(Nagsiupong lahat, at pinasimulan ang paggaua nila.)

Sa ciudad nang Hamburgo ay may isang tauong ang apellido,y, Robinson, na may tatlong anac. Ang pang̃anay ay nacaibig na magsundalo; nagsundalo na ng̃a, at namatay sa isang digmà laban sa mang̃a francés. Ang icalaua,y, nahilig sa pagaaral, at isang arao sa paginom nang tubig na malamig sa oras na totoong naPáhiná 32iinitan, ay nagcasaquit nang dibdib at namatay.

Tumuntong na siya sa labing pitong taon, at hangan nion ay ualang guinagaua cundi ang acsayahin ang panahon sa pagpapalibotlibot sa lahat nang oras. Ualang arao na di inuung̃utan ang caniyang ama na siya,y, big-yang pahintulot na maglayag; datapaoua,t, ang sagot nang ama, ay ang caniyang ninanasà ay isang malaquing caululan, cailan man ay ayao na mariring̃ig ang bagay sa paglayag. Isang arao ...

Capagca uica nito ay ipinagbilin sa isa na sa loob nang ilang oras ay paroon siya sa caniyang ama at ina, at sabihing siya,y, lumayag, at nang macarating lamang sa Inglaterra, at caracaraca,y, sila,y, magbabalic. Tambing na lumulan ang dalauang magcaibigan.

Ang arao ay mapayapa, at ang hang̃in ay ayon sa canilang patutung̃uhan, caya caracaraca,y, di na nila maquita ang ciudad nang Hamburgo; at nang sumunod na arao ay na sa calauacan na sila nang dagat. Ang lupa,y, unti-unting nanaualà sa canilang mang̃a mata; datapoua,t, ¡laquing pagcagulat ni Robinson sa pagcaquitang uala siyang natatanao sa caliua,t, canan, sa licod at harapan, cundi pulos na tubig, at sa itaas naman ay lang̃it!

Dalauang arao ay nagcaroon sila nang mabuting panahon at mabuting hang̃in. Sa icatlong arao ay nagdilim ang lang̃it at ang dagat, at nararagdagan nang nararagdagan ang dilim, at saca humihip ang hang̃ing totoong malacas. Cung minsa,y, totoong manining̃as ang quidlat, na Páhiná 40anaqui tila nagaalab ang lang̃it; cung minsa,y, totoong nagdidilim na anaqui hating gabi; sacá sumusunod ang ualang licat na culog; catacottacot ang ulán, na anaqui ibinubuhos, at ang alon ay catacottacot na parang bundoc.

¡Cung ating maquiquita ang linucsco-lucso nang sasac-yan! Sinasalubong nang isang mataas na alon na iquinatataas; sacá biglang ibinubulid sa cailaliman. Ang mang̃a tauo,y, humahanap nang macapitan, at nang houag silang mang̃ahulog sa guiniuang guiuang nang sasac-yan. Si Robinson na hindi datihan sa mang̃a bagay na ito, ay totoong nalulà, ualang licat ang pagsusucá na halos mamatay.

Saca biglang naring̃ig na umalatiit sa ilalim nang cubierta ó carang. «¡Mahabag ca pô sa amin. Pang̃inoon namin!» ang isinisigao nang mang̃a marinero, na nang̃amumutlang di hamac. ¿Ano iyan? ¿ano ang nangyari? ang tanong ni Robinson, na halos mamatay sa tacot.—¡CaPáhiná 41 auaaua tayo! ang tugon sa caniya: tayo,y, mamamatay: ibinual nang culog ang palong trinquete, (sa macatouid, ay isa sa mang̃a tatlong árbol na matotouid nang isang sasac-yan, itong nabali ay siyang lalong nalalapit sa daong) at ang árbol mayor ay bahaguia na lamang tumatayò, na cailang̃ang putulin at ihulog sa tubig.

«¡Tayo,y, mamamatay!» ang uicà nang isang na sa bodega: «ang sasac-yan ay mapupunò nang tubig.»

Capagcaring̃ig nito ni Robinson na nacaupò sa camarote, ay naghimatay. Ang lahat ay nagsipaglimas, at nang cung mangyayari ay houag lumubog ang sasac-yan. Nang maquita nang isang marinero na si Robinson lamang ang hindi cumiquibò, ay siya,y, itinulac, at pinagsabihan na cung siya lamang ang hindi gagaua nang anoman.

Tinicman ni Robinson na siya,y, nagbang̃on, cahi,t, totoong nanghihinà, at siya nama,y, naquilimas. Sa oras na ito,y, nagutos ang Capitan na magpaputoc nang cañon, at nang cung may nalalapit na ibang sasac-yan ay nang matalastas ang capang̃anibang quinalalag-yan nila. Hindi natalastas ni Robinson ang dahilan nang putoc na yaon, ay inacalang nabiac angPáhiná 42 sasac-yan, at dahil dito,y, muling naghimatay. May isang marinero na sa maquitang hindi siya cumiquilos ay itinulac siya,t, sinicaran at inacalang siya,y, patay.

Sinasaquit ang paglilimas, datapoua,t, ang tubig ay lalong dumarami, at ualang inaantay cundi ang lumubog ang sasac-yan. Nang mangyaring gumaangaan, ay inihaguis sa dagat ang mang̃a bagay na hindi nila totoong quinacailang̃an, para nang mang̃a cañon, mang̃a cahoy at iba pa; datapoua,t, uala ring quinasapitan. Naring̃ig nang isang sasac-yan ang putoc nang cañon na palatandaan na may humihing̃ing tulong na ibang sasac-yan, at inilapit sa canila ang isang bangcá at nang maligtas ang mang̃a tauo; datapoua,t, ang bangcang ito,y, hindi macalapit, sa pagca,t, totoong malacas ang alon. Sa catapusa,y, nacalapit din sa popa ó huli at sila,y, hinaguisan nang lubid nang na sa pang̃anib na sasac-yan, at sa paraang ito,y, nailapit na mabuti ang bangcà at caracaraca,y, nagsilipat na lahat. Si Robinson na hindi macatayó ay inihaguis sa bangcà nang ibang mang̃a marinerong may auà sa caniya.

