dÃn sa alférez na siyang nag-uutos dito sa "sección", at inyó pong siyasatin cung túnay ng̃ang may mg̃a tang̃ing cagagawang sarilà ang guinóong iyan, na hindî sinasabi ng̃ mg̃a "reglamento": hindî lamang Ãisang caraing̃an ang aking naring̃ig tungcól sa ganitóng bagay.
Humarap si capitang Tiagong matigas ang damÃt na magaling ang pagcacaprinsa.
—Don Santiago,—ang sa canyá'y sinabi ng̃ capitan General sa salitang mairog,—hindî pa nalalaong aking sinaysay ang aking pakikianib sa inyó ng̃ galac, dahil sa pagcacapalad ninyóng magcaroon ng̃ isang anac na babaeng gaya na ng̃â baga ng̃ binibining de los Santos, ng̃ayo'y nakikisama naman acó sa galac ninyó, dahil sa Ãnyong mamanugang̃in: ang catotohanan ng̃a'y ang lalong mabait sa mg̃a anac na babae ay carapatdapat sa lalong magaling na mamamayang lalaki sa Filipinas. ¿Hindî pô ba mangyaring aking maalaman sa inyó cung cailang cayà ipagsasaya ang canilang pagcacasal?
—!Guinóo!...—ang pautal na sabi ni Capitang Tiago, at pinahid ang pawis na umaagos sa canyang nóo.
—¡Aba! ¡ayon sa masÃd co'y walà pang matibayang taning! Sacali't cúlang ng̃ mg̃a padrino'y aking icagagalac ng̃ malaki na acó ay maguÃng isa sa canila. Itó'y ng̃ mapawì ang aking masamang pakilasa sa maramÃng casalang linabasan co rÃto ng̃ padrino hangga ng̃ayon!—ang idinugtóng, na ang Alcalde ang pinagsasabihan.
—¡Siya ng̃â pô!—ang isinagót ni Capitang Tiago, casabay ang isang ng̃iting nacaaakit sa pagcahabag sa canya.
Pinaroonan si MarÃa Clara ni Ibarrang halos tumatacbo sa paglacad: maraming lubhang sasabihin at isasaysay niya sa canÃyang casintahan. Nacaring̃ig Páhiná 313siyà ng̃ masasayà ng voces sa isâ sa mg̃a tahanan ng̃ báhay, cayá't siyá'y maráhang tumáwag sa pintúan.
—¿Sinong tumatáwag?—ani MarÃa Clara.
—¡Aco!
TumahÃmic ang mg̃a voces at ang pintúa'y....hindî nabucsán.
—¿Acó ang tumatawag, ¿macapapasoc ba acó?—ang tanóng ng̃ binátá, na ang púso'y tumÃtiboc ng̃ lubháng malacás.
Nanatili ang catahimican. Ng̃ macaraan ang sandali'y mararahang mg̃a hacbang ang nang̃agsilápit sa pintò, at ibinulóng sa bútas ng̃ susian ng̃ masayáng voces ni SÃnang.
—Crisóstomo, pasasa teatro camà ng̃ayóng gabÃ; isúlat mo ang ibig mong sabihin cay Maria Clara.
At nang̃agsilayo ang mg̃a hacbang na matúlin ding gáya ng̃ pagcalapit.
—¿Anô ang cahulugan cayâ nito?—ang ibinulong ni Ibarrang naglilining-lining at untiunting lumálayò sa pintúan.
Paggabì, at ng̃ násisindi ng̃ lahát ang mg̃a farol sa mg̃a bintanà , guinawâ ang icaápat na paglabás ng̃ procesión, na sinásabayan ng̃ repique ng̃ mg̃a campaná at ng̃ talastás ng̃ dating mg̃a putucan.
Ang Capitan General na nagpápasyal ng̃ lacád, na caacbáy ang canyáng dalawang ayudante, si Capitang Tiago, ang Alcalde, ang Alférez at si Ibarra, na pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a guardÃa civil at ng̃ mg̃a púnong-báyan, na siyáng nang̃agwawahi ng̃ dáan at nagpapatabà sa tao, inanyayáhan silang doon manóod ng̃ pagdáan ng̃ procesiôn sa báhay ng̃ Gobernadorcillo, na nagpatayò sa harapán ng̃ isáng tablado, upang doon saysayÃn ang isang loa (pagpupuri) sa pag bibigay dang̃al sa Santong Patrón.
Tinalicdán maráhil ng̃ bóong galác ni Ibarra ang pakikinÃg ng̃ tuláng iyón, palibhasa'y lálong minámagaling pa niyáng doon na manóod ng̃ procesión sa báhay ni Capitang Tiago, na kinatitirahan ni MarÃa at ng̃ caniyáng mg̃a caibigang babáe, ng̃uni't sa pagcá't Ãbig ng̃ Capitan General na mápakinggan ang loa, napilÃtan siyáng mag-alÃw na lámang sa pag-ásang si MarÃa Clara'y canyáng makikita sa teatro.
Ang pasimulà ng̃ procesió'y mg̃a "ciriales" na pÃlac, na taglay ng̃ tatlóng mg̃a sacristáng nang̃acaguantes, sumúsunod ang mg̃a batá sa páaralang casáma ang caniláng maestro; pagcatápos ay ang mg̃a batáng may daláng mg̃a farol na papel, na ibá't ibá ang mg̃a cúlay at anyô, nacalagáy sa dúlo ng̃ isáng tikÃng humiguÃt cumúlang ang hába sa napapamutÃhan ng̃ alinsúnod sa naisipán ng̃ mg̃a batá, sa pagca't ang nagcacagúgol ng̃ pag-ilaw na ito'y ang mg̃a musmós sa náyon at ang náyon, at ang pinabahalà an. MalÃgáyang guináganap nilá ang tungcúling itóng iniátang sa canilá ng̃ matanda sa nayon; Páhiná 315bawa't isa'y nagmumunacálá at gumagawà ng̃ canyáng farol, pinapamútihan ng̃ magaling̃in niláng mg̃a sábit at ng̃ maliliit na mg̃a bandÃlá, alinsunod namán sa calagayan ng̃ caniláng bulsá, at sacâ iniilawan ng̃ isáng upós ng̃ candilà , sacali't macapanghing̃i sila sa isáng caibigan ó camag-ánac na sacristan, ó cung dili caya'y bumibili sila ng̃ isáng maliit na candilang mapulá, na guinagamit ng̃ mg̃a insÃc sa caniláng mg̃a altar.
Sa calaguitnaa'y nagpaparoo't parito ang mg̃a alguacil at mg̃a teniente ng̃ justicia, upáng pang̃asiwà ang huwag magcáwatac-watác ang mg̃a hanáy at huwág magcábuntón-buntón ang mg̃a tao, at sa ganitóng cadahilana'y guinagawà niláng tagapamag-itan ang caniláng varas, sa pagcat sa mg̃a panghahampas nila nito, na ipinamamahagui nila ng̃ ucol at catatagang lacas nasusunduan nilá ang pagcáunlac at carikitan ng̃ mg̃a proceción, sa icababanal ng̃ mg̃a cáluluwa at ininingning ng̃ mg̃a pagdiriwáng ng̃ religiôn!
Samantálang ipinamamahágui ng̃ waláng báyad ng̃ mg̃a alguacil ang ganitóng pangbanál na mg̃a paló ng̃ yantóc, ang ibá nama'y namÃmigay rin ng̃ waláng báyad ng̃ malalaki't maliliit na mg̃a candilá, at ng̃ sa gayo'y caniláng maaliw ang mg̃a pinalô.
Guinoong Alcalde,—ani Ibarra, ng̃ sabing mahÃna,—guinagawá po bà ang mg̃a pamamálong iyan upang mabigyáng caparusahán ang mg̃a macasalanan, ó dahilán lámang na canilang naibigan?
—¡Sumasacatuwiran pô cayô, guinoong Ibarra!—ang sagot ng̃ Capitan General na naring̃ig ang gayong catanung̃an:—nacapagtátaca ang ganitóng napapanóod na ... catampalasanan sa bawa't maparitong taga ibáng lupaÃn. Nararapat ng̃ang ipagbáwal.
Hindî maalaman cung anó ang dahil at cung bakit ang nang̃ung̃unang santo'y si San Juan Bautista. Sa nakikitang calagayan niyá'y masasabing hindî totoong kinalulugdan ng̃ mg̃a tao ang mg̃a cagagawán ng̃ pinsan ng̃ ating Pang̃inoong Jesucristo; túnay ng̃a't siyá'y may mg̃a paa't binting dalága, at may pagmumukháng ermitaño, datapuwa't ang kinalalagyan niya'y isáng lúmang andás na cáhoy, at siyá'y dinÃdimlan ng̃ iláng mg̃a batang may mg̃a daláng farol na papel na waláng Ãlaw, na nang̃agpapaluan nang lihÃm ng̃ canicanilang farol ang isá't isá.
—¡Cúlang pálad!—ang ibinúbulong ng̃ filosofo Tasio, na pinanonóod ang proseción mulà sa daan;—hindî macapagbibigay cagaling̃an sa iyo ang icáw ang náunang nagsaysay ng̃ Magandang Balitá, at ang cahi't yumucód sa iyo Páhiná 316si Jesús! ¡hindî nacapagbÃbigay cagaling̃an sa iyo ang inyong malaking pananampalataya't ang iyóng pagpapacahÃrap, at ang iyo man lámang pagcamatay dahil sa pagwalanggaláng mo ng̃ catotohanan at ng̃ iyong pinananaligan; linilimot ang lahat ng̃ itó ng̃ mg̃a tao, pagca waláng tagláy cung di ang sarîling mg̃a carapatán! Lalong magaling pa ang magsermón sa mg̃a simbahán cay sa maguÃng cawiliwiling tinig na sumisigaw sa mg̃a iláng, nagpapakilala sa iyó ang mg̃a bágay na itó cung anò ang Filipinas. Cung pano sána ang iyóng kináin at hindî mg̃a balang, cung ang dinamÃt mo sana'y sutlà at hindî balat ng̃ mg̃a hayop, cung nakipánig cá sa isáng Capisánan ng̃ mg̃a fraile....
Ng̃uni't inihintô ng̃ matandáng laláki ang canyáng mg̃a pagsÃsi, sa pagca't dumárating si San FrancÃsco.
—¿Hindî ba sinabi co na ng̃a?—ang itinulóy na ng̃uming̃itî ng̃ patuyâ;—itó'y na sa isáng carro at ¡Santo Dios! gaáno caráming mg̃a ilaw at gaáno caráming mg̃a faról na cristal! ¡Cailan ma'y hindî ca naliguid ng̃ ganyáng caráming mg̃a pangliwánag, Giovanni Bernardone! ¡At pagcagalinggalÃng na músical ibang mg̃a tÃnig ang ipinaring̃ig ng̃ mg̃a anác mo ng̃ mamatáy na icáw! Datapuwà , ¡cagalanggalang at mápacumbabang nagtayô ng̃ isáng Capisánan, cung mabúhay cang mag-ulî ng̃ayon, walâ cang ibang makikita cung dî ng̃a haling na Eliasis de Cortona, at sacáli't makilala ca ng̃ iyóng mg̃a anác, ibÃbilanggô icaw at maráhil ay mawáng̃is ca sa kinaratnan ni Cesario de Speyer!
Sumusunod sa música ang isáng estandarte na kinalalarawanan ng̃ santo ring iyon, datapuwa't may pitóng pacpac. Dalá ang estandarteng iyón ng̃ mg̃a "hermano tercero," na nacahabitông guingón at nagdarasal ng̃ malacás at sa anyóng caawá-awáng tinÃg.—Ayawà n cung ano ang dahil ng̃ pagcacagayón, sumúsunod doon si Santa MarÃa Magdalena, na pagcagandagandang larawang may saganang buhóc, may panyong pinyang bordado sa mg̃a daliring punô ng̃ mg̃a singsÃng, at nararamtán ng̃ damit na sutlang may pamuting mg̃a malalapad na guintó. Naliliguid siyá ng̃ mg̃a ilaw at ng̃ incienso; nang̃ang̃anino sa canyáng mg̃a luhang virdrio ang mg̃a culay ng̃ mg̃a ìlaw "bengala," na nagbibigay sa procesión ng̃ anyóng cahimahimalá, caya ng̃a't cung minsá'y lumuluha ang santang macasalanan ng̃ verde, cung minsa'y pulâ, minsa'y azul at iba pa. Hindî nagpapasimulá ang mg̃a bahay ng̃ pagpapaning̃as na mg̃a ilaw na itó cung dî cung nagdaraan si San Francisco; hindî tinatamo ni San Juan Bautista ang ganitong mg̃a carang̃alan, caya't dalidaling nagdaraán, na canPáhiná 317yáng pagcahiyá na siyá lamang ang bucód na ang pananamìt ay balát ng̃ mg̃a hayóp sa guitnâ ng̃ gayóng caraming mg̃a taong lipós ng̃ guintô at mg̃a mahalagang bató.
—¡Nariyán na ang ating santa!—anang anác na babae ng̃ gobernadorcillo sa canyáng mg̃a panauhin; ipinahirám co sa canyá ang aking mg̃a singsÃng, ng̃uni't ng̃ aco'y magtamó ng̃ lang̃it.
Nang̃agsisitiguil ang mg̃a nang̃agsisi Ãlaw sa paliquid ng̃ tablado upáng mapakinggan ang LOA (pagpupuri), gayón din ang guinagawá ng̃ mg̃a santo; ibig na man nilá ó ng̃ sa canilá'y nang̃agdadalang makinig ng̃ mg̃a tulá. Sa pagca pagód ng̃ cahihÃntay ng̃ mg̃a nang̃agdadala cay San Juan, sila'y nang̃agsiupo ng̃ patingcayad, at pinagcaisahan nilang ilagay muna sa lupa ang santo.
—Baca maggalit ang aguacil ang tutol ng̃ isà .
—¡Hes! ¡diyata't sa sacristia'y inilalagay lamang siyá sa isáng suloc na may mg̃a bahay ng̃ gagambá!
At ng̃ mapalagay na sa lupa si San Juan, siya'y nagmúkhang tila isá sa mg̃a taong-bayan.
Nagpapasimula ang hanay ng̃ mg̃a babae buhat cay Magdalena, ang caibhân lámang ay hindî nagsisimula muna sa hanay ng̃ mg̃a batang babae, na gaya ng̃ mg̃a lalaki, cung di ang mg̃a matatandáng babae ang nang̃ung̃una at sumusunod ang mg̃a dalaga na siyang nang̃asahulà ng̃ procesión hanggang sa carro ng̃ Virgen na sinusundan ng̃ cura na napapandung̃an ng̃ palio. Pacana ang caugaliang itó ni pari Damaso, na siyang may sabi: "Hindî ang mg̃a matatandang babae ang kinalulugdan ng̃ Virgen cung di ang mg̃a dalaga", bagây na isinasamà ng̃ mukha ng̃ maraming babaeng mapag-anyong banál, ng̃uni't sumasang-ayon sila at ng̃ mapagbigyang loob ang Virgen.
Sumúsunod cay Magdalena si San Diego, baga man sila hindî niya ikinatutuwa ang gayóng calagayan, sa pagca't nananatili sa canyang mukha ang cahapisan, na gaya rin caninang umaga ng̃ sumusunod siya sa licuran ni San Francisco. Anim na mg̃a "hermana tercera" ang humihila sa canyáng carro, dahil sa cung anong pang̃aco ó pagcacaramdam; ang catotohana'y sila ang humihila, at taglay nila ang boong pagsusumipag. Huminto si San Diego sa harap ng̃ tablado at naghihintay na siya'y handugan ng̃ bati.
Datapuwa't kinakailangang hintayin ang carro ng̃ Virgeng pinang̃ung̃unahan ng̃ mg̃a taong suot "fantasma" ó multó, na nacagugulat sa mg̃a bata; caya ng̃a't naririnig ang iyacan at sigawan ng̃ mg̃a sanggol na mg̃a haling ang caisipan. Gayón man, sa guitna ng̃ madilim na pulutóng na iyon ng̃ mg̃a Páhiná 318hábito, mg̃a capuchón, mg̃a cordón (lubid) at mg̃a lambóng, na caalacbay yaóng dasál na pahumál at hindi nagbabago ang tinig, na papanood na wang̃is sa mg̃a mapuputing mg̃a jazmin, tulad sa mg̃a sariwang sampaga nahahalo sa mg̃a lumang mg̃a basahan, ang labing dalawang batang babaeng nagagayasan ng̃ puti, nacocoronahan ng̃ mg̃a bulaclac, culót ang buhóc, nagniningning ang mg̃a matang cahuad ng̃ caniláng mg̃a collar; waláng pinag-ibhan sa mg̃a angel ng̃ caliwanagang napipilit ng̃ mg̃a multó. Sila'y pawang nacacapit sa dalawang mg̃a sintas na azul na nacatali sa carro ng̃ Virgen, na nagpapaalaala sa mg̃a calapating humihÃla sa "Primavera" (larawan ng̃ pasimula ng̃ tag-araw.)
Pawang handa na sa pakikinig ang lahat ng̃ mg̃a larawan, na nagcacadaidaiti sila sa pag-ulinig ng̃ mg̃a tula; nacatitig ang lahát sa nacasiwang na cortina (tabing ng̃ pintuan); sa cawacasa'y isang "aaah!" ng̃ pangguiguilalas ang nagpumiglas sa mg̃a labi ng̃ lahat.
At carapatdapat ng̃ang pangguilálasan: siya'y isáng malakilaki ng̃ batang lalaking may mg̃a pacpac, "botas" na pangpang̃abayo, banda, cinturón at sombrerong may mg̃a plumaje.
¡Ang señor Alcalde mayor!—ang sigaw ng̃ isá; datapuwa't nagsimula ang himala ng̃ mg̃a kinapal ng̃ pagsasaysay ng̃ isang tuláng cawang̃is din niyá, at hindî niyá isinama ng̃ loob ang sa canya'y pagtutulad sa Alcalde.
Bakin pa sasaysayin dito ang mg̃a sinabi sa wicang latÃn, tagalog at wicang castila, na pawang tinula, ng̃ caawaawang binigyang pahirap ng̃ gobernadorcillo? Linasap na ng̃ mg̃a bumabasa sa amin ang sermón ni pari Damaso caninang umaga, at ayaw ng̃a caming sila'y lubhang palayawin ng̃ napacarami namang mg̃a caguilaguilalas na mg̃a bagay, bucód sa baca pa sumama ang loob sa amin ng̃ franciscano cung siya'y ihanap namin ng̃ isang macacapang̃agaw, at ito ang aayaw cami, palibhasa'y cami taong payapa, sa cagaling̃an ng̃ aming capalaran.
Ipinagpatuloy pagcatapos ang procesión: ipinagpatuloy ni San Juan ang malabis ng̃ saclap na canyang paglalacad.
Ng̃ magdaan ang Virgen sa tapat ng̃ bahay ni cápitang Tiago'y isang awit-calang̃itan ang sa canya'y bumati ng̃ mg̃a sinalita ng̃ Arcángel. Yao'y isang tinig na caayaaya, matining, mataguinting, nagmamacaawa, itinatang̃is warî ang "Ave MarÃa" ni Gounod, na sinasaliwan ng̃ pianong siya rin ang tumutugtóg at caacbay niyang dumadalang̃in. Nagpacapipi ang música ng̃ procesión, huminto ang pagdarasal at tumiguil pati ni pari Salvi. Nang̃ang̃aPáhiná 319tal ang voces at bumúbunglos ng̃ mg̃a luha: higuit sa isang pagbati, ang sinasaysay niya'y isáng mataós na dalang̃in, isang caraing̃an.
Narinig ni Ibarra ang tÃnig mula sa kinálalagyang durung̃awan, at nanaog sa ibabaw ng̃ canyang puso ang pang̃ing̃ilabot at calungcutan. Napagkilala niya ang sa caluluwang iyong dinaramdam, na isinasaysay sa isang pag-awit, at nang̃anib siyang magtanong sa sarili ng̃ cadahilanan ng̃ gayong pagpipighati.
Mapanglaw at nag-iisip-isip ng̃ siya'y masumpong ng̃ Capitan General.
—Sasamahan ninyó acó sa pagcaÃn sa mesa; pagsasalitaanan nátin doon ang nauucol sa mg̃a batang náng̃awala, ang sa canya'y sinabi.
—Acó caya baga ang pinagcacadahilanan?—ang ibinulóng ng̃ bìnata, na baga man tinitingnán niya'y hindi niya nakikita ang Capitan General, na canyáng sinundan ng̃ wala sa canyang loob.
¿Bákit nacasará ang mg̃a bintana ng̃ bahay ng̃ alférez? ¿saan naroroon, sámantalang nagdaraan ang procesión, ang mukháng lalakÃ't nacabarong francia na Medusa ó Musa ng̃ Guardia Civil? Napagkilala caya ni doña Consolacióng lubhang nacasususot ang canyang noong nababalatayan ng̃ mg̃a malalaking ugât, na wari'y siyang pinagdaraanan, hindî ng̃ dugó, cung di ng̃ suca at apdó; ang malakÃng tabacó, carapatdapat na pamuti ng̃ caniyang moradong mg̃a labi, at ang canyang mainguiting titig, na sa canyang pagsang-ayon sa isang magandang udyóc ay hindî niyá inibig na gambalain sa canyang calaguimlaguim na pagsung̃aw, ang mg̃a catuwaan ng̃ caramihang tao.
¡Ay! sa ganáng canya'y nagnawnáw lámang, ng̃ panahón na naghaharà ang caligayahán, ang mg̃a magagandang udiyóc ng̃ budhi.
Mapang̃láw ang báhay, sa pagca't nagcacatuwâ ang bayan,—na gaya na ng̃â ng̃ sinasabi ni SÃnang; waláng mg̃a faról at mg̃a bandera. Cung dî lámang sa centinela (bantay na sundalo) na nagpapasial sa pintuan, mawiwicang walang táo sa báhay.
Isáng malamlám na Ãlaw ang siyáng lumiliwanag sa waláng cahusáyang salas, at siyáng nagpapang̃anÃnag sa mg̃a marurumÃng capÃs na kinapÃtan ng̃ mg̃a báhay-gagambá at dinikitán ng̃ alabóc. Ang ginóong babae, ayon sa canyáng pinagcaratihang huwág gumawâ at cakilakilabot; waláng pamuti ang Páhiná 321canyáng buhoc liban na lamang sa isang panyong nacatalì sa canyang úlo, na doo'y pinababayaang macatacas ang mg̃a maninipis at maiicling tungcos ng̃ mg̃a gusamót na buhoc ang bárong franelang asúl, na siyang na sa ibabaw ng̃ isa pang barong marahil ng̃ una'y putî, at isang sáyang cupás, na siyang bumabalót at nagpapahalatâ ng̃ mg̃a payát at lapád na mg̃a hità , na nagcacapatong at ipinag-gagalawan ng̃ mainam. Lumalabas sa canyang bibig ang bugál-bugál na asó, na ibinúbuga ng̃ boong pagcayamot sa alang-alang, na canyang tinitingnan-pagca ibinubucas ang mg̃a mata. Cung napanood sana siya ni don Francisco Cañamaque, marahil ipinalagay na siya'y isang hariharian sa bayan, ó cung dilìcaya'y mangcuculam, at pinamutihan pagca tapos ang caniyang pagcatuclas na iyon ng̃ mg̃a pagwawariwari sa wicang tinda, na siya ang may likhâ upang canyang maguing sariling gamit.
Hindi nagsimba ng̃ umagang iyon ang guinoong babae, hindi dahil sa siya'y aayaw, cun di baligtad, ibig sana niyang siya'y pakita sa caramihan at makinig ng̃ sermón, ng̃uni't hindi siya pinahintulutan ng̃ canyang asawa, at ang pagbabawal ay may calakip, na gaya ng̃ kinauugalian, na dalawa ó tatlong lait, mg̃a tung̃ayaw at mg̃a sicad. Napagkikilala ng̃ alférez na totoong catawatawang manamit ang canyang babae, na naaamoy sa canya yaong tinatawag ng̃ madlang "calunya ng̃ mg̃a sundalo," at hindi ng̃a magaling na siya'y ilantad sa mg̃a mata ng̃ mg̃a matataas na tao sa pang̃ulong bayan ng̃ lalawigan, at cahi't sa mg̃a taga ibang bayang doo'y nang̃agsidalo.
Datapuwa't hindi gayon ang pinag-iisip ng̃ babae. Talós niyang siya'y maganda, na siya'y may pagca anyong reina at malaki ang cahigtan niya cay MarÃa Clara sa cagaling̃ang manamit at gayon din sa karikitan ng̃ caniyang mg̃a damit: si Maria Clara'y nagtatapis, siya'y hindi't naca "saya suelta." Kinailang̃ang sa caniya'y sabihin ng̃ alferez: "ó itatahimic mo ang iyong bibig ó ipadadala cata sa bayan mo sa casisicad!"
Hindi ibig ni doña Consolacióng umuwi sa canyang bayan sa casisicad, ng̃uni't umisip siya ng̃ gagawing panghihiganti.
Cailan ma'y hindi naguing carapatdapat macaakit sa canino man ng̃ pagpapalagay ng̃ loob ang marilim na pagmumukhâ ng̃ guinoong babaeng ito, cahi't cung siya'y nagpipinta, ng̃ canyáng mukhâ, ng̃uni siya'y totoong nacapagbigay balisa ng̃ umagang iyon, lalong lalo na ng̃ siya'y mapanood na magpabalicbalic ng̃ paglacad sa magcabicabilang dulo ng̃ bahay, na walang imic at wari mandi'y nagbabalacbalac ng̃ isang bagay na cagulatgulat ó macapapahamac: taglay ng̃ canyang paning̃in iyang Páhiná 322sinag na ibinubuga ng̃ isang ahas pagca inaacmaang lusayin cung siya'y nahuhuli; ang paning̃ing yao'y malamig, nagninining, tumataos at may caduling̃asan, carumaldumal, malupit.
Ang lalong maliit na pagcacahidwa, ang lalong babahagyang hindi sinasadyang alatiit, humuhugot sa canya ng̃ isang salaula at napacaimbing lait na sumasampal sa caluluwa; datapuwa't sino ma'y walang sumasagot: maguiguing isa pang malaking casalanan ang mahinahong pakikiusap.
Nagdaan sa gayong calagayan ang maghapon. Palibhasa'y walang ano mang nacahahadlang sa canya—sapagca't piniguing ang canyang asawa,—ang budhi niya'y pinupuno ng̃ guiyaguis: masasabing untiunting pinupuspos ang canyang mg̃a silacbo ng̃ tilamsic at init ng̃ lintic at nang̃agbabalang magsambulat ng̃ isang imbing unos. Nang̃agsisiyucod na lahat sa canyang paliguid, tulad sa mg̃a uhay sa unang hihip ng̃ bagyo: walang nasusunduang hadlang, hindi nacatitisod ng̃ ano mang dulo ó catayugang sucat mapagbuntuhan ng̃ canyang cayamutan; nanghihinuyo at nang̃ang̃ayupapang lahat ang mg̃a sundalo at mg̃a alilà sa paliguidliguid niya.
Ipinasara niya ang mg̃a bintana upang huwag niyang maring̃ig ang mg̃a pagcacatuwa sa labas; ipinagbilin sa centinela na huwag papasukin ang sino man. Nagbigkis ng̃ isang panyo sa ulo at ng̃ wari'y ito'y mailagang huwag sumambulat, at pinasindihan ang mg̃a ilaw baga man may sicat pa ang araw.
Ayon sa ating nakita na, piniit si Sisa, dahil sa panggugulo sa catiwasayan ng̃ bayan at inihatid sa cuartel. Niyo'y wala roon ang alférez, caya napilitan ang cahabaghabag na babaeng maglamay na magdamag na nacaupo sa isang bangco, na walang diwa ang titig. Nakita siya kinabucasan ng̃ alférez, at sa pagcaibig na siya'y maipang̃ilag sa ano mang casacunaan sa mg̃a araw na iyon ng̃ caguluhan, at sa caayawan namang huwag magcaroon ng̃ ano mang hindi calugodlugod panoorin, ipinagbilin ng̃ alférez sa mg̃a sundalong alagaan si Sisa, caawaang pagpakitaan ng̃ maguiliw na calooban at pacanin. Gayon ang naguing calagayan sa loob ng̃ dalawang araw ng̃ babaeng sira ang pag-iisip.
Ng̃ gabing ito, ayawan cung dahil sa calapitan doon ng̃ bahay ni capitang Tiago'y dumating hanggang sa canya ang mapanglaw na canta ni MarÃa Clara, ó cung dili caya'y pinucaw ng̃ ibang mg̃a tinig ang pagcaalaala niya ng̃ canyang mg̃a dating canta, sa papaano man ang dahil, pinasimulaan niyang cantahin ang mg̃a "cundiman" nang canyang cabataan. Pinakikinggan siya nang mg̃a sundalo at hindi nang̃agsisiimic: ¡ay! sa canila'y nagpapagunitâ ang mg̃a Páhiná 323tinig na iyón ng̃ mg̃a panahong una, yaóng mg̃a gunitâ ng̃ panahóng hindi pa narurung̃isan ang calinisan ng̃ canilang budhî.
Narinig din siyá ni doña Consolación sa oras na iyón ng̃ canyáng cainipan, at ng̃ canyáng maalaman cung sino ang cumacanta'y nag-utos:
—¡Papanhikin ninyó siyá agad-agad!—ang canyang sinabi pagcaraan ng̃ iláng sandaling canyang pag-iisip-isip. Isang bagay na nacacahuwad ng̃ ng̃iti ang siyang nasnaw sa canyang tuyong mg̃a labi.
IpinanhÃc doon si Sisa, na humaráp na dî nagulomihanan, na hindî nagpahalata ng̃ pagtatacá ó tácot: tila mandin wala siyáng nakikitang sino mang guinóong babae. Ito'y nacasugat sa loob ng̃ mapagmataas na Musa, na ang bóong acala'y nacaáakit sa paggalang at pagcagulat ang canyáng calagayan.
Umubó ang alfereza, humudyát sa mg̃a sundalong mang̃agsiya-o, kinuha ang látigo ng̃ canyang asawa sa pagca sabit, at nagsalita ng̃ mabang̃is na tinig sa babaeng sira ang isip:
—"¡Vamos, magcantar icaw!"
Isa sa mg̃a magagandang caugalian ng̃ guinoong babaeng ito ang magpacasumicap na huwag niyang maalaman ang wicang tagalog, ó cung dili ma'y nagpapacunwaring hindî niyá nalalaman ang tagalog na ano pa't sinasadyang magpautal-utal at magpamalimali ng̃ pananalita: sa gayo'y magagawa niyá ang pag-aanyo ng̃ tunay na "orofea", na gaya ng̃ caniyáng caraniwang sabihin. ¡At magaling ng̃a naman ang canyáng guinagawa! sa pagca't cung pinahihirapan niyá ang wicang tagalog, ang wicang castila'y hindi lumiligtas sa gayóng catampalasanan, sa nauucol sa gramática at gayon din sa pang̃ung̃usap. At gayon man'y ¡guinawa ng̃ canyáng asawa, ng̃ mg̃a silla at ng̃ mg̃a zapatos ang boong caya upang siya'y maturuan! Isa sa mg̃a salitang lalong pinagcahirapang totoo niyá, na ano pa't daig ang pagcacahirap ni Champollion sa mg̃a geroglÃfico, ay ang sabing "Filipinas."
Ayon sa sabihanan, kinabucasan ng̃ araw ng̃ sa canila'y pagcacasal, sa pakikipag-usap sa canyang asawa, na ng̃ panahong iyo'y cabo pa lamang, sinabi ni doña Consolacióng "Pilipinas"; inacala ng̃ cabong catungculan niyáng ipakilala ang pagcacamali at turuan, caya ng̃a't canyáng tinuctucan at pinagsabihan:—"Sabihin mong Felipinas, babae, huwag ca sanang hayop. ¿Hindi mo ba nalalamang ganyan ang pang̃alan ng̃ iyong p.bayan dahil sa nanggaling sa Felipe?" Ang babaeng pinapanaguinip ang matimyás na lugód ng̃ pagcabagong casal, inibig sumunod at sinabing; "Felepinas". Inacala ng̃ cabong nacalalapitlapit na, caya dinagdagan ang mg̃a pagtuctoc, at sinigawan—"Datapuwa, baPáhiná 324bae, hindi mo ba masabi: Felipe? Huwag mong calimutan, talastasin mong ang haring Felipe ... quinto.... Sabihin mong Felipe, at saca mo iragdag ang "nas" na ang cahulugan sa wicang latin ay mg̃a pulo ng̃ mg̃a indio, at masusunduan mo ang pang̃alan ng̃ iyong rep-bayan!
HinihÃpohipo ni Consolación, na ng̃ panahong iyo'y lavandera, ang búcol ó ang mg̃a búcol ng̃ canyang ulo, at inulit, bagaman nagpapasimula na ang pagcaubos ng̃ canyáng pagtitiis:
—"Fe ...lipe, Felipe ...nas, Felipenas, ¿gayón ng̃à ba?
Nangguilalás ng̃ di ano lamang ang cabo. ¿Bakit baga't "Felipenas" ang kinalabasan at hindi "Felipinas"? Alin sa dalawa: ó sasabihing "Felipenas" ó dapat sabihing "Felipi"?
Minagaling ng̃ cabong huwag ng̃ umimic ng̃ araw na iyón, iniwan ang canyáng asawa at maing̃at na nuhang tanóng sa mg̃a limbag. Dito'y napuspos ng̃ hindi cawasa ang canyáng pagtatacá; kinusót ang canyáng mg̃a matá:—Tingnan nating ... marahan! "Filipinas" ang siyang saysay ng̃ lahát ng̃ mg̃a limbág, cung wicaing isá-isá ang mg̃a letra; ang canyáng asawa at siyá ay cacapuwa wala sa catuwiran.
—¿Bakit?—ang ibinubulong,—macapagsisinung̃aling baga ang Historia? ¿Hindi bagá sinasabi sa librong ito, na ang pang̃alang ito'y siyang dito'y ikinapit, alang-alang sa infante na si don Felipe? ¿Bakit caya nagcapaapaano ang pang̃alang ito? Baca caya naman isang indio ang Alonso Saavedrang iyón?...
Isinangguni ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an cay sargento Gómez, na ng̃ panahón ng̃ canyáng cabataa'y naghang̃ad na magpari. Hindi man lámang pinapaguingdapat ng̃ sargentong tingnan ang cabo, nagpalabas sa bibig ng̃ isáng cumpol na asó at sinagot siyá ng̃ lalong malaking pagmamayabang:
—Ng̃ mg̃a panahóng una'y hindi sinasabing Felipe cung hindi Filipi: tayong mg̃a tao ng̃ayón, palibhasa'y naguiguing "franchute" (nakikigagad ng̃ ugali sa mg̃a francés), hindi natin matiis na magcasunod ang dalawang "i". Caya ng̃a ang taong may pinag-aralan, lalong lalo na sa Madrid, ¿hindi ca ba napaparoon sa Madrid? ang taong may pinag-aralan ang wica co, nagpapasimula na ng̃ pananalita ng̃ ganito: "menistro", "enritación", "embitación", "endino", at iba pa, sa pagca't ito ang tinatawag na pakikisang-ayon, sa casalucuyang lacad ng̃ caugalian.
Hindi napaparoon sa Madrid cailan man ang cabo, ito ang cadahilana't Páhiná 325hindi niya nalalaman ang cung bakin gayon ang pananalitâ. ¡Pagcalalaking bagay ang natututuhan sa Madrid!
—¿Sa macatuwid ng̃ayon ang dapat na pananalita'y?...
