Mga anák sa usá ka magtiayon’g adunahan sa Sugbo, maó si Marcos ug si Lucas. Duhá ka managsoon’g lalake.

Si Marcos maó ang maguláng, si Lucas maó ang manghod. Maguláng ug manghod sama’ng pinalangga sa mga ginikanan: tinagád sa pagkaon, pagsapót ug pagtoón. Unsa’y makaon sa usá, maó usáb sa usá, unsa’y sapót sa maguláng maó usáb ang sa manghod.

Dungan ang pagpasulód sa Colegio de San Carlos diin interno silá toló ka tuig.

Sa pagkatapus sa curso sa 1897–1898, kun sa bulan sa Marso sa 1898, nanagpakalabáng silá sa eksamen sa segundo año, busa sa pagbukás unta sa tulon-anan sa Hulyo niadto’ng tuiga, magasugod na silá sa tercer año; apan nahitabó ang Kagubut sa bulan sa Abril, ug, tungud sa kasamok, silá’ng duhá, kuyog sa ila’ng mga ginikanan, nanghilangyaw sa usá ka lungsod sa Boól. Sa pagkahusay na sa Sugbo nanghibalík silá dinhi, apan ang ila’ng baláy sa Lutaw nasunog na.1 ug ang ila’ng amahán gidakóp ug gibaríl sa hawan sa Hospital sa mga sanlahón sa Mabolo2. Tungud sa pagkabalo sa [2]inahán, pagkasunog ug kawalá sa ila’ng baláy ug mga bahandi, tungud sa kakuyáw, ang duhá ka mga managsoon nangailo: namatáy ang ila’ng inahán sa sakít nga sugpa. Silá nailo ug ang ila’ng pagtoón walá na mapadayon. Usá ka iyaán ang misagóp kanila.

Makalolooy ug mamingaw ang ila’ng kahimtang: ílo, walá’y kasaligan, ang ila’ng iyaán kabús, silá walá maanad sa buhat, ug bisan matuod may diyotay silá’ng kahibalo nga hikat-onan sa Colegio, walá silá makasuláy kon unsaon paggamit sa ila’ng kahibalo ug kusóg alang sa panggubatan sa panginabuhi.

Silá mga dagkudagku na ug nakapalandong nga kay ang ginikanan niadto’ng tanán’g kadaot nga giagiáan nila, maó man ang kagamhanan’g praylenhon nga nagahari kanhí sa Pilipinas, nangalagíw sa baláy sa ila’ng iyaán, nanungas sa Sudlon ug nangípon sa mga manggugubut.

Natapus ang gubat ug walá igdungog si Marcos ug Lucas. Nanugbong ang mga manggugubut ug giugbok sa patag ang Bandilá’ng Pilipinhon, ang duhá ka managsoon walá manghitungha. Nagsugod na lamang usáb ang gubat sa mga pilipinhon batok sa mga amerikanhon ug silá walá igkita sa ila’ng kahigalaan.

¿Nangamatay ba kahá sa panggubatan?

⁂

Sanglit maalam ug diyotay, giilá sa mga dakú’ng tawo sa Kagubut nga hugót siyá’ng dumadapig, maisog nga sundalo ug nakasabút sa matuod nga tinguha sa pagsukol sa mga pilipinhon nga maó ang pagluwás sa Yuta’ng-Natawohan, gipili ni General Luis Flores si Marcos arón maó’y mangulu sa pilá ka sundalo nga manabók sa pulo sa Leyte diin magakuha’g mga pusíl nga gikan sa Manila ug dad-onón dinhi sa Sugbo.

Apán nahitabó nga sa pag-abút ni Marcos sa [3]Ormók, (Leyte) diín giingón nga didto mahimutáng ang mga pusíl nga kuhaon, kiní gikatabók na diáy sa Bogó, ug nahitabó usáb nga niadto’ng semanaha nangampo ang mga katsila. Samtang si Marcos nagapaabut ug higayon sa pagpauli nganhi, naibog sa usá ka maanyag nga dalaga niadto’ng lungsora, nga sa katapusan, sanglit usá ka manggugubut nga gibantog sa kaisog, gitangdo niadto’ng babaye’ng naibgan, nga sa kaulahian nahimo’ng asawa niya.

Walá na siyá mahibalík una sa Sugbo. Ang dugós sa kaminyoon ug ang kainit sa bag-o’ng salag sa gugma, nakapapuyó kaniya didto: Nahikalimót siyá sa Sugbo, nahikalimót siyá sa iya’ng igsoon’g si Lucas. Siyá malipayon uyamot....

Ug humán ang daghan’g mga kakulian nga mahitabó sa usá ka magasugod sa pagpuyó’ng kinaugalingon sa kaminyoon, nakakob-ot sa usá ka kasarangan’g kahimtang. Sa sinugdan didto siyá moipon sa baláy sa iya’ng ugangan, unya nakatukod ug kaugalingon’g puloy-anan.

⁂

Si Lucas lai’g giagián kay sa iya’ng igsoon....

Sa katapusan’g pagsulong sa mga cazadores ug moros3 didto sa Buhisan, maó’y usá sa mga naangol: naigó sa bala ang iya’ng bukton’g-walá, ug tungud sa kaluya, nahiligás, nahulog sa usá ka gahong. Usá ka mangangahoy’ng tigulang niadto’ng dapita, lalake siyá, maó’y nakakaplag kaniya nga nagahangós sa ilalom sa gahong: maó’y nagkuha kaniya ug nagdalá sa baláy diín gitambalan ug gigalám siyá pag-ayo.

Sa pagtugbong na sa mga manggugubut, walá si Lucas makaubán: buhi pa ang ulat sa iya’ng bukton’g walá, nagatakiáng pa tungud sa piáng sa pagkahulog. Ug sa pagkaayo na niini, arón sa pagbalus sa utang-buót niadto’ng mangiloy-on’g tigulang, walá gihapon motugbong: mitabang paghinlo [4]sa baúl sa manluluwas kaniya ug nagapaabut nga masanggi ang maís nga bag-o’ng gipugás, arón siyá makabalik pagtabang igo nga makabayád na siyá sa iya’ng utang-buót sa nagluwás kaniya sa kamatayon.

Gani anagón pa ang maís, nagsugod na usáb ang gubat batok sa mga amerikanhon. Siyá, makalolooy’ng ilo, walá na’y igsoon; namatyan sa mga ginikanan tungud sa gubat, ¿unsa’y iya’ng mahimo, karón nga lain na usáb ang mopukon sa Bandilá’ng maanyag sa Usá ka Adlaw ug Toló ka Bitoon?

Gibaid niya ang iya’ng pinuti, kadto’ng pinuti nga gikasangka na niya sa mga badóng ug kampilan sa mga moros, sa bayoneta ug bala sa mga cazadores, ug míipon sa mga revolucionario sa bukid sa Mahayahay.

—Sama da matud pa niya—nga mamatáy sa hilanat ug sa bala. Ang dili masama maó nga ang Bandilá’ng Pilipinhon nga nagakayab sa kahanginan, ilisda’g lain.... [5]

Usá ka buntag sa bulan sa Enero sa 1900, usá ka bapor midunggo sa Sugbo gikan sa Leyte. Usá ka tawo, usá ka babaye’ng maanyag ug usá ka bata’ng masoso nga gikugos ug binatonán, nangawas. Kadto silá dilí lain: kon dili si Marcos, ang asawa ug anák niya nga nanganhi sa Sugbo sa pagpamiyesta sa Señor.

Sa usá ka baláy sa Pili didto silá mangabút, sa baláy sa usá ka kaubanan sa asawa ni Marcos.