Bahaguia na lamang nacagagaod, ayPáhiná 43 ang sasac-yan na hindi pa nalalayò sa canila ay lumubog. Mabuti na lamang at pumayapà na ang panahon, at cundi ay lalamunin din nang alon ang bangcang punô nang tauo. Nang macaraan na sa di mamagcanong capang̃aniban, ay dumating din sa isang sasac-yan, at doon sila,y, pinalulan.

«Hindi pala naaalaman nang iyong mang̃a magulang.» ang uicà nang naguguPáhiná 45lumihanang Capitan; at nahulog sa camay ang cuchillong guinagamit niya sa pagcain. «¡Dios co! maanong naalaman co muna ang bagay na ito. Paniualaan mo aco, pang̃ahas na binatà; na cung napagalaman co ito sa Hamburgo, disin ay di quita tinangap sa aquing sasac-yan, cahit aco,y, hinandogan mo nang isang millon.» Ibinabâ ni Robinson ang mang̃a matá; ang cahihiyan ay napagquilala sa caniyang muc-hà, at hindi macaimic.

Ang may puring Capitan nang sasac-yan, ay ipinatuloy ang pagpapahayag sa caniya nang lahat niyang camalian. Sinabi sa caniya, na cailan ma,y, hindi siya maguiguing mapalad, liban na lamang cung baguhin niya ang caniyang loob, at huming̃ing tauad sa caniyang mang̃a magulang. Si Robinson nama,y, umiiyac.

«Datapoua,t, ¿anong dapat cong gau-in?» ang tanong ni Robinson.—«¿Anong dapat mong gau-in?» ang sagot nang Capitan: «magsauli ca sa bahay nang iyong mang̃a magulang, humalic ca sa canilang mang̃a paa, at huming̃i cang tauad dahil sa iyong mang̃a camalian, para nang isang anac na may mabuting turò.»

«¿Ibig ninyong aco,y, ihatid na mulî sa Hamburgo?» ang tanong ni Robinson sa Capitan.—«¿Paanong paghahatid co sa iyo? ¿Nalimutan mo na baga na ang aquing sasac-yan ay nalubog? Hanggang hindi aco macabili nang iba, ay hindi aco macababalic, at marahil ay totoong magtatagal ca dito, cung yaon ang hihintin mo. Icao,y, nararapat na lumulan sa unang sasac-yan na patutung̃o sa Hamburgo, at houag mong palibanin ng̃ayon ó bucas.»—«Ng̃uni,t, ualà acong salapi,» ang uica ni Robison.—«Cunin mo, ang sagot nang Capitan, itong mang̃a guinea.»

Habang siya,y, lumalacad na patung̃o sa lalauigan, ay sarisaring bagay ang pungmapasoc sa caniyang pagiisip. «¿Anong sasabihin caya nang aquing mang̃a magulang,» ang uicà niya sa sarili, «cung aco,y, magbalic sa bahay? Marahil aco,y, parurusahan nila dahil sa guinauà co. At pagtatauanan nang aquing mang̃a caquilala at iba pang mang̃a tauo ang madali cong pagbalic. Pupulaan nila aco na ualang naquita cundi dalaua ó tatlong lansang̃an sa Lóndres.» Ito at mang̃a ganganitong mang̃a bagay ang sungmasagui sa caniyang pagiisip.

Cung minsa,y, hungmihintô, at parang nagmumulimuli, at hìndì mapasiya ang loob na siya,y, umalis agad; cung minsa,y, nadidilidili ang sinabi sa caniya nang Capitan; sa macatouid, cailan ma,y, di siya maguiguing mapalad, cung hindi siya magbabalic sa bahay nang caniyang mang̃a magulang. Nagsasalauahan siya nang mahabang panahon, na di maalaman cung ano ang gagauin, at gayon ma,y, nagpatuloy siya nang paglacad sa lalauigan ó hinihimpilan nang mang̃a sasac-yan. Datapoua,t, malaqui ang caniyang touà, nang matalastas na ualà pang sasac-yang patung̃o sa Hamburgo, na ibinabalità sa caPáhiná 49niya nang isa sa mang̃a Capitan na palaguing lungmalayag sa Guinea.

Nang maring̃ig nang Capitan na siya,y, may nasang maglayag, at totoong dinaramdam nang caniyang loob ang pagbaPáhiná 50balic sa Hamburgo, ay itinanong sa caniya cung ibig niyang sumama sa Guinea. Nang bago bago pa,y, quiniquilabutan si Robinson, datapoua,t, nang patutoohanan sa caniya nang Capitan na ang paglalayag nila ay totoong masayá, at ipagsasama siyang ualang bayad, na uala siyang pagcacagugulang anoman: at bucod dito,y, mangyayaring macaquita siya nang maraming salapì; ay totoong naibigan ni Robinson, at totoong nagcaroon nang malaquing nasà, na caracaraca,y, nacalimutan ang lahat na inihatol sa caniya nang may puring Capitan na taga Hamburgo, at gayon din naman ang pinagticahan niya sa loob na pagouî sa bahay nang caniyang mang̃a magulang.

Datapoua,t, nang siya,y, macapagisip-isip, ay sinabi niya sa Capitan: «aco,y, ualang salapì cundi tatatlong guinea. ¿Saan co gugugulin itong caunting puhunan sa paghahanap buhay sa bayang paroroonan natin?»