—Ayon sa pananalita ng̃ una, ¿alam mo na? Ang lupaing ito'y hindi pa pantas, ¡iayon mo sa caugalian ng̃ una: Filipinas!—ang tugón ni Gómez ng̃ boong pagpapawalang halaga.
Sacali't masama ang pagcatanto ng̃ cabo sa mg̃a sarisaring wica, ang capalit nama'y magaling siyang asawa: ang bagong canyang napag-aralan ay dapat maalaman naman ng̃ canyang asawa, caya't ipinagpatuloy niya ang pagtuturo.
—Consola, ¿ano ang tawag mo sa iyong p—bayan?
—¿Ano ang aking itatawag sa canya? alinsunod sa itinuro mo sa akin ¡Felifenas!
—¡Haguisin cata ng̃ silla, p-!,—cahapo'y magalinggaling na ang pagsasalita mo ng̃ pang̃alang iyan, sa pagca't naaayon sa bagong caugalian; datapuwa't ng̃ayo'y dapat mong sabihin ng̃ alinsunod sa matandang ugali Feli, hindi pala, ¡Filipinas!
—¡Tingnan mo, hindi pa acó luma! ¿ano ba ang pagca isip mo?
—¡Hindi cailang̃an! ¡sabihin mong Filipinas!
—¡Ayaw aco! Aco'y hindi isang lumang casangcapan ... ¡bahagya pa lamang nacagaganap aco ng̃ tatlompong taón!—ang isinagot na naglilis ng̃ mangas na parang naghahanda sa pakikiaway.
—Sabihin mo, napacap—, ó ¡babalabaguin cata ng̃ silla!
—Namasdan ni Consolasión ang galaw, nagdilidili at nagsabi ng̃ pautal, na humihing̃a ng̃ malacas:
—Feli ...Fele ...File ...
¡Pum! ¡erraes! ang silla ang siyang tumapos sa pananalita.
At ang kinawacasan ng̃ pagtuturo'y suntucan, calmusan, mg̃a sampalan. Binuhucan siya ng̃ cabo, tinangnan naman ng̃ babae ang balbas ng̃ lalaki at ang isang bahagui ng̃ catawan—hindi macapang̃agat sa pagca't umuugang lahat ang caniyang mg̃a ng̃ipin,—bumigay ng̃ sigaw ang cabo, binitiwan siya ng̃ babae, huming̃ing tawad sa lalaki, umagos ang dugo, nagcaroon ng̃ isang matang mahiguit ang capulahan cay sa isa, isang barong gulagulanit, lumabas ang maraming mg̃a casangcapan sa canilang pinagtataguan, datapua't ang Filipinas ay hindi lumabas.
Mg̃a cawang̃is ng̃ ganitong bagay ang mg̃a nangyari cailan man at caniPáhiná 326lang mapapag-usapan ang nauucol sa pagsasalità . Binabalac ng̃ cabo ng̃ sakit ng̃ loob, sa caniyang pagcamasid sa pagsulong ng̃ pagcatututo ng̃ pagsasalita ng̃ caniyang asawa, na sa loob ng̃ sampong taó'y hindi na ito macapagsasabi ng̃ ano man. Gayon ng̃a naman ang nangyari. Ng̃ sila'y icasal, nacacawatas pa ang canyang asawa ng̃ wicang tagalog, at nacapagsasalita pa ng̃ wicang castilà upang siya'y mawatasan; ng̃ayon, dito sa panahón ng̃ pangyayari ng̃ aming mg̃a sinasaysay, hindi na siya nacapagsasalità ng̃ ano mang wicà : totoong nawili na siya sa pagsasalita ng̃ pacumpas-cumpas, patang̃o-tang̃ò at pailing-iling na lamang, na ano pa't canyang hinihirang pa naman yaong mg̃a sabing maririin at maiing̃ay, caya ng̃a't linaluan pa niya ng̃ hindi ano lamang ang nagmunacala ng̃ "Volapuk".
Nagcapalad ng̃a si Sisa na hindi siya mawatasan. Umunat ng̃ caunti ang cunot ng̃ mg̃a kilay ng̃ alfereza, isang ng̃iti ng̃ catuwaan ang siyang nagbigay saya sa caniyang mukha: hindi na ng̃a mapag-aalinlang̃anang hindi siya marunong ng̃ wicang tagalog, "orofea" na siya.
—¡Asistente, sabihin mo sa babaeng ito sa wicang tagalog, na siya'y cumanta! ¡hindi niya aco mawatasan, hindi siya marunong ng̃ castila!
Nawatasan ni Sisa ang asistente at kinanta niya ang canción ng̃ Gabi.
Pinakinggan ang paunang canta na may halong tawang palibac, ng̃uni't untiunting nawala sa canyang mg̃a labi ang tawa, pinakinggang magaling, at ng̃ malao'y lumungcot at nag anyong nag-iisip ng̃ caunti. Ang tinig, ang cahulugan ng̃ mg̃a tulâ at pati ng̃ canta'y tumatalab sa canya. Nawawatasan niyang magaling: marahil nauuhaw sa ulan ang pusong iyong mabato at tuyò, ayon sa "cundiman", tila baga mandin ay nanaog naman sa ibabaw ng̃ canyang pusò:
—¡Huwag, huwag ca ng̃ cumanta!—ang sigaw ng̃ alfereza, sa ganap na wicang tagalog, at tumindig na malaki ang balisa; ¡huwag ca ng̃ cumanta! ¡nacalalaguim sa akin ang mg̃a tulang iyan!
Tumiguil ang ul-ol na babae ng̃ pagcacanta: nagbitiw ang asistente ng̃ isang:—¡Aba! ¡sabe pala tagalog! (marunong pala ng̃ tagalog) at nacatung̃ang̃ang tinitingnan ang guinoong babae na puspos ng̃ pagtataca.
Napagkilala nito na ipinagcanulo niya ang sariling catawan; nahiyà at palibhasa'y hindi sa babae ang catutubo niyang damdamin, ang cahihiya'y nauwì sa masilacbong galit at pagtatanim. Itinurò ang pintuan sa hindi marunong mag-ing̃at na asistente, at sa isang sicad ay sinarhan ang pintò, pagcalabas niya. Lumibot na macailan sa silid, na pinipilipit ng̃ nang̃ing̃ilis niyang mg̃a camay ang látigo, tumiguil na bigla sa tapat ng̃ ul-ol na babae, at saca sinabi sa canya sa wicang castilà ;—¡Sayaw!
Hindi cumilos si Sisa.
—¡Sayaw, sayaw!—ang inulit-ulit ng̃ tinig na nacalalaguim.
—Tiningnan siya ng̃ ulol na babae ng̃ titig na walang diwa, walang cahulugan; itinaas ng̃ alfereza ang caniyang isang bisig, at ang isa namang bisig Páhiná 328pagcatapos, at saca ipinagpag ang dalawang bisig: walâ ring naguing cabuluhan. Hindi nacacawatas si Sisa.
Siya'y naglulucsó, naggagalaw, ibig niyang sa gayóng gawa'y gagarin siyá ni Sisa. Naririnig sa dacong malayo ang música ng̃ procesióng tumutugtog ng̃ isáng marchang malungcót at dakila, datapuwa't naglulucso ang guinoong babae ng̃ catacot tacot na ang sinusunod ay ibang compás, ibang música ang tumútunog sa loob ng̃ canyáng budhi. Tinititigan siya ni Sisang hindi gumágalaw; isang wangki sa pagtatacá ang naguhit sa canyáng mg̃a matá, at isáng bahagyáng ng̃iti ang siyáng nagpapagalaw sa canyáng mg̃a putlaing mg̃a labi: kinalulugdan niyá ang sayaw ng̃ guinoong babae.
Huminto itó at tila mandin nahihiyâ, iniyaang ang latigo, yaong calaguim laguim na látigong kilalá ng̃ mg̃a magnanacaw at ng̃ mg̃a sundalo, na gawa sa Ulang̃o at pinag-inam ng̃ alferez sa pamamag-itan ng̃ mg̃a cawad na doo'y ipinulupot, at nagsalita:
—¡Icaw naman ang nauucol sumayáw ng̃ayon!... ¡sayáw!
At pinasimulang paluin ng̃ marahan ang waláng ano mang takip na mg̃a paa ng̃ ul-ol na babae, hanggáng sa magcang̃iwing̃iwi ang pagmumukha nito sa sakÃt, na anó pa't pinilit niyáng magsanggalang ng̃ mg̃a camáy.
—¡Ajá! ¡nagpapasimula ca na!—ang isinigaw na taglay ang catuwaang malupit, at mula sa "lento" (madalang) ay iniuwi sa isang "allegro vivace" (masaya at madalas).
Sumigaw ang cahabaghabag na babae ng̃ isang daing sa sakÃt, at dalidaling itinaas ang paa.
—¡Sasayaw ca ba, p-india?—ang sinasabi ng̃ guinoong babae, at tumutunog at humahaguinit ang latigo.
Nagpacalugmoc si Sisa sa sahig, tinangnan ng̃ dalawang camay ang mg̃a binti, at tinitigan ang canyang verdugo ng̃ mg̃a matang nacatiric. Dalawang malacas na hagupit ng̃ látigo sa licod ang pilit sa canyang tumindig, at hindi na isáng daing, cung di dalawang atung̃al ang siyang isinigaw ng̃ culang palad na sira ang isip. Nawalat ang canyang manipis na barò, pumutoc ang balat at bumalong ang dugò.
Nacapagpapagalac ng̃ mainam sa tigre ang pagcakita ng̃ dugô: nagpasilacbo ng̃ loob ni doña Consolación ang dugo ng̃ canyang pinahihirapan.
—¡Sayaw, sayaw, condenada, maldita! ¡Mapacasamà nawà ang inang nang̃anac sa iyo!—ang isinigaw;—¡sayaw ó papatayin cata sa capapalò ng̃ látigo.
Páhiná 329At ang canyang guinawa'y hinawacan niya ng̃ isang camay ang babaeng ulol, samantalang pinapalo naman niya, ito at ng̃ canyang isang camay, at nagpasimulà siya ng̃ paglukso at pagsayaw.
Sa cawacasa'y napagkilala ng̃ ulol na babae ang sa canya'y ibig, caya ng̃a't ipinagpatuloy niya ang paggalaw na walang wasto ng̃ canyang mg̃a bisig. Isang ng̃iti ng̃ ligaya ang siyang nagpacubot sa mg̃a labì ng̃ maestra, ng̃iti ng̃ isang Mefistófeles na babae na nangyaring nacapag-anyo ng̃ isang alagad; ang ng̃iting iyo'y may taglay na pagtatanim, pagpapawalang halaga, paglibak at kalupitan, datapuwa't walang magsasabing yao'y may cahalong halakhac.
At sa pagcatigagal ng̃ pagtatamong lugod sa caniyang gawa'y hindi niya naring̃ig ang pagdating ng̃ canyang esposo, hangang sa biglang nabucsan ng̃ malaking ing̃ay ang pinto sa isang tadyac.
Sumipot doon ang alférez na namumutla't marilim ang mukhâ; napanood ang doo'y nangyayari at ibinulusoc sa canyang asawa ang isang catacottacot na titig. Ito'y hindi cumilos sa kinalalagyan at nanatiling nacang̃iti ng̃ boong pagcawalang kinahihiyaan.
Inilagay ng̃ alférez ng̃ lubos na pagpapacamairuguin ang canyang camay sa balicat ng̃ magsasayaw na caiba sa lahat, at ipinag-utos na tumiguil ng̃ pagsayaw. Huming̃a ang ulol na babae at dahandahang naúpo sa lapag na narurumhan ng̃ canya ring dugò.
Nagpatuloy ang catahimican: humihing̃asing ng̃ malacas ang alférez; kinuha ang látigo ng̃ babaeng sa canya'y humihiwatig at tumiting̃in ng̃ mg̃a matang wari'y tumatanong, at saca sa canya'y nagsabi ng̃ tinig na payapa at madalangdalang:
Páhiná 330—¿Ano ang nangyayari sa iyo? ¡Hindi ca man lamang nagbigay sa akin ng̃ magandang gabi!
Hindi sumagot ang alférez, at ang guinawa'y tinawag ang "asistente."
—Dalhin mo ang babaeng ito,—anya;—¡pabigyan mo siya cay Marta ng̃ ibang baro at sabihin mo tuloy na gamutin! Pacanin mo siyang magaling at bigyan mo ng̃ isang magaling na higaan ... ¡icaw ang bahala, pagca siya'y inyong pinaglupitan! Bucas ay ihahatid siya sa bahay ni guinoong Ibarra.
Pagcatapos ay sinarhang mabuti ang pintuan, inilagay ang talasoc at saca lumapit sa canyang asawa.
—¡Naghahanáp icaw na basaguin co ang mukha mo!—ang sa canya'y sinabing nacasuntoc ang mg̃a camay.
—¿Ano ang nangyayari sa iyo?—ang tanong ng̃ babae na tumindig at umurong.
—¿Ano ang nangyayari sa akin?—ang sigaw ng̃ tinig na cahawig ng̃ culog, casabay ng̃ isang tung̃ayaw, at pagcatapos na maituro sa babae ang isang papel na puspos ng̃ sulat na tila cahig ng̃ manoc, ay nagpatuloy ng̃ pananalita:
—¿Hindi mo ba ipinadala ang sulat na ito sa Alcalde, at iyong sinabing pinagbabayaran aco upang aking ipahintulot ang sugal, babaeng p—? ¡Aywan co cung bakit hindi pa kita linûlusay!
—¡Tingnan natin! ¡tingnan natin cung macapang̃ang̃ahas ca!—ang sinabi sa canya ng̃ babaeng nagtátawa't siya'y linilibac;—¡ang lulusay sa aki'y isang malaking totoo ang cahigtan ng̃ pagcalalaki sa iyo!
Narinig ng̃ alférez: ang gayong alimura, ng̃uni't namasdan niya ang látigo. Dumampot ng̃ isang pinggan sa mg̃a na sa ibabaw ng̃ isang mesa, at ipinukol sa ulo ng̃ asawa: ang babaeng dating bihasa na sa ganitong pakikiaway, agad-agad yumucod, at ang pingga'y sa pader tumama at doon nabasag; gayon din ang kinahangganan ng̃ isang mangcoc at ng̃ isang cuchillo.
—¡Duwag!—ang sigaw ng̃ babae,—¡hindi ca macapang̃ahas lumapit!
At linurhan ang alférez upang ito'y lalong magng̃itng̃it. Pinagdimlan ang lalaki at umaatung̃al na hinandulong ang babae; ng̃uni't hinaplit nito ng̃ caguilaguilalas na caliksihan ang mukha ng̃ lalaki at saca sumagasang tumacbong tuloytuloy sa canyang silid, at biglang sinarhan ng̃ malacas ang pinto. Hinabol siya ng̃ alférez, na humahagoc sa galit at sa sakit ng̃ palong tinanggap, ng̃uni't walang nasunduan cung di mapahampas sa pintò, bagay na sa canya'y nagpabulalas ng̃ mg̃a tung̃ayaw.
—¡SumpaÃn nawà ang iyong angcan, babaeng baboy! ¡Bucsán mo, p—p—, bucsan mo, sa pagca't cung hindi'y babasaguin co ang iyong bung̃ô!—ang iniaatung̃al, at kinacalabog ang pinto ng̃ canyang mg̃a suntoc at sicad.
Hindi sumasagot si doña Consolación. Nariring̃ig sa dacong loob ang calampagan ng̃ mg̃a silla at mg̃a baul, na anaki mandin nagtatayo ng̃ isang cutà sa pamamag-itan ng̃ mg̃a casangcapang-bahay. Yumayanig ang bahay sa mg̃a sicad at mg̃a tung̃ayaw ng̃ lalaki.
—¡Huwag cang pumasoc! ¡huwag cang pumasoc!—ang sabi ng̃ maasim na tinig ng̃ babae; ¡papuputucan co icaw pagca sumung̃aw ca!
Tila mandin untiunting pumapayapa ang lalaki, at nagcasiya na lamang siya sa magpalacadlacad ng̃ paroo't parito sa magcabicabilang dulo ng̃ salas, na ang isang halimaw na na sa sa jaula ang catulad.
Páhiná 331—¡Pasalansang̃an ca't magpalamig icáw ng̃ ulo!—ang patuloy na paglibac ng̃ babae, na tila mandin nacatapos na ng̃ pagtatayo ng̃ caniyang pangsangalang na cutà .
—¡Isinusumpa co sa iyo, na pagca kita'y nahaguip, cahi't ang Dios ay hindi ca makikita, salaulang babaeng p—!
—¡Oo! masasabi mo na ang ibiguin!... ¡aayaw cang aco'y magsimba! ¡aayaw mo acong bayaang gumanap sa Dios!—ang sabi ng̃ boong capalibhasaang siya lamang ang marunong gumawà .
Dinampot ng̃ alférez ang canyang capacete, naghusay ng̃ caunti, at saca umalis na ang hakbang ay malalaki, datapwa't pagcaraan ng̃ ilang sandali'y dahandahang bumalic: siya'y nag-alis ng̃ canyang mg̃a bota. Palibhasa'y bihasang macapanood ang mg̃a alila roon ng̃ mg̃a ganitong pangyayari, caraniwang sila'y inaabot ng̃ yamot, ng̃uni't canilang pinagtakhan ang pag-aalis ng̃ mg̃a bota, bagay na hindi dating guinagawa, caya't nang̃agkindatan ang isa't isa.
Naupo ang alférez sa isang silla, sa tabi ng̃ dakilang pinto, at nacapagtiis na maghintay roon ng̃ mahiguit na calahating oras.
—¿Tunay bagang umalis ca na ó naririyan ca pa, lalaking cambing?—ang tanong na manacanaca ng̃ tinig, na pinagbabagobago ang lait, ng̃uni't nalalao'y ilinalacas.
Sa cawacasa'y untiunting inalis niya ang mg̃a casangcapang ibinunton sa tabi ng̃ pinto: naririnig ng̃ lalaki ang calampag, caya't siya'y ng̃uming̃iti.
—¡Asistente! ¿umalis na ba ang pang̃inoon mo?—ang sigaw ni doña Consolación.
Sumagot ang asistente sa isang hudyat ng̃ alférez:
—Oo po, guinoo, umalis na.
Naring̃ig ang masayang tawa ng̃ babae, at saca hinugot ang talasoc ng̃ pinto ...
Isang sigaw, ang calabog ng̃ catawang natutumba, mg̃a sumpa, atung̃alan, mg̃a tung̃ayaw, mg̃a hampas, mg̃a tinig na paós ... ¿Sino ang macapagsasaysay ng̃ nangyari sa cariliman ng̃ silid na tulugan?
Ang asistente ay napasapanig ng̃ bahay na pinaglulutuan, at nagbigay sa tagapagluto ng̃ isang hudyat na macahulugan.
—¡At icaw ang magbabayad!—ang sinabi sa asistente ng̃ tagapagluto.
—¿Aco? ¡Cung sacali'y ang bayan ang siyang magbabayad! Itinanong niya sa akin kung umalis na: tunay; ng̃uni't bumalik.
Niyao'y may icasampong oras na ng̃ gabi. Nanghihinamad na napaiimbulog at nagnining sa madilim na lang̃it ang ilang globong papel, na ipinaitaas sa pamamag-itan ng̃ asó at ng̃ hang̃ing pinainit. Ang ilang mg̃a globong pinamutihan ng̃ mg̃a bomba't coetes ay nang̃asunog at isinasapang̃anib ang lahat ng̃ bahay; dahil dito'y may nakikita pang mg̃a tao sa mg̃a palupo, na may mg̃a dalang isáng mahabang cawayang sa dulo'y may nacacabit na basahan at saca isang baldeng tubig. Naaaninagnagan ang maiitim nilang anyo sa malamlam na liwanag ng̃ impapawid, at ang cahalimbawa nila'y mg̃a fantasmang mula sa alang-alang na nanaog upang manood ng̃ mg̃a casayahan ng̃ mg̃a tao. Sinusuhan din naman ang maraming mg̃a "rueda", mg̃a "castillo", mg̃a toro ó mg̃a calabaw na apoy, at isang malaking volcang sa ganda at cadakilaa'y linaluan ang calahatlahatang nakita hanggang sa panahong iyon ng̃ mg̃a taga San Diego.
Ng̃ayo'y tumutung̃o ang caramihang mg̃a tao sa dacong plaza ng̃ bayan, upang panoorin ang huling palalabasin sa teatro. Dito't doo'y may nakikitang mg̃a ilaw ng̃ Bengala (luces de Bengala), na siyang lumiliwanag ng̃ catacataca sa masasayang mg̃a pulutong; gumagamit ang mg̃a bata ng̃ mg̃a sigsig sa paghahanap ng̃ mg̃a bombang hindi pumutoc, at iba pang mg̃a labà na mangyayari pang gamitin, datapuwa't tumugtog ang música ng̃ isang palatandaan, at ng̃ magcagayo'y linisan ng̃ lahat ang capatagang iyon.
Mainam na totoo ang pagcacapaliwanag sa tablado, libolibong mg̃a ilaw ang nacaliliguid sa mg̃a haligui, nacabitin sa bubung̃an, at nasasabog sa sahig na masinsin ang pagcacapulupulutong. Isáng alguacil ang siyáng nag-aalaga ng̃ mg̃a ilaw na iyón, at pagca napaparoon at ng̃ mapagbuti ang mg̃a ilaw na cucutapcutap, siya'y pinagsusutsutanan at sinisigawan ng̃ madla;—¡Nariyan na, nariyan na siyá!
Páhiná 333Sa haráp ng̃ escenario (palabasan) ay pinagtotonotono ng̃ orquesta ang canilang mg̃a instrumento, ipinariring̃ig ang mg̃a pang̃unahin ng̃ mg̃a tugtuguin; sa licuran ng̃ orquesta'y naroroon ang lugar na sinasabi ng̃ corresponsal sa canyáng sulat. Ang caguinoohan sa bayan, ang mg̃a castila at ang mg̃a mayayamang dayo'y nang̃agsisiupo na sa nahahanay na mg̃a silla. Ang bayan, ang mg̃a taong walang catungculan at walang mg̃a dang̃al na caloob ng̃ pamahalaa'y siyang nacalalaganap sa nang̃atitirang lugar sa plaza; may pas-ang bangco ang mg̃a iba, na ang caraniwa'y hindi ng̃ upuan cung di ng̃ bigyang cagamutan ang pagca pandac: pinanggagaling̃an ang ganitóng gawâ ng̃ maiing̃ay na mg̃a pagtutol ng̃ mg̃a walang bangco; pagcacagayo'y nang̃agsisipanaog agad-agad ang mg̃a nacatayo sa bangco; ng̃uni't hindi nalalao't sila'y muling pumapanhic, na parang walang ano mang nangyari.
Mg̃a pagpaparoo't parito, mg̃a sigawan, mg̃a ing̃ayan sa pagtataca, mg̃a halakhacan, isáng huli na sa panahóng "buscapié", isang "reventador" ang siyang nang̃agdáragdag ng̃ caing̃ayan. Sa daco rito'y may nababaling paa ng̃ isáng bangco at nang̃ahuhulog sa lupa, sa guitna ng̃ tawanan ng̃ caramihan, ang mg̃a taong nanggaling sa malayo at ng̃ macapanood ay ng̃ayo'y siyang naguiguing panoorin; sa daco roo'y nang̃ag-aaway sa pagpapang̃agaw sa lugar; sa dacong malayo pa roo'y may nariring̃ig na isáng calampagan ng̃ nababasag na mg̃a copa at mg̃a botella: yao'y si Andeng na may daláng mg̃a alac at mg̃a pangpatid uhaw; maing̃at na tang̃an ng̃ dalawang camay ang malapad na bandeja, ng̃uni't canyang nacasalubong ang sa canya'y nang̃ing̃ibig, na nag-acalang magsamantala ng̃ gayong calagayan ...
Nang̃ung̃ulo sa pamamanihala at cahusayan ng̃ panoorin ang teniente mayor na si don Filipo; sa pagca't malulugdin sa "monte" ang gobernadorcillo. Ganito ang sabi ni don Filipo cay matandang Tasio:
—¿Ano caya ang mabuti cong gawin?—ang sabi niyá;—hindi tinanggap ng̃ Alcalde ang pagbibitÃw co ng̃ catungculan;—"¿inaacala po ba ninyóng salá't cayó sa lacás sa pagganap ng̃ inyóng mg̃a catungculan?"—ang itinanóng sa akin.
—At ¿ano ang inyong isinagot?
—¡Guinoong Alcalde!—ang aking isinagot;—ang mg̃a lacas ng̃ isang teniente mayor, cahi't magpacawalawalang capacanan, pawang catulad ng̃ mg̃a lacas ng̃ lahat ng̃ mg̃a pinuno: nanggagaling ang mg̃a lacas na iyan sa mg̃a matataas na pinunò. Tinatanggap ng̃ cahi't hari man ang canyang mg̃a lacas sa bayan at tinatanggap Páhiná 334naman ng̃ bayan sa Dios ang canyang lacas. ¡Itong bagay na ito pa naman ang wala sa akin, guinoong Alcalde!—Datapuwa't hindi aco pinakingan ng̃ Alcalde, at sinabi sa aking pag-uusapan na raw namin ang mg̃a bagay na ito pagca tapos ng̃ mg̃a fiesta.
—¡Cung gayo'y tulung̃an nawa cayo ng̃ Dios!—ang sinabi ng̃ matanda, at nag-acalang umalis.
—¿Aayaw po ba cayong manood ng̃ palabas?
—¡Salamat! hindi co kinacailang̃an ang sino man sa pananaguinip at sa paggawa ng̃ mg̃a caululan, sucat na acong mag-isa,—ang isinagot ng̃ filósofong calakip ang isang tawang palibac;—datapuwa't ng̃ayo'y naalaala co, ¿hindi ba tinatawag ang inyong paglilining ng̃ caugalia't hilig ng̃ ating bayan? Payapa, ng̃uni't malulugdin sa mg̃a panooring nauucol sa mg̃a pagbabaca at sa mg̃a labanang sumasabog ang dugò, ibig ang pagcacapantay-pantay, datapuwa't sumasamba sa mg̃a emperador, sa mg̃a hari at sa mg̃a prÃncipe; hindi mapagpitagan sa religión, ng̃uni't iniwawaldas ang pamumuhay sa mg̃a walang cabuluhang pag paparang̃alan sa mg̃a fiesta; ang mg̃a babae rito sa atin ay may caugaliang matimyas, ng̃uni't nang̃ahahaling pagca nacacakita ng̃ isang princesang nagpapa-ikit ng̃ sibat ... ¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang cadahilanan nito? Talastasin po ninyong dahil sa....
Pinutol ang canilang salitaan ng̃ pagdating ni MarÃa Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigang babae. Tinanggap sila ni don Filipo, at sinamahan sila sa canicanilang upuan. Sumusunod sa canila ang curang may casamang isa pang franciscano't ilang mg̃a castila. Casama rin naman ng̃ cura ang ilang mg̃a mamamayang ang hanap-buhay umalacbay tuwina sa mg̃a fraile.
—¡Bigyang pala nawà sila ng̃ Dios naman sa cabilang buhay!—anang matandang Tasio, samantalang lumalayo.
Pinasimulan ang palabas cay Chananay at cay Marianito, sa pagcanta ng̃ "Crispino e la comare". May mg̃a mata at may pakinig ang lahat ng̃ na sa escenario, liban lamang sa isá: si párì Salvi. Tila mandin walang sinadyâ ng̃ nagbibigay paroon cung di bantayan si MarÃa Clara, na ang tinataglay na cahapisa'y nagbibigay sa canyang cagandahan ng̃ isang anyong cahimahimalá sa ningning at cahalagahan, na ano pa't napagwawaring tunay ng̃ ang may catuwirang siya'y panoorin ng̃ boong pagliyag. Ng̃uni't hindi nang̃agsasaysay ng̃ pagliyag ang mg̃a mata ng̃ franciscano, na lubhang natatago sa malalim na hungcag na kinalalagyan ng̃ canyang mg̃a paning̃in; nababasa sa mg̃a titig na iyon ang isang Páhiná 335bagay na cahapisang may malaking pagng̃ing̃itng̃it: ¡gayon marahil ang mg̃a mata ni CaÃn sa panonood, buhat sa malayo, ng̃ Paraiso, ng̃ mg̃a caligayahan, doo'y ipinakilala sa canya ng̃ canyang ina!
Nagtátapos na ang "acto" (bahagui) ng̃ pumasoc si Ibarra; pinanggaling̃an ang pagdating niya roon ng̃ isang bulungbulung̃an: siya at ang cura ang siyang pinagtining̃an ng̃ pagpansin ng̃ lahat.
Datapuwa't parang hindi nahiwatigan ng̃ binata ang bagay na iyon, sa pagca't bumati siya ng̃ walang kimì cay MarÃa Clara at sa canyang mg̃a caibigang babae, at naupo sa tabi ng̃ canyang casintahan. Si Sinang ang tang̃ing nagsalitâ:
—¿Pinanood mo ba ang volcan?—ang initanong.
—¿Hindi caibigan? ako'y napilitang aking samahan ang Capitan General.
—Cung gayo'y ¡sayang! Casama namin ang cura, at sinasaysay sa amin ang mg̃a naguing buhay ng̃ mg̃a napacasama; ¿nakita mo na? tacutin cami at ng̃ huwag caming macapagsaya, ¿nakita mo na?
Nagtindig ang cura at lumapit cay don Filipo, na tila mandin canyang pinakipagtalunan ng̃ masilacbo. Mainit ang pananalita ng̃ cura, mahinusay naman at mahina ang pananalita ni don Filipo.
—Dinaramdam co pong hindi aco macapagbigay-loob sa inyo; ang sabi ni don Filipo;—si guinoong Ibarra'y isa sa mg̃a lalong malalaki ang ambag, at may catuwirang macalagay rito samantalang hindi nanggugulo ng̃ capayapaan.
—¿Ng̃uni't hindi ba panggugulo ng̃ capayapaan ang magbigay casalanan sa mabubuting mg̃a cristiano? ¡Iya'y isang pagpapabayang macapasoc ang isang lobo sa cawan ng̃ mg̃a mababait na tupa. ¡Sasagot ca sa bagay na ito sa harap ng̃ Dios at sa harap ng̃ mg̃a matataas na puno!
Cailan man po'y nananagot aco, padre, sa lahat ng̃ mg̃a gawang bucal sa aking sariling calooban,—ang isinagot ni don Filipo na yumucod ng̃ caunti;—datapuwa't hindi binibigyang pahintulot aco ng̃ aking maliit na capangyarihang makialam sa mg̃a bagay na nauucol sa religión. Ang mg̃a nag-iibig mang̃ilag na canyang macapanayam ay huwag makipagsalitaan sa canya: hindi naman namimilit si guinoong Ibarra canino man.
—¡Ng̃uni't isáng pagbibigay puang sa pang̃anib, at cung sino ang umiibig sa pang̃anib ay sa pang̃anib namamatay!
—Wala acóng nakikitang anó mang pang̃anib, padre: ang guinoong Alcalde at ang Capitan General, na aking mg̃a punong matataas, capuwa nakipag-usap Páhiná 336sa canyá sa boong hapong itó, at hindi ng̃a acó ang sa canila'y magpapakilalang masama ang canilang guinawa.
—Cung hindi mo siyá palalayasin dito'y cami aalis.
—Daramdamin cong totoo, datapuwa't hindi aco macapagpapalayas dito sa canino man.
Nagsisi ang cura sa sinabi, ng̃uni't wala ng̃ magawa. Humudyát sa canyáng casama, na nagtindig na masama ang loob, at capuwa sila umalis. Guinagád silá ng̃ mg̃a taong caniláng cacampÃ, baga man inirápan muna nila ng̃ boong pagtatanÃm si Ibarra.
Napuspos ang ugong ng̃ mg̃a bulungbulung̃an at salisalitaan: ng̃ magcagayo'y nang̃agsilapit at nang̃agsibati sa binatang si Ibarra ang ilang mg̃a tao, at sinabi sa canyá:
—¡Sumasainyo cami; huag po ninyóng pansinin ang mg̃a iyán!
—¿Sinong mg̃a "iyan"?—ang itinanong na nagtátaca.
—¡Iyang mg̃a nagsialis at ng̃ mapang̃ilagan ang macapanayam po ninyo!
—¿At ng̃ mapang̃ilagan ang aking pakikipanayam? ¿ang aking pakikipanayam?
—¡Opo! ¡anila'y excomulgado raw po cayó!
—Sa pagtatacá ni Ibarra'y hindi naalaman cung anó ang sasabihin, at luming̃ap sa canyáng paliguid. Canyáng nakita si MarÃa Clara na tinatacpan ang mukha ng̃ canyáng abanico.
—Ng̃uni't ¿ito baga'y dapat cayang mangyari?—ang sa cawacasa'y bigláng sinabi ng̃ malacás;—¿casalucuyan bang na sa unang panahón tayo ng̃ cadilimán? Sa macatuwid baga'y....
At lumapit sa mg̃a dalaga, at binago ang anyo ng̃ pananalitâ.
—Pagpaumanhinan ninyó acó,—anyá,—nacalilimot acóng mayroon paláng sa aki'y naghihintay na aking catipán; magbabalic acó at ng̃ cayo'y aking masamahan.
—¡Huwag cang umalÃs!—ang sa canya'y sinabi ni Sinang;—sasayaw si Yeyeng sa "La Calandria"; ¡totoong calugodlugod sumayaw!
—Hindi maaari, caibigan co, datapuwa't aco'y bábalic.
Lalong lumala ang mg̃a bulungbulung̃an.
Samantalang lumalabas si Yeyeng na nacasuot "chula" at sinasabi ang "Da usté su permiso?" ("¿Ipinagcacaloob po ba ninyo ang inyong pahintulot?") at sinasagot siya ni Carvajal ng̃ "Pase usté adelante" ("Tumuloy po cayo") at iba pa, nang̃agsilapit ang dalawang sundalo ng̃ guardia civil cay don Filipo Páhiná 337at hinihing̃ing ihinto ang pagpapalabas.
—¿At bakit?—ang tanong ni don Filipo na nagtataca.
—Sa pagca't nagsuntucan ang alférez at ang guinoong babae ay hindi sila macatulog.
—Sabihin po ninyo sa alférez, na binigyan cami ng̃ capahintulutan ng̃ Alcalde Mayor, at "wala sino man" sa bayang may capangyarihan sumalangsang sa capahintulutang ito, cahi't ang gobernadorcillo man, na siyang tang̃i cong mataas na puno.
—¡Talastasin ninyong kinakailang̃ang itiguil ang palabas!—ang inulit ng̃ mg̃a sundalo.
Tinalicdan sila ni don Filipo. Nang̃agsialis ang mg̃a guardia.
Hindi sinabi canino man ni don Filipo ang nangyaring ito at ng̃ huwag magulo ang catahimican.