Sa hapon niadto’ng adlawa gipanghatod ang isip sa mantalaan’g El Imparcial1 ug ang sa mahitungud sa giabután ni Marcos, nadawat niini, kay siyá man ang dihá sa ganghaán. Ubós sa mga balita’ng mahitungud sa gubat diin may mga letra’ng kinulób,2 nabasa ni Marcos kiní’ng mosonód:

¡Lucas Rivera! Ang igsoon sa nagbasa, ang igsoon nga walá na igdungog.

—¿Matuod kiní? ¿Buhí diáy si Lucas?—nakapangotana’ng usará si Marcos.

Nabag-o sa panumduman ni Marcos ang tanán’g mga hitabó sa una’ng adlaw. Mibati siyá’g kasubo tungud sa gidangat sa iya’ng igsoon, mibati usá’g kalipay kay iya’ng hinsayran nga buhi diáy ang iya’ng manghod. Nahinumdum siyá sa iya’ng mga ginikanan, sa ila’ng pagtoón, sa mga adlaw sa tulon-anan, sa pagpangga kanila’ng duhá, sa kapaitan sa Sudlon, ug daw pagahitan-awan niya ang panagway ni Lucas nga kutob sa tamboanan’g kinalata’g puthaw sa bilanggoán sa Kotta, nagahilák, nagapanghimaraót kaniya kang Marcos.

Sa sunód nga adlaw, si Marcos, pasangil nga alam-alaman niya ang iya’ng igsoon nga papanumpaon sa pag-ampo ug paglaban sa bandilá’ng amerikanhon, nakapangayo’g pase4 sa Preboste5 sa pagduaw kang Lucas kuyog kaniya ang iya’ng asawa.

Sayóp ang banabana ni Marcos. Si Lucas walá magsubó, walá maghilák, nawad-an na niadto’ng kaaghop sa bata pa silá, nga buhi pa ang [7]ila’ng mga ginikanan. Si Lucas ingón lama’g walá’y gibati’ng kaguól sa sulod sa bilanggoán.

Humán ang panaggakus sa duhá ka managsoon nga dugay na’ng walá managkakita, tapus ipailá ni Marcos nga ang babaye’ng iya’ng kuyog, maó ang nagadalá sa iya’ng bansagon, si Lucas ang una’ng misulti:

—Walá ko palandunga nga kitá managkakita pa; walá ganí akó makabalita kon buhi pa ba ikaw ug kahá bulahan.... Akó, akó...—mipahiyóm—ania nahulog karón sa mga kamót ni’ng mananáp.

Ug gitudlo ang usá ka amerikanhon nga nag bantay kaniya.

—¿Hain man karón ikaw? ¿Unsa may giagián mo?—miusáb pagsulti si Lucas.

Sa hamubó’ng pag-asoy, gisulti ni Marcos ang tanán’g kaagi sa iya’ng pagtabók sa Leyte, ang pagkaminyo niya didto, ang kahimtang niya, ang hinungdan sa iya’ng pag-anhi sa Sugbo ug ngano’ng nasayud siyá nga hidakpan si Lucas.

—Oo,—gisakgaw ni Lucas ang sulti sa iya’ng maguláng—hidakpan akó nila. Ila pa karón; apan aduna da’y panahon....

—Aduna’y hihuna-hunaan akó, Lucas.—mitubág si Marcos—Moatubang akó sa Preboste, hangyoon ko nga pasayloon ikaw, manumpa sa dili na pagbalik sa bukid.

—¿Akó pasayloon?—misingka ang binilanggo—¿Kinsa’y mopasaylo kanako? ¿Unsa’y salá ko sa Preboste? ¿Salá ba diáy ang pagsukob sa manulong sa ato?

Ug mitalidhay si Lucas.

—Dili; pamatia pag-ayo. Himoon ta kaná’ng lansisa, arón ikaw buhian, ug unya kon makabuhí ka na, moubán ka kanako sa Ormók diin magapuyo kitá sa daku’ng kalinaw.

¡Kalinaw! Maó kaná ang gipangita sa mga tawo’ng malipayon: ¡ang kalinaw! Walá’y sapayán nga ang inyo’ng isigkatawo magaantus sa mga [8]pagtampalas sa lain’g tawo, nga ang ato’ng Lungsod uliponon sa lain’g Lungsod, basta malinaw lamang ang pagpuyo. Mangotana akó kanimo, ¿nalimot na ikaw ngano nga sa gubat batok sa mga katsila mitungas ka sa bukid? ¿hikalimtan mo na nga ang ato’ng mga ginikanan nangamatay tungud sa usá ka kagamhanan’g gikasilagan ta? Na, kon kadto’ng kagamhanana walá’y pulós, ambut kon maarang-arang ba kiní karón’g ania....

—Pamatia akó.—Misulti ang asawa ni Marcos—¿Hain man ang palabihón mo, dinhi sa sulod sa bilanggoán nga kasubó da’y imo’ng bation, kon adto ikaw sa gawás nga dili ka bilanggoon? Karón, ¿unsa may nahimo mo dinhi sa sulód?

Ang tingog nga matagming ug luray sa asawa ni Marcos, mituhóp sa dughan ni Lucas. Walá kiní makatubág dayon. Nakahunahuna hinoon nga kon makagawás siyá, may higayon sa pagbalik pagtungas sa bukid, busa sa dugay na’ng pag-alam-alam kaniya miingón:

—Kamó’y mahibaló. Kamó’y magabuut. Sa ako’ng bahin, walá na akó’y gihinugon sa Kalibutan, bisan pa itako sa luthang.

Ug nanagpanamilitay silá.

Ang magtiayon nanggula ug usá ka amerikanhon’g nagbitbit ug daghan’g yawi sa bilanggoán, miduol ug giingón si Lucas.

—Vamos....

Usá ka bulan kapín kutob sa pagkasulod ni Lucas sa Kotta, siyá gibuhian; apán gipapanumpa sa dili pagbudhi sa kagamhanan sa Estados Unidos.

Dad-on siyá ni Marcos sa Leyte diin maó’y himoon encargado sa diyotay’ng patigayon, si Lucas mibalibad ug walá moubán, walá mapala sa hunahuna ang pagbalik sa bukid, ug kay walá may higayon sa pagtungas, dinhi nangita siyá’g colocación.

Si Marcos ug ang iya’ng asawa namauli sa [9]Leyte, si Lucas nahibilín sa Sugbo, buut bisan unsa’y modangat kaniya.

Ug unya, walá na usáb igdungog ni Marcos....

[10]

Ayaw pagtoo, magbabasa, nga walá’y kalainan ang gugma sa dato ug ang sa kabús, sa halangdon ug sa timawa. Kon matuod nga usahay aduna’y lalake’ng dato nga maminyo kun makabató’g hinigugma’ng babaye’ng kabús, kon aduna’y babaye’ng dato nga makabana kon makabató’g hinigugma’ng lalake’ng kabús, hunahunaa nga dili gugma’ng tinuod ang nag-ipon kanila. Lain kahá’ng butáng ang nakapasandurot kanila, ang nakapasumpay sa ila’ng mga kasingkasing; apan dili ug dili gayud ang gugma, kana’ng gugma nga babation sa tawo sa dili lamang hibaloí kon diin gikan ug asa padulong, kaná’ng gugma nga makapakalít lamang kanato pagkatawa ug makapakalít lamang usáb kanato paghilak...

Si Lucas nakasulod ug nakakaplag buhat sa daku’ng baligyaán sa usá ka turko: nahimo’ng usá ka dependiente. Atbang sa ila’ng baligyaán, may lain usa’ng tienda nga usá ka dalaga’ng maanyag ang tendera. Ana ang ngalan niadto’ng dalagaha. Kutob sa una’ng adlaw sa pagkakitá niya kang Ana, ang iya’ng kasingkasing nabihag ug mibati niana’ng ambut unsa kaná’ng butanga nga makapahuót sa dughan, ingo’g matam-is, ingo’g mapait.