—«Pahihiramin quita nang anim, ang uicà nang Capitan; at mayroon ca nang sucat icapamili nang pagtutubuan nang malaqui sa Guinea, cung tayo,y, sasangayunan nang capalaran.»

—«¿At ano ang nararapat cong bilhin?»Páhiná 51 ang tanong ni Robinson.—«Ang sagot nang Capitan, ay mang̃a sarisaring bagay, para nang mang̃a laroan, mang̃a abalorio, mang̃a sundang, mang̃a gunting, at iba pang mumurahin, na totoong naiibigan nang mang̃a taga África, na babayaran sa iyo nang totoong mahal; ang ibabayad sa iyo,y, guintò, garing at iba pang bagay.»

Capagcaring̃ig nito, ay malaquing touà ni Robinson, at nacalimutan ang caniyang mang̃a magulang, ang caniyang mang̃a caibigan at bayan, at naguicà nang malaquíng caligayahan: «pinasisiya co na sa loob ang sumama sa iyo, maguinoong Capitan.» Nagcamay sila, tandà nang canilang pagcacasundò sa paglayag.

Sandaling ualang umiimic na sinoman, at pagcatapus ay ipinatuloy nang ama ang pagsasalita.

Nagmadaling lumacad si Robinson sa ciudad, ipinamili ang caniyang siyam na guinea nang mang̃a calacal na sinabi sa caniya nang Capitan, at ipinadala sa sasac-yan. Nang macaraang ilang arao, sa pagca,t, ang panahon ay mabuti, ay tumulac na sila, at naglayag na patung̃o sa Guinea.

Sa icalauang arao nang hapon, ay sila,y, naparoon sa dating pinagsalitaanan, at pinatuloy nang ama ang pagsasalità:

Itong bagong pagtulac ni Robinson ay totoong mabuti na para nang una. Dumaan na silang ualang munting sacunà sa Calés, sa canal na tinatauag na de la Mancha, at ng̃ayo,y, na sa sa guitnà na sila nang Océano Atlántico. Dito,y, sinalung̃at sila nang hang̃in na mahabangPáhiná 54 arao at palaguing ipinapadpad sila sa dacong América.

Tingnan ninyo, mang̃a anac co: dala co ang malaquing mapa na dito,y, mamamasdan ninyong mabuti ang dapat tung̃uhin nang sasac-yan, at sa pagca,t, napilitang malayò dito dahil sa hang̃in. Sa dacong ito sana ibig macarating; datapoua,t, sa pagca sinasalung̃at nang hang̃in, ay napapatung̃o sila sa dacong América. Aquing ilaladlad ang mapa, at cung cailang̃an ay matingnan natin.

Isang gabi ay sinabi nang piloto na may naquiquita siyang apuy sa dacong malayo, at bucod dito,y, may nariring̃ig siyang putoc nang cañon sa lugar ding yaon. Ang lahat ay nang̃agaquiatan sa cubierta, at naquita nila ang apuy, at naring̃ig nilang maliuanag ang putoc nang cañon, tiningnang magaling nang Capitan sa caniyang mapa; at naquitang sa lugar na yaon ay ualang lupang anoman sa loob nang sandaang leguas, at inisip nang lahat na ang apuy na yaon ay nangagaling sa isang sasac-yang nasusunog.

Caracaraca,y, tinicà nilang umabuloy, at pinihit ang sasac-yan sa lugar na yaon, at di pa nalalao,y, natalastas nila ang catuPáhiná 55toohanan na may isang sasac-yang malaqui na nagnining̃as. Pagdaca,y, nagutos ang Capitan na magpaputoc nang cañon, at nang matalastas niyong mang̃a caauaauang tauo na nalululan sa sasac-yang yaon, na nalalapit sa canila ang isang sasac-yan na madaling aabuloy sa canila. Di pa nalalaong nagpapaputoc, ay naquita nilang biglang tumapon ang sasac-yang nagnining̃as, casabay ang isang malaquing ugong, at namatay ang apuy. Dapat na matalastas na ang ning̃as ay dumating sa Santa Bárbara, sa macatouid, ay doon sa pinaglalag-yan nang pólvora sa sasac-yan.

Di pa nila naaalaman cung ano ang sinapit niyong mang̃a caauaauang tauo. Ng̃uni,t, dapat hinalain na sila,y, nacalipat sa canilang mang̃a bangca bago nagputoc ang sasac-yan; dahil dito,y, hindi itiniguil nang Capitan ang pagpapaputoc nang cañon sa boong magdamag, at nang matalastas nang mang̃a na sa pang̃anib ang quinalalag-yan nang sasac-yang ibig tumulong sa canila, at ipinasabit naman ang lahat nang mang̃a farol at nang maquita nila. Sa quinabucasa,y, naquita nila sa largavista ang dalauang bangcang punó nang tauo na ipinagPáhiná 56hahampasan nang alon. Dapat matalastas na ang hang̃in ay sual sa canila, at sila,y, nagsisigaod sa boong macacayanan nang macarating sa sasac-yan. Capagdaca,y, ipinagutos nang Capitan na ibang̃on ang bandila, at nang matalastas nila na natatalaga sa pagabuloy at pagtangap sa canila. Saca biglang inilapit ang sasac-yan sa canila; at sa loob nang calahating oras ay sila,y, inabutan.