Ng̃ matapos na ang bahaguing iyon ng̃ zarzuela na totoong pinagpurihanan, lumabas naman ang PrÃncipe Villardo, at hinahamon ng̃ away ang lahat ng̃ mg̃a morong pumipiit sa canyang amá; pinagbabalaan sila ng̃ bayaning puputlan silang lahat ng̃ úlo, at ang mg̃a ulong ito'y ipadadala sa buwan. Sa cagaling̃ang palad ng̃ mg̃a moro, na nang̃agsisipaghanda na sa labanang tinutugtugan ng̃ "himno de Riego", ay siyang pagcacaroon ng̃ isang gulo. Biglang nagsihinto ng̃ pagtugtog ang mg̃a bumubuo ng̃ orquesta at canilang linusob ang teatro, pagcatapos maipaghaguisan ang canilang mg̃a instrumento. Ang matapang na si Villardo, na hindi inaacalang mang̃agsisirating ang mg̃a taong iyong, canyang ipinalagay na cacampi ng̃ mg̃a moro, inihaguis naman ang canyang espada at escudo at saca bumigay ng̃ tacbo; nang makita ng̃ mg̃a morong tumatacas ang cakilakilabot na cristianong iyon, hindi sila nag-alinlang̃ang siya'y canilang gagarin: may nariring̃ig na mg̃a sigawan, mg̃a daing, tung̃ayawan, mg̃a salitang capusung̃an, nagtatacbuhan ang mg̃a tao, nang̃amatay ang mg̃a ilaw, ipinaghahaguisan sa impapawid ang mg̃a vaso ng̃ ilaw, at iba pa.—¡Mg̃a tulisan! ¡Mg̃a tulisan!—ang sigaw ng̃ mg̃a iba.—¡Sunog! ¡sunog! ¡mg̃a magnanacaw!—ang sigawan naman ng̃ mg̃a iba; nang̃agsisitang̃is ang mg̃a babae't ang mg̃a musmos, gumugulong sa lupa ang mg̃a banco at ang mg̃a nanonood, sa guitna ng̃ ligalig, pagcacaing̃ay at caguluhan.
¿Ano ang nangyari?
Ilinagad ng̃ dalawang guardia civil na may tang̃ang pamalo ang mg̃a músico at ng̃ pahintuin ang pinalalabas; sila'y narakip, baga man nagsisilaban, Páhiná 338ng̃ teniente mayor, na casama ang caniyang mg̃a cuadrillerong ang dalang sandata'y ang canilang mg̃a lumang sable.
—¡Inyong ihatid sila sa tribunal!—ang sigaw ni don Filipo,—cayó ang bahala pagca sila'y nacawala!
Bumalic na si Ibarra at canyang hinanap si MarÃa Clara. Nang̃agsicapit sa canya ang natatacot na mg̃a dalagang pawang nang̃ang̃atal at nang̃amumutla; dinarasal ni tÃa Isabel ang mg̃a letanÃa sa wicang latin.
Ng̃ pagbalicang loob ng̃ caunti ang mg̃a tao sa pagcagulat, at ng̃ canilang matalastas cung ano ang nangyari, nag-alab ang galit sa lahat ng̃ mg̃a dibdib. Umulan ang mg̃a bato sa pulutong ng̃ mg̃a cuadrillerong naghahatid sa dalawang guardia civil; may isang nagyayacag na silabin ang cuartel at iihaw roon si doña Consolacióng casama ang alférez.
—¡Sa ganyan lamang sila pinakikinabang̃an!—ang sigaw ng̃ isang babaeng naglililis ng̃ canyang mangas at iniunat ang canyang mg̃a bisig;—panggugulo ng̃ bayan! ¡Wala silang nalalamang pag-usiguin cung di ang mababait na mg̃a tao! ¡Nariyan ang mg̃a tulisan at ang mg̃a magsusugal! ¡Sunuguin natin ang cuartel!
Hinihipò ng̃ isa ang canyang bisig at humihing̃ ng̃ confesión; cahabaghabag na mg̃a taghoy ang lumalabas sa ilalim ng̃ mg̃a bangcong nang̃atumba: yao'y isang caawaawang músico. Punongpuno ang escenario ng̃ mg̃a artista at ng̃ mg̃a taong bayan. Nariyan si Chananay, na nacasuot ng̃ Leonor sa Trovador, na nakikipagsalitaan ng̃ wicang tinda cay Ratia, na nacasuot maestro ng̃ escuela; si Yeyeng na nacabalot ng̃ malaking panyong sutla na na sa tabi ng̃ prÃncipe Villardo; pinagpipilitan ni Balbino't ng̃ mg̃a morong aliwin ang mg̃a músicong may mg̃a nasactan at hindi. Nagpapacabicabila ang ilang mg̃a castila at pinagsasabihan ang bawa't canilang nasasalubong.
Datapuwa't may nagcacabilog ng̃ isang pulutong. Napag-unawa ni don Filipo ang canilang adhica at canyang tinacbo upang sansalain.
—¡Huwag sana ninyong sirain ang catahimican!—ang isinisigaw ni don Filipo;—¡hihing̃i tayo bucas ng̃ carapatang tumbas sa caguluhang canilang guinawa, bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran; nananagot aco sa inyong bibigyan tayo ng̃ nauucol sa ating catuwiran!
—¡Hindi!—ang isinasagot ng̃ ilan; ¡gayon din ang guinawa sa Calambà (ng̃ 1879), gayon din ang ipinang̃aco, datapuwa't walang ano mang guinawa ang Alcalde! ¡Ibig naming gumawa ng̃ pagca justicia sa aming camay! ¡Tayo na sa cuartel!
Páhiná 339Nawalang cabuluhan ang mg̃a pakikiusap ng̃ teniente mayor; nagpapatuloy ang pulutong sa canilang panucala. Luming̃ap si don Filipo sa canyáng paliguid at humahanap ng̃ sa canya'y tumulong ay canyáng nakita si Ibarra.
—Guinoong Ibarra, ¡para na ninyóng awa! ¡Sila'y inyóng sansalain, samanatalang humaharap acó ng̃ mg̃a cuadrillero!
—Anó ang aking magagawa?—ang itinanong ng̃ binata, na natitigagal, datapuwa't malayo na ang teniente mayor.
Si Ibarra naman ang nagling̃ap-ling̃ap sa canyáng paliguid, at naghahanap siya ng̃ hindi nalalaman cung sino. Sa cagaling̃ang palad ay anaki'y canyáng nasuliapan si ElÃas, na walang bahalang pinanonood ang gayóng kilusan. Tinacbó siya ni Ibarra, hinawacan siyá sa bisig at sinabi sa canya sa wikang castila:
—¡Alang-alang sa Dios! ¡gumawa po cayó ng̃ bahagya, sacali't may magagawa; wala po acong magawang anó man!
Tila mandin siya'y nawatasan ng̃ piloto, sapagca't nawala siya't sinuot ang mg̃a bumubuo ng̃ pulutong.
Naring̃ig ang masilacbóng pagmamatuwiran, mabilÃs na tutulán; pagcatapos ay untiunting nagpasimula ng̃ paghihiwahiwalay ng̃ mg̃a magcacapulutóng, at naalis sa bawa't isá ang anyóng may gagawing caguluhan.
At panahón na ng̃a, sa pagca't lumalabas na ang mg̃a sundalong may dalang mg̃a sandata at nacalagay sa dulo ng̃ fusil ang bayoneta.
¿Samantala'y ano ang guinagawa ng̃ cura?
Hindi pa nahihiga si párì SalvÃ. Nacatindig siya, nacatuon ang noo sa mg̃a "persiana", sa dacong plaza ang tanaw, hindi cumikilos, at manacanacang pinatatacas niya ang pinipiguil na buntong hining̃a. Cung hindi sana napacadilim ang liwanag ng̃ canyang ilaw, marahil napagmasdang napupuno ng̃ mg̃a luha ang canyang mg̃a mata. Gayon ang caniyang naguing anyo sa isang horas halos.
Pinucaw siya sa ganitong calagayan ng̃ pagcacagulo sa plaza. Sinundan ng̃ canyang mg̃a matang nangguiguilalas ang walang tuos na pagpaparoo't parito ng̃ mg̃a tao, at ang mg̃a tinig nila'y dumarating sa canyang hagawhaw na lamang.—Isa sa mg̃a alilang dumating ang sa canya'y nagbigay alam ng̃ nangyayari.
Dumaan sa canyang panimdim ang isang isipin. Sa guitna ng̃ mg̃a caing̃ayan at caguluhan, sinasamantala ng̃ mg̃a may mahahalay na budhi ang pagcagulat at cahinaan ng̃ loob ng̃ mg̃a babae; nang̃asisisiticas at nang̃agliligtas sa sarili, sino ma'y walang nacacaalaala sa cang̃ino man, hindi nariring̃ig ang sigaw, hiPáhiná 340nihimatay ang mg̃a babae, nang̃agcacasaguian, nang̃asusung̃aba; dahil sa pagcagulat at pagcatacot ay hindi pinakikinggan ang hibik ng̃ capurihang nalulugso, at sa calaguitnaan ng̃ gabi ... ¡at pagca nagcacaibigan! Tila mandin nakikinikinita niyang calong ni Crisostomo si MarÃa Clarang hindi nacamamalay-tao, at sila'y nang̃awala sa cadiliman.
Lumulucsong nanaog sa mg̃a hagdanan, walang sombrero, walang bastón at parang sira ang isip na tinung̃o ang plaza.
Nasumpung̃an niya roon ang mg̃a castilang pinagwiwicaan ang mg̃a sundalo, canyang tiningnan ang mg̃a upuang kinalalagyan ni MarÃa Clara at ng̃ canyang mg̃a caibigan, at nakita niyang wala na sila roon.
—¡Padre Cura! ¡padre Cura!—ang sigawan sa canya ng̃ mg̃a castila; ng̃uni't hindi niya pinansin sila. Doo'y nacahing̃a siya: nakita niya sa manipis na tabing na naroon ang isang anino, ang carapatdapat sambahing anino, ang puspos ng̃ biyaya at calugodlugod na pang̃ang̃atawan ni MarÃa Clara, at ang sa canyang tÃa na may dalang mg̃a taza at mg̃a copa.
—¡Magaling na lamang!—ang canyang ibinulong,—tila mandin walang nangyari cung di ang pagcacasakit lamang.
Sinarhan ni tÃa Isabel, pagcatapos ang mg̃a capis ng̃ bintana, at hindi na napakita ang caibig-ibig na anino.
Lumayo sa lugar na iyon ang cura, na di man lamang nakikita ang caramihan. Nalaladlad sa harap ng̃ canyang mg̃a mata ang cagandagandahang pang̃ang̃atawan ng̃ isang dalaga, na tumutulog at humihing̃a ng̃ catamistamisan; naliliman ang bubong ng̃ mg̃a mata ng̃ mahahabang pilicmata, na ang calantican ay tulad sa mg̃a pilicmata ng̃ mg̃a Virgen ni Rafael; ng̃uming̃iti ang maliit na bibig; nalalarawan sa boo ng̃ pagmumukhang yaon ang pagca Virgen, ang calinisang wagas, ang pagca walang malay casalanan; ang pagmumukhang iyo'y isang lubhang matimyas na panaguinip sa guitna ng̃ maputing damit ng̃ canyang higaan, wang̃is sa isang ulo ng̃ querubÃn sa guitna ng̃ mg̃a alapaap.
Nagpatuloy ng̃ pagcakita ang panimdim ni pari Salvà ng̃ iba't iba pang mg̃a bagay ...; ¿ng̃uni't sino ang macapaglilipat sa papel ng̃ lahat ng̃ mapapanimdim ng̃ isang nag-aalab na budhi?
Marahil ay ang Corresponsal ng̃ periódico, na winacasan ang pagsaysáy ng̃ fiesta at ng̃ lahat ng̃ mg̃a nangyari sa ganitong paraan:
"Macalilibong salamat, walang hangang salamat sa sumapanahon at masicap na pamamag-itan ng̃ totoong cagalanggalang na si pari fray Bernardo SalvÃ, Páhiná 341na hindi kinatacutan ang lahat ng̃ pang̃anib, sa guitna ng̃ bayang iyóng nagng̃ing̃itng̃it ng̃ galit, sa guitna ng̃ caramihang wala ng̃ pinagpipitaganan; waláng bastón, walang sombero'y pinayapa niyá ang mg̃a galit ng̃ caramihan, na waláng ibang guinamit liban na lamang sa canyáng mapanghicayat na pananalita, at ang cadakilaan at capangyarihang cailan ma'y hindi nagcuculang sa sacerdote ng̃ isang Religión ng̃ Capayapaan. Linisan ng̃ banal na religioso ang mg̃a catamisan ng̃ pagcahimbing, na tinatamasa ng̃ lahat ng̃ magandang diwa na gaya ng̃ canyang taglay, upáng mailagang mangyari ang isang munting casacunaan sa canyáng mg̃a oveja. Hindi ng̃a marahil calilimutan ng̃ mg̃a mamamayan sa San Diego ang ganitong lubhang magaling na guinawa niyá at magpacailan ma'y kikilanlin sa canyang utang na loob!"
Dahil sa calagayan ng̃ calooban ni Ibarra'y hindi siya mangyaring macatulog, caya ng̃a't ng̃ upang libang̃in ang canyáng isip at ilayo ang mg̃a malulungcot na panimdim na lalong lumalaki ng̃ di cawasa cung gabÃ, nagtrabajo siyá, sa napag-iisang canyang "gabinete". Inabot siya ng̃ araw sa mg̃a paghahalohalo at pagbabagaybagay, na doo'y canyáng inilulubog ang capucaputol na mg̃a cawayan at mg̃a iba pa, na ipinapasoc pagcatapos sa mg̃a frascong may mg̃a número at natatacpan ng̃ lacre.
Ipinagbigay alam ng̃ isang alilang lalaking pumasoc ang pagdating ng̃ isang taong bukid.
—¡Papasukin mo!—ang canyáng sinabi, na hindi man lamang luming̃on.
Pumasoc si ElÃas, na nanatili sa pagcatindig at hindi umiimic.
—¡Ah! ¿cayo po ba?—ang biglang sinabi ni Ibarra sa wicang tagalog, ng̃ siya'y canyang makita;—ipagpaumanhin po ninyó ang aking pagca pahintay sa inyó, hindi co napansin ang inyóng pagdating: may guinagawa acong isang mahalagang pagtikim....
—¡Ayaw co pong cayo'y abalahin!—ang isinagot ng̃ binatang piloto; ang unang ipinarito co'y upang sa inyo'y itanong cung cayo'y may ipagbibiling ano man sa lalawigang Batang̃ang aking patutung̃uhan ng̃ayon din, at ang icalawa'y upang sabihin co po sa inyo ang isang masamang balita....
Tinanong ni Ibarra ng̃ mata ang piloto.
—May sakit po ang anac na babae ni capitang Tiago,—ang idinugtong ni Elias ng̃ sabing mahinahon,—datapuwa't hindi malubha.
—¡Iyang na ng̃a ang aking ipinang̃ang̃anib!—ang sinabi ng̃ marahan,—¿nalalaman po ba ninyo cung ano ang sakÃt?
Páhiná 343—¡Lagnat po! Ng̃ayon, cung wala cayong ipag-uutos....
—Salamat, caibigan co; hinahang̃ad cong cayo'y magcaroon ng̃ maluwalhating paglalacbay ...; datapuwa't bago cayo umalis, itulot po ninyo sa aking sa inyo'y macapagtanong ng̃ isa; cung sacali't lihÃs sa tapat na pag-iing̃at ng̃ lihim ay huwag cayong sumagot.
Yumucod si Elias.
—¿Paano ang inyong guinawa't inyong nasansala ang panucalang gulo cagabi?—ang tanong ni Ibarra na tinititigan si Elias.
—¡Magaang na magaang!—ang isinagot ni Elias ng̃ boong cahinhinan;—ang namamatnugot ng̃ gayong kilusa'y magcapatid na nang̃ulila sa ama na pinatay ng̃ guardia civil sa capapalo; nagcapalad aco isang araw na mailigtas co sila sa mg̃a camay rin ng̃ mg̃a iyong umamis sa buhay ng̃ canilang magulang, at dahil dito'y capuwa cumikilala sa akin ng̃ utang na loob ang dalawa. Sa canila, aco nakiusap cagabi, at sila naman ang sumaway na sa mg̃a iba.
—¿At ang magcapatid na iyan ang canilang ama'y pinatay sa capapalo?...
—Ang cahahanggana'y cawang̃is din ng̃ ama,—ang isinagot ni Elias ng̃ marahang tinig;—pagca minsang tinatacan na ng̃ casacunaan ng̃ canyang tanda ang isang mag-anac, kinacailang̃ang mamatay ng̃a ang lahat ng̃ bumubuo ng̃ mag-anac na iyan; pagca tinatamaan ng̃ lintic ang isang cahoy ay naguiguing alaboc na lahat.
At sa pagca't namasdan ni Elias na si Ibarra'y hindi umiimic, siya'y nagpaalam.
Ng̃ nag-iisa na siya'y nawala ang anyong panatag ang loob na canyang naipakita sa harap ng̃ piloto, at nang̃ibabaw sa mukha ang sákit ng̃ canyang loob.
—¡At aco! ¡acó ang nagpahirap ng̃ di ano lamang sa babaeng iyan!—ang ibinulong.
Dalidaling nagbihis at nanaog sa hagdanan.
Bumati sa canyá ng̃ boong capacumbabaan ang isáng maliit na lalaking nacasuut ng̃ lucsa at may isáng malaking pilat sa caliwang pisng̃i, at pinahinto siyá sa paglacad.
—¿Ano ba ang ibig ninyó?—ang tanong ni Ibarra.
—Guinoo, Lucas ang aking pang̃alan, acó ang capatid ng̃ namatay cahapon.
—¡Ah! ¡Inihahandog co sa inyó ang pakikisama sa inyóng pighati!... at anó pa?
—Guinoo, ibig cong maalaman cung gaano ang inyóng ibabayad sa mag-anac na nang̃ulila sa aking capatid.
Páhiná 344—¿Ibabayad?—ang inulit ng̃ binata, na di napiguil ang sama ng̃ canyang loob;—pag-uusapan na natin itó. Bumalic po cayó ng̃ayon hapon, sa pagca't nagmamadali acó ng̃ayón.
—¡Sabihin po lamang ninyó cung gaano ang ibig ninyóng ibayad!—ang pinipilit itanong ni Lucas.
—¡Sinabi co na sa inyóng mag-uusap na tayo sa ibang araw, ng̃ayo'y wala acong panahon!—ani Ibarrang naiinip.
—¿Wala po cayong panahón ng̃ayón, guinoo?—ang tanóng ng̃ boong saclap ni Lúcas, na humalang sa harapan ni Ibarra;—¿wala cayong panahon sa pakikialam sa mg̃a patay?
—¡Pumarito na cayó ng̃ayong hapon, cung ibig ninyóng magbigay-loob!—ang inulit ni Ibarrang nagpipiguil;—ng̃ayo'y dadalawin co ang isáng taong may sakÃt.
—¡Ah! ¿at dahil sa isang babaeng may sakit ay linilimot po ninyo ang mg̃a patay? ¿Acala ba ninyo't cami'y mg̃a ducha'y?...
—Tinitigan siya ni Ibarra at pinutol ang canyang pananalita.
—¡Huwag po sana ninyong piliting ubusin ang aking pagtitiis!—ang sinabi ni Ibarra at ipinagpatuloy ang canyang paglacad. Sinundan siya ni Lucas ng̃ titig na may calakip na ng̃iting puspos ng̃ pagtatanim ng̃ galit.
—¡Napagkikilalang icaw ang apo ng̃ nagbilad sa arao sa aking ama!—ang ibinulong;—¡taglay mo pa ang gayon ding dugo!
At nagbago ng̃ anyo ng̃ pananalita, at idinugtong:
—¡Datapuwa, cung magbayad ca ng̃ magaling ... tayo'y magcatoto!
Nacaraan na ang fiesta; muli na namang napag-unawa ng̃ mg̃a mamamayan, cawang̃is din ng̃ lahat ng̃ taóng nagdaan, na lalo ng̃ dukha ang cabán, na sila'y nang̃agcapagod, nang̃agpawis at totoong nang̃agpuyat na hindi sila nang̃acapagsayá, hindi sila nang̃agcamit ng̃ bagong mg̃a caibigan, sa isang salita, mahal na totoo ang canilang pagcabili sa mg̃a caguluhan at sa mg̃a basag-ulo. Datapuwa't hindi cailang̃an; gayon din ang gagawin sa taóng darating, gayon din sa darating na ikasandaang taon, sa pagca't hangga ng̃ayo'y ito ang siyang naguing caugalian.
Naghahari sa bahay ni capitang Tiago ang malaking capanglawan; nacasara ang lahat ng̃ mg̃a bintana, bahagya na nararamdaman ang paglacad ng̃ mg̃a tao roon sa sahig, sa cocina lamang nang̃ang̃ahas silang magsalita ng̃ malacas. Nararatay sa banig at may sakit si MarÃa Clarang caluluwa ng̃ bahay; nababasa ang canyang calagayan sa lahat ng̃ mg̃a mukha, tulad naman sa pagcabasa sa pagmumukha ng̃ isang tao ng̃ mg̃a dinaramdam ng̃ canyang caluluwa.
—¿Ano ba sa acala mo Isabel; sa Cruz sa Tunasan ba aco maglimos ó sa Cruz sa Matahong?—ang marahang tanong ng̃ nababalisang ama.—Lumalaki ang Cruz sa Tunasan, datapuwa't pumapawis naman ang sa Matahong; alin caya sa acala mo ang lalong mapaghimala?
Nag iisip-isip ang tÃa Isabel, iguinalaw ang ulo at bumulong:
—Paglaki ... lalong malaking himala ang lumaki cay sa pumawis: nagpapawis tayong lahat, ng̃uni't tayong lahat ay hindi lumalaki.
—Tunay ng̃a, siya ng̃a, Isabel, ng̃uni't alalahanin mong ang magpawis.... Páhiná 346ang magpawis ang cahoy na guinagawa lamang na paa ng̃ bangco ay hindi cacaunting himala ... ¡Aba! ang lalong mainam ay maglimos sa dalawang Cruz, sa ganya'y walang maghihinanakit na sino man at lalong madaling gagaling si MarÃa Clara ... ¡Mabuti ba ang pagcacahanda ng̃ mg̃a silid? Nalalaman mo ng̃ casama mag-asawang doctor ang isang bagong guinoong may pagcacamag-anac ni pari Dámaso; kinacailang̃ang huwag magculang ng̃ ano man.
Na sa cabilang dulo ng̃ "comedor" ang magpinsang si Sinang at si Victoria, na napaparoo't sinasamahan ang may sakit. Tinutulung̃an sila ni Andeng sa paglilinis ng̃ mg̃a cagamitang pilac sa pag-inom ng̃ chá.
—¿Nakikilala ba ninyo ang doctor Espadaña?—ang tanong na mahigpit cay Victoria ng̃ capatid sa suso ni MarÃa Clara.
—¡Hindi!—anang tinatanong;—ang tang̃ing nalalaman co lamang sa canya'y mahal na totoong suming̃il, ayon cay capitang Tiago.
—¡Marahil totoong magaling siya cung gayon!—ani Andeng;—mahal suming̃il ang bumutas ng̃ tiyan ni doña MarÃa, caya ng̃a marunong.
—¡Haling!—ang biglang sinabi ni Sinang,—hindi ang lahat ng̃ sumising̃il ng̃ mahal ay marunong na. Tingnan mo si doctor Guevara; pagcatapos na di natutong umalalay sa nang̃ang̃anac, hanggang sa putulin ang ulo ng̃ sanggol, sining̃il ng̃ limampong piso ang nabaong lalaki ... suming̃il ang siyang nalalaman.
—¿Ano ang kinalaman mo?—ang tanong sa canya ng̃ canyang pinsan at siya'y sinicó.
—¿At bakit hindi co malalaman? Ang lalaki, na isang maglalagari ng̃ cahoy, pagcatapos na siya'y mapang̃ulila ng̃ canyang asawa, napilitan namang mawal-an siya ng̃ bahay, sa pagca't pinilit siyang magbayad ng̃ Alcalde, na caibigan ng̃ doctor ... ¿bakit hindi co malalaman? Pinautang pa siya ng̃ aking ama upang macapasa Santa Cruz[259].
Isang cocheng tumiguil sa tapat ng̃ bahay ang siyang pumutol ng̃ lahat ng̃ mg̃a salitaan.
Nanaog na nagtutumacbo sa hagdanan si capitang Tiago, na sinusundan ni tÃa Isabel, upang salubung̃in ang mg̃a bagong dating.—Ang mg̃a nagsidating na ito'y ang doctor na si don Tiburcio de Espadaña, ang canyang guinoong asawang; doctora na si doña Victorina de los Reyes "de" de Espadaña at isang binatang castilang nacalulugod ang mukha at maganda ang kiyas.
Ang sa babaeng pananamit ay isang sutlang "bata" na nabuburdahan ng̃ Páhiná 347mg̃a bulaclac, at may isang sombrerong may isang malaking ibong "papagayo" na halos nababayuot sa mg̃a cintas na azul at pula; ang nang̃agcacahalong alaboc ng̃ daan at galapong ng̃ bigas sa canyang mg̃a pisng̃i ang siya manding nagdaragdag ng̃ canyang mg̃a culubot; ng̃ayo'y inaalalayan sa mg̃a bisig ang canyang asawang pilay, na gaya rin ng̃ siya'y makita natin sa Maynila.
—Ikinaliligaya cong ipakilala sa inyo ang aming pinsang si don Alfonso Linares de Espadaña!—ani doña Victorina na itinuturo ang binata; ang guinoong ito'y inaanac ng̃ isang camag-anac ni pari Dámaso, tang̃ing kalihim ng̃ lahat ng̃ mg̃a ministro....
Bumati ng̃ calugodlugod ang binata; unti ng̃ hagcan ni capitang Tiago ang canyang camay.
Samantalang ipinapanhic ang lubhang maraming mg̃a "maleta" at mg̃a "saco de viaje", samantalang inihahatid sila ni capitang Tiago sa canicanilang mg̃a silid, pag-usapan natin ang ilang bagay na nauucol sa mag-asawang ito, na bahagya na natin napagsalitaanan sa mg̃a unang bahagui ng̃ librong ito.
Si doña Victorina'y isang guinoong babaeng may taglay ng̃ mg̃a apat na po't limang agosto, na catumbas ng̃ tatlompo't dalawang abril ayon sa canyang balac sa aritmética. Maganda siya ng̃ panahong bata pa, malamán ang canyang catawan,—gayon ang madalas niyang sabihin—ng̃uni't sa canyang pagcawili sa panonood sa canyang sarili, pinawal-ang halaga niya ang maraming sa canya'y nang̃ing̃ibig na mg̃a filipino, palibhasa'y ang minimithi niya'y ang ibang lahi. Hindi niya inibig ipagcatiwala cang̃ino man ang canyang maputi at maliit na camay, datapuwa't hindi sa pagcuculang tiwala, sa pagca't hindi mamacailang nagbigay siya sa ilang lagalag na mg̃a tagaibang lupain at mg̃a tagarito ng̃ mg̃a pamuti at mg̃a hiyas na hindi maulatan ang cahalagahan.
Anim na buwan pa muna bago dumating ang panahong sinasaysay namin ng̃ayon, nasunduan niyang ganap ang lalong caligaligaya niyang panaguinip, ang panaguinip ng̃ boong buhay niya, na dahilan dito'y pinawalang halaga niya ang mg̃a pagsuyo ng̃ cabataan at sampo ng̃ mg̃a pang̃acong pagsinta ni capitang Tiago na ng̃ una'y ibinubulong sa canyang taing̃a ó inaawit sa ilang mg̃a pananapat. Lampas na ng̃a sa panahon ng̃ masunduan niya ang canyang mithi; ng̃uni't palibhasa'y cahi't pamalimali'y nagsasalita si doña Victorina ng̃ wicang castila, at higuit cay Agustina na taga Zaragoza ang canyang pagca española, nalalaman niya yaong casabihang "Mas vale tarde que nunca" (Magaling cay sa wala ang magcamit cahi't malaon), at siya rin ang umaaliw sa sarili sa pagsasalita nito sa Páhiná 348canya rin.—"No hay felicidad completa en la tierra" ay isa naman sa canyang laguing guinagamit na casabihan sa canyang buhay, sa pagca't hindi lumalabas sa canyang mg̃a labi ang dalawang casabihang ito sa harap ng̃ ibang mg̃a tao.
Si doña Victorinang pinagdaanan na ng̃ una, pang̃alawa, pang̃atlo at pang-apat na cabataan sa paglaladlad ng̃ canyáng mg̃a lambat upang mahuli sa dagat ng̃ daigdÃg ang bagay na adhica ng̃ canyáng mg̃a hindi pagcacatulog, sa cawacasa'y napilitang sumang-ayon sa ibig ng̃ capalarang sa canya'y ipagcaloob. Cung naguing tatlompo't isang abril sana ang canyáng gulang, at hindi tatlompo't dalawá,—ang layo'y totoong malaki ayon sa canyáng aritmética.—isinauli disin ng̃ cahabaghabag na babae sa Capalaran ang inihahandog sa canyáng huli sa lambát, upáng maghintáy ng̃ lalong naaalinsunod sa canyang calooban. Ng̃uni't palibhasa'y pinapanucala ng̃ tao at ang pang̃ang̃ailang̃an ang siyáng nagpapasiya, siyáng malaki ng̃ lubha ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa, napilitang magaling̃in na niyá ang isáng abang lalaki na iniabsang ng̃ bayang Extremadura (España), at pagcatapos na macapaglagalag sa daigdig ng̃ anim ó pitóng taón, Ulisis na bago, sa cawacasa'y nasumpung̃an niya sa pulo ng̃ Lusóng ang mapapanuluyan, salapi at isang panÃs ng̃ Calipso, na canyáng-cabiac dalandán ... ¡ay! at ang dalanda'y maasim. Tiburcio Espadaña ang pang̃alan ng̃ caawaawa, at baga man tatlompo't limang taón ang gúlang ay tila matanda na; gayón ma'y lalong bata pa siya cay doña Victorina, na may tatlompo't dalawa lamang. Magaang maunawa ang cadahilanan nitó, ng̃uni't pang̃anib na sabihin.
Siya'y na pa sa Pilipinas na ang catungcula'y Oficial Quinto sa mg̃a Aduana, datapuwa't totoong napacalihis ang canyang palad, na bucód sa siya'y nahilong mainam at nabalian siya ng̃ isang hita samantalang naglalacbay-dagat, binawian siya ng̃ catungculan ng̃ macaraan ang labing limáng araw mula ng̃ siya'y dumating, pagbawing sa capanahuna'y dinala sa canyá ng̃ "Salvadora", ng̃ wala na siya cahit isang cuarta man lamang.
Sa canyáng pagcadala sa dagat, hindi niya inibig umuwi sa España hanggang hindi siyá yumayaman, at inisip niyáng maghanap-buhay sa ano man. Ayaw itulot sa canyá ng̃ capalaluan ng̃ budhi ng̃ pagca castila ang paggugugol ng̃ lacas: hang̃ad sana ng̃ lalaking mamuhay siyá sa isang paraang walang icapipintas ang sino man, ng̃uni't ayaw ipahintulot sa canya ng̃ capurihan ng̃ mg̃a castila na gugulin niyá ang lacás sa paggawa, at hindi siya mailigtas sa mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ng̃ capurihang iyón.
Páhiná 349Ng̃ mg̃a unang araw ay nabubuhay siya sa gugol ng̃ ilang cababayan niya, ng̃uni't palibhasa'y marunong mahiya si TiburcÃo, sa damdam niya'y masaclap ang canyang kinakain, caya't hindi tumataba cung di bagcos pa ng̃ang nang̃ang̃ayayat. Sa pagca't wala siyang dunong, salapi ó mataas na taong tumangkilic sa canya, inihatol sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayan, upang huwag na siyang macabigat pa sa pamumuhay na siya'y pa sa mg̃a lalawigan at doo'y magpanggap siyang doctor sa pangagamot. Ng̃ mg̃a unang mula'y aayon sana ang lalaki, sa pagca't tunay ng̃a't siya'y naguing alila sa Hospital ng̃ San Cárlos ng̃uni't wala siyang natutuhang ano man sa carunung̃an tungcol sa panggagamot: ang tungculin niya roo'y pagpagan ng̃ alaboc ang mg̃a bangco at papagning̃asin ang mg̃a bagang pangpainit, at ito'y hindi pa, nalaon. Datapuwa't sa pagca't nalalao'y humihigpit ang caguipitan, at pinapawi ng̃ canyang mg̃a caibigan ang mg̃a pag-aalap-ap niya, pinakinggan niya sila sa cawacasan, siya'y na pa sa mg̃a lalawigan, nagpasimula siya ng̃ pagdalaw sa ilang mg̃a may sakit, at sumising̃il siya ng̃ alinsunod sa inihahatol sa canya ng̃ sariling budhi. Datapuwa't ang nacawang̃is niya'y ang binatang filósofo na sinasabi ni Sameniego, sa cahulihuliha'y suming̃il siya ng̃ mahal at linagyan niya ng̃ mataas na halaga ang canyang mg̃a dalaw sa mg̃a may sakit; dahil dito'y ipinalagay siyang dakilang manggagamot, at marahil siya sana'y yumaman, cung hindi nabalitaan ng̃ mg̃a pang̃ulong manggagagamot sa Maynila ang camalacmalac na canyang pagsing̃il at ang pakikipang̃agaw na guinagawa sa mg̃a ibang manggagamot.
Namag-itan sa canya ang mg̃a walang catungculan at ang mg̃a profesor.—"Caibigan,—ang canilang sinabi sa maganapin sa catungculang si Dr. C.,—pabayaan na ninyong siya'y macatipon ng̃ caunting puhunan, at pagca may anim ó pitong libo na siya'y macaoowi na sa canyang bayan at ng̃ doo'y mamuhay sa capayapaan. Sa catotohana'y ¿ano ang guinagawa sa inyong masama? ¿na canyang dinaraya ang mg̃a hindi marunong mag-ing̃at na mg̃a "indio"? Sila'y magpacatalino. Siya'y isang caawaawa; huwag po ninyong alisin sa canyang bibig ang pagcain; cayo sana'y mag-asal mabait na castila!"
¿Palibhasa'y mabait ng̃ang castila ang doctor, napahinuhod siyang magwalang malay ng̃ cagagawang iyon; ng̃uni't sa pagca't dumating sa taing̃a ng̃ bayan ang gayong balita, nagpasimula ng̃ pagcuculang tiwala sa canya, at hindi nalao't wala ng̃ pagamot cay don Tiburcio Espadaña at sa ganito'y napilitan na namang halos magpalimos ng̃ kinakain sa araw-araw. Ng̃ panahong iyo'y nabalitaan sa isang caibigan niya, na naguing matalic namang caibigan Páhiná 350ni doña Victorina, ang malaking pang̃ang̃ailang̃an ng̃ asawa ng̃ guinoong babaeng ito, ang canyang pagsinta sa bayang España at ang cagandahan ng̃ canyang puso. Natanawan ni don Tiburcio roon ang isang capilas na lang̃it, at ipinakiusap na siya'y ipakilala cay doña Victorina.
Nagkita si doña Victorina't si don Tiburcio. ¡"Tarde venientibus ossa," ang biglang sinabi marahil ni don Tiburcio cung marunong sana siyá ng̃ latin! Si doña Victorina'y di na masasabing maaariari pa, tunay na di na maaari; nauwi na lamang ang canyáng malagong buhóc sa isang pusód, na ayon sa sabi ng̃ canyáng alilang babae'y ang ulo ng̃ bawang ang nacacasinlaki raw, ang mg̃a culubót ng̃ canyang mukha'y tulad sa dinaanan ng̃ araro at nagpapasimula na ng̃ pag-uga ang canyang mg̃a ng̃ipin, nang̃agdaramdam na rin naman ang canyáng mg̃a matá, at malaki na ang ipinagdamdam, caya't kinacailang̃an na niyáng ga ipikit na ng̃ caunti upang macakita sa dacong may calayuan; ang caugalian na lamang niya ang tang̃ing sa canya'y natira.