Didto sa bukid, sa baláy niadto’ng tigulang nga nakakaplag kaniya sa gahong, aduna siyá’y hinigugma; apan sa atubangan ug sa pag-inutas niya’g hunahun, kang Ana, kadto’ng una’ng hinigugma,—[11]¡alaot nga bukidnon!—napapas sa iya’ng panumduman. Ang kaanyag ni Ana labí’ng makabihag kay sa kaanyag niadto’ng bukidnon.

Apán walá’y higayon sa pagpahayag sa iya’ng gugma: siyá usá lamang ka makalolooy’ng dependiente, kabús, samtang ang babaye nga iya’ng gihunahuna’ng pangayoan sa kalooy ug sa kasingkasing, dato. Nahigugma siyá, dili masukód ang gidak-on sa iya’ng pagbati; apan nakailá siyá sa iya’ng ubós nga kahimtang, ug bisan ingo’g mobutó na ang iya’ng dughan sa kalayo sa iya’ng pagbati, iya lamang gipugngan: sa tago nagahalad siyá, alang kaniya ang pagsud-ong makatagbaw na sa iya’ng kaibog: ang paghandum sa ngalan ni Ana makapoypoy na sa iya’ng mga kasakit....

Usá ka adlaw—¡halandumon’g adlaw alang kang Lucas!—si Ana gihimalitan ug kay walá’y gikasukli, si Lucas nga nagbaróg sa ganghaán sa baligyaán sa turko, gikamáy. Ingó’g nawalá sa Kalibutan si Lucas, gipakaingón niya nga ang iya’ng pag-inutas ug handum niadto’ng maanyag nga dalaga, bisan walá niya isulti, hisabtan ug baslan sa kalooy. Midalagan, miduol kang Ana ug walá makatingog:

—Pailisa da akó ni’ng usá ka dolar1.

Giyukbo ni Lucas ang iya’ng ulo, gidawat ang dolar ug mibalik sa ila’ng baligyaán arón sa paghangyo sa iya’ng agalon nga ilisa’g sinsiyo kadto’ng salapia.

—¿Diín mo kaná’ng salapia? Tingali halín kaná dinhi.—Misingka ang iya’ng agalon.

Dili, ginoo. Sa dalaga kiní nga ania sa atbang. Gitawág akó ug gisugo nga pailisan kanimo.

Gidawat sa agalon ang kuwarta ug gibunó sa dalan.

Si Lucas migulá, walá’y tingog, nalumsan ang kasingkasing niadto’ng pagpalabilabi, gipunít ang [12]dolar, giuli kang Ana, walá siyá’y tingog, ug sa iya’ng mga aping nanaligdig ang duhá ka tolo sa luha.

Ug si Ana, kadto’ng dalaga nga giisip ni Lucas nga maó’y usá ka manolonda ug nga dili makaako pagbiaybiay sa iya’ng gugma, tungud sa kaputli sa kasingkasing, sa pagtan-aw nga walá kailisi ang kuwarta niya, milabni sa dolar ug gipamulongan si Lucas:

—¡Buang!

Putóng ug walá maanad si Lucas niadto’ng gihimo kaniya sa iya’ng agalon, mibalik sa ila’ng baligyaán, giduol ang iya’ng agalon ug gisumbag.

Usá ka polís nahidugók ug gidakóp si Lucas, gidalá sa munisipyo diin gisilotan sa Presidente2 ug limá ka adlaw sa bilanggoán.

Kaná, maó kaná ang gugma sa kabús dili gani ikapahayag ug tumbas sa gidak-on niya, babaslan sa sama’ng gidak-on’g kasakit.

Samtang nahitabó kiní’ng tanán sa sulod sa baligyaán sa turko, usá ka babaye’ng buhisanon, nagalukdo’g kahoy nga igbabaligya, nahiagí ug nakakita nga si Lucas, ang nasamad sa bukton’g-walá, kadto’ng lalake nga nahulog sa gahong ug gidalá sa ila si Tatay niya, maó ang gisunód sa polís. Ug kadto’ng babayhana dili lain: maó ang hinigugma ni Lucas, anák sa mangangahoy ug mangluluwas kaniya: maó si María.

Si María misagnunot sa munisipyo ug didto napakisusi sa nahitabó kang Lucas, sa iya’ng hinigugma nga walá na niya igkita ug igdungog kutob hidakpan sa mga amerikanhon.

Niana’ng mga takna nga mamingaw ug masulob-on, higayon nga hinumduman ta kadto’ng mga kalág nga manggipuanguron ug hiutangán ta’g buót [13]kaná’ng mga kalág nga manggiloy-on ug matarung alang kanato. Si Lucas ingón sa nahimatá gikan sa usá ka halawóm nga paghinanok ug gihangóp niya si Maria.

Tapus ang limá ka adlaw nga pagkabilanggo niya, si Maria ug si Lucas, (kay si Maria magaduawán man sa binilanggo ug magagasa niini’g anagón,) nanagkuyog pagtungas sa Buhisan, niadto’ng dapít nga nahimo’ng saksi sa ila’ng mga kalipay kanhi. [14]

Nahibalík na si Lucas sa baláy sa mangangahoy ug miipon na kang Maria.

Siyá nga sa sinugdan anák sa usá ka ginikanan’g kasarangan ug kahimtang, unya nakasulód sa Colegio, nahimo’ng manggugubut, nabilanggo sa Kotta, nahimo’ng dependiente sa usá ka baligyaán, karón lain na’g buhat nga gihuptan: nagadaro sa yuta, nahimo’ng usá ka magbabaul.

Tungud kay walá man siyá’y kaugalingon’g yuta ug kay ang yuta nga giumá sa amahán ni Maria diyotay da man, siyá miatubang sa usá ka dato sa Siyudad sa Sugbo nga may yuta nga kanait sa kaugalingon sa iya’ng uganganón, ug misaóp.

Walá siyá’y kalabáw ug mikuha’g kalabáw sa dato. Singót ug kabudlay maó’y iya’ng puhonan, yuta ug kalabáw ang sa dato, ug ang dato nangayo nga totol-on pagbahin: usá ang kang Lucas ug duhá ang sa dato.

Walá siyá’y salapi’ng ipalít ug punta sa liboy, busa miutang usá’g punta sa iya’ng agalon.

Si Lucas ug si Maria, bisan walá mangakasál, nanagpuyó’ng malipayon. Silá’ng duhá nanagtinabangay pagbuhat sa umá ug samtang ang lalake nagadaro, susubangán ug salopan sa Adlaw ang iya’ng bukóbukó, ang babaye nagahikay sa pagkaon, nangahoy ug ikabaligya sa Siyudad.

Ug miabut ang pangani. Mitungas ang encargado sa dato arón sa pagbahin sa abót, ug ania ang gisampotan: gibahin sa toló ka pundok ang [15]mais nga nasanggi, duhá sa agalon ug usá ang kang Lucas; unya gihusay ang bilí sa punta, ang tubo sa salapi nga bilí sa maó’ng punta, ug ang gisangkoan maó nga diyotay na lamang kaayo ang mais nga nahibilín sa magbabaul.

Hunahunaa, magbabasa, kon dili ba makapahiubós sa buót nga kahimtanga: ginapatáy sa buhat ang lawas sa saóp, ginaantos ang kainit ug ang ulán sa pagdaro ug pagguna nga sa katapusan, unta hibaslan ang walá’y sukód nga kahago ug ang dili mabanabana’ng gidaghanón sa singót, hapit tanán’g abót adto na lamang sa agalon.