May pitong puo catauo, na babayi,t, lalaqui at mang̃a batà, at silang lahat ay pinasacay sa sasac-yan. ¡Anong diquit tingnan yaong mang̃a caauaauang tauo, niong mailigtas sa apuy at pagcalunod! ang iba,y, hungmihiguit sa malaquing toua; ang iba,y, sungmisigao na parang hindi pa natatapus ang capang̃anibang canilang pinagdaanan. Mayroong nagsisilucso sa magcabicabilà nang sasac-yan na parang mang̃a ulol; mayroong namumutlâ ang muc-hâ na ipinaquiquilala ang malaquing cadalamhatian nang canilang loob. Mayroon namang nang̃agtataua na parang hang̃al, nang̃agsasayauan at nagsisigauan sa malaquing touà; ang iba,y, hindi naman macapang̃usap na parang napipi at nang̃aualang diua, na di matutong magsalità cataga man. Cun minsa,y, naniniclohod Páhiná 57ang iba sa canila, itinataas ang mang̃a camay sa lang̃it, at nagpapasalamat nang malacas sa Pang̃inoong Dios, at halos pinaghimalaan sila sa pagcaligtas sa gayong capang̃aniban; cung minsa,y, biglang tungmitindig, pinupunit ang canilang mang̃a damit, nananang̃is at nahahapay na parang mang̃a patay, at nalalaon bago pagsaolan nang hining̃a. Ualang marinero, cahit anong tigas nang loob, na sa pagcaquita nang gayong lagay, ay di tumulò ang luhà.

Doon sa mang̃a cahabaghabag na tauo ay mayroong isang Sacerdoteng batà, na natutong gumauà nang dapat gauin. Bahaguia na lamang sungmasayad ang paa sa sasac-yan, ay naniclohod at idinamag ang muc-hâ sa lupà, na parang ualang caramdaman. Dinulog siya nang Capitan at aabuluyan, na ang isip ay siya,y, naghimatay datapoua,t, sinabi sa caniya nang Sacerdote nang boong capayapaan: «pabayaan ninyo acong magpasalamat sa May-capal, sa pagca,t, inibig na cami iligtas; pagcatapus ay pasasalamatan cayo namin naman dahil sa malaqui ninyong caauaang gaua sa amin.» Dito na lungmayò ang Capitan nang malaquing galang.

Ang Sacerdote ay lungmagui sa ganitongPáhiná 58 lagay na mang̃a ilang minuto; pagcatapus ay tungmindig na natotouà, hinanap ang Capitan, at ipinaquilalang muli ang caniyang pagpapasalamat. Saca hinanap ang caniyang mang̃a casamahan sa paglayag, at pinagsabihan nang ganito: «mang̃a catoto co, sumapayapà cayo. Minarapat nang Pang̃inoon nang dilang caauaan na iligtas cayo nang caniyang maauaing camay. ¿Baquit pinaliliban ninyo ang mapacumbabang paggagauad nang pagpapasalamat sa caniya dahil sa di ninyo inaasahang pagcaligtas nang inyong buhay?» Maraming nagsisunod sa cahatulang ito.

Dito minulan ang pagsasalitâ na cung sino sila, at ang sa canila,y, nangyari. Ang nasunog na sasac-yan ay isang malaquing dâong francés na mang̃ang̃alacal, na naglalayang sa Quebec. Tingnan ninyo ang nangyari papatung̃o dito sa lugar nang América. Nacaquita sila nang apuy sa cámara, at biglang lungmaganap, na di nacuha nilang patayin, at ang nagaua lamang nila ay ang pagpapaputoc nang cañon, at ang paglipat sa mang̃a bangca na di na nila natalastas cung ano ang sasapitin nilang capalaran. Ang lalong daquilang capang̃aniban, na sa caquilaquilabot na sandaling yaon ay ang baca ilubogPáhiná 59 sila nang hang̃in sa dagat, yayamang ang canilang sinasac-yan ay mang̃a bangca lamang, ó baca sila,y, mamatay sa gutom at uhao, ay caunting tinapay at tubig lamang na cacanin sa mang̃a ilang arao ang canilang dalang baon.

Sa boong oras na ito ay sinasalaguimsiman si Robinson nang mang̃a caquilaquilabot na panimdim. «¡Mang̃a lang̃it! ang uicà sa caniyang sariling loob. Cung sa mang̃a tauong ito,y, dili dapat mauaPáhiná 60lan nang mang̃a calolouang totoong mabubuti, ay nacaranas sila nang daquilang casacunaan, ¡ano ang aasahan co na isang palamara sa aquing mang̃a caauaauang magulang!» Di siya patantanin nang panimdim na ito, nagdaramdam ang caniyang pusò nang isang malaquing capighatian; at namumutla,t, di macaimic, capara nang isang tauong sinisisi nang caniyang conciencia, ay nacaupong di macaquibo sa isang suloc. Binig-yan nang paginom na icaguiguinhaua ang mang̃a tauong sinaclolohan, at nang magsauli ang naualang lacás nang canilang capaguran.

Pagcatapus nito,y, ang pinacapunò sa magcacasamang ito ay cungmuha nang isang supot na punò nang salapi, lumapit sa Capitan, at sinabi sa caniya, na yaon lamang ang canilang nacuha sa lungmubog nilang sasac-yan; na inihahandog sa caniyang parang isang munting tandâ nang canilang pagquilala nang utang na loob sa pagliligtas niya sa canilang buhay. «Houag ipahintulot nang Dios, ang sagot nang Capitan, na aquing tangapin ang ibinibigay ninyo. Ualà acong guinauà cundi ang inihahatol nang pagcacaauang gauà; at inaasahan co naman na siya ninyong gagauin sa amin, cung cami ang nagcaganoon.»

Páhiná 61

Ualang pinaquinabang ang muli,t, muling pagpipilit nang tauong yaon na tangapin ang ibinibigay niyang salapi; sa pagca,t, ayao na totoong pumayag ang Capitan, at hining̃ing magsalità siya nang ibang bagay. Pinagusapan nila cung saan magsisiahon ang mang̃a francés na canilang sinaclolohan. Hindi nararapat na sila,y, dal-hin sa Guinea: ang una,y, sa pagca,t, totoong mabigat sa mang̃a caauaauang tauong yaon ang sila,y, pilitin sa isang mahabang paglayag na patung̃o sa isang bayan nang ualà silang cailang̃ang anoman; at ang icalaua,y, sa pagca,t, sa sasac-yan ay ualang maraming pagcain na quinacailang̃an sa gayong caraming tauo.