Nang̃agcaunawaan ng̃ matapos ang calahating horas na pagsasalitaan, at nang̃agtanggapan sila. Dahil sa ang ibig niya ang isang castilang hindi napacapiláy, hindi totoong utal, hindi lubháng upawin, huwag napaca bung̃i ang mg̃a ng̃ipin na huwag mapacalabis ang pananambulat ng̃ laway cung nagsasalita, at magcaroon sana ng̃ lalong malaking licsi at "categoria", na gaya ng̃ caraniwan niyang sabihin; ng̃uni't ang ganitóng mg̃a bagay na castila'y hindi lumapit cailan man sa canyá upang ipakiusap na sa canya'y pacasal. Hindi miminsang canyang naring̃ig na "la ocasión la pintan calva" (ilinalarawang walang buhoc sa ulo ang magaling na pagcacataon), at inacala niyá ng̃ taimtim sa loob na si don Tiburcio'y siyang tunay na magaling na pagcacataon, sa pagca't salamat sa mg̃a gabÃng lubhang mapighating canyáng dinaanan, maagang nangyayari sa canyá ang pagcapanot ng̃ ulo. ¿Sino ang babaeng hindi matalino sa icatatlompo't dalawang taóng gulang?
Nagdamdam naman si don Tiburcio, sa ganang canyá, ng̃ hindi mawatasang pamamanglaw ng̃ canyáng dilidilihin ang mg̃a unang buwan ng̃ canyang pag-aasawa na ang caraniwa'y nagtatamasa ng̃ boong catamisan. Ng̃uni't caniyang taglay ang pagsang-ayon sa sawing capalaran, at huming̃i siyang saclolo sa pag-aalaala sa dinaanan at dinaraanan pang gutom cung sacali. Cailan man ay hindi niya inisip ang lumang̃oy sa yaman ó magtamo ng̃ mataas na catungculan, magagaang na camtan ang canyang mg̃a adhica ng̃ loob, hindi malalawac ang canyáng mg̃a mithi; datapuwa't ang canyang pusong virgen pa ng̃ Páhiná 351mg̃a panahong iyón ay naghang̃ad ng̃ ibang nacasisintahing lubhà .—Doon sa canyang cabataan, cung pagal na siya sa cagagawa, pagcatapos na magawa niyá ang dukhang paghapon, nagpapahing̃alay siya sa masamang hihigán upáng tunawin ang "gazpacho", at natutulog siyang ang napapanag-inip ay isang larawang nacang̃iti at mapagbigay layaw. Pagcatapos, ng̃ maragdagan ang mg̃a sama ng̃ loob at mg̃a casalatan, nagdaan ang mg̃a taón at hindi dumating ang calugodlugod na larawan, ang inisip na lamang niya'y ang isang mabait na babae, masipag, mabuting mamahay, na macapagdala sa canya ng̃ caunting salapi sa pagcacasal, macapagbigay aliw sa canya sa mg̃a pagal ng̃ paggawa at manacanacang siya'y cagalitan.—¡tunay, ipinalalagay niyang isang caligayahan ang mg̃a pag-aaway ng̃ mag-asawa! Datapuwat ng̃ siya'y mapilitang maglagalag sa bayanbayan, na ang hinahanap niya'y hindi na ang cayamanan cung hindi caunti man lamang caguinhawahan sa pamumuhay sa panahon canyang ipinananatili pa sa daigdig; ng̃ pucawin sa canya ang pag-asang macakikita ng̃ caguinhawahan ng̃ mg̃a balibalitang bigay sa canya ng̃ canyang mg̃a cababayang galing sa cabilang ibayo ng̃ dagat, lumulan siya sa isang sasacyang tung̃o sa Filipinas, pinapamugad ng̃ layon sa canyang dibdib ang isang calugodlugod na mestiza, sa isang magandang india na may malalaking matang maitim, napuputos ng̃ sutla at mg̃a nang̃ang̃aninag na mg̃a damit, tiguib ng̃ taglay na mg̃a brillante at guinto at iniaalay sa canya ang pagsinta, ang mg̃a coche, at iba pa. Dumating sa Filipinas at ang boong acala niya'y nasunduan na niya ang caganapan ng̃ canyang panag-inip, sa pagca't tinititigan siya ng̃ may halong pagtataca ng̃ mg̃a dalagang nacasacay sa mg̃a cocheng plateadoong nagpapasial sa Luneta at Malecón. Datapuwa't ng̃ siya'y bawian ng̃ catungculan, nawala sa canyang panimdim ang mestiza ó ang india, at linikha naman niya ng̃ boong hirap ang larawan ng̃ isang bao, ng̃uni't isang baong calugodlugod. Caya ng̃a't ng̃ makita niyang naguiguing catotohanan ang isang bahagui ng̃ canyang panaguinip, siya'y namanglaw ng̃uni't palibhasa'y taglay niya ang caunting catutubong pagsangayon sa ano mang nangyayari, sinabi niya ang sa canyang sarili: ¡"Yao'y wala cung di isang panaguinip lamang, at sa daigdig ay hindi nabubuhay sa panaguinip"! Sa ganito'y binibigyan niyang capasiyahan ang canyang mg̃a pag-aalinlang̃an: gumagamit siya ng̃ galapong ng̃ bigas, pshe! cung macasal na sila'y ipag-uutos na niyang huwag gumamit; na marami ng̃ culubot ang balat, ng̃uni't ang levita niya'y lalo ng̃ maraming guisi at mg̃a sursi, na yao'y isang matandang babaeng mapagyabang, mapagpasuco at asal lalaki, datapuwa't ang gutom ay lalo ng̃ asal lalaki, lalo ng̃ mapagpaPáhiná 352suco at lalo pa manding mapagyabang, at bucód sa roo'y caya ng̃a naman catutubo na niya ang pagcamatimyas na ugali, at ¿sino ang nacacaalam? binabago ng̃ pagsinta ang mg̃a caasalan; na totoong masamang mang̃astila, siya man nama'y hindi rin magaling mang̃astila, ayon sa sinabi sa canya ng̃ puno ng̃ Negociado ng̃ ipagbigay alam sa canya ang sa canya'y pagbawi ng̃ catugculan, at bucod sa roo'y ¿ano baga iyon? ¿na ang babaeng iyo'y isang matandang pang̃it at catawatawa? ¡siya nama'y pilay, wala ng̃ ng̃ipin at saca panot pa! Lalong minamagaling pa ni don Tiburcio ang siya'y mag alaga cay sa siya'y alagaan sa pagcacasakit sa gútom. Pagca linilibac siyá ng̃ alin mang caibigan niyá, ito ang canyáng isinasagot: "Bigyan mo aco ng̃ pagcain at tawaguin mo acong tang̃á".
Si don Tiburcio'y isa riyan sa caraniwang sinasabing hindi gumagawa ng̃ masama cahi't sa isang lang̃aw: mahinhin at walang cayang magtaglay ng̃ isang masamang caisipan, siya disi'y nagmisionero ng̃ mg̃a unang panahón. Hindi nangyaring nacapanagumpay sa canya ang lubos na paniniwala ng̃ malaking cataasan, ng̃ dakilang camahalan at mataas na cahalagahang sa loob ng̃ ilang linggo'y cumacapit sa calooban ng̃ pinacamalaking bahagui sa canyang mg̃a cababayan. Hindi nagcasiya cailan man sa canyang puso ang magtanim ng̃ galit; hindi pa siya nacasusumpong ng̃ isa man lamang na "filibustero"; wala siyang nakikita cung hindi mg̃a haling na isip na kinakailang̃ang agawan ng̃ pagcabuhay, sacali't aayaw na maguing halÃng pa cay sa canila. Ng̃ pag-acalaang siya'y pag-usiguin sa harap ng̃ mg̃a hucuman dahil sa pagpapanggap niya ng̃ pagca manggagamot, hindi siya naghinanakit, hindi siya dumaing; kinikilala niya ang catuwiran, at ito lamang ang canyang isinasagót: ¡Datapuwa't kinacailang̃ang mabuhay!
Sila ng̃a'y napacasal ó nagsiluan ang isa't isa[260], at na pa sa Santa Ana sila at ng̃ doon nila lasapin ang catimyasan ng̃ unang buwan ng̃ bagong casal; ng̃uni't ng̃ gabi ng̃ sa canila'y pagcacasal, nagcasakit si doña Victorina, dahil sa catacottacot na hindi pagcatunaw ng̃ kinain; si don Tiburcio'y napasalamat sa Dios, nagpakitang siya'y mairog at maiguing mag-alaga. Gayón man, ng̃ icalawang gabi'y ipinakilala niyáng siya'y lalaking marunong magmahal sa capurihan, at ng̃ manalamin siya ng̃ kinabucasan, ng̃umiti ng̃ boong calungcutan hanggang sa ipakita niya ang canyang mg̃a ng̃idng̃id na walang ng̃ipin: ang cauntia'y may sampong taón ang canyang itinanda.
Páhiná 353Sa lubhang malaking pagcalugod ni doña Victorina sa canyang asawa, ipinagpagawa niya siya ng̃ magagaling na mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis, ipinag-utos sa lalong magagaling na mg̃a sastre sa ciudad na igawa ang canyang asawa ng̃ lalong magagaling na mg̃a casuutan; bumili ng̃ mg̃a araña at mg̃a calesa; nagbilin sa Batang̃an at sa Albay ng̃ lalong magagaling na mg̃a "pareja" ng̃ mg̃a cabayo, at hanggang sa pinilit niya si don Tiburciong magcaroon ng̃ dalawang cabayong handa sa mg̃a tacbuhang darating.
Samantalang binabago niya ang calagayan ng̃ canyang asawa'y hindi niya nililimot ang canyang sariling catawan: canyang iniwan ang sayang sutla at ang barong pinya at ang guinamit niya'y ang pananamit europea; inihalili niya sa madaling gawing puyod ng̃ mg̃a filipina ang magdarayang mg̃a "flequillo", at sa pamamag-itan ng̃ canyang mg̃a pananamit na cagulatgulat ang sa canya'y hindi pagcabagay, binigyang niyang ligalig ang capayapaan ng̃ tahimic at walang guinagawang mg̃a mamamayan.
Ang canyang asawang cailan ma'y hindi umaalis na naglálakad,—(aayaw si doña Victorinang makita ang capilayan ng̃ canyang asawa),—dinádala siya sa mg̃a lugar na walang tao, bagay na ikinahahapis na totoo ni doña Victorina, palibhasa'y ang ibig niya'y maipagparang̃alan ang canyang asawa sa lalong hayag na mg̃a paseo: ng̃uni't hindi siya umiimic sa pagpipitagan niya sa mg̃a unang buwan ng̃ catamisan ng̃ mg̃a bagong casal.
Nagpasimula ang pagbabawas ng̃ timyas ng̃ canilang pagsasama, ng̃ acalain ng̃ canyang asawang siya'y pakiusapan tungcol sa "polvos de arroz" (galapong ng̃ bigas) at sabihin sa canyang yao'y daya at hindi catutubo; pinapagcunot ni doña Victorina ang canyang mg̃a kilay, at siya'y tinitigan sa mg̃a ng̃iping nailalagay at naaalis. Hindi na umimic ang lalaki, at napagwari ng̃ babae cung alin ang pangpahina sa canya ng̃ loob.
Hindi nalao't ang isip niya'y siya'y nagdadalang tao na, at canyang ipinamalita ang gayong bagay sa lahat ng̃ canilang mg̃a caibigan:
—Acó at si de Espadaña'y cami pasasa "Peñinsula" sa buwang darating; aayaw acong ipang̃anac dito ang aming anac at tatawaguing "revolucionario".
Nilagyan niya ng̃ isang "de" ang apellido ng̃ canyang asawa; hindi pinagcacagugulan ng̃ ano man ang "de"; ng̃uni't nacapagbibigay "categoria" (camahalan sa pang̃alan). Cung pumifirma siya'y ganito ang inilalagay niya sa sariling pang̃alan: Victorina de los Reyas "de" de Espadaña; ang "de" de Espadañang ito ang siyang ikinasisira ng̃ canyang isip; bagay na hindi nangyaring naalis sa canPáhiná 354yang ulo ng̃ litografong gumawa ng̃ canyang mg̃a tarjeta at ng̃ cahi't canyang asawa.
—Cung isa lamang "de" ang aking ilalagay, mawiwicang talagang wala cang "de", ¡haling!—ang sinabi sa canyang asawa.
Walang licat ang canyang pamamalita ng̃ guinagawa niyang mg̃a paghahanda sa paglalacbay, pinagsicapan niyang isaulo ang mg̃a pang̃alan ng̃ mg̃a duong̃ang dinaraanan ng̃ mg̃a sasacyang patung̃o sa España, at nacalulugod na pakinggan siya sa pananalita:—"Aking makikita ang ismo ng̃ canal ni Suez; sinasabi ni De Espadañang siya raw lalong maganda, at nalibot ni De Espadaña ang boong daigdig. "—" Marahil ay hindi na aco uuwi dito sa lupain ng̃ mg̃a taong gubat, "—" Hindi aco ipinang̃anac upang matira aco sa lupaing ito; lalo pang nababagay sa akin ang Aden ó Port Said: musmos pa aco'y gayon na ang aking caisipan," at iba pa. Pinagbabahagui ni doña Victorina ang daigdig, sa canyang "geografÃa," sa Filipinas at España, na naiiba naman sa mg̃a chulo (mg̃a taong hang̃al sa Madrid) na binabahagui ang daigdig sa España at America ó China sa ibang pang̃alan.
Nalalaman ng̃ canyang asawang ang ilang sa mg̃a bigay na iyo'y mg̃a cahaling̃an, ng̃uni't hindi umiimic at ng̃ huwag siyang masigawan at maipamukha sa canya ang canyáng cautalan. Nagpacunwari si doña Victorinang siya'y naglilihi, at nagpahumaling sa pagsusut ng̃ mg̃a damit na sarisari ang mg̃a culay, nagbalot ng̃ mg̃a bulaclac at ng̃ mg̃a sintas at nagpapasial na nacabata sa Escolta, datapuwa't ¡oh casaliwaang palad! nagdaan ang tatlong buwan at nalugnaw ang panag-inip, at sa pagca't wala ng̃ dapat ipang̃ilag upang huwag maguing revolucionario ang anac na lalaki, hindi na niya ipinatuloy ang paglalacbay. Ang kinahiligan nama'y ang pagtatanong sa mg̃a manggagamot, mg̃a hilot, mg̃a matatandang babae't iba pa, datapuwa't nawalang cabuluhan; siyang aayaw pasaclolo sa cang̃ino mang santo ó santa, at canyang nililibac si San Pascual Bailon, bagay na totoong ikinahahapis ni capitang Tiago; caya ng̃a't sa canya'y sinabi ng̃ isang caibigan ng̃ canyang asawa:
Maniwala po cayo sa akin, guinoong babae, cayo po ang bugtong na may "espiritu fuerte" (matapang na diwa) sa nacayayamot na lupang ito!
Siya'y ng̃umiti baga man hindi niya nauunawa cung ano ang "espiritu fuerte" at pagcagabi, sa oras ng̃ pagtulog, itinanong cung ano ang cahulugan niyon sa canyang asawa.
—Guiliw co,—ang isinagot nito,—ang nalalaman cong e ... espiritu fuerte ay ang "amoniaco;" isang "re ... retórica" (bulaclac ng̃ pananalita) lamang marahil Páhiná 355ang sinabi ng̃ aking caibigan.
Buhat niyó'y sinasabi niya cailan ma't maaari:
—Aco ang bugtong na amonÃaco sa lubhang nacayayamot na lupaing ito, sa pananalitang retórica; gayon ang sinabi ni Guinoong N. de N., peninsular na totoong mataas ang "categoria".
Ang bawa't maibigan niyá'y kinacailang̃ang gawin; totoong napasuco niyang lubos ang canyang asawa, na hindi naman nagpakita ng̃ malaking pagsalangsang sa canya, na ano pa't naguing cahalimbawang tunay ng̃ isáng ásong maliit na sumusunod sa bawa't maibigan ni doña Victorina. Cung guinagalit siya'y hindi pinahihintulutang siya'y macapagpasial, at cung totoong siya'y pinapagng̃ing̃itng̃it, inaagaw cay don Tiburcio ang postizong mg̃a ng̃ipin at pinababayaan siyang magmukhang cagulatgulat sa isa ó ilang araw caya, ayon sa maisipan.
Naisipan ni doña Victorinang dapat maguing doctor sa Medicina at sa CirugÃa ang canyang asawa, at ipinaunawa niya cay don Tiburcio ang bagay na ito.
—¡Guiliw co! ¿ibig mo bang aco'y dacpin?—ang tanong na nagugulat.
—¡Huwag ca sanang báliw, pabayaan mo't aco ang nacacaalam!—ang isinagót,—hindi ca manggagamot cang̃ino man, datapuwa't ibig cong tawaguin ca nilang doctor acó'y doctora, ¡halá!
At kinabucasa'y tumanggap si Rodoreda ng̃ biling iukit sa isang losa ng̃ maitim na mármol ang ganito: Dr. DE ESPADAÑA, ESPECIALISTA EN TODA CLASE DE EMFERMEDADES (manggagamot na tang̃i sa lahat ng̃ bagay na sakÃt).
Ipinag-utos sa lahat ng̃ mg̃a lingcód nila sa bahay na itawag sa canilá ang canilang mg̃a bagong titulo, at dahil dito'y naragdagan ang bilang ng̃ mg̃a flequillo, cumapál ang pahid na polvos de arroz, at dumami ang mg̃a cintas at ang mg̃a encaje, at lalo ng̃ tiningnang ng̃ malaking pagpapawalang halaga ang canyang mg̃a aba at culang palad na mg̃a cababayang babae, na ang mg̃a asawa'y mababa ang camahalan cay sa canyang asawa. Bawa't araw na magdaan ay nararamdaman niyang lalong naguiguing mahal at lalong tumataas siya, at cung magpapatuloy ang gayong calacarán, paguiguing isang taó'y sasapantahain na niyang siya'y calahi ng̃ Dios.
Hindi nacahahadlang ang mg̃a dakilang caisipang itó, na hanggang nagdaraan ang araw ay lalo siyang tumatanda at lalong nagmumukhang catawaPáhiná 356tawa. Cailan mang masasalubong niya si capitáng Tiago at maaalaala niyang nawalang cabuluhan ang pang̃ing̃ibig sa canya nitó, pagdaca'y nagpapadala siya ng̃ piso sa Simbahan sa pamisa, bilang pasasalamat. Gayón ma'y iguinagalang na totoo ni capitang Tiago ang canyang asawa dahil sa tÃtulo na pagca manggagamot sa lahat ng̃ bagay na sakÃt, at canyang pinakÃkinggang magaling ang mg̃a ilang salitang canyang naipang̃ung̃usap dahil sa canyang cautalán. Dahil dito, at dahil sa hindi dumadalaw ang manggagamot na ito sa cang̃ino man, hinirang siya ni capitang Tiago upang siyang gumamot sa canyang anac na babae.
Cung tungcól sa binatang Linares ay iba na. Ng̃ gumagayac ng̃ pagpasa España, inacala ni doña Victorina ang maglagay ng̃ isáng tagapang̃asiwáng castila, sa pagca't walang tiwala siya sa mg̃a filipino naalaala ng̃ canyang asawa ang isang pamangking na sa Madrid, na nag-aaral ng̃ pag-aabogado at ipinalalagay na siyang pinacamatalas ang caisipan sa lahat ng̃ mg̃a magcacamag-anac sinulatan ng̃a siya, na ipinagpauna ang bayad sa sasacyan ng̃ pagparito, at naglalacbay-dagat na siyang dito ang tumpá, ng̃ mapugnaw ang pananag-inip tungcol sa pagdadalang tao.
Ang tatlong guinoong ito ang siyang bagong cararating.
Samantalang cumacain sila ng̃ pang̃alawang agahan, dumating si pari SalvÃ, at sa pagcá't siyá'y cakilala na ng̃ mag-asawa, ipinakilala nila sa canyá, sampo ng̃ mg̃a tagláy na carapatán ng̃ binátang si Linares, na nagdamdam cahihiyan.
Ayon sa caugalia'y si MarÃa Clara ang siyáng pinag-usapan; ang dalaga'y nagpapahing̃alay at natutulog. Napagsalitaanan ang tungcol sa paglalacbáy: ipinagparang̃alan ni doña Victorina ang canyang catabilán sa pagpintas sa mg̃a tagalalawigan, sa canilang mg̃a bahay na pawid, sa canilang mg̃a tulay na cawayan, na hindi kinalimutang sabihin sa cura ang pagca sila'y mg̃a caibigan ng̃ Segundo Cabo, ng̃ Alcaldeng si gayón, ng̃ Oldor na si ganyán, ng̃ Intendente at iba pa, mg̃a táong pawang matataas na totoong naaalang-alang sa canila.
—Cung naparito po sana cayo camacalawa, doña Victorina,—ang isinunód ni capitang Tiago, pagcatapos ng̃ isáng sandaling pagtahimic ng̃ usapan,—inyó po sanang nacatagpo ang marilag na Capitan General: diyan siya nacaupo.
—¿Anó? ¿Paano? ¿Naparito ba ang capitang General? ¿At dito sa inyong bahay? ¡Casinung̃aling̃an!
Páhiná 357—¡Sinasabi co po sa inyong diyan siya nacaupo! Cung naparito pó sana cayó camacalawa....
—¡Ah! sáyang na hindi nagcasakit agád si Clarita!—ang bigláng sinabi niyang taglay ang túnay na pagdaramdam, at saca pinagsabihan si Linares:
—¿Naring̃ig mo na, pinsan? ¡DÃrito ang Capitán General! ¿Nakita mo na cung totoo ang sabi ni De Espadaña, ng̃ sabÃhin sa iyóng ang paroroonan mo'y hindi bahay ng̃ isang waláng cabuluhang indio? Sa pagca't talastasin po ninyo na ang aming pinsa'y ng̃ nasa Madrid ay caibigan ng̃ mg̃a ministro at ng̃ mg̃a duque, at doon cumacain sa bahay ng̃ conde del Campanario.
—Ng̃ duque de la Torre, Victorina,—ang isinala ng̃ canyang asawa.
—Gayon din lamang iyon, ¿icaw pa ba naman ang magsasabi sa akin?...
—¿Mararatnan co po caya si pari Damaso sa canyang bayan?—ang isinalabat ni Linares, na si pari Salvi ang kinacausap;—malapit daw rito ang sabi sa akin.
—Aba, naririto siya ng̃ayon at hindi malalao't siya'y paririto,—ang isinagot ng̃ cura.
—¡Gaano calaki ang aking tuwa! may dala acong sulat na ucol sa canya,—ang biglang sinabi ng̃ binata,—at cung hindi lamang sa ganitong maligayang pagcacataon ng̃ pagparito cong ito, nagsadya disin pa aco ng̃ pagparito upang siya'y aking dalawin.
Samantala'y naguising ang "maligayang" pagcacataon.
—¿De Espadaña?—ani doña Victorina ng̃ matapus ang pagcain,—ating titingnan na si Clarita?—At saca sinabi cay capitang Tiago: ¡Dahil sa inyo lamang, don Santiago; dahil sa inyo lamang! Hindi gumagamot ang aking asawa cung di sa mg̃a matataas na tao lamang, at iyon pa man, iyon pa man! ¡Hindi cawang̃is ang aking asawa ng̃ mg̃a taga rito!... hindi siya nanggagamot sa Madrid cung hindi sa mg̃a taong matataas lamang.
Tinung̃o nila ang kinalalagyan ng̃ may sakit na babae.
Halos ng̃itng̃it ng̃ dilim ang silid na kinalalagyan ng̃ may sakit, nacalapat ang mg̃a bintana, dahil sa pang̃ang̃anib sa hihip ng̃ hang̃in, at nanggagaling ang bahagyang liwanag doon sa dalawang malalaking candilang pagkit na nakatiric at nagnining̃as sa harap ng̃ isang larawan ng̃ Virgen sa Antipolo.
Nabibigkisan ang ulo ng̃ isang panyong basa ng̃ Agua de Colonia, nababalot na mabuti ang catawan sa mapuputing cumot na may saganang mg̃a ticlop, na siyang tumatakip sa canyang pagca anyong virgen, nacahiga ang dalaga sa canyang catreng camagong na napapamutihan ng̃ mg̃a cortinang jusi at pinya.
Páhiná 358Ang canyang mg̃a buhoc na nacaliliguid sa mukha niyang tabas itlog ang nacararagdag ng̃ gayong nang̃ang̃aninag na pamumutla, na binibigyang buhay lamang ng̃ malalaking mg̃a matang puspos ng̃ calungcutan. Na sa canyang siping ang canyang dalawang caibigang babae at si Andeng na may babae na isang sang̃a ng̃ azucena.
Pinulsuhan siya ni De Espadaña, siniyasat ang canyang dila, tinanong siya ng̃ ilan, at saca nagsalitang iiling iling:
—¡I ... ito'y may sakit, ng̃uni't maaring gumaling!
Minasdan ni doña Victorina ng̃ boong calakhan ng̃ loob ang mg̃a nalilimpi.
—¡Liqueng may cahalong gatas sa umaga, jarabe de altea, dalawang pildora ng̃ sinoglosa!—ang ipinag-utos ni De Espadaña.
—Lacsan mo ang iyong loob, Clarita,—ang sabi ni doña Victorina na sa canya'y lumapit; naparito cami't ng̃ gamutin icaw ... ¡Ipakikilala co sa iyo ang pinsan namin!
Nawiwili si Linares sa panonood sa mg̃a calugodlugod na mg̃a mata ni MarÃa Clara, na anaki'y may isang hinahanap, caya't hindi niya naring̃ig ang sa canya'y pagtawag ni doña Victorina.
—Guinoong Linares—ang sa canya'y sinabi ng̃ cura, na ano pa't pinucaw siya sa canyang pagcawili sa panonood;—narito na si pari Damaso.
At tunay ng̃a namang dumarating si pari Damaso, na namumutla at ga nalulungcot na; pagbabang̃on niya sa higaa'y si Maria Clara ang unang canyang dinalaw. Hindi na siya ang dating pari Damaso, na totoong mataba at mapag-aglahi; ng̃ayo'y lumalacad na walang imic at anyong hahapayhapay.
Hindi niya pinansin ang sino man, tuloytuloy siya sa higaan ng̃ may sakit, at saca niya hinawacan ang camay nito:
—¡Maria!—ang canyang sinabi ng̃ hindi maulatang pag-irog, at bumalong sa canyang mg̃a mata ang mg̃a luha;—¡Maria, anac co, hindi ca mamamatay!
Binucsan ni Maria ang canyang mg̃a mata at tiningnan siya ng̃ tanging pagtataca.
Sino man sa mg̃a nacacakilala sa franciscano'y hindi nang̃aghihinala man lamang na siya'y may taglay ng̃ gayong lubhang mg̃a caguiliwguiliw na damdamin; hindi inaacala ng̃ sino mang sa ilalim ng̃ gayong matigas at magaspang na anyo'y may tangkilic na isang puso.
Hindi nacapanatili roon si pari Damaso, at umiiyac na parang musmos na lumayo sa dalaga. Tinung̃o niya ang "caida" upang doo'y maibulalas niya ang canyang capighatian, sa lilim ng̃ mg̃a gumagapang na halaman sa durung̃awan ni Maria Clara.
—¡Pagcalakilaki ng̃ canyang pag-ibig sa canyáng inaanac!—ang sapantaha ng̃ lahat.
Pinagmamasdan siya ni fray Salvà na hindi cumikilos at hindi umiimic, at nang̃ang̃agat labi ng̃ bahagya.
Ng̃ anyóng natatahimic na si pari Dámaso'y ipinakilala sa canya ni doña Victorina ang binatang si Linares, na sa canyá'y magalang na lumapit.
Waláng imic na pinagmasdan siya ni pari Dámaso, mula sa mg̃a paa hangang úlo, inabot ang súlat na sa canya'y iniabot ni Linares, at binasa ang lihim na iyóng anaki'y hindi napag-uunawa ang lamán, sa pagca't tumanóng
—¿At sino po ba cayó?
Páhiná 360—Acó po'y si Alfonso Linares, na inaanac ng̃ inyóng bayáw ...—ang pautál na sinabi ng̃ binata.
Lumiyad si pari Dámaso, mulÃng minasdan ang binata, sumaya ang mukha at nagtindÃg.
—¡Aba, icaw palá ang inaanac ni Carlicos!—ang biglang sinabi at siya'y niyacap; halica't ng̃ kita'y mayacap ... may ilang, araw lamang na catatanggap co pa ng̃ canyang sulat ... ¡abá, icaw palá! Hindi catá nakikilala ... mangyari baga, hindi ca pa ipinang̃ang̃anac ng̃ aking lisanin ang lupaing iyón; ¡hindi cata nakilala!
At pinacahihigpit ng̃ canyáng matatabang mg̃a bisig ang binata, na namúmula, ayawan cung sa cahihiyan ó sa pagcainÃs. Tila mandin nalimutan ng̃ lubós ni pari Dámaso ang canyáng pighati.
Ng̃ macaraan ang iláng sandali ng̃ pagpapakita ng̃ pagguiliw at pagtatanong sa calagayan ni Carlicos at ni Pepa, tumanóng si pari Dámaso:
—¡At ng̃ayon! ¿anó ang ibig ni Carlicos na gawin co sa iyó?
—Tila mandin may sinasabi sa sulat na caunting bagay ...,—ang muling sinabi ni Linares ng̃ pautál.
—¿Sa sulat? ¿tingnan co? ¡Abá, siya ng̃a! ¡At ang ibig ay ihanap catá ng̃ isáng catungculan at isáng asawa! ¡Hmm! ¡Catungculan ... catungculan, magaang; ¿marunong ca bang bumasa't sumulat?
—¡Tinanggáp co ang pagca abogado sa Universidad Central!
—¡Carambas! icaw pala'y isang picapleitos (mapang udyóc sa pag-uusapin) datapuwa't wala sa iyong pagmumukha ... tila ca isang mahinhing dalaga, ng̃uni't ¡lalong magaling! Datapuwa't bigyán catá ng̃ isang asawa ... ¡hm! ¡hmm! isang asawa....
—Padre, hindi po acó lubháng nagdadalidali,—ang sinabi ni Linares na nahihiya.
Datapuwa't si pari Dámaso'y nagpaparoo't parito sa magcabicabilang dúlo ng̃ caida, na ito ang ibinúbulong:—¡Isang asawa, isáng asawa!
Hindi na malungcot at hindi naman masaya ang canyang mukha; ng̃ayo'y nagpapakilala ng̃ malaking cataimtiman at wari'y may iniisip. Pinagmamasdan ni pari Salvà ang lahat ng̃ ito mula sa malayo.
—¡Hindi co acalaing macapagbibigay sa akin ng̃ malaking capighatian ang bagay na ito!—ang ibinulong ni pari Dámaso ng̃ tinig na tumatang̃is;—datapuwa't sa dalawang casamaa'y dapat piliin ang pinacamaliit.
Páhiná 361At lumapit cay Linares at saca inilacas ang pananalita:
—Halica, bata,—anya:—causapin nata si Santiago.
Namutla si Linares at cusang napahila sa sacerdote, na nag-iisipisip sa paglacad.
Ng̃ magcagayo'y humalili naman sa pagpaparoo't parito sa caida si pari SalvÃ, na naggugunamgunam ayon sa dati niyang caugalian.
Isang tinig na sa canya'y nagbibigay ng̃ magandang araw ang siyang nagpahinto ng̃ canyang capaparoo't parito: tumunghay at ang nakita niya'y si Lucas, na sa canya'y bumati ng̃ boong capacumbabaan.
—¿Anó ang ibig mo?—ang tanong ng̃ mg̃a matá ng̃ cura.
—Among, ¡aco po ang capatid ng̃ namatay sa caarawan ng̃ fiesta!—ang sagot na cahapishapis ni Lucas.
Umudlot si pari SalvÃ.
—¿At ano?—ang ibinulong na bahagya na maring̃ig.
Nagpupumilit umiyac si Lucas at pinapahid ng̃ panyo ang canyang mg̃a mata.
—Among,—ang sinabing nagtutumang̃is,—¿naparoon po aco sa bahay ni don Crisóstomo upang huming̃i ng̃ cabayaran sa búhay ..., ipinagtabuyan muna aco ng̃ sicad, at ang sabi'y aayaw raw siyang magbayad ng̃ ano man, sa pagca't nang̃anib daw siyang mamatay sa sala ng̃ aking guiliw at cahabaghabag na capatid. Nagbalic po acó ó cahapon, ng̃uni't siya'y nacapasa Maynila na, at nag-iwan ng̃ limang daang piso upang ibigay sa akin, parang isang caawang-gawa, at ipinagbiling huwag na raw bumalic aco cailan man! ¡Ah, among, limang daang piso sa aking caawa-awang capatid, limang daang piso, ah! ¡among!...
Ng̃ una'y pinakikinggan siya ng̃ cura na nagtataca at inuulinig ang canyang pananalita, saca untiunting nasnaw sa canyang mg̃a labi ang isang lubhang malaking nagpapawalang halaga at pag-alipusta, sa pagcamasid ng̃ gayong daya at paglambang, na cung nakita sana ni Lucas, marahil siya'y tumacas at nagtumacbo ng̃ boong tulin.
—¿At ano ang ibig mo ng̃ayon?—ang itinanong na casabay ang sa canya'y pagtalicod.
—¡Ay! among, sabihin po ninyo sa akin, alang-alang sa Dios, cung ano caya ang dapat cung gawin; sa tuwi na'y nagbibigay ang among ng̃ mabubuting mg̃a hatol....
—¿Sino ang may sabi sa iyo? Hindi icaw tagarito....
—¡Nakikilala ang among sa boong lalawigan!
Lumapit sa canya si pari Salvà na nanglilisic ang mg̃a matá sa galit, itinuro sa Páhiná 362canya ang lansang̃an at saca sinabi sa gulat na si Lucas:
—¡Humayo ca sa iyong bahay at pasalamat ca cay D. Crisostomo na hindi ca ipinabilanggo! ¡Lumayas ca rito!
Nalimutan ni Lucas ang canyang pagpapacunwari at bumulong:
—Abá ang isip co'y....
—¡Lumayas ca rito!—ang sigaw ni pari Salvà na malaki ang galit.
—Ibig co po sanang makipagkita cay pari Dámaso....
—May gagawin si pari Dámaso ... ¡lumayas ca rito!—ang muling ipinagutos ng̃ matindi ng̃ cura.
Nanaog si Lucas na nagbububulong:
—¡Isa pa naman ito ... pagca siya'y hindi nagbayad ng̃ magaling!... Cung sino ang bumayad ng̃ magaling....
Nang̃agsidalo ang lahat, dahil sa malacas na catatalac ng̃ cura, pati ni pari Dámaso, ni capitan Tiago at ni Linares....
—¡Isang walang hiyang hampas-lupa, na naparitong nanghihing̃i ng̃ limos at aayaw magtrabajo!—ang sinabi ni pari SalvÃ, na dinampot ang sombrero at bastón at tinung̃o ang convento.
Mahabang araw at malulungcot na mg̃a gabà ang guinawang pagtatanod sa ulunan ng̃ hihigán; nabinat si MarÃa Clara caracaracang matapos macapagcumpisal, at wala siyang sinasalita, sa boong canyang pagcahibang, cun di ang pang̃alan ng̃ canyang ina, na hindi niya nakikilala. Datapuwa't siya'y pinacaaalagaan ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, ng̃ canyang amá at ng̃ canyang tÃa; nagpapadala ng̃ mg̃a pamisa at ng̃ mg̃a limos sa lahat ng̃ mg̃a larawang mapaghimala; nang̃aco si capitan Tiagong maghahandog ng̃ isang bastong guinto sa Virgen sa Antipolo, at sa cawacasa'y nagpasimula ng̃ untiunting paghibas ng̃ lagnat ng̃ boong cahusayan.