Apán si Lucas igo lamang nakapanakla, nagapangwakli sa dagku’ng toló sa singót nga nanaligdig kutob sa alimpolo hangtud sa mga kitíng. Gitulón ang iya’ng mga kasubó, nagapanlad-ok, ug gihatag sa maayo’ng kabubut-on ang bahin sa iya’ng agalon ug ang gibirá nga bayad sa punta. Siyá nagahunahuna nga bisan tuod kadto’ng gihimo kaniya manghod sa panikas, usá ka matuod nga pagdaogdaog, niadto usá’ng dapita nakakaplag siyá’g kaugbokan sa iya’ng payág diin nanagpuyó’ng mga malipayon silá si Maria. Labut pa gayud, aduna’y mga butáng nga gibuhí nila didto ug dili kapangayoa’g bahin sa ila’ng agalon: maó ang mga saging nga gipananóm nila sa kadaplinon sa iya’ng umá, ang mga utanón, maó ang mga babuy, kanding ug mga manók nga ila’ng gibuhi.

Sa bag-o’ng gisanggian, gipugás na usáb ni Lucas ang maí: sa pangulilang. Ug maó sa gihapon: ang bahin sa agalon labáw kay sa saóp.

Sa ikaduhá na’ng tuig, si Maria nagsabák sa usá ka bata, bunga sa ila’ng panaghigugmaay ni Lucas. Ug usá ka buntag nahitungas ang tigulang encargado sa dato, nagpahayag nga siyá gisugo sa agalon sa pagpabahin sa mga binuhí’ng manók, babuy ug kanding ug nga kon dili mobahin si Lucas, papahawaon dayon sa yuta’ng iya’ng gibuhat.

Nahikugáng si Lucas: [16]

—¿Bahinon ang amo’ng mga manók, babuy ug kanding? ¿May manók ba kun bisan unsa nga igpabuhián kanamo?

—Walá lagí’y gipabatonán kaninyo; apán sanglit ania kamó sa yuta niya, kinahanglan nga bahinan ninyo siyá sa tanán.—mitubág an encargado.

—Dili lawóg sa agalon ang amo’ng gipakaon niana’ng mga hayopa.

—Bisan. Ug kon dili, pahawa kamó karón dayon....

Gipanglipudngan si Lucas, nalimot ug natamparós niya ang tigulang encargado nga mikaratél ug dalagan padulong sa walóg.

Ambut kon unsa’y gisulti sa tigulang sa iya’ng agalon nga sa pagkahapon niadto’ng adlawa, sumasalóp ang Adlaw, ang encargado nahibalík, kinuyogan ug mga kostable nga nagadakóp kang Lucas nga gipasanginlan’g pulahan.

Gidakóp si Lucas, giposasan ang duhá ka kamót, gibokbok, ug, ubán kaniya, gipanakóp ug gipanalá usáb sa lungsod ang tanán’g mga hayop nila, lakíp ang mga itlog sa pugarán. Samtang si Maria nahibalintong ug dinalagan padulong sa baláy sa iya’ng amahán, kay ang ila’ng payág giduslitan man. [17]

Pinagdulan ang ulo, daót uyamot, usá ka tawo nagabaktas sa kabakildan sa Buhisan. Sa kinatas-an sa usá ka bungtod ingo’g aduna’y ginanaw kadto’ng tawo. Molantaw sa kabungtoran nga nagalibut ug walá’y makitá kon dili ang kalibonán ug ang mga tag-as nga kogon; mobalilikid sa walóg ug mosangko ang iya’ng mga matá sa dagat. Motabók sa lain’g bungtod, nagapangyamyan:

—Dinhi gayud.... dinhi. Ania pa ang tuód sa Tugás nga giputól ko. Ania ang Kamansi. ¿Hain na si Maria? ¿Nabuhi pa kahá ang anák niya? ¿Hain ang amahán niya?

Lain na ang panagway sa Buhisan: ang kabaulán walá mangadaro ug kagunahi, ang kabalayán’g pilá ka lugás, walá na: nangasunog; ang walá dusliti sa mga kostable, gidauban sa mga pulahan1.

Kadto’ng tawo nga nagataboktabok sa mga bungtod, maó ang hiilhan ta kaayo’ng si Lucas. Nabilanggo kay gipasanginlan’g pulahan. Gisilotan sa Hukmanan dinhi ug 20 ka tuig sa bilanggoán, kay ang encargado sa iya’ng agalon misaksi man nga iya’ng hiabután’g nagadalá’g hinagibán si Lucas; apan sa Corte Suprema, tapus mag-antus ug haduol sa toló ka tuig nga paghulát sa [18]apelación, nakagawás. Mitungas siyá sa Buhisan arón sa pagpangita kang Maria ug sa ila’ng bata, kadto’ng bata nga didto pa sa tiyán sa inahán sa pagdakóp kaniya. Apan walá’y hikaplagan, walá’y mapangotana: ang mga tawo niadto’ng dapita, kon walá manugbong sa patag, nangipon sa mga pulahan.

¿Unsa’y buhaton niya niadto’ng mamingaw’ng dapít ug mamingaw’ng takna?

¡Walá! Mitugbong sa lungsod, ug sa pagkaugma, nakakaplag ug buhat: maghahakot sa lanot sa usá ka tornahán ni’ng Siyudad.

Dili inadlaw ni sinimana ang suhol niana’ng mga buhatana, kay pakyaw man. Ug kay bag-o pa man siyá, nagadawat siyá’g suhol kutob sa ikahatag kaniya sa kabokabo.

Apán sa pilá ka semana sa maó gihapon’g panginabuhi, nakaalinggat nga mga tawo’ng sama kaniya’g buhat kun diyotay ba kaniya’g buhat, labí’ng dakú kay kaniya’g suhol. Diáy ang paagi sa tornahán maó kiní: Usá sa kabokabo may napulo kun limá ka lawas ug inigbahin sa salapí’ng ihatag sa Casa, kadto hinoon’g mga paginante nga mga dagku’g buhat, tagidyot da’g madawat: ang mga maantigo’g diyotay, ang mga maisog ug ang mga maayo sa sinumbagáy, maó’y daghan’g mga lawas sa pakyaw ug dagku’g suhol nga madawat.

Usá ka Sábado sa hapon nga naghimo sa panuhol, sí Lucas miduol sa iya’ng kabokabo ug sa mahinay nga tingog, misulti:

—Akó dugáydugáy na sa tornahán, dili akó magaligoyligoy sama sa ubán, apán ang ako’ng suhol diyotay da kay sa ubán.

Ang tubág sa kabokabo niadto’ng mga pulonga maó ang usá ka hugpong nga balikas ug sa katapusan giingón:

—¡Soberbio! Dili ko ikaw suweldohan. Paningíl sa Kawit.2 [19]

Niadto’ng gabhiona dakú’ng hawanán ang gihigdaan ni Lucas, usá ka harianon ang nagdulot kaniya sa panihapon: maó ang bilanggoán sa munisipyo diin gipapanihapon siyá sa usá ka polís.

Sa pagbalikas sa ugód kaniya sa kabokabo, nahinumdum siyá sa takna nga natamparós niya ang encargado sa dato, sinugdan sa iya’ng pagkabilanggo. Napalong ang iya’ng panan-aw: natamparós usáb niya ang kabokabo, kay gipakaingón pa niya nga maó ang encargado nga nagsignit sa ila’ng babuy... [20]

Gikan sa kinatsila kiní’ng pulonga, apan nagamit na kaayo dinhi ug hangtud gani ang mga amerikanhon nanaglitók na lamang kaniya. Maó’y ngalan sa usá ka halangdon’g opisyo: ¡pagkabinatonán!

Sa mga baláy’ng gagmay ug kabús, aduna usá’y mga binatonán; apan malagmit nga dili tawgo’g mutsatso, kon dili batabata: taástaás kay sa mutsatso. Sa mga baláy’ng dagku, ang mga mosulod sa pagkabinatonan, kawad-an sa ila’ng mga ngalan’g binunyagan, ug tawgon na lama’g mutsatso, usahay sotsotan na lamang.... Balhinon ang ngalan: “Mutsatso,” “Sit” kun “Uy”....