Sa catapusa,y, pinasiya sa loob nang magandang loob na Capitan na magpaliguid nang mang̃a ilang daang leguas, at nang mapaahon yaong mang̃a caauaauang tauong canilang sinaguip sa Terranova, na doo,y, di sila mauaualan nang sasac-yan sa pagtung̃o sa Francia, sa alin man sa mang̃a sasac-yan nang mang̃a francés na nanghuhuli nang isdang bacalao.

Pagcaraan nang mang̃a ilang arao, sa pagpapatuloy nila nang paglayag na patung̃o sa dacong Timogan, ay biglang naquita nila ang isang sasac-yan na lungmalapit sa canila; at nang macaraan ang ilang Páhiná 63sandali ay nacaring̃ig sila nang putoc nang cañon na hungmihing̃i nang tulong, at naquita nilang sira na ang palo nang trinquete at ang bauprés.

Itinanong sa canila cung baquit sila nagcaganoon; at sungmagot ang isa sa canila nang ganito: cami ay mang̃a inglés na napapatung̃o sa pulong tinatauag na Martinica na nasasacupan nang Francia. Tingnan ninyo, mang̃a anac co: ang Martinica ay na sa sa guitna nang América.) Cami ay maglululan nang café, atPáhiná 64 nang cami,y, nadodoong na roon at papatulác na, ay umahon ang aming Capitan at ang contra-maestre dahil sa bibili nang mang̃a ibang bagay. Habang aming inaantay ay lungmalacas na totoo ang hang̃in na may catacottacot na ipoipo, na naputol ang lubid na tali sa sinipete; at cami napatulac sa calautan nang dagat na di namin mapiguilpiguilan. Ang bagyó....

Tatlong arao at tatlong gabi na di tungmatahan ang mabilis na hang̃in; nabali ang tatlo naming palo, at sinoman sa amin ay di marunong magpalacad nang sasac-yan. Siyam náng lingo na cami ay lulutanglutang sa guitna nang caragatan; natapus nang lahat ang aming baon at marami sa amin ang mamamatay sa gutom.

Capagcaring̃ig nang salitang ito, ay ang mabuting loob na Capitan caracaraca,y, lumulan sa bangca, at nagdala nang camunting pagcain, saca lumipat sa cabilang sasac-yan na casama ni Robinson.

Páhiná 65

Naquita nila ang mang̃a tauo sa isang calagayang cahabaghabag. Ang lahat ay nang̃agugutom, at ang iba,y, bahaguia na lamang macatayò. Datapoua,t, capagcapasoc sa cámara ... ¡Ó Dios! ¡Caquilaquilabot na bagay! isang ina na may isang anac at isang alilang batà ay nang̃acasubasob, at ayon sa canilang calagayan ay mang̃a patay na sa caculang̃an nang pagcain. Ang ina,y, naninigas na nacaupò sa calaguitnaan nang dalauang upuang nagcacatali, at nahihilig ang ulo sa isang panig nang sasac-yan: ang alila,y, nacabulagtâ sa caniyang siping na totoong habà at nacatang̃ang mahigpit sa isang paa nang mesa; ang binata,y, nacahilig sa isang hihigan, at naquiquita pa sa bibig ang capisang na balat na quinain na ang calahati.

Ito,y, mang̃a sumacay sa sasac-yang yaong galing sa América na patung̃o sa Inglaterra; at ang lahat nang casacay ay nang̃agpapatotoo na totoong mabubuting tauo. Totoong malaqui ang pagibig nang ina sa anac, na ayao cumain nang anoman, at ibinibigay na lahat sa caniyang anac; at gayon din naman itong mabuting anac na ang lahat ay ipinacacain sa caniyang ina. Ang tapat na loob na alilang babayi ay totoong nagpipighati dahil sa caniyang mang̃a pang̃inoon na mahiguit sa pagpipighati niya sa caniyang sarili. Inacalang patay na ang tatlong ito; datapoua,t, hindi naglaon at napagtalastas na may natitira pang caunting buhay, sa pagca,t, bahaguia na lamang binusan ang bibig nang caunting sabao ay iminulat na marahan ang canilang mang̃a mata. Ang ina,y, totoong nanghihinà na, na hindi macalagoc nang anoman, at ipinaquilala na ang ibig lamang niya ay ang caling̃ain ang caniyang anac. Sa catunaya,y, mapamayamaya ay nalagot ang hining̃a.

Sa pagcacaling̃a at pagbibigay nang caPáhiná 67gamutan sa dalaua, ay pinagsaulan, sa pagca,t, mang̃a batà pa, ay nang̃abuhay. Datapoua,t, nang maquita nang binatà na ang caniyang ina ay patay na, ay totoong nagpighati siya, na dahil dito,y, siya,y, nalugmoc na muli, at totoong matagal bago siya pinagsaulan. Sa catapusa,y, nabuhay din ang binatà at ang alilang babayi.

Ang guinaua nang Capitan ay cungmuha nang mang̃a pagcaing baon na totoo nilang quinacailang̃an sa sasac-yan. Ipinagutos sa caniyang mang̃a anloagui na gauin ang mang̃a casiraan sa caniyang sasacyan; itinurò sa mang̃a tauo ang nararapat gauin nang dumating agad sa mang̃a pulóng Canarias na siyang totoong nalalapit doon; at lumayag naman siya na paparoon, at nang siya,y, macacuha nang ilang bagay na sucat dal-hin sa sasac-yan. Ang isa sa mang̃a pulóng ito ay tinatauag na Tenerife, para nang natatalastas ninyo.