Nangguiguilalas ang doctor de Espadaña sa mg̃a cabisaan ng̃ jarabe de altea at ng̃ pinaglagaan ng̃ liquen, mg̃a panggamot na hindi binabago. Sa laking pagcatuwa ni doña Victorina sa canyang asawa, isang araw na natapacan nito ang cola ng̃ canyang bata, hindi niya nilapatan ng̃ caugaliang parusang bawian ng̃ panglagay na ng̃ipin, cun di nagcasiya na lamang na sa canya'y sabihin:
—¡Cung hindi ca pa naguing pilay, tatapacan mo pati ng̃ corsé!
—¡At hindi gumagamit ng̃ corsé si doña Victorina!
Isang hapon, samantalang dinadalaw ni Sinang at ni Victoria ang canilang caibigan, nang̃agsasalitaan naman sa comedor ang cura, si capitang Tiago at ang mag-anac ni doña Victorina, hanggang sila'y nang̃agmimirindal.
—Tunay ng̃ang aking dinaramdam ng̃ di cawasa,—ang sinasabi ng̃ doctor;—at daramdamin din namang totoo ni pari Dámaso.
—¿At saan po ang sabi ninyong siya'y ililipat nila?—ang itinanong ni Linares sa cura.
—¡Sa lalawigang Tayabas!—ang isinagot ng̃ cura ng̃ walang cabahalaan.
Páhiná 364—Ang magdaramdam naman ng̃ malaki ay si MarÃa pagca canyang nalaman,—ani capitang Tiago;—siya'y canyang kinaguiguiliwang parang isang ama.
Tiningnan siya ng̃ pasuliyap ni fray Salvi.
—Inaacala co po among,—ang ipinagpatuloy ni capitang Tiago,—sa nagbuhat ang lahat ng̃ sakit na ito sa sama ng̃ loob na canyang tinanggap ng̃ araw ng̃ fiesta.
—Gayon din ang aking acala, at magaling po ang guinawa ninyo sa hindi pagpapahintulot na siya'y causapin ni Guinoong Ibarra; siya sana'y lalo ng̃ lumubha.
—At cung hindi sa amin,—ang isinalabat ni doña Victorina,—sumasalang̃it na sana si Clarita at nag-aawit na ng̃ mg̃a pagpupuri sa Dios.
—¡Amen Jesus!—ang inacala ni capitan Tiagong marapat sabihin.
—Inyo rin namang palad na hindi nagcaroon ang aking asawa ng̃ ibang may sakit na lalong mataas ang uri, sa pagca't cung nagcagayo'y napilitan sana cayong tumawag ng̃ iba, at dito'y pawang mg̃a hang̃al; ang aking asawa'y....
—Aking inaacala, at ipinagpapatuloy co ang aking sinabi,—ang isinalabat naman sa canya ng̃ cura,—na ang pagcapang̃umpisal ni MarÃa Clara ang siyang pinagbuhatan niyong magaling na pagbabago ng̃ canyang calagayan, na siyang sa canya'y nacapagligtas ng̃ buhay. Higuit sa lahat ng̃ gamot ang isang concienciang malinis, at pacaunawaing hindi co tinututulan ang capangyarihan ng̃ dunong, ¡lalong-lalo na ang dunong sa cirugÃa! ng̃uni't ang isang malinis na conciencia'y ... Basahin ninyo ang mg̃a banal na libro, at inyong makikita cung gaano ang mg̃a sakit na napagaling sa pamamag-itan lamang ng̃ isang mabuting confesión.
—Ipatawad po ninyo,—ang itinutol ni doña Victorina na nag-init,—ang tungcol diyan sa capangyarihan ng̃ confesión.... gamutin ng̃a po ninyo ang asawa ng̃ alférez ng̃ isang confesión.
—¡Isang sugat, guinoong babae,—ay hindi isang sakit na may ikinapangyayari ang conciencia!—ang isinagot ni pari SalvÃ, na may halong poot;—gayon man, ang isang mabuting confesión ay macapaglalayo sa canya sa pagtanggap ng̃ mg̃a hampas na gaya ng̃ canyang mg̃a tinanggap caninang umaga.
—¡Sa canya'y marapat!—ang ipinagpatuloy ni doña Victorina, na parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ sinabi ng̃ pari SalvÃ.—Napacawalang bait ang babaeng iyan! Sa simbaha'y wala ng̃ guinagawa cung di masdan aco, ¡mangyari bagá! siya'y isang babaeng walang capararacan; tatanung̃in co na sana siya niyong linggo cung mayroon acong mg̃a tautauhan sa mukha, ng̃uni't ¿sino ang magcacapol ng̃ dumi sa sarili sa pakikipag-usap sa taong walang uri?
Páhiná 365Sa ganang sa cura, nama'y parang hindi niya naring̃ig ang lahat ng̃ mg̃a caltáb na ito, at nagpatuloy:
—Maniwala po cayo sa akin, don Santiago; ng̃ malubos na gumaling ang inyong anac ay kinacailang̃ang makinabang búcas; dadalhan co siya rito ng̃ viático ... inaacala cong wala siyáng ano mang dapat na ipang̃umpisal, gayon man ... cung ibig niyang mang̃umpisal ng̃ sandali ng̃ayong gabi....
—Ayawan co,—ang idinugtong agád ni doña Victorina, na sinamantala ang isang patlang ng̃ salitaan,—hindi co mapag-isip cung bakit may mg̃a lalaking nang̃agcacaroon ng̃ pusong mag-asawa sa gayong mg̃a panggulat, na gaya na ng̃a ng̃ babaeng iyan; cahi't malayo'y namamasid cang saan siya nanggaling; napagkikilalang namamatay siya ng̃ caingguitan; ¡mangyari baga! ¿gaano na ang sahod ng̃ isang alférez?
—Nalalaman na po ninyo, don Santiago, sabihin ninyo sa inyong pinsang ihanda ang may sakit sa pakikinabang bucas; paririto aco ng̃ayong gabi upang siya'y bigyang capatawaran sa mumunting casalanan....
At sa pagca't nakita niyang lamalabas si tÃa Isabel, pinagsabihan niya ito sa wicang tagalog:
—Ihanda po ninyo ang inyong pamangkin sa pang̃ung̃umpisal ng̃ayong gabi; dadalhan co siya rito bucas ng̃ viatico; sa ganya'y lalong madadali ang canyang paggaling.
—Ng̃uni, Padre,—ang ipinang̃ahas na itinutol ng̃ kimi ni Linares,—baca po niya acalaing siya'y nang̃ang̃anib na mamatay.
—¡Huwag po cayong mabahala!—ang sa canya'y isinagot na hindi siya tinitingnan;—nalalaman co ang aking guinagawa: marami ng̃ totoong may sakit ang aking inalagaan. Bucod sa roo'y sasabihin niya cung ibig niya ó hinding makinabang, at makikita ninyong siya'y paooo sa lahat.
Ang unauna'y napilitan si capitan Tiagong sa lahat ay paoo.
—Pumasoc si tÃa Isabel sa silid na kinalalagyan ng̃ may sakit.
Nananatili sa hihigan si MarÃa Clara, namumutla, totoong namumutla; na sa canyang tabi ang canyang dalawang caibigang babae.
—Cumain ca pa ng̃ isang bútil,—ang sa canya'y sabi ni Sinang ng̃ paanas, at sa canya'y ipinakita ang isang butil na maputi, na kinuha sa isang maliit na tubong cristal;—ang sabi niya'y pagca nacaramdam icaw ng̃ tunog ó hugong sa taing̃a mo'y iyong ihinto ang panggagamot.
—¿Hindi na ba sumulat uli sa iyo?—ang tanong na marahan ng̃ may sakit.
Páhiná 366—¡Hindi, marahil siya'y totoong maraming guinagawa!
—¿Hindi ba nagpapasabi sa akin ng̃ ano man?
—Walang sinasabi cung di canyang pagpipilitang siya'y alsan ng̃ Arzobispo ng̃ excomunión upang....
Inihinto ang salitaan, sa pagca't dumarating ang tÃa.
—Sinabi ng̃ among na maghanda ca raw sa pang̃ung̃umpisal, anac co,—ani tÃa Isabel;—iwan ninyo siya at ng̃ magawa niya ang pagsisiyasat ng̃ canyang conciencia.
—¡Diyata't wala pa namang isang linggong nacapang̃ung̃umpisal siya!—ang tutol ni Sinang,—¡Aco'y walang sakÃt, datapuwa't hindi aco nagcacasala ng̃ lubhang malimit!
—¡Aba! ¿hindi ninyo nalalaman ang sabi ng̃ cura: nagcacasala ang banal ng̃ macapito sa maghapon? Hala, ¿ibig mo bang dalhin co rito sa iyo ang "Ancora", ang "Ramillete" ó ang "Matuwid na landas ng̃ pagpasa lang̃it"?
Hindi sumagot si MarÃa Clara.
—Hala, hindi ca mapapagod,—ang idinugtong ng̃ mabait na tÃa upang aliwin siya; aco na ang babasa ng̃ pagsisiyasat ng̃ conciencia, at wala cang gagawin cung di mag-alaala ng̃ mg̃a casalanan.
—¡Isulat mo sa canyang huwag na niya acong alalahanin!—ang ibinulong ni MarÃa Clara sa taing̃a ni Sinang, ng̃ ito'y nagpapaalam na sa canya.
—¿Ano iyon?
—Datapuwa't nasoc ang tÃa at napilitan si Sinang na lumayo, na hindi naunawa ang sinabi sa canya ng̃ canyang caibigan.
Inilapit ng̃ mabait na tÃa ang isang silla sa ilaw, naglagay ng̃ salamin sa mata sa dulo ng̃ canyang ilong, binucsan ang maliit na libro at nagsalita:
—Pakinggan mong magaling, anac co; pasisimulan co sa mg̃a utos ng̃ Dios; dadalang̃an co at ng̃ icaw ay macapaggunamgunam; cung sacali't hindi mo nariring̃ig na magaling ay sasabihin mo sa akin at ng̃ maulit co sa iyo; nalalaman mo ng̃ sa icagagaling mo'y hindi aco napapagal cailan man.
Nagpasimula ng̃ pagbasa, na ang tinig ay walang bagobago at anyong humal, ng̃ mg̃a pagdidilidili ng̃ mg̃a bagay na ipinagcacasala. Siya'y tumitiguil ng̃ matagal sa wacas ng̃ bawa't pangcat, upang mabigyang panahon ang dalaga sa pag-aalaala ng̃ canyang mg̃a casalanan at pagsisihan.
Minamasdan ni MarÃa Clara ang alang-alang na walang tinutucoy. Ng̃ matapos na ang unang utos na "ibiguin ang Dios na lalo sa lahat ng̃ bagay", hinihiPáhiná 367watigan siya ni tÃa Isabel sa ibabaw ng̃ canyang salamÃn sa mata, at ikinatutuwa niya ang anyong pagca nagdidilidili at nalulungcot. Banal na umubo, at pagcatapos ng̃ isang matagal na paghinto'y pinasimulan ang pang̃alawang utos. Bumabasa ng̃ taimtim sa loob ang mabait na matandang babae, at ng̃ matapos ang pagbubulaybulay, muling tiningnan ang canyang pamangkin, na untiunting ibinaling ang ulo sa cabilang daco.
—¡Bah!—ang sinabi sa sarili ni tÃa Isabel; dito sa "huwag magpahamac manumpa sa canyang santong pang̃ala'y" hindi ng̃a maaaring magcasala ang abang ito! Lumipat tayo sa icatlo.
At ang pang̃atlong utos ay pinagmunglaymunglay at pinagwaring magaling at binasa ang lahat ng̃ bagay na pinagcacasalanan ng̃ laban sa canya. Muli na namang tiningnan niya ang higaan; datapuwa't ng̃ayo'y itinaas ng̃ tÃa ang salamin, kinusot ang mg̃a matá; nakita niyang dinala ng̃ canyang pamankin ang panyo sa mukha at pinahid ang mg̃a luha.
—¡Hm!—anya,—¡ejem! Minsa'y natulog ang caawaawang ito samantalang nagsesermón.
At muling inilagáy sa dulo ng̃ canyang ilóng ang salamin niya sa mata, saca sinabi sa sarili:
—Tingnan natin cung hindi siya gumalang sa canyang ama't ina, na gaya ng̃ hindi niya pang̃ing̃ilin sa mg̃a fiesta.
At binasa ang icapat na utos ng̃ tinig na lalong madalang at lalo ng̃ pahumal, sa pagca't inaacala niyang sa gayong paraa'y lalo na niyáng binibigyang cadakilaan ang canyang gawa, na gaya ng̃ canyang nakitang inaasal ng̃ marami sa mg̃a fraile: hindi nakakapakinig kailan man si tÃa Isabel ng̃ pang̃ang̃aral ng̃ isang cuákero, sa pagoa't cung nagcagayo'y pinapang̃inig naman sana niya ang canyang catawan.
Samantala'y macailang dinala ng̃ dalaga ang panyo sa canyang mg̃a mata, at lalo ng̃ napapakingan ang lacas ng̃ canyang paghing̃a.
—¡Pagcagalinggaling na caluluwa!—ang iniisip sa sarili ng̃ matandang babae; ¡siya na lubhang masunurin at mapagpacumbaba sa lahat! Aco'y nagcasala ng̃ lalong marami cay sa canya, gayon may hindi aco nangyaring-mapaiyac ng̃ totohanan cailan man.
At pinasimulan niya ang icalimang utos, na lalong mahahaba ang paghinto at lalong ganap ang pagcahumal ng̃ pananalita, cay sa ng̃ una, sacali't maari pa, na sa pagsusumicap niyang mainam sa gayong gawa'y hindi niya Páhiná 368naring̃ig ang paghagulhol na iniinis ng̃ canyang pamangkin. Sa isa lamang pagtiguil na canyang guinawa, pagcatapos ng̃ mg̃a pagcà nilaynilay tungcol sa pagpatay sa capuwa tao sa pamamag-itan ng̃ sandata, naring̃ig niya ang mg̃a daing ng̃ macasalanan. Ng̃ magcagayo'y humiguit sa pagca dakila ang tinig, pinagpilitan niyang basahin ang nalalabing utos sa anyong nagbabala, at ng̃ mapanood niyang patuloy rin ang pag-iyac ng̃ caniyang pamangkin.
—¡Tumang̃is ca, anac, co, tumang̃is ca!—ang canyang sinabi, at siya'y lumapit sa higaan:—cung gaano calaki ang iyong pagtang̃is ay gayon din ang pagcadali ng̃ pagpapatawad sa iyo ng̃ Dios. Gamitin mo ang pighating "contrición" sa pagca't lalong magaling cay sa "atrición." ¡Tumang̃is ca, anac co, hindi mo nalalaman cung gaano ang aking galac na tinatamo sa panonood co ng̃ iyong pag-iyac! Pagdagucan mo naman ang iyong dibdib, huwag mo lamang calalacasan, sa pagca't may sakit ca pa.
Datapuwa't sa pagca't anaki'y mandin nagcacailang̃an ang pighati ng̃ pag-iisa at ng̃ pagca walang nacamamalay, upang lumala, ng̃ makita ni MarÃa Clarang siya'y nasubucan, untiunting tumiguil ng̃ pagbubuntong hining̃a, pinahid ang canyang mg̃a mata, na walang sinasabing ano man at hindi sumasagot sa canyang tÃa ng̃ cahi't cataga.
Ipinagpatuloy nito ang pagbasa, ng̃uni't sa pagca't huminto ang pagtang̃is ng̃ sa canya'y nakikinig, lumipas ang caalaban ng̃ canyang loob sa canyang gawa, at ang mg̃a huling utos ng̃ Dios ay nacapag-antoc sa canya at sa canya'y nacapaghicab, na ano pa't naguing malaking casiraan sa pananalitang pahumal na nacayayamot na sa gayo'y nahihinto.
—¡Hindi co mapaniniwalaan cung hindi co makikita!—ang iniisip sa sarili ng̃ matandang babae;—nagcacasalang tulad sa isang sundalo ang batang ito laban sa unang limang utos ng̃ Dios, datapuwa't hindi cahi't isang casalanang magaang man lamang mula sa icaanim hangang sa icasampo, ano pa't tumbalÃc sa amin! ¡Cung paano na ang lacad ng̃ daigdig ng̃ayon!
At nagsindi ng̃ isang candilang malaki sa Virgen sa Antipolo at dalawang maliliit na candila sa Nuestra Señora del Rosario at sa Nuestra Señora del Pilar, na canyang inihiwalay roon muna at inilagay sa isang suloc ang isang garing na Santo Cristo, upang ipaunawang hindi dahil sa canya caya isinindi ang mg̃a candilang iyon. Hindi rin nacabahagui sa gayong bagay ang Virgen sa Delaroche: siya'y isang taga ibang lupaing hindi kilala, at hindi pa nacariring̃ig si tÃa Isabel ng̃ isa man lamang himala na canyáng guinawa.
Páhiná 369Hindi namin nalalaman cung ano caya ang nangyari sa guinawang; confesión ng̃ gabing iyon; pinagpipitagan namin ang mg̃a lihim na iyan. Mahabang totoo ang cumpisal, at nahiwatigan ng̃ tÃang mula sa malayo'y binabantayan ang pamangkin, na hindi ikinikiling ng̃ cura ang canyang taing̃a sa mg̃a salita ng̃ may sakit, cung di nacaharap sa mukha ni MarÃa Clara, at tila mandin wari ibig niyang basahin ó hulaan sa pagcagagandang mg̃a mata ng̃ dalaga ang mg̃a pag-iisip.
Lumabas sa silid si parì SalvÃng namumutla't nang̃ing̃ilis ang mg̃a labi. Sino mang macapanood ng̃ canyang noong nagdidilim at pigta ng̃ pawis, mawiwicang siya ang nagcumpisal cay Maria Clara at hindi ng̃a narapat magcamit ng̃ capatawaran.
—¡Jesús, Maria, Josef!—ang sinabi ng̃ tÃa na nagcucruz;—¿sino ang macatataroc sa calooban ng̃ mg̃a kinabataan ng̃ayon?
Tinatanglawan ng̃ isang malamlam na liwanag na inilalaganap ng̃ buwan at umulusot sa malalagong mg̃a sang̃a ng̃ mg̃a cahoy, ang isang lalaking naglalagalag sa cagubatan, na maraha't mahinahon ang lacad. Manacanaca at anaki baga'y ng̃ huwag maligaw, sumusutsot siya ng̃ isang tang̃ing tugtuguin, na ang caraniwa'y sinasagot ng̃ gayon ding sutsot sa dacong malayo. Matamang nakikinig ang lalaki, at ipinagpapatuloy, pagcatapos, ang paglacad na ang tinutunto'y ang malayong huni.
Sa cawacasan, ng̃ canyang maraanan ang libolibong mg̃a nacahahadlang cung gabi sa paglalacad sa isang gubat na hindi pa nalalacaran, siya'y dumating sa isang maliit na puang na naliliwanagang ganap ng̃ buwan sa icaapat na bahagui ng̃ canyang paglaki. Matataas na mg̃a malalaking batong buhay, na napuputung̃an ng̃ mg̃a cahoy ang siyang nacababacod sa paliguid, na ano pa't wari isang nababacurang panoorang naguiba; mg̃a cahoy na bagong putol, mg̃a punong naguing uling ang nacapupuno sa guitna, na nang̃ahahalo sa pagkalalaking mg̃a batong buhay, na kinucumutan ng̃ pacaposcapos ng̃ Lumikha ng̃ canyang culubong na mg̃a dahong verde ang culay.
Bahagya pa lamang cararating ng̃ lalaking di kilala'y siyáng paglabás namang bigla ng̃ isang lalaki rin sa licuran ng̃ isang malaking bató, lumapit at binunot ang isang revolver.
—¿Sino ca?—ang tanong sa wicang tagalog na mabalasic ang tinig, casabay ang pagtataas ng̃ "gatillo" ng̃ canyang sandata.
—¿Casama ba ninyo si matandà ng Pablo?—ang sagot ng̃ bagong cararating na mahinahon ang tinig, na hindi sinagot ang catanung̃an at hindi nagugulumihanan.
—¿Ang capitan ba ang itinatanong mo? Oo, narito.
—Cung gayo'y sabihin mong narito si ElÃas at siya'y hinahanap,—anang Páhiná 371lalaki na hindi iba cung di ang talinghagang piloto.
—¿Cayo po ba'y si ElÃas?—ang itinanong ng̃ canyang causap na taglay ang tang̃ing pagpipitagan, at saca lumapit, at gayon ma'y patuloy rin ang paguumang sa canya ng̃ bung̃ang̃a ng̃ revolver;—cung gayo'y ... halÃcayo.
Sumunód sa canyá si ElÃas.
Pumasoc silá sa isáng anyóng yung̃ib na palusóng sa cailaliman ng̃ lupa. Ipinauunawa sa piloto, ng̃ tagapamatnubay na nacacaalam ng̃ daan, cung palusóng, cung cailan dapat yumucód ó gumapang; gayón ma'y hindi nalao't sila'y nang̃agsirating sa isang may anyong salas, na bahagya na naliwanagan ng̃ mg̃a huepe, at ang nang̃aroroo'y labingdalawa ó labing limang lalaking may taglay na mg̃a sandata, marurumi ang mg̃a mukha at cagulatgulat ang mg̃a pananamit, na nacaupo ang mg̃a ibá, ang iba nama'y nacahiga, at nagsasalitaan ng̃ bahagya. Namamasdan ang isang matandang lalaking mapanglaw ang pagmumukha, nacapulupot sa ulo niyá ang isang bigkis na may dugo, nacalagay ang mg̃a sico sa isang batóng guinagawang pinaca mesa, at pinagninilay-nilay ang ilaw na sa gayong caraming usoc na ibinubuga'y bahagya na ang inilalaganap na liwanag: cung hindi sana talastas nating iyo'y isang yung̃ib ng̃ mg̃a tulisan, mawiwica natin, sa pagbasa ng̃ malaking pagng̃ang̃alit sa mukha ng̃ matandang lalaki, na siya ang Torre ng̃ Gútom sa araw na sinusundan ng̃ paglamon ni Ugolino sa canyang mg̃a anac.
Umanyong humilig ang nang̃ahihigang mg̃a lalaki ng̃ dumating si ElÃas at ang namamatnugot sa canya, datapuwa't sa isang hudyat nito'y nang̃agsitahimic at nang̃agcasiya na lamang sa pagmamasid sa piloto, na walang taglay na anó mang sandata.
Untiunting luming̃on ang matandang lalaki at ang natagpuan ng̃ canyang mg̃a mata'y ang nacapagpipitagang kiyas ni ElÃas, na nacapugay na siya'y pinagmamasdang puspós ng̃ calungcutan at pagbibigay halaga.
—¿Icao ba?—ang itinanong ng̃ matandang lalaki, na sumaya ng̃ caunti ang mg̃a mata ng̃ makilala ang binata.
—¡Sa anóng calagayan aking nasumpung̃an cayo!—ang ibinulong ni ElÃas sa babahagyang tinig at iguinagalaw ang ulo.
Hindi umimic ang matanda at tumung̃ó, humudyát ng̃ isa sa mg̃a tao, nanang̃agsitindig sila't lumayo, na canilang sinulyáp muna't sinucat ng̃ mg̃a mata ang taas at bicas ng̃ pang̃ang̃atawan ng̃ piloto.
—¡Tunay ng̃a!—ang sinabi ng̃ matandang lalaki ng̃ silang dalawa'y nagPáhiná 372iisa na;—ng̃ cata'y patuluyin sa aking bahay, na may anim na buwan ng̃ayon, aco ang ng̃ panahóng iyo'y nahahabag sa iyo; ng̃ayo'y nagbago ang capalaran, ng̃ayo'y icaw namán ang nahahabag sa akin. Ng̃uni't umupo ca at sabihin mo sa akin cung bakit ca nacarating hang̃ang dito.
—May labing limang araw na ng̃ayong ibinalita sa akin ang nangyari sa inyong casacunaan,—ang madalang na isinagot ng̃ binata sa mahinang tinig, na ang ilaw ang siyang tinitingnan;—pagca alam co'y lumacad na agad acó, nagpacabicabila acó sa mg̃a cabunducan, halos dalawang lalawigan ang aking nalibot.
—Napilitan acong tumacas at ng̃ huwag magsabog ng̃ dugong walang malay; natatacot humarap ang aking mg̃a caaway at ang canila lamang inilalagay sa aking hirap ay ang ilang mg̃a caawaawa, na walang guinawa sa akin cahit caliitliitang casam-an.
Ng̃ macalampas ang sandaling hindi pag-imic na guinamit ni ElÃas sa pagbasa ng̃ mg̃a caisipang mapapanglaw sa mukha ng̃ matandang lalaki, nagpatuloy ng̃ pananalita ang binata:
—Naparito aco't ibig cong ipakiusap sa inyo ang isang bagay. Sa pagca't hindi aco nacasumpong, cahi't aking pinaghanap, ang bahagyang labi man lamang ng̃ mag-anac na may cagagawan ng̃ casawiang palad naming mag-anac, minagaling co ang iwan ang lalawigang aking tinatahanan upang tumung̃o sa dacong timugan at makisama sa mg̃a pulutong ng̃ mg̃a hindi binyagan at nabubuhay ng̃ boong kalayaan: ¿ibig po ba ninyong lisanin ang bagong pinasisimul-an ninyong pamumuhay at sumama sa akin? Lalagay acong tunay na inyong anac, yamang namatay ang anac po ninyo, at kikilalin co cayong ama, yamang wala na acong magugulang?
Umiling ang matanda ng̃ paayaw, at nagsalita:
—Sa gulang na aking dinating, pagca niyacap ng̃ calooban ang isang pasiyang cakilakilabot, ay dahil sa wala ng̃ sucat pagpaliiran. Isang taong gaya co, na guinamit ang canyang cabataan at ang canyang cagulang̃an sa pagpapagal at ng̃ camtan ang sariling guinhawa at ang sa mg̃a anac sa panahong hinaharap; isang taong nagpacumbaba sa lahat ng̃ mg̃a naguing calooban ng̃ canyang mg̃a puno, na tumupad ng̃ boong pagtatapat sa mabibigat na catungculan, na nagtiis ng̃ lahat upang mamuhay sa catahimican at sa isang catiwasayang mangyayaring camtan; pagca tinalicdan ng̃ ganitong taong pinalamig na ang dugò ng̃ panahon, ang lahat ng̃ canyang pinagdaanan at ang boong pagdaraanan pa, at sumasa mg̃a pampang̃in na ng̃ libing̃an, ay sa pagca't canyang napagkilalang Páhiná 373lubos na walang capayapaang masusumpung̃an at ang catiwasiya'y hindi siyang calakilakihang cagaling̃an! ¿Ano't magpapacatira pa sa hindi sariling lupain upang magbuhay dukha? Dating aco'y may dalawang anac na lalaki, isang anac na babae, isang bahay, isang cayamanan; aking dating tinatamo ang pagpipitaga't pagmamahal ng̃ madla; ng̃ayo'y isang cahoy na pinutlan ng̃ mg̃a sang̃a ang aking cawang̃is, lagalag, nagtatago, pinag-uusig sa mg̃a cagubatang tulad sa isang halimaw, ¿at anong dahil at guinawa sa akin ang lahat ng̃ ito? Dahil sa inilugso ng̃ isang lalaki ang capurihan ng̃ aking anac na babae, sa pagca't hining̃i ng̃ mg̃a capatid sa lalaking iyang magsulit siya ng̃ catampalasanang canyang guinawa, at sa pagca't ang lalaking iya'y nang̃ing̃ibabaw sa mg̃a iba sa pamamag-itan ng̃ pamagat na ministro (kinakatawan) ng̃ Dios. Inalintana co, gayon man, ang lahat ng̃ ito, at acong ama, aco, na siniraan ng̃ puri sa aking catandaan, aking ipinatawad ang caalimurahan, ipinagpaumanhin co ang casilacbuhan ng̃ cabataan at ang mg̃a carupucan ng̃ catawang lupa, at sa casiraang iyong hindi na mangyayaring maisauli, ¿ano ang dapat cong gawin cung di ang huwag ng̃ umimic at iligtas ang nalabi? Datapuwa't nang̃anib ang tampalasang baca sa humiguit cumulang na cadalia'y camtán niya ang panghihiganti, caya't ang guinawa'y humanap ng̃ capahamacan ng̃ aking mg̃a anac na lalaki. ¿Nalalaman mo ba cung ano ang canyang guinawa? ¿Hindi? ¿Natatalastas mo bang linubid ang casinung̃a-ling̃ang cunuwa'y linooban ang convento, at sa mg̃a isinacdal ay casama ang isa sa aking mg̃a anac? Hindi nairamay iyóng isá, sa pagca't wala't na sa ibang bayan. ¿Nalalaman mo ba ang mg̃a catacottacot na pahirap na sa canila'y guinawa? Nalalaman mo, sa pagca't nang̃agcacawang̃is ang ganitong mg̃a pahirap sa lahat ng̃ mg̃a bayan. ¡Aking nakita, nakita co ang aking anac na nacabiting ang tali sa canyang sariling buhoc, naring̃ig co ang canyang mg̃a sigaw, aking naring̃ig na aco'y canyang tinatawag, at aco, sa aking caruwagan at palibhasa'y namarati aco sa capayapaan, hindi aco nagcaroon ng̃ catapang̃ang pumatay ó magpacamatay caya! ¿Nalalaman mo bang hindi napatotohanan ang pangloloob na iyon, napaliwanagan ang bintang, at ang naguing parusa'y ilipat sa ibang bayang ang cura, at ang aking anac ay namatay dahil sa mg̃a pahirap na guinawa sa canya? ¡Ang isa, ang nalalabi sa akin, ay hindi duwag na gaya ng̃ canyang ama; at sa catacutan ng̃ tacsil na nagpahirap na ipanghiganti sa canya ang pagcamatay ng̃ canyang capatid, guinamit na dahilan ang cawal-an ng̃ "cedula personal" na nalimutang sandali, piniit ng̃ Guardia Civil, pinahirapan, guinalit at pinasamang totoo ang loob sa casalimura hanggang sa siya'y maPáhiná 374pilitang magpacamatay! At aco, aco'y buhay pa pagcatapos ng̃ gayong calakilakihang cahihiyan, datapuwa't cung hindi aco nagcaroon ng̃ tapang-ama sa pag-sasanggalang ng̃ aking mg̃a anac, may natitira pa sa aking isang pusô upang italaga sa isang panghihiganti at manghihiganti aco! Untiunting nang̃agcacatipon ang mg̃a maygalit sa ilalim ng̃ aking pamiminuno, pinararami ang mg̃a cawal co ng̃ aking mg̃a caaway, at sa araw na mapagkilala cong aco'y macapangyarihan na, lulusong aco sa capatagan at tutupukin co sa apoy ang aking panghihiganti at ang aking sariling buhay! ¡At darating ang araw na iyan ó walang Dios!
At nagtindig ang matandang lalaki, na nagng̃ing̃itng̃it, at idinagdag, na nagniningning ang paning̃in, malagunlong ang tinig at sinasabunutan ang canyang mahahabang mg̃a buhóc:
—¡Sumpain acó, sumpain acó na aking piniguil ang mapanghiganting camay ng̃ aking mg̃a anac; acó ng̃a ang pumatay sa canila! ¡Cung pinabayaan co sanang mamatay ang may sala, cung hindi sana acó lubós nanalig sa justicia ng̃ Dios at sa justicia ng̃ mg̃a tao, ng̃ayon disi'y may mg̃a anac pa acó, marahil sila'y nang̃agtatago, datapuwa't ng̃ayo'y may mg̃a anac naman sana acó, at hindi sila sana nang̃amatay sa capapahirap! ¡Hindi aco ipinang̃anac upáng maguing amá, caya wala acong mg̃a anac ng̃ayón! ¡Sumpain acó, na hindi co natutuhang makilala sa aking catandaan ang lupaing aking kinatatahanan! Datapuwa't matututo acong ipanghiganti co cayó sa pamamag-itan ng̃ apoy, ng̃ dugo at ng̃ aking sariling camatayan!
Ang culang palad na amá, sa casilacbuhan ng̃ canyáng pighati, nalabnot ang bigkis ng̃ ulo, at dahil sa gayo'y nabucsan ang sugat sa noo, at doo'y bumalong ang isáng batisang dugo.
—Pinagpipitagan co ang inyóng pighati,—ang muling sinabi ni ElÃas,—at napagwawari co ang inyong panghihiganti; acó nama'y gaya rin ninyo, at gayón man, sa aking pang̃ang̃anib na baca aking masugatan ang waláng malay, lalong minamagaling co pa ang calimutan co ang aking mg̃a casawiang palad.
—¡Mangyayari cang macalimot, sa pagca't bata icáw at sa pagca't hindi ca namamatayan ng̃ isa man lamang anac, ng̃ sino mang siyáng iyong catapusáng maaasahan! Ng̃uni't aking ipinang̃ang̃aco sa iyo, hindi co sasactan ang sino mang walang casalanan. Nakikita mo ba ang sugat na ito? Upang huwag cong mapatay ang isang caawaawang cuadrillerong gumaganap ng̃ canyang catungculan, ipinaubaya cong siya ang sumugat sa akin.
—Datapuwa't tingnan po ninyó—ani ElÃas pagca lampas ng̃ sandaling hinPáhiná 375di pag-imÃc;—tingnan po ninyó cung alin ang cakilakilabot na siga na inyong pagsusugbahan sa ating culang palad na mg̃a bayan. Cung gaganapin ng̃ inyong sariling mg̃a camay ang inyong panghihiganti, gaganti ng̃ catacot tacot ang inyong mg̃a caaway, hindi laban sa inyó at hindi rin laban sa mg̃a taong sandatahan, cung di laban sa bayan, na ang caraniwa'y siyáng isinusumbong, at pagcacagayo'y ¿gaano caraming mg̃a paglabag sa catuwiran ang mangyayari!
—¡Mag-aral ang bayang magsanggalang sa sarili, magsanggalang sa sarili ang bawa't isa!
—¡Talastas po ninyong iya'y hindi mangyayari! Guinoo, cayó po'y aking nakilala ng̃ ibang panahon, niyóng panahong cayo po'y sumasaligaya, niyao'y pinagcacalooban ninyo acó ng̃ mg̃a paham na aral; maitutulot baga ninyong?...
Naghalukipkip ang matanda at wari'y nakikinig.
Guinoo,—ang ipinagpatuloy ni ElÃas, na pinacasusucat na magaling ang canyáng mg̃a wika;—nagca palad acong macagawa ng̃ isang paglilingcod sa isang binatang mayaman, may magandang puso, may caloobang mahál at mithì ang mg̃a icagagaling ng̃ canyang tinubuang bayan. Ang sabihana'y may mg̃a caibigan ang binatang ito sa Madrid, ayawan co, datapuwa't ang masasabi co sa inyo'y siya'y caibigan ng̃ Capitan General. ¿Anó po ang inyong acala cung siya'y ang ating papagdalhin ng̃ mg̃a caraing̃an ng̃ bayan at siya'y pakiusapan nating magmalasakit sa catuwiran ng̃ mg̃a sawing palad?
Umiling ang matandang lalaki.
—¿Mayaman ang sabi mo? walang iniisip ang mg̃a mayayaman cung hindi ang dagdagan ang canilang mg̃a cayamanan; binubulag sila ng̃ capalaluan at ng̃ caparang̃alanan, at sa pagca't ang caraniwa'y magaling ang canilang calagayan, lalo na cung sila'y may mg̃a caibigang macapangyarihan, sino man sa canila'y hindi nagpapacabagabag sa pagmamalasakit sa mg̃a culang palad. Nalalaman cong lahát, sa pagca't ng̃ una'y aco'y mayaman!
—Ng̃uni't ang taong sinasabi co po sa inyo'y hindi cawang̃is ng̃ mg̃a ibá: siya'y isang anác na inalimura dahil sa pag-aala-ala sa canyáng amá; siya'y isang binata, na sa pagca't hindi malalao't magcacaasawa, nag-iisip isip siya ng̃ sa panahong darating, ng̃ isáng magandang casasapitan ng̃ canyáng mg̃a anác.