Aduna kitá’y usá ka higala nga nahisulod ni’ng opisyoha: si Lucas. Kiní kay walá na man mabalík sa tornahán, sa pahigula sa bilanggoán sa munisipyo, walá’y kapaingnan, misaká sa usá ka dakú’ng baláy nga kaugalinon sa usá ka babaye’ng tigulang ug balo. Nagkinto intawon sa pagsaká sa hagdan ug sa katapusan’g ang-ang, nangayo’g katahuran, nangayo’g maayo’ng buntag.

Usá ka babaye’ng hamtong na, apán malagsik ug makusóg nga mopakiaykiay, kinulóng ang buhók, pinabukád ang sinina’ng binoldahan, misugat ug miingón:

—¿Unsa na, pakilimós ka?

¡Unsa kiní’ng pilá ka dato! ¡Gipakaingon nila nga usá ha kabús nga mahisulod sa landong sa ila’ng baláy, magapakalimós na! [21]

—Dili man intawon, Niyora. Mianhi akó arón sa paghangyo kanimo nga pasudlon sa pagkamutsatso.

Gisud-ong kutob sa kitíng hangtud sa tumóy sa buhók si Lucas, gitalikdan ug gipangotana:

—¿Dili ka kawatán? ¡Abi hahá kay kabús man, mangawat na lamang!

—¡Simbakó, senyora!—mitubág.

—¿Aduna ikaw’y recomendación?

Apan, ¿unsa’y recomendación niadto’ng gikan sa Karsél?

Mitubag si Lucas:

—Walá, Niyora. Akó Buhisanon ug....

—¿Pulahan ka diáy?

—Dili usáb, senyora.

—Buyno, mahimo. Mutsatso ikaw sa mga iró. Tokoy, “Kabáng”; tokoy, “Negro”....

Ug nanuol ang duhá ka dagku’ng iró nga mipaghot ug buut mopaak niadto’ng lai’g panapót nga tawo.

—Kiní maó ang imo’ng mga agalon, ang imon’ng bantayan: galmon sa pagkaon, kalotan sa katól, kuhaan sa pulgas ug digoon, sabonán, adlaw’ng tanán.

Kutob niadto’ng adlawa, si Lucas aduna na’y duhá ka mga agalon; toló diáy: duhá ka iró ug ang tag-iya sa mga iró.

Sama kang “Kabáng” ug kang “Negro”, maó usáb ang senyora. Mohothot ang durohá, mogahót usáb ang agalon’g babaye.

Naanad na si Lucas sa pinaghot sa iya’ng duhá ka senyor; naanad na lamang usáb sa binagotbot ug kakagaon sa iya’ng senyora.

Apan bisan pa ni’ng bag-o’ng kahimtang ni Lucas, ang daután’g kapalaran walá mobulág kaniya: nagasulogsulog gihapon.

Nagpakaon siyá sa duhá ka iró ug nga tungud sa usa ka bukóg sa liog sa manók, nanagbugno ug nabuák ang duhá ka pinggan nga gisukaran. ¿Nahibaló [22]ka, magbabasa, kon unsa’y nahitabó tungud niadto? Ang senyora nangisog, migunit sa bugha, gibunalan si Lucas, nanuyo ngano konó’ng gitugotan nga mag-away ang mga iró, nagtawág ug polís ug gipadalá si Lucas kay konó nangawat kaniya ug singsing. Walá pa hatagi sa suhol sa adlaw nga nabuhatan, kay kulang pa gani konó sa bilí sa duhá ka pinggan’g nabuák.

¡Adyos, “Kabáng”, adyos, “Negro”!.... Ang inyo’ng mutsatso isulod sa bilanggoán tungud kaninyo....

Tungud sa duhá ka pinggan’g nabuak, tungud sa liog sa manók, nahimo’ng hawatán ang usá ka tawo.... [23]

Walá mabilanggo si Lucas. ¿Ngano’ng mabilanggo nga dili man tinuod nga nangawat? Pinggan ang nabuák, nanagbugno ang duhá ka iró tungud sa bukóg sa liog sa manók, ¿kawat na diay kaná? Niadto’ng higayona gidaóg sa katarungan ang butangbutang.

Arón makakaón ug mabuhi ang tawo—kon kiní kabus man gani—dilí angay’ng mohunong pagbuhat sa matag-adlaw. Ang kan-on sa kabús hinamogán sa singót ug usahay bahogán sa luha. Busa si Lucas, sa pagtuman niana’ng tulomanona, nagaantus sa tanán’g midangat kaniya. Kaná maó ang kinabuhi: usá ka pagpakigbugno nga waláy pagkatapus.

Ang nahitabó kaniya sa baligyaán sa turko, sa pagbaul niya sa yuta, sa pagsulod niya sa tornahán ug sa pagpangagalon niya, ingo’g naka patagám. Nangita’g lain’g opisyo, lain’g buhat nga kakuhaan sa iya’ng pagkaon: misulod ug paginante sa trabajo sa usá ka bag-o’ng dalan nga gigahad. Daghan siyá’g kauban, usá ka amerikanhon ang kapatas nila. Apan dinhi ug tingali hangtud sa Langit, kon ugaling may trabajo man didto, ang mga kapatas malagmit mamaisog, kay kadto lamang amerikanhon’g kapatas nila, piáng ug pirot pa siyá, maisog kaayo, makusóg manggadem ug mamatid.

Si Lucas, sa paglikáy nga hipatirán ug hibalikasán sa amerikanhon, nagabuhat kutob sa iya’ng maabut. Magabarina sa mga bató’ng lag-it [24]nga sudla’g dinamita ug buk-on. ¡Kinsa’y magpalandung nga si Lucas, usá ka tawo nga sa panahon sa gubat halos gani dili motan-aw sa dagway sa amerikanhon tungud sa kasilag, karón mahimo’ng higala niadto’ng kapatas nga bulagaw’g mga matá, labí pa’ng maisog kay kang Kabáng ug Negro! Nahitabó ugód nga ang amerikanhon nagbuhi ug dinamita, midalagan sa pagkatapus ug duslit, apan nabulasot ang tiíl nga toó sa usá ka lungág ug walá makapadayon pagdalagan nga kon wala pa mabirá ni Lucas, mapigsat unta ang ulo kay hibundakan sa usá ka daku’ng tipák sa bató. Kutob niadto, segundo capataz na siyá, ug gipabantay siyá sa mga tawo nga nanagbuhat.

Gani kadaghanan sa ato’ng mga igsoon mga ligóy: mabaskog mamuhat, manghuyad sa palakol, kon anaa ang amerikanhon; apan si Lucas na lamang gani ang mahibilín, ¡adyos palagol!... ang usá molakát kay moinóm, ang usá mokuot sa honsoy ug manabako, ang usá mangalot sa wal y katól....

—Tinuod kamó pagbuhat.—matud pa ni Lucas—Dili bika ang salapí’ng ginasuhol kanato. Salapí sa Lungsod. Ug kitá da ang mabulahan ni’ng dalan nga ato’ng gibuhat.

Kadto’ng sultiha igo na kaayo nga hinungdan sa pagkasilag sa mga kauban níya. Bisan asa pagahidunggan niya ang mga sulti’ng pasambingay batok kaniya ug hangtud gayud nga may usá ka tawo’ng supang, nagbitbit ug wasay, miduol kaniya, miharang ug miigón:

—¡Mabuhi ang tigpahaba!

Diriyot malimot si Lucas. Kasumbagón niadto’ng tawo, gani sa pagtan-aw nga usá da siyá ug labut pa gihunahuna niya nga sayóp ang gihunahuna sa iya’ng mga kauban nga siyá nagpahabá, walá motingog, milakát ug mibiya sa iya’ng katugdanan, mibiya niadto’ng buhata. [25]

Hibaloán ta nga si Lucas natawo sa balangay sa Lutaw ¿katuhoan ba nga walá na gayud siyá’y kaubanan kun kaila niana’ng balangaya?