Sumacay na si Robinson sa daong nang mang̃a portugués, at naglayag na patung̃o sa Brasil at pinatnugutan naman nang mabuting panahon na mang̃a ilang arao. Datapoua,t, di caguinsa guinsa,y, hinampas sila nang caquilaquilabot na hang̃in.

Ang bumubulang alon na bumabang̃on at napaiitaas na parang isang malaquing bahay, ay humahampas sa sasac-yan na ibinababa at itinataas; di nagtatahan ang samà nang panahon sa loob nang animPáhiná 71 na arao na ualang licat, na iquinalayong lubhâ nang daong na di na maalaman nang Capitan at nang piloto cung saan sila naroroon. Gayon ma,y, inacalà nila na sila,y, di lubhang nalalayô sa mang̃a pulò nang mang̃a Caribes, na dito,y, maquiquita ninyo sa mapa na na sa calaguitnaan nang mang̃a Antillas menores.

Nang magumaga nang icapitong arao ay nagbigay nang isang malaquing touà ang isang marinero na biglang sumigao nang ganito: lupà, aniya, lupà.

Nasadsad ang sasac-yan na parang ipinacò sa pungtod ó cababauan. Ang mang̃a alon ay umaapao na sa cubierta, at nang houag silang malang̃oy ay nagtagò sa camara.

Dito,y, nacaring̃ig nang mang̃a cahambalhambal na pagsisigauan, pagiiyacan at pananaghoy na macadudurog sa isang pusò mang bató. Ang iba,y, nagdarasal; ang iba,y, sumisigao; ang iba,y, linalabnot ang canilang buhoc: marami namang hindi macaquibò na anaqui,y, mang̃a patay, at isa rito,y, si Robinson, na hindi maalaman ang caniyang gagauin at cung ano ang nangyayari sa caniya.

Datapoua,t, caracaraca,y, nagsigauangPáhiná 73 ¡nahati ang sasac-yan! Itong caquilaquilabot na balità ay parang nacaguising sa canila. Ang lahat ay nagsiabuloy sa pagcuha nang bangcà, at ang lahat ay nagsilipat doon. Datapoua,t, totoong maraming tauo ang lumulan, na halos lumubog ang bangcâ; at bahaguia na lamang lumilitao sa tubig nang isang dangcal. Ang lupa,y, totoong nalalayô, at totoong humahagunot ang hang̃in, at inacalà nilang isang bagay na dili mangyayari na macasapit sa cati. Gayon ma,y, pinagpilitan nilang guinaod; at nacalalapit na sila nang caunti sa lupà ay caracaraca,y, naquita nila ang isang malaquing alon na parang bundoc. Sa malaquing catacutan ay dili macaquibo, nabitauan ang mang̃a gaod at dumating ang caquilaquilabot na sandalî na ang malaquing along yaon ay bumulusoc sa bangcâ, na iquinataob, at linamon nang dagat ang lahat nang nasasacay.

Dito itiniguil nang ama ang pagsasalitâ; ang mang̃a batang naquiquinyig ay nang̃alulumbay at hindi macaimic; at mayroon pang di mangyaring dili humibic sa malaquing habag.

Sa catapusa,y, dumating ang ina na may dalang hapunan, at siyang iquinalibang nila sa gayong pang̃ing̃ilabot.

Dumating ng̃a siya sa lupà; datapoua,t, bigla siyang naghimatay, at nalaong oras na di siya nacaalam nang pagcatauo. Sa catapusa,y, pinagsaulan, nagbang̃on at nagting̃inting̃in.... Datapoua,t, ¡laquing saquit! ang daong, ang bangcà, ang caPáhiná 75niyang mang̃a casamahan ay naualang lahat: ualang natitirang anoman cung di ilang mang̃a tablang pisang pisang na ipinapadpad nang alon sa tabi. At siya lamang ang hindi namatay.

Nang̃ing̃inig siya, at nalilitó sa guitna nang caligayahan at catacutan, naniclohod siya; at itinaas ang mang̃a camay sa lang̃it, ay napasalamat nang malacas na tumutulò ang luhà sa Pang̃inoon nang lang̃it at lupà, at sa masintahing Vírgen dahil sa tang̃ing biyayang pagliligtas sa caniya.

Houag ninyong calimutan ito, mang̃a anac cong iniibig: na sa inyong buhay ay mangyayaring dumating sa inyo ang mang̃a bagay na hindi ninyo naaalaman. Cung gayo,y, bucod na di dapat ninyong salicsiquin ang pinagcacadahilanan, ay sabihin ninyo sa inyong sarili: «natatalastas nang Dios ang lalong nararapat sa aquin; at titiisin cong maligaya ang pagsuboc na guinagauà niya sa aquing loob. AngPáhiná 80 mang̃a bagay na ito,y, ipinahahatid sa aquin nang lalò acong bumuti: pagpipilitan co ng̃ang aco,y, magcagayon, at tutulung̃an aco nang Dios sa pagpipilit na ito.»

Totoong caquilaquilabot ang caniyang calagayan sa pagtahan doong nacaisaisa sa isang lupang di niya naquiquitaquita; datapoua,t, nang̃alisag ang caniyang buhoc, nang caniyang maalaalang doo,y, ualang tumatahang tauo nang mahusay, cundi mg̃a ganid na hayop at mang̃a tauong bundoc na dahil dito,y, di mapalagay muntî man.