—Cung gayo'y siya'y isang taong magtatamong ligaya; ang catuwiran nating ipinagtatanggol ay hindi ang sa mg̃a taong na sa caligayahan.
—¡Datapuwa't iyan ang catuwirang ipinagtatanggol ng̃ mg̃a taong may puso!
—¡Hari na ng̃a!—ang muling sinabi ng̃ matandang lalaki at saca naupo,Páhiná 376—ipalagay mo ng̃ ang binatang iya'y sumang-ayong siya ang maghatid ng̃ ating caraing̃an hangang sa Capitang General; ipalagay mo ng̃ siya'y macakita sa pang̃ulong bayan ng̃ España ng̃ mg̃a diputadong magsanggalang sa atin, ¿inaacala mo na baga cayang papagtatagumpayin na ang ating catuwiran?
—Atin munang ticmang gawin bago tayo gumamit ng̃ isang paraang kinacailang̃ang magsabog ng̃ dugo,—ang isinagót ni ElÃas,—Dapat na macapagtacá po sa inyó, na acó, na isá rin namang sawing palad, bata at malacás ang catawan, ang siyang makiusap sa inyo, na cayo'y matanda na't mahina, ng̃ mg̃a paraang payapa: at ganito, sa papca't aking napanood ang lubhang maraming cahirapang tayo rin ang may cagagawang gaya rin ng̃ mg̃a cagagawan ng̃ mg̃a malulupit; ang mahina ang siyang nagbabayad.
—¿At cung sacaling wala tayong magawang anó man?
—May magagawa tayo cahi't cacaunti, maniwala po cayo; hindi ang lahat ng̃ mg̃a nang̃ang̃atungculan sa baya'y hindi marunong cumilala ng̃ catuwiran. At cung wala tayong masundaan, cung aayaw pakinggan ang ating cahing̃ian, cung magpacabing̃i na ang tao sa capighatian ng̃ canyang capuwa, pagnagcagayo'y ¡hahandog po aco sa bawa't inyong ipag-uutos!
Niyacap ang binata ng̃ matandang lalaking lipos ng̃ malaking catuwiran.
—Tinatanggap co ang iyong panucala, talastas cong gumaganap ca ng̃ iyong pang̃aco. Paririto ca sa aki't cata'y tutulung̃an upang maipanghiganti ang iyong mg̃a magugulang, at aco nama'y tutulung̃an mo upang maipanghiganti co ang aking mg̃a anac, ¡ang aking mg̃a anac na pawang nacacatulad mo!
—Samantala'y huwag po ninyong pababayaang mangyari ang ano mang gahasang cagagawan.
—Isasalaysay mo ang mg̃a caraing̃an ng̃ bayang pawang talastas mo na, ¿Cailan co malalaman ang casagutan?
—Sa loob po ng̃ apat na araw ay mag-utos po cayo ng̃ isang taong makipagkita sa akin sa pasigan ng̃ San Diego, at sasabihin co sa canya ang maguing casagutan sa akin ng̃ taong aking inaasahang.... Cung siya'y sumang-ayo'y canilang kikilalanin ang ating catuwiran, at cung hindi'y aco ang unaunang matitimbuang sa pakikilabang ating gagawin.
—Hindi mamamatay si Elias, si Elias ang mamiminuno cung matimbuang si capitang Pablong busog na ang puso sa canyang panghihiganti,—anang matandang lalaki.
At siya rin ang sumama sa binata hanggang sa macalabas sa labas.
Upang ipang̃ilin sa Filipinas ang hapon ng̃ araw ng̃ linggo'y napasasa sabung̃an ang caraniwan, na gaya naman sa Españang ang larong pakikiaway ng̃ tao sa toro ang siyang pinaroroonan. Ang pagsasabong ng̃ manoc, hilig na masamang dito'y dinala ng̃ mg̃a taga ibang lupain at mahiguit ng̃ isang daang taóng guinagawang panghuli ng̃ salapi, ay isa riyan sa mg̃a pang̃it na pinagcaratiban ng̃ bayan, na lalong malaki ang casam-an cay sa opio sa mg̃a insic; diya'y napaparian ang dukha't inilalagay sa pang̃anib ang canyang boong pagcabuhay, sa pagmimithing siya'y magcasalaping hindi nagpapagal; napaparian diyán ang mayaman't ng̃ maglilibang, at diya'y caniyang guinagamit ang salaping labà sa canyang mg̃a piguing at mg̃a "misa de gracia"; datapwa't sa canila (sa mg̃a mayayaman) ang capalarang diya'y pinaglalaruan, palibhasa'y magaling na totoo ang pagcacaturo sa sasabung̃in, marahil lalong magaling cay sa pagcaturo sa canilang anac na lalaki, na siyang hahalili sa ama sa sabung̃an, at wala ng̃a caming itututol sa bagay na ito.
Sa pagca't ipinahihintulot ng̃ Gobierno, at hanggang halos canyang ipinagaanyaya, sa pag-uutos na gawin ang gayong panoorin sa "hayag na mg̃a plaza", sa "mg̃a araw ng̃ fiesta" (at ng̃ makita ng̃ lahat at macahicayat ang uliran), "pagcatapos ng̃ misa mayor hanggang sa dumilim sa hapon" (walong oras), dumalo tayo sa larong ito upang hanapin ang ilang mg̃a cakilala.
Walang ikinatatang̃i ang sabung̃an sa San Diego sa mg̃a sabung̃an sa iba't ibang bayan, liban na lamang sa ilang mg̃a bagay. Nababahagui sa tatlong pitac: ang una, sa macatwid baga'y ang pasucan, ay isang malaking cabahayang tuwid, na may dalawampong metro ang haba at labing apat na metro ang luang; sa isa sa canyang mg̃a taguilira'y may isang pintuang isang babae ang caraniwang Páhiná 378nagbabantay, na siyang catiwala sa panining̃il ng̃ sa pinto, ó cabayaran sa pagpasoc doon. Sa buwis na itong bawa't isa'y nagbibigay roon, tumatanggap ang Gobierno ng̃ isang bahagui, mg̃a ilang daang libong piso sa isang taón: sinasabing sa salaping itong ibinabayad ng̃ "vicio" upang siya'y magcaroon ng̃ calayaan, nanggagaling ang ipinagpapatayo ng̃ mg̃a maiinam na mg̃a paaralan, ipinagpapagawa ng̃ mg̃a tulay at mg̃a daan, ipinagtatatag ng̃ mg̃a ganting pala upang lumusóg ang pagsasaca at pang̃ang̃alacal ... purihin nawa ang vicio na naghahandog ng̃ gayong lubhang magagaling na mg̃a bung̃a!—Sa unang pitac na ito nalalagay ang mg̃a nang̃agbibili ng̃ hitso, mg̃a tabaco, mg̃a cacanin, mg̃a pagcain at iba pa; naririan diyan ang caramihang batang lalaking sumasama sa canilang mg̃a ama ó amaing sa canila'y nagsasakit ng̃ pagtuturo ng̃ mg̃a lihim ng̃ pamumuhay.
Capanig ang pitac na ito ng̃ isá pang lalong malaki ng̃ caunti, isang pinaca salas, na pinagtitipunan ng̃ madla bago gawin ang mg̃a "soltada". Nariyán ang pinacamarami sa mg̃a manoc, na nang̃atatali ng̃ isáng lúbid sa lupa, sa pamamag-itan ng̃ isang pacong but-ó ó lúyong; nariyan ang mg̃a tahur, ang mg̃a malulugdin sa sabong, ang mananari: diyán nang̃agcacayari, nagninilaynilay, nang̃ung̃utang, sumusumpa, nagtutung̃ayaw, humahalachac; hinihimas niyón ang canyáng manoc, na pinaraanan ng̃ camáy ang ibabaw ng̃ makikintab na mg̃a balahibo; sinisiyasat nama't binibilang nito ang mg̃a caliskis sa mg̃a paa; pinagsasalitaanan ang mg̃a maiinam na gawa ng̃ mg̃a bayani; diya'y inyóng mapapanood ang maraming mg̃a mukhang malulungcót, na bitbit sa mg̃a paa ang bangcay na wala ng̃ balahibo; ang pinacamahalmahal na hayop sa loob ng̃ ilang buwan, pinalayawlayaw at sa canya'y ipinagcatiwala ang lalong caayaayang mg̃a pag-asa, ng̃ayo'y wala cung di isáng bangcay na lamang, na ipagbibili sa isáng peseta, upáng lutuing luya ang cahalo at canin sa gabà ring iyón: "sic transit gloria mundi". Pauwi na ang natalo sa canyáng bahay, na pinaghihintayan sa canya ng̃ esposang cacabacaba ang loob at ng̃ mg̃a limalimahid na mg̃a anac, na hindi na taglay ang caunting pamimilac at ang sasabung̃in. Yaong lahat na mg̃a panaguinip na calugodlugod, yaong mg̃a pagaalagang tumagal ng̃ mahabang panahon, mula sa pagbubucang liwayway hanggang sa paglubóg ng̃ araw, yaong lahat ng̃ mg̃a pagpapahirap at pagpapagal, ang kinauwia'y isang peseta, ang mg̃a nálabing abó sa gayóng cacapal na asó.—Sa ulutang itó nakikipagtutulan ang lalong pang̃od na isip: ang lalong gagasogaso'y pinagsisiyasat na magaling ang gayóng bagay, tinitimbang, pinagmámasid, ibinubucadcad ang mg̃a pacpac, hinihipo ang mg̃a casucasuan ng̃ mg̃a Páhiná 379hayop na iyón. Maiinam na totoo ang pananamit ng̃ mg̃a ilang sinusundan at liniliguid ng̃ mg̃a caanib ng̃ canicanilang mg̃a sasabung̃in; marurumi namán ang mg̃a ibá, natatatac sa canilang mamayat na mg̃a mukha ang larawan ng̃ vicio, at caniláng sinusundan ng̃ boong pagmimithi ang mg̃a kilos ng̃ mg̃a mayayaman at canilang pinagmamasdang magaling ang mg̃a pustahan, sa pagca't mangyayaring mahuho ang mg̃a bulsa, datapuwa't hindi nangyayaring masiyahan ang masamang hilig; diya'y waláng mukháng hindi guising; diya'y wala ang mapagpabayang filipino, ang tamád, ang hindi makibuin: ang lahát ay pawang kilusán, masimbuyong budhi, pagsusumicap; masasabing silá'y may isang cauhawang siyáng nagbibigay casayahan sa tubig sa pusali.
Buhat sa ulutang ito'y tumutung̃o sa labanang ang pamagata'y "Rueda". Ang tuntung̃an nito, na nababacuran ng̃ cawayan, ang caraniwa'y mataas cay sa dalawang panig na sinabi na ng̃ una. Sa dacong itaas, na halos sumusucó na sa bubung̃an, may mg̃a graderÃa, lunsódlunsód bagang upuan, na iniuucol sa mg̃a manonood ó mg̃a magsasabong, dalawang salitang nagcacaisa ng̃ kinauuwian. Sa boong itinatagal ng̃ labanan ay napupuno ang mg̃a graderiang itó ng̃ mg̃a taong may gulang na at ng̃ mg̃a batang nang̃agsisigawan, nang̃aghihiyawan, nang̃agpapawis, nang̃ag-aaway at nang̃agtutung̃ayaw: ang cagalinga'y bihirang bihira ang babaeng nacararating diyán. Nang̃asasa "Rueda" ang mg̃a táong litáw, ang mg̃a mayayaman, ang mg̃a bantog na "tahur", ang contratista (a entista) at ang sentenciador (tagahatol). Sa lupa, na mainam ang pagcacapicpic ay nang̃aglalaban ang mg̃a hayop, at buhat diya'y ipinamamahagui ng̃ Capalaran sa mg̃a familia ang mg̃a tawanan ó mg̃a pagtang̃is, ang magagaling na pagcain ó ang cagutuman.
Sa horas ng̃ ating pagpasoc ay naroroon na ang gobernadorcillo, si capitang Pablo, si capitang Basilio, si Lucas, ang tao bagang may pilat sa mukha, na totoong nagdamdam ng̃ pagcamatay ng̃ canyang capatid.
Lumapit si capitang Basilio sa isa sa mg̃a taong bayan at tumanong:
—¿Nalalman mo ba cung anong manoc ang dala rito ni Capitang Tiago?
—Hindi co po na lalaman; may dumating po sa canyang dalawa caninang umaga, ang isa sa canila'y ang lasac na tumalo sa talisayin ng̃ Consul.
—¿Sa acala mo caya'y mailalaban sa canya ang aking si bulic?
—¡Aba, nacú, mailalaban po! ¡Ipupusta co po sa inyong manoc ang aking bahay at ang aking baro!
Dumarating sa sandaling iyon si capitang Tiago. Ang pananamit ay tulad sa Páhiná 380mg̃a malalacas na magsasabong: barong lieszong Caatóng, salawal na lana at sombrerong jipijapa. Sumusunod sa canyá ang dalawang alila; dala ng̃ isa ang lasac at ang isa nama'y isang puting sasabung̃ing totoong pagcalakilaki.
—¡Ang sabi sa akin ni Sinang ay pagaling na ng̃ pagaling si MarÃa!—ani capitang Basilio.
—Wala ng̃ lagnát, datapuwa't mahina pa.
—¿Natalo po ba cayó cagabi?
—Caunti; nalalaman cong nanalo cayó ... titingnan co cung macababawi acó.
—¿Ibig po ba ninyóng isabong ang lásac?—ang tanong ni capitang Basilio, na tinitingnan ang manóc, at saca hining̃i itó sa alila.
—Alinsunod, sacali't may pustahan.
—Gaano po ba ang ipupusta ninyó.
—Cung magcuculang din lamang sa dalawa'y hindi co na isasabong.
—¿Inyo bang nakita na ang aking búlic?—ang tanóng ni capitang Basilio at saca tinawag ang isang táong may dalang isang maliit na sasabung̃in.
—¿Gaano po ba ang ipupusta ninyó?—ang tanóng.
—Cung gaano ang inyóng ipusta.
—¿Dalawá at limang daan?
—¿Tatló?
—¡Tatló!
—¡Sa susunod!
Ilinaganap ng̃ nang̃agcacabilog na mapakialam sa buhay ng̃ may buhay, ang balitang papaglalabanin ang dalawang bantog na manoc; capuwa sila may mg̃a pinagdaanan at capuwa cabalitaan sa galing. Ibig ng̃ lahat na makita, masiyasat ang dalawang cabalitaan; may mg̃a nagpapasiya, may nanghuhula.
Samantala'y lumalaki ang caing̃ayan, nararagdagan ang caguluhan, linulusob ang Rueda, linulundag ang mg̃a graderÃa. Dala ng̃ mg̃a "soltador" sa Rueda ang dalawang manoc, isang puti at isang pula, na capuwa may sandata na, baga man ang mg̃a tari ay may caluban pa. Nariring̃ig ang mg̃a sigaw na "sa puti!" "sa puti!", may mang̃isang̃isa namang sumisigaw ng̃ "sa pula!" Ang puti ang siyang "llamado" at ang pula ang "dejado".
Sa guitna ng̃ caramiha'y nang̃agpapalibotlibot doon ang guardia civil; hindi nila suot ang pananamit na ucol sa mahal na capisanang ito; datapuwa't hindi naman sila nacapaisano. Salawal na guingong may franjang pula, barong nababahiran ng̃ azul na galing sa naaalis na tina ng̃ blusa, gorrang pangcuartel naPáhiná 381rito ang canilang panglinlang na soot na nababagay naman sa canilang inuugali: namumusta at nagbabantay, nanggugulo at nang̃agsasalitang di umano'y panang̃agasiwaan nila ang pananatili ng̃ capayapaan.
Samantalang nang̃agsisigawan, isinasahod ang camay, kinacalog sa camay ang caunting salaping pinacacalasing; samantalang hinihicap sa bulsa ang catapustapusang salapi, ó sacali't walang salapi ay nang̃ang̃aco, at ipinang̃ang̃acong ipagbibili ang calabaw, ang malapit ng̃ anihin sa bukid, at iba pa; dalawang bagongtao, na wari'y magcapatid, sinusundan ng̃ mg̃a paning̃ing nananaghili ang mg̃a naglalaro, nang̃agsisilapit, bumubulong ng̃ ilang kiming pananalitang sino may walang nakikinig, nalalao'y lalong nang̃alulungcot at nang̃agtiting̃inang masasama ang loob at nang̃agng̃ing̃itng̃it. Paimis na sila'y pinagmamasid ni Lucas ng̃uming̃iti ng̃ ng̃iting malupit, pinatutunog ang mg̃a pisong pilac, dumaan siya sa siping ng̃ dalawang magcapatid, at saca siya sumigaw nasa "Rueda" ang ting̃in:
—Narito ang limampo, limampu laban sa dalawampo, ¡sa puti!
Nang̃agtitigan ang magcapatid.
—¡Sinasabi co na sa iyo,—ang ibinubulong ng̃ matandang capatid,—na huwag mong ipaglahatan ang cuarta; cung nakinig ka sana sa akin, ng̃ayo'y may ipupusta tayo sa pula!
Lumapit ng̃ boong cakimian ang bunso cay Lucas at kinalabit siya sa bisig,
—¡Aba! ¿icaw pala?—ang biglang sinabi nito, na luming̃on at nagpapacunwari ng̃ pagtataca; pumapayag ba ang capatid mo sa sinabi co sa canya ó naparito ca't pumupusta?
—¿Paanong ibig ninyong cami'y macapusta'y natalo na ang lahat naming salapi?
—¿Cung gayo'y pumayag na cayo?
—¡Aayaw siya! cung pautang̃in sana ninyo cami ng̃ caunti, yamang sinasabi ninyong cami inyong nakikilala....
Kinamot ni Lucas ang ulo, hinila ang baro at muling nagsalita:
—Tunay ng̃ang cayo'y aking nakikilala; cayo'y si Tarsilo at si Bruno, mg̃a cabataan at malalacas. Talastas cong ang matapang ninyong ama'y namatay dahil sa ibinibigay sa canyang isang daang palo sa araw araw ng̃ mg̃a sundalo; alam cong hindi ninyo iniisip na ipanghiganti siya ...
—Huwag po sanang makialam cayo sa aming pamumuhay;—ang isinalabat sa canya ng̃ matandang capatid na si Tarsilo, iya'y nacahihila ng̃ casacunaan. Cung wala caming capatid na babae'y malaon ng̃ panahong cami'y binitay na sana!
—¿Binitay na cayo? ang mg̃a duwag lamang ang nabibitay, ang walang salapi Páhiná 382at walang tumatangkilik. At sa paano ma'y malapit ang bundoc.
—¡Sandaang piso laban sa dalawampo, sa puti aco!—ang sigaw ng̃ isang nagdaan.
—Pautang̃in ninyo cami ng̃ apat na piso ..., tatlo ... dalawa,—ang ipinamanhic ng̃ lalong bata;—pagdaca'y babayaran namin cayo ng̃ ibayo; pasisimulan na ang soltada.
Muling kinamot ng̃ Lucas ang úlo.
—¡Tst! Hindi akin ang salaping ito, ibinigáy sa akin ni Don Crisóstomo at inilalaan sa mg̃a ibig maglingcód sa canyá. Ng̃uni't aking nakikitang cayo'y hindi gaya ng̃ inyóng amá; iyon ang túnay na matapang; ang hindi matapang ay huwag maghanap ng̃ mg̃a laro.
At saca umalis doon, baga man hindi totoong nagpacalayo.
—¿Pumayag na tayo, may pinagcacaibhan pa ba?—ani Bruno. Iisa ang kinauuwian ng̃ mabitay ó mamatay na marahil: walang ibang kinauukulan nating mg̃a dukha.
—Tunay na ng̃a, ng̃uni't gunitaÃn mo ang ating capatÃd na babáe.
Samantala'y nagliwanag ang "rueda", magpapasimula ang labanan. Tumatahimic na ang mg̃a tÃnig, at nang̃atira sa guitna ang dalawáng "soltador" (tagá-bitáw) at ang mananari. Sa isáng hudyát ng̃ "sentenciador" (tagahátol) ay inalsán ng̃ mananari ang mg̃a tari ng̃ canicanyang calúban, at cumÃkintab ang mg̃a maninipis na mg̃a talÃm, na pawang nang̃agbabala, maniningning.
Lumapit sa bácod ang dalawang magcapatid na capuwa malungcot, itinuon ang canilang noo sa cawayan at nang̃agmamasid. Lumapit ang isang lalaki sa canila at sila'y binulung̃an sa taing̃a.
—¡Pare! ¡isang daang piso laban sa sampo, sa puti acó!
Tiningnan siya ni Tarsilo ng̃ patang̃a. Sinicó siyá ni Bruno, at sinagót niyá itó ng̃ isáng úng̃ol.
Tang̃an ng̃ mg̃a soltador ang mg̃a manóc ng̃ isáng anyóng calugód-lugód, at iniing̃atan nilang huwag siláng masugatan. Dakilang catahimican ang naghahari: masasapantahang liban na lamang sa dalawang soltador ang mg̃a naroroo'y pawang mg̃a cagulatgulat na mg̃a taotaohang pagkÃt. Pinaglapit nilá ang dalawang manóc; tinangnan ng̃ isá ang úlo ng̃ canyang manóc at ng̃ tucaÃn ng̃ calában upang magalit, at bago guinawa naman ng̃ isa sa canyang manóc ang gayon din; dapat magcaroon ng̃ pagcacatulad sa lahat ng̃ pag-aaway, na anó pa't cung anó ang nangyayari sa mg̃a sasabung̃in sa Paris ay cawang̃is din sa mg̃a sasabung̃in dito. Pinapagharap, pagcatapos at pinapagcahig silá, at Páhiná 383sa gayong paraa'y nauunawa ng̃ mg̃a caawaawang mg̃a hayop cung sino ang bumunot sa canila ng̃ isang maliit na balahibo at cung sino ang canilang macacalaban. Nagsisipanindig na ang canilang mg̃a puloc, nang̃agtititigan at mg̃a kidlat ng̃ galit ang siyang nang̃agsisitacas sa canilang mabibilog at maliit na mg̃a mata. Pagcacagayo'y dumating na capanahunan; binitiwan silá sa lupa, na nang̃agcacalayo ng̃ caunti, at saca sila linayuan.
Marahang nang̃aglalapit sila. Nang̃aririnig ang yabag ng̃ canilang yapac sa matigas na lúpa; sino ma'y hindi nagsasalita, sino ma'y hindi humihing̃a. Ibinababa at itinataas ang úlo, na wari'y nang̃agsusucatan sa ting̃inan, bumubulong ang dalawang sasabung̃in ng̃ marahil pagbabala ó pagpapawalang halagá. Natanawan nila ang maningning na dáhon ng̃ tari, na nagsasabog ng̃ malamig ang nang̃ang̃azul na sinag; nagbibigay sigla sa canila ang pang̃anib, at walang ano mang tacot na nagpapanalubong ang dalawa, ng̃uni't sa isang hakbang na layo'y nang̃agsihinto, nang̃agtitigan, ibinaba ang ulo at muling pinapang̃alinag ang canilang balahibo. Sa sandaling iyó'y naligo ng̃ dugo ang canilang maliit na útac, sumilang ang lintÃc, at taglay ang canilang catutubong tapang ay mabilis na nagpanalpoc ang dalawa, nagcapanagupa ang tuca laban sa tuca, ang dibdib laban sa dibdib, ang patalim laban sa patalÃm at ang pacpác laban sa pacpác: naiwasan ng̃ isa't isá ng̃ boong catalinuan ang sacsác at walang nanglaglag cung hindi iláng balahibo lámang. Muling nagtitigan na naman; caguinsaguinsa'y biglang lumipad ang puti, napaimbulog at iniwawasiwas ang pamatay na tari; ng̃uni't ibinaluctót ng̃ pula ang canyang mg̃a hita at ibinaba ang úlo, caya walang nahampas ang puti cung di ang hang̃in; ng̃uni't pagbaba sa lapag, sa pang̃ing̃ilag na siya'y masacsac sa licód, malicsing pumihit at humarap sa calaban. Dinaluhong siya ng̃ sacsác ng̃ pula ng̃ boong galit, ng̃uni't marunong magsanggalang ng̃ boong calamigan ng̃ loob: hindi ng̃a walang cabuluháng siyá lubós na kinalulugdan ng̃ caramihang naroroon. Hindi kinaliling̃atan ng̃ lahat ang matamang panonood ng̃ mg̃a nangyayari sa paglalaban, at may mg̃a iláng cahi't hindi sinasadya'y nang̃apapasigaw. Unti-unting nasasabugan ang lupa ng̃ mg̃a balahibong pula at puti, na pawang natitina ng̃ dugo: datapuwa't hindi ang salitaa'y ititiguil ang labanan sa unang pagcacasugat: sa pagsunod ng̃ filipino sa mg̃a cautusáng lagda ng̃ Gobierno, ang ibig niya'y matalo cung sino ang unang mamatay ó cung sino ang unang tumacbo. Nadidilig na ng̃ dugo ang lupa, madalas ang sacsacan, ng̃uni't hindi pa masabi cung sino sa dalawa ang magtatagumpay. Sa cawacasan, sa pagtiPáhiná 384kim sa cahulihulihang pagpupumilit, sumalpóc ang puti upang ibigay ang panghuling sacsác, ipinaco ang canyang tari sa isang pacpac ng̃ pula at napasabit na mg̃a butó; datapuwa't nasugatan ang puti sa dibdib, at ang dalawa, na capuwa linalabasan ng̃ dugo, nanglulupaypay, humihing̃al, nang̃agcacacabit, ay hindi nang̃agsisikilos, hanggang sa natimbuang puti, sumuca ng̃ dugo sa tuca, nang̃isay at naghing̃alo; ang pulang nacacabit sa canya sa pacpác at nananatili sa canyáng tabi, ay untiunting ibinaluctót ang mg̃a hita at marahang pumikit.
Ng̃ magcagayo'y inihatol ng̃ sentenciador, sa pag-alinsunod sa cautusan ng̃ pamahalaan, na ang pula'y nanalo. Isang walang wastong sigawan ang siyang nagpasalamat sa gayong hatol, sigawang naring̃ig sa boong bayan, mahaba, nagcacaisa ang taas ng̃ tinig at tumagal ng̃ ilang sandali. Cung gayo'y na pagtatanto ng̃ nacacapakinig sa malayo, na ang "dejado" ay siyang nanalo, sa pagca't cung hindi gayo'y hindi tatagal ang sigaw ng̃ pagcatwa. Gayon din ang nangyayari sa mg̃a nación: isang maliit na macapagtagumpay sa isang malaki, inaawit at sinasabisabi sa lubhang mahabang panahon.
—¿Nakita mo na?—ani Bruno ng̃ boong sama ng̃ loob sa capatid,—cung pinaniniwalaan mo aco'y mayroon na sana ng̃ayon tayong sandaang piso; dahil sa iyo'y wala tayo ng̃ayon cahi't isang cuarta.
Hindi sumagot si Tarsilo, datapuwa't tuming̃in ng̃ pasulyap sa canyang paliguidliguid na anaki'y may hinahanap na sino man.
—Naroo't nakikipag-usap cay Pedro,—ang idinugtong ni Bruno;—¡binibigyan siya ng̃ salapi, pagcaramiraming salapi!
At ibinibilang ng̃a naman ni Lucas sa camay ng̃ asawa ni Sisa ang mg̃a salaping pilac. Nang̃agpalitan pa ng̃ ilang salitang palihim at bago naghiwalay na capuwa nasasayahan alinsunod sa namamasid.
—¡Marahil si Pedro'y nakipagkayari sa canya: iyan, iyan ang tunay na hindi nag-aalinlang̃an!—ang buntong hining̃a ni Bruno.
Nananatili si Tarsilo sa pagca mukhang malungcot at nag-iisip-isip: pinapahid ng̃ mangas ng̃ canyang baro ang pawis na umaagos sa canyang noo.
—Capatid co,—ani Bruno,—acó'y yayao, cung hindi ca magpapasiya; nanatili ang "regla", dapat manalo ang lasak at hindi ng̃a dapat nating sayang̃in ang panahón. Ibig cong pumusta sa susunod na soltada; ¿anó bagá mangyayari? Sa ganyá'y maipanghihiganti natin ang tatay.
Gayon ma'y huminto at muling nagpahid ng̃ pawis.
—¿Anóng dahil at huminto ca?—ang tanóng ni Brunong nayayamot.
Páhiná 385—¿Nalalaman mo ba cung anó ang sumusunod na soltada? ¿Carapatdapat ba ang?...
—¡Bakit hindi! ¿hindi mo ba nariring̃ig? Ang búlik ni capitang Basilio ang mapapalaban sa lásak ni capitang Tiago; ayon sa lacad ng̃ "regla" ng̃ sabong ay dápat manalo ang lásak.
—¡Ah, ang lasak! acó ma'y pupusta rin ... datapwa't lumagáy muna tayo sa matibay na calagayan.
¿Nagpakita ng̃ pagcayamot si Bruno, ng̃uni't sumunód siyá sa canyáng capatÃd; tiningnan nitóng magaling ang manóc, siniyasat na magaling, nag-isip-isip, naglininglining, nagtanong ng̃ ilán, ang culang palad ay nag-aalinlang̃an; nagng̃ing̃itng̃it si Bruno at minamasdan siyáng malaki ang galit.
—Ng̃uni't hindi mo ba nakikita iyang malapad na caliskis na nariyán sa tabi ng̃ tahid? ¿hindi mo ba nakikita ang mg̃a paang iyán? ¿anó pa ang ibig mo? ¡Masdan mo ang mg̃a hÃtang iyán, iladlad mo ang mg̃a pacpác na iyán! At itong baac na caliskis sa ibabaw ng̃ malapad na itó, at saca itóng doble (kambal)?
Hindi siyá nariring̃ig ni Társilo, ipinagpapatuloy ang pagsisiyasat sa anyo at calagayan ng̃ hayop; ang calansing ng̃ guinto't pilac ay dumarating hanggang sa canyang mg̃a taing̃a.
—Tingnan namán natin ng̃ayon ang bulÃk,—ang sabi ng̃ tinig na tila sinasacal.
Tinatadyacan ni Bruno ang lupa, pinapagng̃ang̃alitng̃it ang canyang mg̃a ng̃ipin, ng̃uni't sumusunod din sa capatid niya.
Lumapit sila sa cabilang pulutong. Diya'y sinasandatahan ang manóc, humihirang ng̃ tári, inihahanda ng̃ mananari ang sutlang mapula, na pinagkitan at macailang hinagod.
Binalot ni Társilo ang háyop ng̃ malungcot at nacalalaguim na titig: tila mandin hindi niya nakikita ang manóc cung di ibang bagay sa hinaharap na panahón. Hinagpós ang noo, at:
—¿Handa na ba icáw?—ang tanóng sa capatid na malagunlong ang tinig.
—¿Acó? ¡mula pa ng̃ una; hindi kinacailang̃ang sila'y akin pang makita!
—Hindi at dahil sa ... ating cahabaghabag na capatid na babae....
—¡Aba! ¿Hindi ba sinabi sa iyong ang mamiminuno'y si don Crisóstomo? ¿Hindi mo ba nakitang siya'y casama ng̃ Capitan General sa pagpapasial? ¿Anó ang capang̃anibang ating cahihinatnan?
—¿At cung mamatay tayo?
Páhiná 386—¿Eh anó iyón? ¿Hindi ba namatay ang ating amá sa capapalo?
—¡Sumasacatuwiran ca!
Hinanap ng̃ magcapatid sa mg̃a pulutóng ng̃ táo si Lúcas.
Pagcakita nilá sa canya'y huminto si Társilo.
—¡Huwag! umalis na tayo rito, tayo'y mapapahamac!—ang biglang sinabi.
—Lumacad ca cung ibig mo, acó'y tátanggap.
—¡Bruno!
Sa cawaláng palad ay lumapit ang isang táo at sa canilá'y nagsabi:
—¿Pupusta ba cayó? Aco'y sa búlik.
Hindi sumagot ang dalawáng magcapatid.
—¡Logro!
—¿Gaano?—ang tanóng ni Bruno.
Binilang ang canyang mg̃a aapating pisong guinto: tinititigan siya ni Brunong hindi humihing̃a.
—¡May dalawang daang piso acó, limampong piso laban sa apat na po!
—¡Hindi!—ani Brunong waláng alinlang̃an; magdagdag pa cayó ...
—¡Magaling! limampo laban sa tatlompo!
—¡Lambalin ninyó cung inyóng ibig!
—¡Magaling! ang búlik ay sa aking pang̃inoon at bago acóng capapanalo; isáng daan laban sa anim na pong piso.
—¡Casunduan! Maghintay cayo't cucuha acó ng̃ salapi.
—Datapuwa't acó ang maghahawac,—anang isá, na hindi totoong nagcacatiwala sa anyo ni Bruno.
—¡Gayon din sa akin!—ang tugón nito, na umaasa sa catigasan ng̃ canyang camaoo.
At niling̃on ang canyáng capatid at pinagsabihan:
—Yayao acó, cung matitira icáw.
Nag-isip-isip si Tarsilo: canyang sinisinta ang canyang capatid at gayon din ang sabong. Hindi mapabayaang nag-iisa ang canyang capatid, caya't bumulong:
—¡Halá!
Lumapit sila cay Lucas: nakita nito ang canilang pagdating at ng̃umiti.
—¡Mamà !—ani Tà rsilo.
—¿Ano iyon?
—¿Gaano ba ang ibibigay ninyo?—ang tanong ng̃ dalawa.
—Sinabi co na: cung cayo ang mamahala sa paghanap ng̃ mg̃a iba pa Páhiná 387upang matutop ang curatel, bibigyan co ang báwa't isa sa inyo ng̃ tigatatlompong piso at sampong piso sa bawa't casama. Sacali't lumabas ng̃ magaling ang lahat, tatanggap ng̃ isangdaang piso bawa't isa at cayo'y ang ibayo: mayaman si don Crisostomo.
—¡Gayari!—ang biglang sabi ni Bruno; ibigay ninya ang salapi.
—¡Nalalaman co na cayo'y matatapang na gaya rin ng̃ inyong ama! Hali cayo rini, at ng̃ hindi tayo maring̃ig ng̃ mg̃a iyang sa canya'y pumatay—ani Lucas na itinuturo ang mg̃a guardia civil.
Sila'y dinala sa isang suloc, at sa canila'y sinabi samantalang ibinibilang sa canila ang salapi:
—Darating bucas si don Cristostomo na may dalang mg̃a sandata; sa macalawa, pagcagabi, pagmalapit ng̃ ma-á las ocho, pumaroon cayo sa libing̃an at doo'y sasabihin co sa inyo ang canyang mg̃a huling ipag-uutos. May panahon cayong macahanap ng̃ mg̃a casamahan.
Nang̃agpaalaman. Ang dalawang magcapatid ay tila mandin nagpalit ng̃ canicanilang anyo: Si Tarsilo'y matahimic, namumutla si Bruno.
Samantalang isÃnasabong ni capitang Tiago ang canyang lasak, naglilibot naman sa bayan si doña Victorina, sa adhicang makita niya cung paano ang calagayang guinagawa ng̃ mg̃a tamad na "indio" sa canicanilang mg̃a bahay at mg̃a tubigan. Inubos niya ang caya sa pagsusuot ng̃ lalong magaling niyang damit, at canyang inilagay sa canyang sutlang "bátá" ang lahat niyang mg̃a cintas at mg̃a bulaclac, upang siya'y caalang-alang̃anan ng̃ mg̃a "provinciano" at maipakilala sa canila cung gaano calaki ang canilang calayuan sa canyang mahal na cataohan; caya't cumapit sa bisig ng̃ canyang pilay na asawa at nagpakendengkendeng sa mg̃a lansang̃an ng̃ bayan, sa guitna ng̃ pangguiguilalas at pagtataca ng̃ mg̃a tagaroon. Natira sa bahay ang pinsang si Linares.