Kutob sa 1898, pag-alsa sa Sugbo batok sa mga katsila, maó ang paghibulág niya niana’ng balangaya. Ang ila’ng baláy, ingón sa hisayran ta na usáb, nasunog; ang yuta’ng giugbokan gibaligya sa iya’ng iyaán, sa iyaán nga misagóp kaniya ug kang Marcos, sa pagkailo nila, ug ang iya’ng iyaán patáy na. Ang ubán nila’ng mga kaubanan nanghilangyaw’g lain’g dapít; ang ila’ng mga silingan nanghilalin usáb1. Aduna’y mga talirongan si Lucas nga igakita sa lain’g mga balangay, apan tanán pulós na nanagsul-ob sa amerikana ug walá na makailá kaniya, kaniya nga walá’y lain’g sapót kon dili ang dansoy. ¿Kinsa’y makighimamat kang Lucas nga kini kabus kaayo? Kon kini, sa paggubat, nakasakude pa sa Recoletos2, tingali daghan ang makighigala, kay dato man unta.

Sa pagbiya niya sa “trabajo” sa dalan, ang amerikanhon, ang higa’a niya’ng amerikanhon, naghatag ug usá ka “recomendación” nga bisan mangilad nga pagkabuhat3 nagapulos kang Lucas sa pag-atubang niya sa Kapitán sa usá ka bapor nga magapanaw sa Negros ug hiatlan usá’ng nakulanga’g “grumete”. Gidawat siyá sa Kapitán’g amerikanhon, busa makita ta nga niadto’ng higayona sa nawóng ni Lucas mimay-on’g ang kalipay. Aduna na siyá’y buhat nga kabuhian, buhat nga lain sa hiagián niya, kahá mabugat [26]ug usahay aduna’y balód nga molubóng sa kinahiladman sa dagat; apan usá ka katungdanan nga walá’y samok.

Migikan ang bapor. Songsongón. Mihurós ang habagat.

Nagakalayó sa dunggoanan ug nagasugod pagkilingkiling. Siyá walá maanad niadto’ng mga panawa. Gidagat siyá, gipanglipogngan ug nahipaubó sa “cubierta” sa bapor. Samtang ang hangin nagahurós, ang balód nagapungasi, ang Kapitán, apu ni Iyo Sam, nagapagulá sa iya’ng kalake: kusóg nga inum sa wisky, ug ang gisampotan maó ang kahubóg ug ang mga alaot nga “grumete” maó’y gidulaan: gipasaká ang tanán sa puente, gipakulob sa salóg ug gipakamangkamang sa hawanan’g mapig-ot, iya’ng gikabay-an. Usá da ka “grumete” ang walá didto, maó ang bag-o, si Lucas. Kiní’ng makalolooy nagalisód, gilabdan sa ulo, dili gani makatindog ug naghabwa sa iya’ng tanán’g kinaon. Apan walá’y pasaylo: Ang Kapitán maó ang hari sa taas sa bapor: gipayayongan si Lucas ug didto kay dili man makatukod sa mga tiíl, arón kakabay-an, gipatiran....

Sa pagkaugma, sa pag-idlak sa Adlaw, sa una’ng lungsod nga gidunggoan niadto’ng bapora, gipakawas si Lucas, gibiyaan sa bapor.

Panalagsaon da’ng kaagiha kadto’ng kang Lucas. Hapit dili mahitabó sa usá lamang ka tawo. Mahitabó hinoon, malagmit mahitabó sa alaot nga mamomoo, apan usá ka kagul-anan sa usá da ka mamomoo: dili kay usá ka tawo alang sa daghan’g kagul-anan.

Apan may kinaiya si Lucas nga panalagsaon ug kay panalagsaon angay’ng paninguhaon pagkasayud sa tanán’g tawo: maó ang iya’ng kalig-on. Sa tanán’g kapaitan nga giagian niya, ¿nakadungog ba kamó nga miagulo si Lucas, nga miagho ug midangoyngoy? Kahá may pilá ka tolo sa luha—luha, dili sa katalaw, kon dili sa kalagot—nangahulog [27]sa iya’ng aping, apan walá siyá malubá.

Alang sa kabus, labáw sa kusóg sa bukton niya, kinahanglan ang kusóg ug kalig-on sa kabubut-on, ang kalig-on sa kasingkasing. Malubay gani ang kasingkasing, tanán walá na’y pagapuslan...

Tan-awon ta: Atua gibiyaan sa bapor, atua sa baybayon sa lungsod diin walá siyá, bisan usá ka putól nga ilá.... [28]

Kon ang ubán’g bahin sa kinabuhi ni Lucas, pulós kapaitan, tingali ang labí’ng mapaít maó ang pagbiya kaniya sa bapor. Walá siyá’y ilá didto, walá’y salapí’ng ikapalít ug ma kaon. Labut pa, ¿dili ba maó’y labí’ng makasamad sa kasingkasing, ang palabilabi, pagdaogdaog, ingón sa gibuhat kaniya?

Si Lucas, kon mahuyang pa’g kasingkasing, aduna’y dapít nga kapaingnan arón matapus ang iya’ng mga kasakit: maó ang dagat, mosalom ug magiumós. Apan wala: maó da’y magabuhat ni’ng butanga kadto’ng mga talawán, ang mga walá managpanghibaló kon unsa ang kinabuhi. ¿Ngano’ng ikaluya kaná’ng mga hitaboa? ¿Si Lucas da ba sa Kalibutan ang nahitaboán niana?

Walá mahunahuna ni Lucas ang paghikog. Usá ka butáng ang iya’ng gisaad nga himoon: maó ang dili pagtalikód sa mga kalisdanan, ang pagdasdas niini. Kon makalatás, maayo; kon mapukan, unsaon man. Niadto’ng dughan’g kagá, diin nangagdal ang mga gusok, may usá ka kasingkasing malig-on... Usá ka kasingkasing walá’y giliatán sa mga garás sa kasakit, usá ka kasingkasing nga nagatipig ug usá ka butáng nga sa kaulahian ikatudlo niya sa iyan’ng mga kasama, arón sa pakiggubat sa mga tawo nga tungud sa gugma sa bulawan, dili na mobati’g kalooy, dili na makailá sa bilí sa singót ug kahago sa isigkatawo....

Nagalingkod siyá sa usá ka daku’ng bató sa [29]tuláy niadto’ng baybayon, sumala sa giasoy na sa unahan. Giduol sa usá ka tawo nga miingón:

—Uy, ¿tagadiin ka?

Si Lucas walá motubág sa una’ng pangotana. Sa mga takna sa kagul-anan pakaingnón ta nga tanán’g isulti kanako pulós pagbugálbugál.

—¿Buut ikaw’g salapí?

Igoigo’ng pangotanaha, ¿kinsa’y dili buut ug salapí? Ang dato gani nga dato, molongi man sa salapi nga ato’ng komoon, ¿si Lucas pa ang dili modawat niadto’ng gihagád kaniya? Si Lucas igo lamang miyanghag. Gipakaingón niya kon gitunghaan siyá ua usá ka tawo nga buut modungag sa mga kasubo’ng gibati.

—¿Buut ikaw?—giusáb pagpangotana.

—¿Unsa ma’y buhaton?—misukna si Lucas.

—Moubán ikaw sa Hawaii. Tag 36 ka pisos ang imo’ng bulan.... Maayo’ng pagkabutáng, maayo’ng pagkaon, may sapót....

Sa Sugbo nakadungóg na si Lucas kon hain ang Hawaii ug unsa ang Kalbaryo nga giagián sa mga nanghiadto na; apan gidudhoan siyá’g limá ka pisos nga patinga, patinga nga makaluwás sa iya’ng kagutom. Nahibaló siyá lagí nga kadto’ng nagmaymay kaniya maó’y usá ka tawo nga magabaligya’g tawo sa bilí’ng limá ka pisos sa usá ka Compañía; apan kaná’ng tanán walá na niya mahunahuna, kon dili maó’y iya’ng napalangdong hinoon nga sa Sugbo walá siyá’y mapaabut....