Nang ualang maalamang gau-in si Robinson, ay nanaog sa punò nang cahoy, at sa malaquing cagutuman, sa pagca,t, hindi cumain nang anoman na maghapon at magdamag, ay nagpalibotlibot cung saan-saan; datapoua,t, ualang maquita cundi mang̃a cahoy at mang̃a halamang ualang bung̃a. Dito na sinalacay siya nang totoong malaquing capighatian. ¿Sa bagay ay ualà acong casasapitan, aniya, cundi ang mamatay nang gutom? ito ang isiniPáhiná 87sigao at inahihibic sa lang̃it. Gayon ma,y, ang cagutuman din ang parang nagpalacas sa caniyang loob na libutin niya ang tabing dagat, at nang siya,y, macaquita nang anomang macacain. Datapoua,t, ang lahat niyang capaguran ay nauaualang cabuluhan, sa pagca,t, ualà siyang naquiquita cundi mang̃a cahoy na ualang bung̃a, mang̃a halaman at buhang̃in. Nang nanghihinà na at di macagulapay, at di na macalacad ay nasubsob ang muc-hà sa lupà: at ang luha,y, bumabagalbal, na ninanasang maanong namatay na siya sa dagat, houag lamang niyang sapitin ang gayong caralitaan. Tumatalaga náng antayin sa gayong calagayan ang isang matagal at mabang̃is na camatayan, na para nang mamatay sa gutom, di caguinsa-guinsa ay nacaquita siya nang isang ibon na tinatauag na Alcon marino na dumaguit nang isdà at quinain. Caracaraca,y, naalaala niya itong mang̃a verso na minsan niyang nabasa:

Dili mangyaring di parang isinusurotPáhiná 88 sa caniyang muc-hà ang caculang̃an nang caniyang pagasa sa auà at pagcacaling̃a nang Dios; at pagdaca,y, nagbang̃on, na tinicang lumacad hangan sa macacayanan, linibot na sinalicsic ang boong tabi nang dagat, baca sacali ay macaquita siya nang sucat macain.

Sa catapusa,y, nacaquita siya sa ibabao nang buhang̃in nang ilang mang̃a talucap nang talaba; at dalidali siyang lumapit at tiningnan cung may talaba doon. Nasunduan ng̃a niya nang malaquing caligayahan.

Malaquing totoo ang caligayahan ni Robinson sa pagcaquita nang icapapaui nang cagutumang nacapagpahirap sa caniya, gayon ma,y, cacaunti ang talaba na di sucat macapauing lubos nang caniyang cagutuman. Ang lalong di niya icatahimic ay cung saan siya magcacanlong sa mang̃a haharaping arao, at nang houag siyang tampalasain nang mang̃a tauong bundoc at mababang̃is na hayop; sa pagca,t, ang una niyang sinilung̃an ay totoong mahirap, na ang pagcagunità lamang ay iquiPáhiná 89napang̃ing̃inig niya, cung gayon ang gagau-in niyang pagtulog sa habang panahon. Pinagdilidili niya itong caniyang calagayan, at totoong lipos siya nang cahirapan at casalatan ay ualà siyang matutuhang gauin, at muling napagahis sa calumbayan na para nang dati. ¿Anong nahitâ co, ang uicà sa caniyang sarili, sa pagcaligtas co sa cagutuman, cung sa gabing ito,y, marahil ay lalamunin aco nang mang̃a halimao?

Tila totoong totoo (tingnan ninyo ang calacasan nang guniguni) na mayroong lumapit sa caniya na isang mabang̃is na tigre, na nacabuca ang bung̃ang̃a, at sasacmalin siya. Nang inaacalà nang siya,y, quinagat nang tigre sa batoc ay napasigao siya nang malacas: ¡Ay mang̃a magulang co! at nahapay sa lupà at naghimatay. Malaong nahahandusay, at naquiquilaban sa isang malaquing capighatian hangang sa caniyang maisipan na dapat niyang ilagay ang caniyang pagasa sa Ama sa calang̃itan na caniyang dinadalang̃inan nang mataimtim na loob. Dahil dito,y, nacabang̃on, at lumacad na humanap nang isang yung̃ib na sucat niyang masilung̃an.

Datapoua,t, ¿Alin cayang bahagui nang América ang quinadoroonan niya? ¿Sa panatag cayang lupà, ó sa isang pulò? ItoPáhiná 90 ang hindi pa niya natatalastas; datapoua,t, nacatanao siya nang isang bundoc na caniyang linapitan, naquiquita niya sa mang̃a daang caniyang linalacaran ay ualang halaman na may bung̃a na sucat macain; at sa baua,t sandali ay lalong nauululan ang caniyang capighatian.

Di mamagcanong pagod ang tiniis bago nacarating sa taluctoc nang bundoc, na hindi naman totoong mataas, magmulà doo,y, napapagmasdan ang maraming leguas sa palibotlibot. Naquita niya ang lalò pa niyang iquinababalisa, na totoo ng̃ang siya,y, na sa isang pulò; sa pagca,t, sa lahat nang naaabot nang caniyang ting̃in ay ualà siyang naquiquita cundi dalaua ó tatlong pulò na lumilitao sa dagat, na ang layò ay may ilang leguas. ¡Sa aba co! ang sigao niya,t, napataas ang mang̃a camay sa lang̃it. ¿Diyata,t, mabubuhay acong nauaualay sa ibang mang̃a tauo, nacaisaisang ualang casamang sinoman, ualà nang pagasang macaalis pa cailan man sa ilang na ito, ualang pagasang maquita co naman ang mang̃a nagpipighati cong magulang, at nang macahing̃i aco nang tauad sa aquing casalanan? ¿Di co na caya muling mariring̃ig ang cauiliuiling voces nang isa cong catoto, nang isa cong caPáhiná 91pouà? Datapoua,t, nararapat sa aquin ang capahamacang ito. ¡Cataastaasang Dios! ang idinagdag niyang sabi, ang iyong mang̃a caisipan ay catouidtouiran; at dili dapat na aco,y, maghinanaquit; sa pagca,t, aco rin ang nagibig na houag magcamit nang isang magandang capalaran. Capagca uicà nito, ay nagticang tiisin at batahin ang mang̃a cahirapan, at humihing̃ing auà sa Dios na big-yan siya nang catibayan nang loob sa pagtitiis.