—Pagcapang̃itpang̃it ng̃ mg̃a bahay nitong mg̃a "indio"!—ang ipinasimula ni doña Victorinang ing̃ining̃iwi ang bibig;—ayawan co cung bakit nacatitira sila riyan: kinakailang̃ang maguing "indio". At anong pagcasamasama ng̃ turo ng̃ canilang magulang at anong pagca mg̃a palalo! Nasasalubong nila tayo'y hindi sila nang̃agpupugay! Hanpasin mo sila sa sombrero na gaya ng̃ gawa ng̃ mg̃a cura at ng̃ mg̃a teniente ng̃ mg̃a guardia civil; turuan mo sila ng̃ "urbanidad."
—¿At cung aco'y canilang hampasin?—ang tanong ng̃ doctor De Espadaña.
—¡Tungcol sa bagay na iya'y icaw ay lalaki!
—¡Ng̃u ... ng̃uni't aco'y pilay!
Nalalao'y sumasama ang ulo ni doña Victorina; napupuno ng̃ alaboc ang cola ng̃ canyang bata, dahil sa hindi nalalatagan ng̃ bato ang mg̃a daan. Bucod sa roo'y nacacasalubong ng̃ maraming mg̃a dalaga, na nang̃agsisitung̃o pagdaraan sa canyang tabi, at hindi nila pinagtatakhan, na gaya ng̃ marapat nilang gawin, Páhiná 389ang canyang mahalagang casuutan. Ang cochero ni Sinang, na naghahatid dito at sa canyang pinsang babae sa isang mainam na carruajeng "tres-por-ciento'y" nagcaroon ng̃ cawalang galang̃ang sigawán siya ng̃ "¡tabi!" na taglay ang tinig na nacagugulat, na anopa't napilitin siyang sumaisang tabà at walang magawa cung di tumutol ng̃:—¡Tingnan mo na ng̃a lamang ang hayop na cochero! ¡Sasabihin co sa canyang pang̃inoong turuan niyang magaling ang canyang mg̃a alila!
—¡Magbalic na tayo sa bahay!—ang ipinag-utos sa asawa.
Ito, na talagang nang̃ang̃anib na marahil ay may mangyaring ligalig sa canilang dalawa, ibinalic ang canyang "muleta" (ang salalac na tungcod sa kili-kili) at sumunod sa utos.
Nasalubong nila ang alférez, nang̃agbatian at ito'y nacaragdag ng̃ sama ng̃ loob ni doña Victorina: hindi lamang hindi siya pinuri dahil sa canyang pananamit, cung di halos siniyasat pa ng̃ palibac ang suot niyang iyon.
—Hindi mo dapat pakikamayan ang isang abang alferez lamang,—ang sinabi sa canyang asawa ng̃ malayo na ang alferez;—bahagya na niya hinipo ang canyang capacete at icaw ay nagpugay ng̃ sombrero; hindi ca marunong magbigay camahalan sa iyong cataasan!
—¡Siya ang puno ri....rito!
—At ano ang cabuluhan sa atin ng̃ bagay na iyan. ¿Tayo baga'y mg̃a indio?
—¡Sumasacatuiran ca ng̃a!—ang canyang isinagot, sa pagca't aayaw siyang makipagcagalit.
Nagdaan silá sa tapat ng̃ bahay ng̃ militar. Namimintana si doña Consolación, na gaya ng̃ canyáng naguing caugalian, nacadamÃt franela at humihithit ng̃ isang tabaco. Sa pagca't mababa ang bahay, sila'y nagting̃inan, at nakitang magaling ni doña Victorina ang babaeng iyón; payapang pinagmamasdan siya búhat sa paa hanggang sa úlo ng̃ Musa ng̃ guardia civil, pagcatapos ay siya'y nilabian, lumura at saca tumalicod. Itó ang nacaubos sa pagtitiis ni doña Victorina, caya't iniwan ang canyang asawang walang caalacbay, at hinarap ang alferezang nang̃ang̃atal sa galit at hindi macapang̃usap. Marahang luming̃on si doña Consolación, muli na namang pinagmasdan siya ng̃ boong, catiwasayán at nanglura uli, ng̃uni't nagpakita siya ng̃ lalong malaking pagpapawalang halaga.
—¿Ano ang nangyayari sa inyó, Doña?
—¡Matatawag ninyo acong "Señora"! ¿bakit ganyan na ang pagtitig ninyo sa akin? ¿Naiinguit ba cayo?—ang sa cawacasa'y nasalita ni doña Victorina.
Páhiná 390—¿Acó? ¿naiing̃uit acó? ¿at sa inyó?—ang sabing patuya ng̃ Medusa—¡siya ng̃a! ¡naiinguit aco sa inyóng culót!
—¡Halica na, babae!—anang Doctor;—¡hu ... hu ... huwag mo siyang pa ... pansinin!
—¡Pabayaan mong turaan co itóng bastos na itong walang hiya!—ang sagot ng̃ babae, at saca biglang itinulac ang canyang asawa, na caunti ng̃ napasung̃aba, at hinarap si doña Consolación.
—¡Tingnan sana ninyo cung sino ang causap!—anyá—¡huwag ninyong acalaing aco'y isang provinciana ó isang calunya ng̃ mg̃a sundalo! Hindi nacapapasoc sa aking bahay, sa Maynila, ang mg̃a alférez; ang mg̃a ganitó'y naghihintay sa pintuan.
—¡Aba! ¡ExcelentÃsima Señora Puput! (carilagdilagang guinoong Puput) hindi ng̃a pumapasoc ang mg̃a alferez cung di lamang ang mg̃a salantang gaya niyán, ja! ja! ja!
Cung hindi sa nacaculapol na mg̃a colorete, namasdan sana ang pamumula ng̃ mukhà ni doña Victorina; binanta niyáng lusubin ang canyang caaway na babae, ng̃uni't piniguil siya ng̃ centinela. Samantala'y napupuno ang daan ng̃ nanonood na mg̃a táo.
—Pakinggan ninyo, naiimbi aco sa pakikipagsalitaan sa inyo; mg̃a táong matataas ... ¿Ibig po ba ninyong labhán ang aking damÃt? ¡Babayarin co cayó ng̃ mahal! ¡Ang acala yata ninyo'y hindi co nalalamang cayo'y dating labandera!
Tumindig si doña Consolacióng malakà ang galit: nacasugat sa canya ang sinabing tungcól sa paglalaba.
—¿Acala yata ninyo'y hindi nalalaman cung sino cayó at cung sino ang taong inyong daladala? ¡Kinacailang̃ang namamatay ng̃ gutom upang pasanin ang tiratirahan, ang basahan ng̃ lahat ng̃ táo!
Ang pucól na salitáay tumama sa ulo ni doña Victorina; naglilÃs ito ng̃ manggas, itinicom ang mg̃a daliri, piniing ang mg̃a ng̃ipin at nagpasimula ng̃ pananalita:
—¡Manaog cayo, matandang salaula, at duduruguin co ang maruming bibig na iyan! ¡Calunya ng̃ isang batallon, talagang patutot buhat pa ng̃ ipang̃anac!
Dalidaling nawala sa bintana ang Medusa, agad nakitang nananaog ng̃ patacbo, na iniwawasiwas ang látigo ng̃ canyang asawa.
Namag-itan at sumamo si don Tiburcio, ng̃uni't nagcasaclutan din cung hindi dumating ang alférez.
—¡Datapuwa't mg̃a guinoong babae!... Don Tiburcio!
Páhiná 391—¡Turuan ninyong magaling ang inyong asawa, ibili ninyo siya ng̃ lalong magagaling na mg̃a damit, at cung sacali't wala cayong salapi, magnacaw cayo sa mg̃a táong bayan, yamang sa bagay na ito'y cayo'y may mg̃a sundalo!—ang sigaw ni doña Victorina.
—¡Narito po acó guinoong babae! ¿bakit hindi duruguin ng̃ camahalan po ninyo ang aking bibig? ¡Wala po cayo cung di dila at laway, Doña Exelencia!
—¡Guinoong babae!—anang alférez na nagnining̃as ng̃ galit;—¡magpasalamat cayo at nadidilidili cong cayo'y babae, sa pagca't cung hindi lulusayin co cayo sa casisicad, pati ng̃ inyóng mg̃a kinuculot na buhóc at ng̃ inyóng mg̃a walang capacanang mg̃a cintas!
—¡Gui ... guinoong alférez!
—¡Lumacad cayó, mamamatay ng̃ táong waláng sakit! ¡Cayo'y walang suot na salawál, Juan Lanas!
Umugong doon ang mg̃a tacapan, waswasan ng̃ camáy, guirian, sigawan, laitan at murahan: canilang iniwatawat ang lahat ng̃ mg̃a carumihang canilang iniing̃atan sa canicanilang cabán, at sa pagca't sabáy sabáy na nagsasalita ang apat at maraming lubha ang canilang sinasabing nacasisirang puri sa mg̃a tang̃ing pulutong ng̃ mg̃a táo, na canilang isinisiwalat ang maraming catotohanan, cúsang tinatangguihan namin ang pagsasalaysay rito ng̃ laha't ng̃ canilang doo'y mg̃a sinabi sa isá't isá. Bagaman hindi nauunawa ng̃ mg̃a nagsisipanood ang lahat ng̃ canilang tacapan, hindi ng̃a cacaunti ang catuwaang canilang tinatamo at canilang hinihintay na dumating hanggang sa pag-aaway ng̃ camáy. Sa cawalang capalaran ay dumating ang cura na siyang pumayapa.
—¡Mg̃a guinoong lalaki, mg̃a guinoong babae! ¡Laking cahihiyan! ¡Guinoong Alferez!
—¿Ano ang inyong ipinakikialam dito, mapagbanalbanalan, macacarlista?
—¡Don Tiburcio, dalhin po ninyo ang inyong asawa! ¡Guinoong babae, pagpiguilan po ninyo ang inyong dila!
—¡Iya'y sabihin po ninyo diyan sa mg̃a magnanacaw sa mg̃a taong mahihirap!
Untiunting naubos ang mg̃a kilalang lait at tung̃ayaw, nasabi na ang lahat ng̃ mg̃a cahiyahiyang cagagawan ng̃ mag-a-mag-asawa, at samantalang nang̃agbabalaan at nang̃agmumurahan ay untiunti silang nang̃aghiwalay. Si fray Salvi ay nagpapacabicabila at nagbibigay casayahan sa panooring iyon, cung daroon sana ang ating caibigang corresponsal!...
—¡Ng̃ayon di'y pasa Maynila tayo't tayo'y humarap sa Capitan General!—Páhiná 392ang sinasabing malaki ang galit ni doña Victorina sa canyang asawa,—¡Icaw ay hindi lalaki! ¡sayang na sayang ng̃ salawal na suot mo!
—¿Ng̃u ... ng̃uni't ... babae, at ang mg̃a guardia? ¡aco'y pila'y!
—Dapat mong hamunin siya ng̃ away sa pamamag-itan ng̃ pistola ó ng̃ sable, ó cung hindi ... cung hindi....
At tiningnan siya ni doña Victorina sa mg̃a ng̃ipin.
—Neneng, cailan may hindi aco humawac ng̃....
Hindi ipinaubaya ni doña Victorinang matapos ang canyang sinasabi: sa isang dakilang galaw ay hinalbot sa guitna ng̃ daan, ang canyang mg̃a ng̃iping tagpi lamang at saca guiniic. Dumating sila sa bahay, na halos umiiyac ang lalaki at ang babae nama'y nag-aalab sa galit. Nakikipag-usap ng̃ sandaling iyon si Linares cay Maria Clara, cay Sinang at cay Victoria, at sa pagca't hindi niya nalalaman ang pagtatalong iyon, hindi cacaunti ang canyang dinamdam naligalig ng̃ loob ng̃ canyang makita ang canyang mg̃a pinsan. Si Maria Clarang nacahilig sa isang sillon sa guitna ng̃ mg̃a unan at mg̃a cumot na lana ay malaki ang ipinagtaca ng̃ canyang makita ang bagong pagmumukha ng̃ canyang doctor.
—Pinsan, ani doña Victorina,—hahamunin mo ng̃ away ng̃ayon din ang Alférez ó cung hindi....
—¿At bakit?—ang tanong ni Linares na nagtataca.
—Siya'y hahamunin mo ng̃ayon din ng̃ away ó cung hindi sasabihin co sa canilang lahat dito cung sino icaw.
—¡Ng̃uni't doña Victorina!
Nang̃agting̃inan ang tatlong magcacaibigang babae.
—¿Ano ba sa acala mo? Cami'y linait ng̃ alferez at canyang sinabi na icaw raw ay icaw! ¡Nanaog ang matandang babaeng asuang na may dalang latigo, at ito, ito'y nagpabayang siya'y muramurahin ... isang lalaki!
—¡Abá!—ani Sinang,—¡sila'y nang̃ag-away ay hindi natin napanood!
—¡Linugas ng̃ alferez ang mg̃a ng̃ipin ng̃ doctor!—ang idinagdag ni Victoria.
—Ng̃ayon di'y pasasa Maynila cami; icaw, icaw ay matitira rito upang siya'y hamunin mo ng̃ away, at cung hindi'y sasabihin co cay Don Santiago na pawang casinung̃aling̃an ang lahat mong sinabi sa canya, sasabihin cong....
—¡Ng̃uni't doña Victorina, doña Victorina!—ang isinalabat ng̃ namumutlang si Linares, at lumapit cay doña Victorina;—huwag po ninyong ipaalaala sa aking....
Páhiná 393Samantalang nangyayari ito'y siya namang pagdating ni capitang Tiago na galing sa sabung̃an, mapanglaw at nagbubuntong hining̃a: ang lasak ay natalo.
Hindi binigyan ng̃ panahon ni doña Victorinang macapagbuntong hining̃a; sa maicling salita'y sinabi niya ang lahat ng̃ nangyari, sa macatuwid baga'y pinagsicapan niyang sabihing siya ang sumasacatuwiran.
—Hahamunin siya ng̃ away ni Linares ¿nariring̃ig po ba ninyo? Sacali't hindi, ¡huwag po ninyong bayaang pacasal sa inyong anac, huwag po ninyong ipahintulot! Cung wala siyang tapang ay hindi carapatdapat cay Clarita.
—¿Icaw pala'y pacacasal sa guinoong ito?—ang tanong ni Sinang, at napuno ng̃ luha ang canyang masayang mg̃a mata;—nalalaman cong icaw ay malihim, ng̃uni't hindi salawahan.
Si Maria Clara, na maputlang parang pagkit, bumang̃on ng̃ caunti sa pagca sandig, at tinitigan ng̃ gulat na mg̃a mata ang canyang ama, si doña Victorina at si Linares. Ito'y nagdalang hiya, itinung̃o ni capitang Tiago ang canyang mg̃a mata, at idinugtong pa ng̃ guinoong babae:
—Tandaan mo Clarita; huwag cang mag-aasawa cailan man sa lalaking hindi tunay ang pagcalalaki; nang̃ang̃anib cang icaw ay alimurahin pati ng̃ mg̃a aso.
Datapuwa't hindi sumagot ang dalaga, at nagsabi sa canyang mg̃a caibigang babae:
—Ihatid ninyo aco sa aking silid; hindi aco macalacad na mag-isa.
Tinulung̃an nila siyang tumindig, at naliliguid ang canyang bayawang ng̃ mg̃a mabibilog na mg̃a bisig ng̃ canyang mg̃a caibigang babae, nacahilig ang canyang ulong cawang̃is ng̃ marmol sa balicat ng̃ magandang si Victoria, násoc ang dalaga sa silid na canyang tulugan.
Iniligpit ng̃ mag-asawa ng̃ gabi ring iyon ang caniláng mg̃a casangcapan, sining̃il si capitang Tiago, na may ilang libo rin piso ang inabót, sa pagcagamot cay Maria Clara, at napatung̃o sila sa Maynila, pagca umagang umaga ng̃ kinabukasan, na ang sinasacya'y ang carruaje ni capitang Tiago. Iniatang sa mahinhiing si Linares ang catungculang tagapanghiganti.
Magbabalic ang mg̃a maiitim na mg̃a golondrina.... (Becquer).
Ayon sa paunang balita ni Lucas, dumating si Ibarra kinabucasan. Ilinaan niyá ang canyáng unang pagdalaw sa magcacasambahay ni capitang Tiago, at ang sadya niya'y makipagkita cay Maria Clara at ibalitang siya'y ipinakipagcasundo na ng̃ Arzobispo sa Religión: may dalá siyáng sulat sa cura, na doo'y ipinagtatagubilin siyá, na ang Arzobispo pa ang siyáng tumitic.
Hindi cacaunti ang ikinagalac sa ganitong bagay ni tÃa Isabel, na may pag-ibig sa binata at hindi niyá totoong minamagaling ang pag-aasawa ng̃ canyáng pamangking babae cay Linares. Wala sa bahay si capitang Tiago.
—Pamasoc po cayó,—ang sabi ng̃ tÃa sa pamamag-itan ng̃ caniyáng haluang wicang castila;—Maria, napasauli-uli sa gracia ng̃ Dios si don Crisóstomo; inalsán siyá ng̃ "excomunión" ng̃ Arzobispo.
Ng̃uni't hindi nagatulóy ang binata, naluoy sa canyáng mg̃a labi ang ng̃iti at tumacas sa caniyáng alaala ang salita. Sa tabi ng̃ durung̃awan, naroon at nacatindÃg si Linares sa tabi ni Maria, na pinagsasalitsalÃt ang mg̃a bulaclac at ang mg̃a dahon ng̃ mg̃a gumagapang na halaman; nasasabog sa lapag ang mg̃a rosa at mg̃a sampaga. Nacahilig sa sillón si Maria Clara, namumutla, may iniisip, mapanglaw ang mg̃a mata at naglalaro sa isáng paypay na garing, na hindi totoong maputing catulad ng̃ canyáng maliliit na mg̃a daliri.
Sa pagdating na iyón ni Ibarra'y namutla si Linares at namulá ang mg̃a pisng̃i ni Maria Clara. Umacmáng bumang̃on, ng̃uni't kinulang siyá ng̃ lacás tumung̃ó at binayaang malaglág ang paypáy.
Isáng hindi maalamang siraing hindi pag-imic ang siyang naghari sa iláng sandali. Sa cawacasa'y nacalacad ng̃ papasoc si Ibarra at nang̃ang̃atal na nacapagsalita.
—Bago Páhiná 395lámang acóng cararating, at nagmadali acóng pumarito upáng makita co icáw ... ¡Naratnan cong magaling ang calagayan mo cay sa aking acala!
Tila napipi mandÃn si Maria Clara; hindi nagsalita ng̃ cataga man at nananatili sa pagca tung̃o.
Pinagmasdan ni Ibarra si Linares ng̃ mula sa paa hangang sa úlo; ting̃ing tinumbasan namán ng̃ boong pagmamataas ng̃ mahihiing binata.
—Aba, namamasid cong waláng naghihintay ng̃ aking pagdating,—ang muling sinabi ng̃ madalang na pananalita;—Maria, ipatawad mo ang hindi co pagcapasabi sa iyo bago aco pumasoc dito; sa ibáng áraw ay maipaliliwanag co sa iyo ang tungcól sa aking guinawa ... tayo'y magkikita pa ... waláng sála.
Itóng mg̃a hulÃng salita'y sinamahan niyá ng̃ isáng ting̃in cay Linares. Itinungháy sa caniya ng̃ dalaga ang canyáng magagandang mg̃a matáng puspós cadalisayan at calungcutan, tagláy ang lálong matinding samo at mapanghalÃnang pakikiusap, na anó pa't si Ibarra'y huminto sa pagca patigagal.
—¿Macaparirito ba acó búcas?
—Talastás mo nang sa ganáng aki'y laguing ikinatutuwa co ang iyóng pagparito,—ang bahagya ng̃ isinagót ng̃ dalaga.
UmalÃs doon si Ibarrang wari'y panatag ang loob, datapuwa'y, may taglay na unós sa úlo't caguinawán sa púso. Ang bagong namasid niya't naramdaman ay hindi mapaglirip; ¿anó caya iyón? ¿alinlangan? ¿lipas ng̃ pagsinta? ¿caliluhán?
—¡Oh, sa cawacasa'y babae ng̃a!—ang canyáng ibinulong.
Hindi niyá nalalama'y nacarating siyá sa pinagtatayuan ng̃ paaralan. Malaki ng̃ totoo ang nayayari sa guinagawang iyón; nagpaparoo't parito sa magcabicabilang maraming nangagsisigawa si ñor Juan, at daladala niya ang canyang metro't ang canyang plomada. Pagcakita sa canyá'y dalidaling siyá'y sinalúbong.
—Don Crisóstomo,—anyá,—sa cawacasa'y dumatÃng po cayó: hinihintay cayó naming lahat: ting̃nan po ninyó ang mg̃a pader: mayroon nang sampong metro at sampong centÃmetro ang táas; sa loob ng̃ dalawáng áraw ay magcacaroon na pantay tao wala acóng tinanggap cung hindi mulawin, dúng̃on, Ãpil, láng̃il; huming̃i acó ng̃ tÃndalo, malatapáy, pino at narra, at ng̃ magamit sa mg̃a pintuan, palababahan at iba pa; ¿Ibig po ba ninyóng makita ang mg̃a yung̃ib?
Siyá'y binati ng̃ mg̃a manggagawa ng̃ boong pagpipitagan.
—Narito po ang canal na pinang̃ahasan cong idagdág,—ani ñor Juan;—ang mg̃a canal pong itó sa ilálim ng̃ lupa'y patung̃o sa isáng pinacatipun na sa icatlompóng hakbáng. Magagamit pong pangpataba sa halamanan; wala po itó Páhiná 396sa plano. Hindi po ba minamagaling ninyó ito?
—TumbalÃc, sinasangayunan co at aking pinupuri cayó sa ganitóng inyóng naisipan; cayó po'y tunay na arquitecto; ¿canino cayó nag-aral?
—Sa akin pong sarili,—isinagot ng̃ matanda ng̃ boong capacumbabaan.
—¡Ah, bago co malimutan! talastasin ng̃ mg̃a maseselang (sacali't may natatacot makipagsalitaan sa akin) na hindi na acó excomulgado inanyayahan acó ng̃ Arsobispong sumalo sa canyá sa pagcain.
—¡Abá, guinoo, hindi po namin pinapansin ang mg̃a excomunión! Tayo pong lahát ay pawang excomulgado; si pare Dámaso man po'y excomulgado rin, gayón ma'y nananatili sa totoong catabaan.
—¿Anó ang sabi ninyó?
—Tunay po; may isáng taón na pong hinampás ng̃ tungcód ang coadjutor, at ang coadjutor ay sacerdoteng gaya rin niyá, ¿sino po ang pumapansin sa mg̃a excomunion?
Natawanan ni Ibarra si ElÃas na nasa casamahan ng̃ mg̃a manggagawa; binati siyá nitóng gaya rin ng̃ iba, ng̃uni't sa isáng ting̃in ay ipinaunawa sa canyáng may ibig na sabihin.
—Ñor Juan,—ani Ibarra;—¿ibig po ba ninyóng dalhin dito sa akin ang talaan ng̃ mg̃a manggagawa?
UmalÃs si ñor Juan, at lumapit si Ibarra cay ElÃas, na mag-isáng bumubuhat ng̃ isáng malakÃng bató at ilinululan sa isáng carretón.
—Sacali't mapagcacalooban po ninyó acó ng̃ pakikipagsalitaan sa loob ng̃ iláng oras, maglacádlacád cayó mamayáng hápon sa pampang̃in ng̃ dagatan at lumulan cayó sa aking bangca, sa pagca't may sasabihin acó sa inyong lubháng mahahalagang bagay—ani ElÃas, at lumayo pagca tapos na makita niyá ang pagtang̃ô ng̃ binatà .
Dinalá ni ñor Juan ang talaan, ng̃uni't nawaláng cabuluhán ang pagbasa ni Ibarra ng̃ talaang iyón; doo'y wala ang pang̃alan ni ElÃas.
Tumutungtong si Ibarra sa bangca ni ElÃas bago lumubog ang araw. Tila mandin masama ang loob ng̃ binata.
—Ipatawad po ninyo, guinoo,—ani ElÃas, na may calungcutan pagcakita sa canya;—ipatawad po ninyong nacapang̃ahas acong cayo'y anyayahan upang tayo'y magcatagpo ng̃ayon; ibig co po cayong macausap ng̃ boong calayaan, at hinirang po ang ganitong sandali sa pag-ca't walang macariring̃ig sa atin dito: macababalik tayo sa loob ng̃ isang oras.
—Nagcacamali cayo caibigang ElÃas,—ang sagot ni Ibarra na nagpupumilit ng̃unit; kinakailang̃an cong ihatid ninyo aco sa bayang iyang natatanawan hanggang dito ang canyang campanario. Pinipilit aco ng̃ casaliwaang palad na gawin co ang bagay na ito.
—¿Nang casaliwaang palad?
—Opo; acalain po ninyong sa aking pagparito'y aking nacasalubong ang alferez, nagpipilit na ialay sa akin ang canyang pakikialakbay; sa akin po namang sumasa inyo ang alaala at natatalastas cong cayo'y canyang nakikilala, caya't ng̃ siya'y mangyaring aking mailayo'y sinabi cong patung̃o aco sa bayang iyan at doon aco mananatiling maghapon, sa pagca't ibig acong hanapin ng̃ lalaking iyan bucas ng̃ hapon.
—Kinikilala co po sa inyong utang na loob ang inyong pagling̃ap sa akin, datapuwa't sinabi po sana ninyo sa canya ng̃ boong catiwasayan ng̃ loob na siya'y sumama,—ang isinagot ni ElÃas na walang tigatig.
—¿Bakit? ¿at cayo po?
—Hindi po niya aco makikilala, sa pagca't sa miminsang pagcakita niya sa aki'y hindi macapag-iisip na pacatandaan niya ang aking anyo.
—¡Sinasama aco!—ang buntong hining̃a ni Ibarra, na ang inaalaala'y si MaPáhiná 398ria Clara.—¿Ano po ba ang ibig ninyong sabihin sa akin?
Luming̃ap si ElÃas sa canyang paliguid. Malayo na sila sa pampang; lumubog na ang araw, at sa pagca't sa panig na ito ng̃ sinucob ay bahagya na tumatagal ang pagtatakip-silim, nagpapasimula na ang paglaganap ng̃ dilim at namamanaag na ang sinag ng̃ buwang sa araw na iyo'y cabilugan.
—Guinoo,—ang muling sinabi ni ElÃas, taglay co po ang mithi ng̃ maraming sawing palad.
—¿Ng̃ maraming sawing palad? Ano po ba ang cahulugan ng̃ inyong sinasabi.
Sinabi sa canya ni ElÃas, sa maicling saysay, ang canyang pakikipagsalitaan sa pinuno ng̃ mg̃a tulisan, ng̃uni't inilihim ang mg̃a pag-aalinlang̃an at ang mg̃a bala nito. Pinakinggan siyang magaling ni Ibarra, at ng̃ matapos na ni ElÃas ang canyang pagsasaysay, naghari ang isang mahabang hindi pag-imic ng̃ dalawa, hanggang si Ibarra ang naunang nagsalita:
—¿Sa makatuwid ay ang canilang nasa'y ...?
—Lubhang malaking pagbabagong utos tungcol sa mg̃a hucbó, sa mg̃a sacerdote, sa mg̃a hucom na tagahatol, hinihing̃i nila, sa macatuwid ang isang pagling̃ap—ama ng̃ pamahalaan.
—¿Pagbabagong sa paano?
—Sa halimbawa: magbigay ng̃ lalong malaking paggalang sa camahalan ng̃ bawa't tao, bigyan ng̃ lalong malaking capanatagan ang bawa't mamayan, bawasan ng̃ lacas ang hucbong may sandatana, bawasan ng̃ mg̃a capangyarihang ang hucbong itong totoong madaling magpacalabis sa paggamit ng̃ mg̃a capangyarihan iyan.
—ElÃas,—ang isinagot ng̃ binata,—hindi co po talos cung sino cayo, datapuwa't nahuhulaan cong cayo'y hindi isang taong caraniwan: ibang-iba po cayong umisip at gumawa cay sa mg̃a iba. Matataroc po ninyo ang aking isipan cung sabihin co sa inyong cung maraming capintasan sa casalucuyang calagayan ng̃ayon ng̃ mg̃a bagay, lalo ng̃ sasama cung magbago. Mapapagsasalita co ang aking mg̃a caibigan sa Madrid, "bayaran lamang sila," macapagsasalita aco sa Capitan General; ng̃uni't walang magagawang ano man ang mg̃a caibigan cong iyon; walang casucatang capangyarihan ang Capitan General na ito upang magawa ang gayong caraming pagbabago, at aco nama'y hindi gagawa ng̃ ano man upang macamtan ang ganitong mg̃a bagay, palibhasa'y tanto cong totoo, na cung catotohanan mang may malalaking mg̃a capintasang masasabi sa mg̃a capisanang iyan, sa mg̃a panahong ito'y sila'y kinacailang̃an, at sila ng̃a ang tinatawag na Páhiná 399isang casam-áng ang cailang̃an.
Sa malaking pangguiguilalas ni ElÃas ay tumunghay at pinagmasdan si Ibarra na malaki ang pagtataca.
—¿Cayo po ba nama'y naniniwala rin sa casam-áng cailang̃an?—ang tanong na nang̃ang̃atal ng̃ caunting tinig;—¿naniniwala po ba cayong upang macagawa ng̃ magaling ay kinakailang̃ang gumawa ng̃ masama?
—Hindi; ang paniniwala co sa casam-áng ang cailang̃an ay túlad sa isáng mahigpit na cagamutang ating guinagamit pagca Ãbig nating mapagalÃng ang isáng sakÃt. Tingnán ninyó; ang lupaing ito'y isáng catawáng may dinaramdam na isáng sakÃt na pinaglamnán na, at ng̃ mapagalÃng ang catawáng iyá'y napipilitan ang pamahalaang gumamit ng̃ mg̃a paraang tunay ng̃a't masasabi ninyóng napacatitigas at napacababang̃is, datapuwa't pinakikinabang̃a't kinacailang̃an.
—Masama pong manggagamot, guinoo, yaóng waláng hinahanap cung di ang cung anó ang mg̃a dinaramdam at ng̃ marapa, na anó pa't hindi pinagsisicapang hanapin ang cadahilanan ó ang pinagmumul-án ng̃ sakÃt, at sacali't natatalastas man ay natatacot na bacahin. Ang táng̃ing cauculan ng̃ Guardia Civil ay ito: paglipol ng̃ mg̃a catampalasanang gawa sa pamamag-itan ng̃ lacas at ng̃ laguÃm sa pagpapahirap sa may sála, cauculáng hindi nasusunduan at hindi natutupad cung di cung nagcacataón lamang. At hindi dápat limuting caya lamang nacapaghihipit sa bawa't táo ang samahan, ang capisanan bagá ng̃ mg̃a mamamayan, ay cung sacali't ibinibigáy na sa lahát ang lahát ng̃ mg̃a kinacailang̃ang gamit upang malubos ang cagaling̃an ng̃ caniláng mg̃a asal. Palibhasa'y walang capisanan ng̃ mg̃a mamamayan dito sa atin, sa pagca't hindi nagcacaisang loob ang bayan at ang pamahalaan, ang pamahalaang ito'y marapat na magpatawad sa mg̃a camalian, hindi lamang dahil sa siya ma'y nagcacailang̃an din ng̃ mg̃a pagpapatawad cung di naman sa pagca't ang taong canyang pinabayaa't hindi lining̃ap ay hindi lubos nanagot sa casalanang canyang magawa, yamang hindi tumanggap ng̃ malaking caliwanagan ang canyang isip. Bucod sa rito, ayon sa inyong halimbawang bigay, ang guinagamÃt na gamót ay lubhang napacapangwasák, na anó pa't ang pinahihirapan lamang ay ang bahagui ng̃ catawang walang sakit, na pinapanghihina at sa ganito'y talagang inihahanda at ng̃ lalong madaling capitan ng̃ sakit. ¿Hindi po ba ang lalong magaling ay bigyang calacasan ang bahagui ng̃ catawang may sakÃt at bawasan ng̃ caunti ang cabang̃isan ng̃ gamot?
—Cung pahinain ang capangyarihan ng̃ Guardia Civil ay ilalagay namán napang̃anib Páhiná 400ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan.
—¡Ang capanatagan ng̃ mg̃a bayan!—ang biglang sinabà ni ElÃas ng̃ boong capaitan. Hindî malaho't darating sa icalabinglimang taón mula ng̃ magca Guardia Civil ang mg̃a bayang ito, at tingnan po ninyo: hangga ng̃ayó'y mayroon pa tayong mg̃a tulisan, nariring̃ig pa nating nilolooban ang mg̃a bayan, nanghaharang pa sa mg̃a daan; patuloy ang mg̃a pang̃ang̃agaw at pagnanacaw, na hindi napagsisiyasat cung sinosino ang mg̃a gumagawa ng̃ gayon; nananatili ang mg̃a casam-ang gawa, ng̃uni't lumalaya ang tunay na masamang tao, datapuwa't hindi gayon ang tahimik na mamamayan. Ipagtanong po ninyo sa bawa't mabuting táong namamayan cung canyang minamagaling ang Guardia Civil cung ipinalalagay niyang ito'y iisang tangkilik ng̃ pamahalaan, at hindi isang caloob na pilit, isang pamahalaang calupitang ang mg̃a napapacalabis na mg̃a gawa'y nacapagpapahirap pa ng̃ higuit cay sa mg̃a catampalasanan ng̃ mg̃a masasasamang tao. Tunay na ng̃a't ang mg̃a catampalasanang ito'y lubhang malalaki, ng̃uni't bihibihira lamang, at sa lahat ng̃ mg̃a catampalasanang iya'y may capahintulitan ang sino mang macapagsanggalang; datapuwa't laban sa mg̃a capaslang̃ang gawa ng̃ mg̃a Guardia Civil ay hindi itinutulot cahi't ang pagtutol man lamang, at cung hindi man sacali totoong malalaki ng̃uni't ang capalit nama'y sa tuwi-tuwi na at may capahintulutan ang mg̃a pinuno. ¿Ano ang naguiguing bung̃a ng̃ Guardia Civil sa pamumuhay ng̃ ating mg̃a bayan? Pinatitiguil ang pakikipanayam ng̃ bayan sa capuwa bayan, sa pagca't natatacot ang lahat na sila'y mapahirapan sa mg̃a walang cabuluhang bagay; lalong tinitingnan ang mg̃a pagtupad sa dacong labas at hindi pinagcucuro ang sumasadacong loob ng̃ mg̃a bagay; unang pagpapakilala ng̃ casalatan sa caya; dahil sa nalimutan lamang ng̃ isang tao ang caniyang cédula personal ay guinagapos na't pinahihirapan, na hindi winawari cung ang taong iyo'y mahal at kinaaalang̃anan; inaacala ng̃ mg̃a puno na ang canilang pang̃ulong catungcula'y ang ibatas na sila'y pagpugayan ng̃ cusa ó sapilitan, cahit sa guitna ng̃ cadiliman ng̃ gabi, at sa bagay na ito'y tinutularan sila ng̃ canilang mg̃a sacop upang magpahirap at mang̃agaw sa mg̃a taga bukid, at sa gayong gawa'y hindi sila nawawalan ng̃ sangcalan, wala ang pagpipitagan sa cadakilaan ng̃ tahanang bahay; hindi pa nalalaong sinalacat ng̃ mg̃a guardia civil, na nang̃agdaan sa bintana, ang bahay ng̃ isang payapang mamamayan, na pinagcacautang̃an ng̃ salapi at ng̃ magandang loob ng̃ canilang puno; wala ang capanatagan ng̃ tao; pagca kinacailang̃an nilang linisin ang canilang cuartel ó ang bahay, sila'y lumalabas at canilang hinuhuli ang lahat ng̃ hindi lumalaban, upang pagawin sa boong magPáhiná 401hapon; ¿ibig pa po ba ninyo? samantalang guinagawa ang mg̃a cafiestahang ito'y nagpatuloy na walang bagabag ang mg̃a larong bawal, ng̃uni't canilang pinatiguil ng̃ boong calupitan ang mg̃a pagsasayáng pahintulot ng̃ may capangyarihan; nakita ninyo cung anó ang inisip ng̃ bayan tungcol sa canila, anó pô ang nacuha sa paglulubag ng̃ canyang galit upang umasa sa tapat na hatol ng̃ mg̃a tao? ¡Ah, guinoó, cung ito po ang inyong tinatawag na pagpapanatili ng̃ cahusayan!....