—Hala, ubán sa Hawaii, maayo didto.—miusáb pagsulti ang tawo.

—Iharí ang imo’ng patinga—matud pa ni Lucas—moubán akó. Dili tungud kay nadaóg akó sa imo’ng sulti, kon dili kay buut gayud lamang ako’ng moadto, kay buut ko’ng hikalimtan ang mga kaguól ko dinhi.

Ug si Lucas mikuyog sa tawo.... [30]

Duhá ka tuig ug tungá ang nangagi kutob sa katapusan ta’ng pagkakitá kang Lucas didto sa baybayon sa usá ka lungsod sa Negros Oriental. Duhá ka tuig, dili hamubó’ng panahon: sulod niana’ng gidugayona, daghan’g mga butáng ang manghitabó, daghan’g mga butáng ang mangabalhin; ang kauswagan hataás na kaayo’g lakang, ug, samtang kadaghanan magalakát padulong sa unahan—ang patigayon, ang kinaadman, ugb.—ang mga mamomoo anaa gihapon sa gitindogan niya, tingali labí na’ng pig-ot sa panginabuhi, kay bisan tuod aduna’y diyotay’ng pagdugang sa iya’ng suhol, and dugang dili makatumbas sa pagtubo sa mga bilí sa mga butáng nga kinahanglanon niya, sama sa makaon; labut pa gayud, samtang ang kauswagan nakakuha’g mga gimbuhaton nga hisapían sa mga mamomoo—ingón, pananglit, sa mga tag-iya sa baroto nga dili na karón makasapi tungud sa muelle; ingón pananglit sa mga carromatero nga makasalapí kanhi sa paghakot nganhí sa Sugbo sa mga butáng sa lain’g lungsod, karón dili na, tungud sa tren—ang gidaghanón sa mga mamomoo midugang sa piló sa piló nga gidaghanón tungud sa kamatay sa hayop, sa init nga milarag sa mga tanóm ug sa dagku’ng mga buhisan....

¡Duhá ka tuig!... Tingali nangabalhin ang daghan’g butáng; apan ang kahimtang sa mga mamomoo maó gihapon: malagmit nga makadawat [31]sa balikas, pagtampalas ug patid sa mga tag-iya sa buhat kun sa mga tinugyanan nila. Usá ka pag-usáb nga mabaskogon sa panglihok, ipanunot sa katarungan, maó ang gikinahanglan, arón maluwás ang mamomoo ni’ng kahimtanga. Walá’y sapayán nga kiní’ng bahina sa katawohan magakakha-tuka sa iya’ng pinangitaan ug nga hangtud sa hangtud dili makatipig ug daghan’g salapi, apan nga ilhon lamang ang pagkatawo niya, ilhon ug paigoan pagbayad ang bilí sa singót ug kakapoy niya....

. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Gialirongan sa iya’ng isigkamamomoo, si Lucas, lain na’g panagway ug panglihok, lain na’g hunahuna, karón kay niadto’ng pagkakita ta kaniya, duhá na ka tuig ug tunga; lain na, midaku ang iyan’ng lawas, malig-on ang mga bukton, maayo ang panapót ug nakadalá na sa mga panglihok nga hikat-onan niya sa mga lungsod nga iya’ng hiadtoán. Gialirongan sa iya’ng mga isigmamomoo sa baláy’ng katigoman nila, nagahinulti nga gipatalinghugan sa tanán. Pamation ta ang iya’ng mga pulong, kahá aduna’y mga pagtulon-an nga hikaplagan kanila nga mga daku’g kapuslanan.

Usá ka mamomoo miingón:

—Matuod ang imo’ng pulong: ang dili mamomoo, dili motabang kanato. Kon ugaling aduna ma’y makigsandurot, kaná may gikinahanglan kanato; kan aduna’y igsusugo kanato....

Ug si Lucas, arón sa pagpalaín sa iya’ng sulti, nagtamód sa usá ka diyotay’ng cuaderno, naghisgot sa giagián niya:

Natapus ang pakigsulti ni Lucas sa taliwala sa mga pagsiyagit sa kalipay sa mga nanag-alirong kaniya.... [39]

Pangulo sa mga pakyaw si Lucas. Walá siyá’y kaugalingon’g buhat. Sa adlaw nga aduna’y mangayo kaniya’g mamomoo, maó’y itigom niya sa iya’ng mga sakop. Ang mga tawo manag-ilog sa pag-ubán sa iya’ng pakyaw, kay labut pa nga igoon niya pagbayad ang kahago sa mga tawo, ang iya’ng pagdalá niini maayo kaayo: sama sa igsoon sa usá ka igsoon.

Usá ka hapon nga nagbantay siyá sa mga nanaghakot sa bugás, usá ka babaye’ng nagkaguhayguhay ang sinina, nagbitbit ug nigo, kuyog ang usá ka bata’ng lalake nga may limá kun unóm ka tuig ang panuigon, namunít sa mga bugás nga nangatagak sa yuta. Ambut, batasan ba gayud niya kun arón ba sa pagpagarbo sa daghan’g tawo, usá ka insik nga diyotay, nga nagbantay usáb sa paghakot sa bugás, miduol sa babaye ug kiní gibinabuy’g kasaba sa iya’ng binisayá’ng nagakayamukat:

—¿Ngano monít ka? ¿Unsa idó ka? Hala, pahawa. Dili gani, palakóp ka podís.

Miyanghag ang babaye. Gipunít niya kadto’ng bugás, kay iya’ng ag-agan sa yuta ug lung-agon. Walá motingog:

—¡Podís!—misiyagit ang insik—¡Podís!

Sa pagduol sa polís, ipadalá sa insik sa munisipyo ang babaye, kay konó namuslot sa mga sako sa bugás.... [40]

Kay dihá man sa duol si Lucas, nakakitá ug nakadungóg sa tanán’g nahitabo, misagbat sa sulti:

—Dili ka, insik, magbutangbutang sa imo’ng isigkatawo, bantog naman’g pobre kaná’ng babaye. Kaná walá mangawat, namunít lamang sa tagás.

Dili na mahimo ang insik nga diyotay: magapakadaku na kaayo. Kay siyá encargado sa amo, kay siyá kadapig sa revolución sa China, kay siyá higala sa Presidente, kay siyá maantigo’ng moiningles, ug nga kon dili gani dad-on sa polís ang babaye, ang polís pakuhaan niya sa katungdanan.

—¿Pilá ba’y bilí niana’ng bugás nga yutaon nga anaa sa nigo, kay ako’ng bayran?—nangotana si Lucas nga namulá na ang nawóng sa kasuko.

—Kaná dili kabayran, bisan usá ka milyon.

Lookon unta ni Lucas ang insik, gani nauláng sa polís, ug kiní nagsugo nga pahilomon ang insik, kay kon dili, maó’y dad-on sa munisipyo, ug si Lucas giabog sa layó.

Ingo’g gihilap ang kasingkasing ni Lucas sa kalooy niadto’ng duhá ka binuhat,—babaye ug usá ka bata’ng lalake—nalooy uyamot sa kakabús nila, maó, nga haduól sa dapít nga gikalalisan, iya’ng gitawág ug iya unta’ng hataga’g kuwarta; apan ¡kakugáng! kadto’ng babaye dili lain, maó si María, ang katipon niya didto sa Buhisan, ug kadto’ng bata, maó ang anák nila....

Diáy, ang giagián ni Lucas, maó usáb kun maingon-ingon, ang giagian niadto’ng alaot nga babaye.

Aduna gayu’y mangatawo alang da sa mga pag-antus. ¿Panig-ingnan? Si Lucas, si María, ang anák nila.... [41]

Bulan sa Disiyembre sa 191....

Ang adlaw nagmay-ong lamang; ang dagat malinaw; ang hangin sa kabuntagon mabugnaw; nagtutaligsik....

Apán ang kamamohoan, tungud sa struggle for life1 walá makaalinggat sa mamingaw’ng talan-awon sa kabuntagon. Sayó pa, nanagkaligo na sa singót, lapoy na ang lawas.

Nagakagintan sa Sidlakán ang Adlaw, nagadugang ang kasamok sa dunggoanan sa Sugbo. Ang muelle napuno sa mga dagku’ng bapor nga nagaluwa’g nanagkalainlain’g butáng: ang ubán gumigikán na, ubán maó pa’y pagdunggo. Ug ang makalolooy’ng mamomoo, ubán walá’y tingog ug ubán nanagsaloma.

Sa kalít lamang, ang mga nanaghaw-as ug bugás nga giluwan sa usá ka bapor, nangundang sa buhat: walá mamas-an, ug usá ka tawo, si Lucas, nasuko’g maayo, miharang sa usá ka ingles nga naminghoy: [42]

—Dili kamí mobuhat, dili ko pabuhaton ang ako’ng mga sakop. Sabut nato nga kamó ang magpakaon sa mga tawo ug karón anhá ninyo isukad ang kan-on ug ang sud-an sa ila’ng mga kalo. ¿Unsa, babuy ang mga mamomoo? Usá ka tawo karón’g buntag, walá’y salá, tungud lamang kay hisaphiran ikaw, imo’ng gisagpa. ¿Matarung kaná’ng imo’ng buhat? Sulayi akó pagsagpa, sulayí....

Ang mga tawo ingo’g hipanghiyawaán: nanagsinggit sa kalagot. Lain ang mosiyagit nga padagmalan kadto’ng ingles, lain ang motiyabaw nga ipahulog sa dagat; apan si Lucas mibalilikid sa mga mamomoo:

—Ayaw kamó paghilabút; hilom kamó.

Dili kapugngan ang mga tawo. Nanagsiyagit sa kalagot. Buut modasmag sa ingles, kon walá pa ang mga polís nga nangabut ug nagaiway niadto daghan’g mga lawas nga nanagdinut-anay.

—Dilí na kamí mobuhat—nadungóg ang usá ka tingog—mangayo kamí nga ang suhol namo ipaigo sa amo’ng kahago ug nga kamí isipon na’ng tawo, dili dagmalan, dili tampalasan, ug dili balikason ang amo’ng mga ginikanan nga atua na sa lubnganan.

Nagakagiluyang na lamang. Ang ingles nahanaw ug si Lucas gipanag-alsa sa mga tawo, giilá nga maó’y pangulo sa aklas. Nasigdalagan padulong sa ubán’g bapor, arón pagsugyot ug pagsabut sa ubán nga mangaklas.

Tunga sa takna kutob niadto’ng paghitabo, walá na’y tawo nga nagbuhat, lakíp sa mga bodega. Nanagbarag-barag na lamang sa dunggoanan, samtang ang mga polís ug mga kostable nagabantay nga walá’y dagmalan ug walá’y buluhatán’g among-amongan.

Sa usá ka dapít, nahipadulong si Lucas, miduol sa usá ka pundok sa mga mamomoo nga gikapangasab-an [43]sa usá ka pilipinhon nga nagkanayón:

—Pulós lamang kamó binuang.... ¿Unsa’y inyo’ng makuha niana’ng inyo karón’g gihimo? Kitá’ng mga bisaya, ang ato’ng binuang, sa lawas ta pauli. Kamó, kay kabús, magaantus. ¿Inyohon na lamang ang tanán’g kapín sa patigayon sa dato? Labón kon walá na kamó’y makaon, paopoy-opoy kamó’g pangayo’g pasaylo ug mamalik sa buhat. Ako pa kamo’ng mga saóp, gipanghampak ko na kamó’ng tanán.

Ang tubág niadto’ng kasabaa, maó ang dili maisip nga komo nga nagdungan pagdapat sa lawas niadto’ng tawo.

Sa pag-abut ni Lucas, nahunong ang kagubut ug tanán naniyagit:

—¡Mabuhi si Lucas!....

Kadto’ng tawo nga nabun-og dili si kinsa. Maó si Marcos, igsoon ni Lucas, nga didto sa Leyte, dato na karón, midunggo niadto’ng buntaga, nagadalá’g daghan’g lanot, ug nangisog batok sa mga mamomoo nga nangaklas sa paghaw-as sa lanot, kay nangayo nga dungagan ang suhol.

Si Lucas walá na makaila; si Marcos walá na usáb kang Lucas. Ug sa kapungót ni Marcos sa pagdagmal kaniya, si Lucas nga nahiduol ug giiwayan sa mga mamomoo, giduol ug gisumbag, gani kay nakabantay, nadakóp ang bukton’g-toó ni Marcos ug gilubag ni Lucas, busa si Marcos mitiyabaw, namalikas ug dagku’ng balikas batok sa mga mamomoo....

Ang mga kostable nanghidagok. Si Lucas, kay maó’y hiabtan nga naglubag sa bukton ni Marcos, maó ang gidakóp, bisan daghan ang naningog nga nanagáng lamang si Lucas.

Ania na kitá sa atubangan sa Piskal. Dirí nagbaróg si Lucas, binantaya’g kostable, ug didto si Marcos, naglingkod, nagapangusmo, milagóm ang nawóng ug nagapanghimaraot.... [44]

Nangotana ang Piskal, giatubáng si Marcos:

—Ikaw, ginoo, ¿kinsa’y ngalan mo?

—Marcos Rivera, kon aduna’y isugo,—mitubág si Marcos.

—¿Ha? Akó....—mituwáw si Lucas; apan gital-opan sa kostable’ng nagbantay, ang iya’ng baba, nunot ang pag-ingón:

—¡Hilom, walá’y batasan! Ayaw pagsulti, kon dilí ka pangotan-on.

—Ikaw,—miatubáng ang Piskal kang Lucas—¿kinsa’y ngalan mo?

—Lucas Rivera, ginoo....

Pisak ug tanán’g walá’y labut, nanghikugáng: Rivera ang nagsumbong ug Rivera ang gisumbong; apan si Marcos ingó’g walá magtagád.

—¿Tagadiín ka?—miusáb pagsukna ang Piskal.

—Taga—dinhi man, taga Lutaw.

Ug si Marcos nahiulpot sa gilingkoran:

—¿Ha? ¿Ikaw diáy? Siyá akó’ng igsoon;—mihana si Marcos pagtindog—apan walá akó’y igsoon’g buang....

—¡Buang! ¿Akó buang?—mitingog si Lucas.

—¡Oo, buang!—gisinggit ni Marcos ang iya’ng tingog.

Walá na motubág si Lucas. Mga dagku’ng toló sa luha nanaligdig sa iya’ng mga matá, miduko ug natag-as ang pangginhawa. Ang iya’ng kasingkasing ingo’g gilagbasan niadto’ng mga pulonga, samtang si Marcos nagapadayon pagpangyamyam:

—Walá ako’y igsoon’g nagaubán-ubán sa mga mamomoo niana’ng ila’ng mga binuang...

¡Binuang! Maó kaná ingalan sa mga dato sa buhat sa kabus nga mangita sa katungud ug sa katarungan. ¡Walá’y igsoon! Oo, walá’y igsoon’g kabús ang dato... ¡Walá’y igsoon! Makapaubos sa iya’ng kahimtang, makabulíng sa dungog niya.... Ang [45]kubal sa kamót sa kabus, malaw-ay nga tan-awon sa mga matá sa adunahan....

Ug ikaw, kabus nga mamomoo, ¿ngano man usáb nga manglugos ka sa panigsoon sa dato? Buhata ang ipabuhat niya, tumana ang iyang sugo ug pauli sa imo’ng payág sa takna sa pahulay....

KATAPUSAN

[46]