—Sumasang-ayon acong mayroon ng̃ang mg̃a casamaan,—ang isinagot ni Ibarra, ng̃uni't tinatanggap nating ang mg̃a casamaang ito dahil sa mg̃a cagaling̃ang canilang taglay. Mangyayaring may mg̃a ipipintas sa Guardia Civil, datapuwa, maniwala po cayó, at nacahahadlang na dumami ang mg̃a masasamang tao, dahil sa pagcalaguim sa mg̃a pahirap na guinagawa.
—Ang sabihin pa ng̃a ninyo'y dahil sa pagcalaguim na ito'y nararagdagan ang dami,—ang itinutol ni ElÃas.—Nang hindi pa itinatatag ang Guardia Civil, ang lahat ng̃ mg̃a tulisán halos, liban na lamang sa iilan, nang̃agsisisama dahil sa gútom; nang̃agnanacaw at nang̃ang̃agaw upang sila'y huwag mamatay ng̃ gútom, ng̃uni't cung macaraan na ang pananalát, mulÃng nawawala ang pang̃anib sa mg̃a daan; sucat na, upang sila'y mapalayo, ang mg̃a caawaawa, ng̃uni't matatapang na mg̃a cuadrillero, na walang dalá cung di mg̃a sandatang walang malalaking cahulugan, iyang mg̃a taong totoong pinaratang̃an ng̃ di sapala ng̃ mg̃a nagsisulat tungcol sa ating lupaÃn; iyang mg̃a taong walang ibang carapatán cung hindi ang mamatay at walang ibang tinatanggap na ganting pala cung di libak. Ng̃ayó'y may mg̃a tulisan, at mg̃a tulisán hanggáng sa boong buhay nilá. Isang munting camalian, isáng casalanang pinarusahan ng̃ boong calupitan, ang paglaban sa mg̃a pagpapacalabis ng̃ mg̃a may capangyarihan, ang tacot na cakilakilabot sa mg̃a pagpapahirap, ang lahat ng̃ ito'y siyang sa canila'y nagtatapon magpacailan man sa labas ng̃ pamamayan at siyang sa canila'y ninilit na pumatay ó mamatáy. Ang mg̃a calaguimlaguim na pahirap ng̃ Guardia Civil ang siyang sa canila'y humahadlang sa pagsisisi, at sapagca't malaki ang cahigtan ng̃ tulisán sa Guardia Civil, na canilang pinaglalaruan lamang, sa pakikihamoc at pagsasanggalang sa cabunducan, ang nangyayari'y culang tayo sa cáya upang malipol natin ang casamaang tayo rin ang nagtatag. Alalahanin po ninyo cung gaano ang nagawa ng̃ catalinuhan ng̃ capitan general na si De la Torre; ang patawad na ipinagcaloob niya sa mg̃a cahabaghabag na iyan ang siyang nagpatotoong tumitiboc pa sa mg̃a cabunducang iyon ang pusò ng̃ tao at walang hinihintay cung di ang capatawaran. Pinakikinabang̃an ang paglaguim, pagca alipin ang bayan, pagca Páhiná 402walang mg̃a yung̃ib ang bundóc, pagca macapaglalagay ang nacapangyayari ng̃ isang bantay sa licuran ng̃ bawa't cahoy, at pagca sa catawan ng̃ alipin ay wala cung di sicmura at bituca; ng̃uni't pagca nararamdaman ng̃ wala ng̃ pagcasiyahan sa sama ng̃ loob na nakikihamoc upang siyá'y mabuhay, na ang bisig niya'y malacás, na tumitiboc ang canyang pusò at nag-aalab sa poot ang canyang cataohan, ¿mangyayari cayang mapugnaw ang sunog na canyang guinagatung̃an at ng̃ lalong magning̃as?
—Pinapag-alinlang̃an po ninyo aco, ElÃas, sa aking pagding̃ig sa inyong mg̃a sinasabi; maniniwala acong cayo'y sumasakatuiran cung di lamang may sarili acong mg̃a pananalig. Ng̃uni't lining̃in po ninyo ang isang nangyayari, huwag ninyong ikagagalit, sapagka't cayo'y hindi co ibinibilang, palibhasa'y ipinalalagay cong cayo'y tang̃i sa mg̃a iba;—¡masdan ninyo cung sinosino ang humihing̃i ng̃ mg̃a pagbabagong iyan ng̃ mg̃a cautusán! ¡Halos ang lahat ay masasamâng mg̃a tao ó malapit ng̃ mang̃agsisamá!
—Masasamâng tao ó malapit ng̃ magsisamâ; ng̃uni't ¿anó ang dahil at sila'y mg̃a gayon? Dahil sa linigalig ang canilang catahimican, dahil sa sinugatan sila sa lalong canilang mg̃a pinacamamahal, at ng̃ sila'y huming̃ing tangkilik sa Justicia, lubos nilang napagkilalang wala silang maaasahan cung di ang canilang sariling lacás. Datapuwa't nagcacamali po cayo, guinoó, cung ang isip ninyo'y ang masasamang tao lamang ang siyang humihing̃i ng̃ tangkilik sa Justicia; pumaroon cayo sa bawa't bayan, sa baháy baháy; uliniguin po ninyo ang mg̃a buntong hining̃ang lihim ng̃ mg̃a magcacasambahay, at maniniwala cayong ang mg̃a casamaang linilipol ng̃ Guardia Civil ay casing lakà rin ó marahil ay maliit pa sa mg̃a casamaang sa tuwi na'y canyang guinagawa. Dahil po ba rito'y ¿ipalalagay nating pawang masasamang mg̃a tao ang lahat ng̃ mg̃a mamamayan? Cung gayo'y, ¿anó't sila'y ipagsasanggalang pa sa mg̃a ibá? ¿bakit hindi lipulin siláng lahat?
—Marahil dito'y may mg̃a ilang camalÃang hindi co napagwawari ng̃ayón, marahil may camalian sa balac na sinisira pagdating sa paggawa, sapagca't sa España, sa Ináng-Bayan, ang Guardia Civil ay gumawa at gumagawa ng̃ totoong malalaking mg̃a cagaling̃an.
—Naniniwala aco; marahil doo'y magaling ang pagcacatatag, hirang ang mg̃a taong gumaganap ng̃ tungculing iyan; baca caya naman talagáng kinacailang̃an ng̃ España ang Guardia Civil, datapuwa't hindi cailang̃an ng̃ Filipinas. Ang ating mg̃a caugalian, ang anyo ng̃ ating pamumuhay, na lagui ng̃ sinasambit pagca ibig na ipagcait sa atin ang anó mang ating catuwiran, ng̃uni't canilang lubos na linilimot pagca mayroong anó mang pas-aning ibig nilang iatang sa atin. At saPáhiná 403bihin po ninyo sa akin, guinoó; ¿bakit hindi gumaya ang ibang mg̃a nación sa pagtatatag ng̃ Guardia Civil, gayong dahil sa caniláng calapitan sa España'y marahil dapat nilang ipalagay na sila'y higuit ang cahalagahan cay sa Filipinas? ¿Baca po caya dahil sa hindi totoong napacadalas ang mg̃a pagnanacaw at pang̃ang̃agaw sa ferrocarril, hindi totoong marami ang mg̃a panggugulong guinagawa ng̃ mg̃a taong bayan, hindi totoong marami ang pumapatay ng̃ tao at hindi maraming totoo sa mg̃a malalaking pang̃ulong bayan ang nananacsac ng̃ sundang?
Tumung̃ó si Ibarra na parang nag-iisip-isip, nagtindig pagcatapos at saca sumagót:
—Kinacailang̃ang pagdilidilihing magaling, caibigan, ang bagay na itó; cung makita co sa aking mg̃a pagsisiyasat na sumasacatuwirang tunay ang mg̃a daing na iyan, susulat aco sa aking mg̃a caibigan sa Madrid, yamang wala tayong mg̃a diputado (kinacatawan). Samantala'y maniwala po cayong nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ isang hocbong magcaroon ng̃ lacás na walang taning na guhit upang macapagpagalang, at capangyarihan upang macapag-utos.
—Mabuti po iyan, guinoó, cung na sa casalucuyang nakikipagbaka ang pamahalaan sa lupaÃng ito, ng̃uni't sa icagagaling ng̃ pamahalaa'y hindi dapat nating ipahalata sa bayang siya'y nasasalung̃at sa may capangyarihan. Datapuwa't sacali't gayon ng̃a, cung lalong minamagaling natin ang gumamit ng̃ lacás cay sa papangyarihin ang cusang alang-alang, dapat sana nating pacatingnang magaling muna cung caninong camay natin ibinibigay ang lacas na itong walang ano mang guhit ang abot, iyang capangyarihang walang pangpang̃in. Ang ganyang pagcalakilaking lacas sa camay ng̃ mg̃a tao, at mg̃a taong hang̃al, puspos ng̃ mg̃a hidwang hilig, na walang pinag-aralang cagaling̃an, ang catulad ay isang sandata sa mg̃a camay ng̃ isang ulol, na na sa guitna ng̃ caramihang taong walang anó mang pangsanggalang. Sumasang-ayon na aco at ibig cong maniwalang gaya ninyo, na nagcacailang̃an ang pamahalaan ng̃ cawaning iyan, datapuwa't hirang̃in sanang magaling ang cawaning iyan, hirang̃in ang lalong may mg̃a carapatan, at sa pagca't lalong minamagaling niya ang siya'y magbigay sa sarili ng̃ capangyarihan sa siya'y bigyáng cusa ng̃ bayan ng̃ capangyarihang iyan, ipakita man lamang sana niyang marunong siyáng magbigay ng̃ capangyarihan sa sarili.
Marubdob at masilacbó ang pananalita ni ElÃas; nagniningning ang canyang mg̃a mata, at tumataguinting ang canyang tinig. Sumunod ang isang dakilang sandali na hindi pag-imic ng̃ dalawa: tila nananatiling tahimic sa ibabaw ng̃ tubig ang bangcang hindi pinasusulong ng̃ sagwán; dakilang lumiliwanag ang buwan sa Páhiná 404isáng lang̃it na zafir; may ilang ilaw na cumikináng sa dacong malayò sa pampang.
—At ¿anó pa ang canilang hinihing̃i?—ang tanong ni Ibarra.
—Pagbabagong utos tungcol sa mg̃a sacerdote,—ang sagót ni ElÃas, na ang tinig ay nanglulupaypay at malungcot;—humihing̃ing tangkilic ang mg̃a culang palad laban sa....
—¿Laban sa mg̃a capisanan ng̃ mg̃a fraile?
—Laban sa mg̃a umaapà sa canilá, guinóo.
—¿Nalimutan na bagá ng̃ Filipinas ang canyang cautang̃an sa mg̃a fraileng itó? nalimutan na bagá nila ang hindi maulatang utang na loob sa mg̃a nagligtás sa canilá sa camalian upang sa canila'y ibigay ang pananampalataya, ang mg̃a sa canila'y tumangkilic sa mg̃a calupitan ng̃ mg̃a pinunong bayan? ¡Narito ang casamâan ng̃ hindi pagtuturo ng̃ casaysayan ng̃ mg̃a nangyari sa bayan!
—Guinóo,—ang muling isinagót niyang may catigasan ang tinig;—isinumbát po ninyong ang baya'y hindi marunong cumilala ng̃ utang na loob, itulot ninyong acóng isá sa mg̃a bumubuô ng̃ bayang iya'y aking ipagsanggalang siya. Ang mg̃a cagaling̃ang guinagawa sa capuwa tao upang maguing carapatdapat na kilanling utang na loob, kinacailang̃ang gawin ng̃ walang anó mang imbot na capakinabang̃an. Huwag na nating bigyáng cahulugan ang catungculang cusang iniatang sa sarili, at ang totoong caraniwan ng̃ sabihing pagcacaawang-gawáng atas sa mg̃a cristiano; huwag na nating pansinin ang Historia (casaysayan ng̃ mg̃a nangyari), huwag na nating itanong cung anó ang guinawa ng̃ España sa bayang judio na nagbigay sa boong Europa ng̃ isang aclat, ng̃ isáng religión at ng̃ isang Dios; cung anó ang guinawa sa bayang árabe na sa canya'y nagbigay ng̃ cagandahang asal, mapagpaumanhin tungcol sa canyang religión at siyang sa canya'y pumucaw ng̃ pag-ibig sa dang̃al ng̃ canyang sariling nación, pag-ibig na dating nagugulaylay at halos wasac na sa boong panahóng siya'y nasacop ng̃ capangyarihan ng̃ mg̃a romano at ng̃ mg̃a godo. Sinasabi po ninyong sa ami'y ibinigay ang pananampalataya at cami'y iniligtás sa camalian; ¿tinatawag po ba ninyong pananampalataya iyang mg̃a gawang pakitang tao, tinatawag ba ninyong religión iyang pang̃ang̃alacal ng̃ mg̃a correa at mg̃a calmen, tinatawag ba ninyong catotohanan iyang mg̃a himalâ at mg̃a cathâng pinag-ugnay-ugnay na nariring̃ig namin sa araw araw? ¿Itó bagá ang cautusan ni Jesucristo? Cung sa ganito lamang ay hindi kinacailang̃ang papacò sa cruz ang isáng Dios, at gayon ding hindi cailang̃ang tayo'y pilitin sa walang hanggang pagkilalang utang na loob; malaon ng̃ dating may pinananaligang laban sa catotohanan at sa catuwiran, na ano pa't walang kinacailang̃an cung di bigyáng kináng ang pananalig na iya't Páhiná 405pataasin ang halagá ng̃ mg̃a calacal. Marahil sabihin po ninyo sa aking cahi't ipalagay ng̃ malalaking totoo ang mg̃a capintasang magagawa sa ating religión, ng̃ayo'y lalong magaling, gayon man, sa religióng dating sinusunod natin; naniniwala aco't sumasang-ayon, datapuwa't malabis namang napacamahal, sapagca't dahil sa religióng iyang canilang dinala rito'y binitiwan natin ang ating casarinlan; dahil sa religióng iya'y ibinigay natin sa canyang mg̃a sacerdote ang ating lalong magagaling na mg̃a bayan, ang ating mg̃a bukirin at sampo ng̃ ating mg̃a iniimpoc na salapi sa pagbili ng̃ mg̃a sangcap sa pamimintacasi. Sila'y nagdalá rito sa atin ng̃ isang bagay na hanap buhay ng̃ taga ibang lupaÃn, pinagbabayaran nating magaling at yamang gayo'y walang cautang̃an ang isa't isa. Sacali't ang sasabihin ay ang canilang pagcacatangkilic sa atin laban sa mg̃a «encomendero», ang maisasagót co sa inyo'y caya tayo'y nahulog sa camay ng̃ mg̃a encomendero'y dahil din sa canila; datapuwa't hindi, aking kinikilalang isang tunay na pananampalataya at isang tunay na pagsintá sa Sangcataohan ang siyang pamatnugot sa mg̃a unang misionerong naglacbay sa mg̃a pasigang itó: kinikilala co ang cautang̃ang loob natin sa mg̃a mahal na pusòng iyon; aking nalalamang ng̃ panahóng iyo'y saganà sa España ng̃ bayani sa lahat ng̃ bagay, sa religión, sa polÃtica, sa natutungcol sa pamamayan at gayon din sa militar. Datapuwa't dahil bagang pawang mg̃a mababait at banal ang mg̃a nunò nila'y ¿ipagpapaubaya na natin ang mg̃a hidwang pagpapalampas ng̃ canilang isip ng̃ mg̃a inapó? Dahil po bagang guinawan tayo ng̃ malaking cagaling̃a'y maguiguing casalanan na natin ang sumansalang gawán nila tayo ng̃ isang casamaan? Hindi hinihing̃i ng̃ bayang alisin, ang hinihing̃i lamang ay gawin ang mg̃a pagbabagong utos na cahiling̃an ng̃ mg̃a bagong calagayan at ng̃ mg̃a bagong mg̃a pang̃ang̃ailang̃an ngayón.
—Sinisintá co ang ating kinamulatang lupang gaya rin ng̃ pagsintáng magagawa po ninyo, ElÃas; nawawatasan co ng̃ caunti ang inyong hang̃ad, naring̃ig cong magaling ang inyong sinabi, at gayon man, caibigan co, aking inaacalang pinapag-uulap ng̃ caunti ang ating isip ng̃ casilacbuhán ng̃ loob; dito'y hindi nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong útos, na marahil magaling sa mg̃a ibang lupaÃn.
—¿Diyata po't gayón, guinoó?—ang itinanóng ni ElÃas, na iniunat ang mg̃a camay sa panglulupaypay;—hindi po ninyo nakikita ang pang̃ang̃ailang̃an ng̃ mg̃a pagbabagong útos, cayo pa namang nagtamó ng̃ mg̃a casacunaan sa inyong mg̃a familia?...
—¡Ah, linilimot co ang aking sariling mg̃a cahirapan at ang tinitingnan co'y Páhiná 406ang capanatagán ng̃ Filipinas, ang mg̃a cagaling̃an ng̃ España!—ang masilacbong itinugón ni Ibarra. Upang manatili ang Filipinas ay kinacailang̃ang huwag baguhin ang nakikita nating calagayan ng̃ mg̃a fraile ng̃ayón, at sa pakikipag-isá sa España naroroon ang cagaling̃an ng̃ ating bayan.
Natapos ng̃ macapagsalita si Ibarra'y nakikinig pa si ElÃas; malungcót ang canyang pagmumukhà , nawala ang ningning ng̃ canyang mg̃a matá.
—Tunay ng̃ang guinahis at pinasucò ng̃ mg̃a fraile ang lupaÃng itó, ¿inaacalà po ba ninyong dahil sa mg̃a fraile caya mangyayaring manatili ang Filipinas?
—Opo, dahil lamang sa canila, gayon ang pananalig ng̃ lahat ng̃ mg̃a sumulat tungcol sa Filipinas.
—¡Oh!—ang biglang naibigcás ni ElÃas, na biglang binitiwan ng̃ boong panglulupaypay ang sagwán sa loob ng̃ bangcâ;—hindi co acalaing napacaimbà ang inyong pagpapalagay sa pamahalaan at sa bayan. ¿Bakit hindi po pawalang halagahán na ninyo ang baya't ang pamahalà an? ¿Anó po ba ang wiwicain ninyo sa isang pamahalà ang cayâ lamang nacapag-uutos ay hindi sa siya'y gumagamit ng̃ dayà , isang pamahalà ang hindi marunong magpapitagan dahil sa canyang sariling gawá? ¡Ipatawad po ninyo, guinoó, datapuwa't sa acalà co'y haling at cusang nagpapacamatay ang inyong pamahalaan, yamang canyang ikinatutuwang paniwalaan ng̃ madlâ ang mg̃a gayong bagay! Pinasasalamatan co po sa inyo ang cagandahan ng̃ inyong loob, ¿saán po ibig ninyong ihatid co cayó ng̃ayón?
—Huwag,—ang muling sinabi ni Ibarra;—mag-usap tayo, kinakailang̃ang matalastas cung sino ang sumasacatwiran sa ganyang bagay na totoong mahalagá.
—Ipatawad po ninyo, guinoó,—ang sagót ni ElÃas na umiling;—hindi aco totoong magaling sa pananalita upang cayo'y aking mahÃcayat sa paniniwalà ; tunay ng̃a't aco'y nag-aral ng̃ caunti, ng̃uni't aco'y isang «indio», alapaap ang inyong loob tungcol sa aking pamumuhay, at cailan ma'y magcuculang tiwalà cayo sa aking mg̃a sinabi. Ang mg̃a nagsaysay ng̃ caisipang laban sa mg̃a sinabi co'y pawang mg̃a castilà , at sa pagca't mg̃a castilà , cahi't sila'y magsalitâ ng̃ mg̃a walang cabuluhán ó cahaling̃án, ang canilang sabihi'y pinapagtitibay ng̃ canilang anyo, ng̃ canilang dang̃al at catungculan at ng̃ canilang pinanggalingáng lahi, caya't aking ticang hindi co na mulimu-ing tututulan magpacailan man. Bucod sa rito, sa aking pagcakitang cayó, na sumisintá sa lupà ng inyong tinubuan, cayó na may amáng nagpapahing̃alay sa ilalim ng̃ mg̃a payapang daluyong na ito, cayó na talagáng hinamit, linait at pinag-usig, Páhiná 407gayon ma'y tinataglay ninyo ang ganyang mg̃a caisipán, baga man sa lahat ng̃ inyong dinanas at sa inyong dunong, nagpapasimulâ na aco ng̃ pag-aalinlang̃an sa aking sariling mg̃a paniniwalà , at aking tinatanggap ang balac na mangyayaring nagcacamali ang bayan. Aking sasabihin doon sa mg̃a culang palad na isinacamay ng̃ mg̃a tao ang canilang pag-asa, na ang pag-asang iya'y ilagay nilá sa Dios ó sa canilang mg̃a bisig. Muling napasasalamat po aco sa inyo at cayó'y mag-utos cung saán dapat ihatid co cayó.
—Tumatagos, ElÃas, hanggang sa aking pusò ang inyong masasaklap na mg̃a pananalità . ¿Ano po ang ibig ninyong gawin co? Hindi aco mag-aral sa casamahán ng̃ mg̃a anac ng̃ bayan, caya't marahil hindi co talos ang canilang mg̃a cailang̃an; sa boong camusmusan co'y doon aco natira sa colegio ng̃ mg̃a Jesuita lumaki aco sa Europa, ang mg̃a aclat lamang ang siyang ininumán ng̃ aking pag-iisip at ang aking nabasa lamang ay yaong náilathalà ng̃ mg̃a tao: nananatili sa guitnà ng̃ mg̃a dilim ang hindi sinasabi ng̃ mg̃a sumusulat ng̃ mg̃a aclat, ang mg̃a iya'y hindi co alam. Gayon ma'y iniibig cong gaya rin naman ng̃ inyong pag ibig ang ating bayang tinubuan hindi lamang sapagca't catungculan ng̃ lahat na pacaibiguin ang lupaing canyang pinagcacautang̃an ng̃ canyang catauhan at marahil pagcacautang̃an naman ng̃ cahulihulihang pahing̃alayan; hindi lamang sa pagca't ganyan ang itinurò sa akin ng̃ aking ama, cung di naman sa pagca't ang aking ina'y «india», at sapagca't diyan nabubuhay ang lalong matitimyas na aking linasap na sumasaalaala co tuwing bucod sa rito'y siya'y aking sinisinta, sapagca't siya ang pinagcautang̃an at pagcacautang̃an ng̃ aking ligaya!
—¡At sinisinta co siya sapagca't siya ang pinagcacautang̃an co ng̃ aking casaliwaang palad!—ang ibinulong ni ElÃas.
—Siyá ng̃â, caibigan co; nalalaman co pong nagpipighati cayo, cayo'y sawing palad, at ito ang siyang sa inyo'y nagpapamalas na madilim ang hináharap na panahón at siya namang nacapangyayari sa anyô ng̃ lacad ng̃ inyong pag-iisip; dahil dito'y hindi aco macasang-ayong lubos sa inyong mg̃a caraing̃an. Cung mangyari sanang masiyasat na magaling ang mg̃a cadahilanan, ang isáng bahagui, ng̃ sa inyo'y mg̃a nangyayari.
—Ibá ang mg̃a pinanggaling̃an ng̃ mg̃a sacunâng nangyari sa akin; cung matanPáhiná 408tô cong cahi't caunti'y pakikinabang̃an, sasaysayin co ang mg̃a nangyaring iyan, sa pagca't bucod sa hindi co inililihim ay marami na ang nacatatalastas.
—Baca cayâ sacali'y cung mapagtanto cô ang mg̃a bagay na iya'y magbagong isipan acó.
Nag isip-isip na sandali si ElÃas.
—Cung gayon, guinoó, sasabihin co sa inyo, sa maicling pananalitâ, ang aking dinaanang buhay.
«May anim na pung taón na ng̃ayóng nananahan ang aking nunòng lalaki sa Maynila, at naglÃlingcod na «tenedor de libros» sa bahay ng̃ isáng mang̃ang̃alacal na castilà . Batang-batà ng̃ panahóng iyon ang aking nunòng lalaki may asawa at may isáng anác na lalaki. Isáng gabi, hindi maalaman cung anó ang dahil, nagalab ang almacen, lumakit ang apóy sa boong bahay at sa ibáng maraming mg̃a calapit. Hindi mabilang ang halagá ng̃ mg̃a natupoc at nawalà , hinanap ang may sála, at isinumbóng ng̃ mang̃ang̃alacal ang aking nunò. Nawaláng cabuluhán ang canyáng pagtutol, at palibhasa'y dukhâ at hindi macapagbayad sa mg̃a balità ng abogado, siya'y hinatulang palùin sa hayág at ilibot sa mg̃a daan sa Maynilà . Hindi pa nalalaong guinagawa pa ang parusang itóng pang-imbÃ, na tinatawag ng̃ bayang cabayo y vaca, na macalilibong higuit sa camatayan ang casamâan. Ang aking nunò, na tinalicdan ng̃ lahat, liban na lamang sa canyang batà pang asawa, ay iguinapos sa licod ng̃ isáng cabayo, na sinusundan ng̃ caramihang malulupit at pinalò sa bawa't pinagcacacurusan ng̃ dalawáng daan, sa haráp ng̃ mg̃a taong canyang mg̃a capatÃd, at sa malapit sa maraming sambahan sa isáng Dios ng̃ capayapà an. Nang mabusóg na ng̃ culang palad, na magpacailan ma'y imbi na't walang capurihán, ang panghihiganti ng̃ mg̃a tao, sa pamamag-itan ng̃ canyang dugô, ng̃ mg̃a pahirap na guinawâ sa canya at ng̃ canyang mg̃a pagsigáw, kinailang̃ang cunin siya sa ibabaw ng̃ cabayo, sapagca't hinimatáy, at maano na sanang namatáy na ng̃â ng̃ pátuluyan! Sa isá riyan sa mg̃a pinacahayop na calupitán, siya'y pinawalán; nawaláng cabuluháng mamanhic sa baháy-baháy, bigyán ng̃ gáwain ó ng̃ limós ang asawa niyang ng̃ panahóng iyo'y buntÃs, at ng̃ canyang maalagaan ang asawang may sakÃt at ang cahabaghabag na anác. Sino ang magcacatiwala sa asawa ng̃ isáng lalaking mánununog at inimbÃ. Napilitan ng̃â ang babaing calacalin ang canyáng catawan!»
NagtindÃg si Ibarra sa pagcaupô.
«Oh, huwag cayóng mabahalà ! ang pang̃ang̃alacal sa catawan niya'y hindi na casiraang puri sa canya at hindi na rin casiraang puri sa canyáng asawa; napugPáhiná 410náw ng̃ lahát ang capurihá't ang cahihiyan. GumalÃng ang lalaki sa canyáng mg̃a súgat at naparito at nagtagong casama ang canyáng asawa't anác na lalaki sa mg̃a cabunducan ng̃ lalawigang itó. Nang̃anac dito ang babae ng̃ isáng latánglatáng sanggol at puspos ng̃ mg̃a sakit, na nagcapalad na mamatáy. Nanahán pa sila ritong may iláng buwán, sacdál ng̃ carukhâan, hiwaláy sa lahát ng̃ tao, kinapopootan at pinang̃ing̃ilagan ng̃ lahát. Nang hindi na matiis ng̃ aking nunò ang gayóng lubháng carukhâan, at palibhasa'y hindi niyá taglay ang catapang̃an ng̃ loob ng̃ canyáng asawa, siyá'y nagpacamatáy, sa waláng casÃng laking samâ ng̃ canyáng loob ng̃ makita niyang may sakit at waláng sumaclolo't mag-alaga. Nabulóc ang bangcáy sa matá ng̃ anác na lalaking bahagyâ na lamang macapagalaga sa may sakÃt na ina, at ang casamâan ng̃ amóy ang siyáng nagcánulo sa justicia. Sinisi ang aking nunong; babae't hinatúlang magdusa, dahil sa canyáng hindi pagbibigay alam; pinaghinalaa't pinaniwalaang siyá ang pumatáy sa canyáng asawa, sapagca't anó ang hindi gagawin ng̃ asawa ng̃ isáng imbÃ, na pagcatapos ay nagbilà ng̃ canyáng catawan. Cung manumpa'y caniláng sinasabing nanunumpâ ng̃ hindi catotohanan, cung tumang̃is ay sinasabing siya'y nagsisinung̃aling, sinasabing nagwawalang galang cung tumatawag sa Dios. Gayón ma'y lining̃ap din siyá, hinintáy munang siya'y macapang̃anac bago palùin: talos po ninyóng inilalaganap ng̃ mg̃a fraile ang capaniwalaang sa pamamag-itan ng̃ palò lamang mangyayaring makipanayam sa mg̃a «indio»; basahin ninyo ang sabi ni padre Gaspar San Agustin.»
«Sa ganitóng cahatulán sa isáng babae, canyáng susumpâin ang araw ng̃ pagsilang sa maliwanag ng̃ canyáng anác, bagay na bucód sa pagpapahaba ng̃ pagpapahirap ay pagsira sa mg̃a damdamin ng̃ isáng iná. Sa casamâang palad maluwalhating nang̃anac ang babae, at sa casamâan ding palad ang sanggól na lalaki ay ipinang̃anac na matabâ. Nang macaraán ang dalawáng buwá'y guinanap ang parusang hatol ng̃ boong catuwâan ng̃ loob ng̃ mg̃a tao, na sa ganitóng paraa'y inaacalà nilang gumaganap ng̃ caniláng catungculan. Sapagca't wala na siyáng catiwasayan sa mg̃a gubat na itó'y tumacas siya't tinung̃o na canyáng dalá ang canyáng dalawáng anác na lalaki, ang caratig na lalawigan, at diyá'y nabuhay siláng tulad sa mg̃a halimaw: nang̃apopoot at kinapopootan. Ang pang̃anay sa dalawáng magcapatÃd, na nacatatandà ng̃ maligayang camusmusan niyá, sa guitnâ ng̃ gayóng pagcálakilaking carukhâan, pagdaca'y nagtulisán, pagcacaroon ng̃ lacás. Hindi nalao't ang pang̃alang Páhiná 411mabang̃is ni Bálat ay cumalat sa magcabicabilang lalawigan, naging laguÃm ng̃ mg̃a bayan, sa pagca't sa canyáng panghihiganti'y nagsasabog ng̃ dugô't tinutupoc ang bawa't maraanan. Ang pinacabatà na may catutubòng magaling na pusò'y sumangayon sa canyáng capalaran at caimbihán sa tabà ng̃ canyáng ina; nang̃abubuhay silá sa inihahandóg ng̃ cagubatan, nang̃agdadamit silá ng̃ mg̃a basahang sa canilá'y inihahaguis ng̃ mg̃a nang̃aglálacad; nawalâ na sa babaeng iyón ang canyáng sariling pang̃alan at siyá'y nakikilala lamang sa mg̃a pamagát na delingkente (delincuente, nagcasala), patutot at binugbog; ang lalaking iyó'y nakikilala lamang sa tawag na anác ng̃ canyáng iná, sapagca't sa catamisan ng̃ canyáng asal ay hindi pinaniniwalaang siya'y anác ng̃ manununog at sapagca't ang sino ma'y dapat mag-alinlang̃an sa cabutihan ng̃ ugali ng̃ mg̃a indio. Sa cawacasa'y nahulog ang bantog na si Bálat sa capangyarihan ng̃ justicia, na siyáng sa canyá'y huming̃i ng̃ mahigpit na pagbibigay súlit ng̃ canyáng mg̃a guinawang casalanan, baga man hindi nabalino ang Justiciang iyáng magturo cay Bálat ng̃ cagaling̃an ng̃ isáng umagang hanapin ng̃ batang capatÃd ang canyáng iná, na napasagubat upang mang̃uha ng̃ cábuti at hindi pa umuuwi, canyáng nakitang nacatimbuwang sa lupà , sa tabi ng̃ daan, sa lilim ng̃ isáng punò ng̃ búboy, nacatihayâ, tirik ang mg̃a matá, nacatitig, naninigas ang mg̃a daliring nacabaon sa lupa, at sa ibabaw nitó'y may nakikitang mg̃a bahid ng̃ dugô. Naisipan ng̃ binatà ng tuming̃alà at sundán ng̃ matá ang tinititigan ng̃ bangcáy, at nakita niyang sa isáng sang̃á'y nacasabit ang isáng buslô at sa loob ng̃ buslô'y ang marugông ulo ng̃ canyang capatid!»
—¡Dios co!—ang bigláng sinabi ni Ibarra.
—«Ganyán din marahil ang bigláng sinabi ng̃ aking amá,—ang ipinagpatuloy ni ElÃas ng̃ boong calamigán ng̃ loob.—Pinagputolputol ng̃ mg̃a tao ang manghaharang at inilibÃng ang catawán, ng̃uni't ang mg̃a sangcáp ng̃ catawá'y canilang isinabog at ibinitin sa ibá't ibáng mg̃a bayan. Sacali't cayó po'y macapaglacbay isáng araw mula sa Kalamba hanggáng sa Santo Tomás, masusumpung̃an pa po ninyó ang cahoy ng̃ duhat na pinagbitinan at kinabulucán ng̃ isáng hità ng̃ aking amaÃn; sinumpâ ang cahoy na iyan ng̃ Naturaleza, caya't hindi lumalaki at hindi namumung̃a. Gayón din ang caniláng guinawa sa mg̃a ibáng sangcáp ng̃ catawan, ng̃uni't ang ulo, ang ulo na siyáng pinacamabuting sangcáp ng̃ Páhiná 412tao, na siyáng lalong madalÃng kilalanin cung cangino, ang ulong iya'y isinabit sa harapán ng̃ dampà ng̃ iná!»
Tumung̃ó si Ibarra.
—«Naglagalág ang binatang tulad sa isáng sinumpâ»,—ang ipinagpatuloy ni ElÃas,—naglagalág sa bayán-bayán, sa mg̃a bundóc at mg̃a caparang̃an, at ng̃ inaacalà na niyáng sa canya'y wala nang macacakilala, ay pumasoc siyáng manggagawà sa isáng mayamang tagá Tayabas. Ang canyáng casipagan, ang catamisan ng̃ canyáng asal ang nacahicayat na siya'y caguiliwan ng̃ lahat ng̃ hindi nacatatalós ng̃ unang pamumuhay niyá. Sa catiyagaan niyá sa paggawa at sa pagtitipid, nacatipon siyá ng̃ caunting puhunan, at sapagca't napagdaanan na niyá ang malakÃng carukhaan at siya'y bata, nag-acalang magcamÃt namán ngÌ