Nagmamacaauà naman sa maalindog at mapagcalarang Virgen na siya,y, caling̃ain sa iláng na yaon, na ualang sucat macasamang sinoman; pinagtibay niya ang pag-asa sa Ina nang auà, na siyang lalong malacas na taga pamamaguitan sa caniyang Anac: yayamang ang mapalad na Virgeng ito ang pinacaibig niyang Ina at caramaydamay sa madlang cahirapan nang siya,y, nabubuhay dito sa lupà. Nanauagan naman sa maloualhating cay S. José at sa Arcang̃el S. Rafael na caniyang mang̃a pintacasi.

Nang pagsaulan lacas si Robinson, ay ipinatuloy ang caniyang paglibot sa bundoc; datapoua,t, sa gayong catagal ay ualang quinasapitan ang caniyang pagpilit na macaquita nang isang tutulugan at mapang̃anlung̃an. Sa catapusa,y, dumating sa isang mababang burol na ang harapa,y, parang isang cutà, at nang caniyang pagmasdang magaling, ay naquita niya na ualang laman ang loob, ng̃uni,t, hindi naman totoong malalim, at ang pinapasucan ay may caquiputan. Cung siya,y, may barreta, ay madali niyang mapalalalim ang lubac na yaon, na halos ay batong lahat, at nang maguing tahanan niya; datapoua,t, ualà siya nang mang̃a casangcapang ito, at ang quinacailang̃an ay gumauà siya.

Sa catapusa,y, nang siya,y, macapagPáhiná 93isipisip na ay nag-uicà siya nang ganito sa sarili. Ang mang̃a cahoy na naquiquita co rito ay mangyayaring mabunot at maitanim na muli sa ibang lugar. Cung mangyayaring mahucay co nang camay ang ilang maliliit na cahoy at mailipat co sa harap nitong lubác, na sa macatouid ay nang maguing parang bacod; at cung magsilalaqui ay mangyayari acong matulog sa loob nitong naturang lubác nang boong capanatagan na para acong na sa isang bahay; sa pagca,t, sa dacong licod ay aco,y, macacanlong sa mang̃a batóng parang cutà, sa harap ay gayon din naman, at sa magcabilang taguiliran ay macucubcob aco nang itinanim cong bacod.

Naliligaya siyang lubhà sa pagcaquita nang caniyang tutulugan, at pasisimulan na ang ninanasà niyang pagbabacod; datapoua,t, lalong naululan ang caniyang caligayahan, sa pagca,t, may naquita siyang isang batis na ang tubig ay toong malinao, na nalalapit sa lugar na inaacalà niyang tutulugan. Dalidali siyang uminom nang tubig na yaon, sa pagca,t, siya,y, totoo nang nauuhao sa malaquing capaguran nang calalacad niya sa init nang arao.

Pinasimulan na ng̃a ang pagbunot nang mang̃a cahoy, bagama,t, totoo siyang nahihirapan, at camay lamang ang caniyang inahuhucay, at malilipat niya sa inaacalà niyang tatahanan. Dito,y, quinacailang̃ang hucayin niya nang camay ang pagtataniman; at sa pagca,t, quinacailang̃an nang mahahabang panahon sa pagtatanim na ito, sa pagca ng̃a,t, ualà siyang naitanim cundi lima ó anim na punong cahoy lamang hang̃an sa lumubog ang arao. Sa cagutuma,y, napilitan siyang nagbalic sa tabi nang dagat sa paghanap nang ilang talaba; datapoua,t, nagcataon naman sa paglaqui nang tubig, ay ualà siyang naquita, at napilitan siyang natulog na di humahapon, at ang caniyang tinulugan ay yaon ding cahoy na caniyang quinahulugan, hangan sa di mayari ang Páhiná 95inaacalà niyang tahanan. Diyan na ng̃a siya natulog, at nang houag siyang mahulog ay tinali ang caniyang catauan sa sang̃ang caniyang hihiligan; at nang matapus nang maipagtagubilin niya ang caniyang buhay sa Maycapal ay matahimic nang natulog.

Datapoua,t, sucat na ng̃ayon, mang̃a anac co, tayo,y, magpasial dito sa cauiliuiling caparang̃an, at bucas ay tingnan natin cung ano ang guinagauà ni Robinson.

Totoong malaqui ang cahoy na yaon; at humihilic nang bung̃a, datapoua,t, ang casam-an lamang ay nacaisaisa sa lugar na yaon.

Totoong naligaya si Robinson sa pagquita nito; datapoua,t, hindi pinabayaan ang pagparoon sa tabing dagat, at tiningnan niya cung may talaba. Nacaquita nang ilan; datapoua,t, hindi macasasapat na caniyang canin; at caya ng̃a totoong nagpasalamat sa Dios, sa pagca,t, pinagcalooban siya sa arao na yaon nang ibang cacanin. Itinagò niya ang mang̃a talaba na talagang tatanghalian, at ipinatuloy ang caniyang pagbabacod.

Siya,y, nacaquita sa tabi nang dagat nang isang malaquing talaba, na nagamit niyang panghucay, at iquinadaling lubhà nang caniyang pagbabacod. Nacaquita naman siya nang isang halaman na may maraming totoong maliliit na baguing na parang abacá. Cung sa ibang panahon niya naquita disin, ay pauaualang halaga; datapoua,t, sa pagca,t, niyon ay ang lahat ay minamalas niya at sinisiyasat na magaling, pati nang lalong caliitliitang bagay na sucat paquinabang̃an. Sa pagasa niyang magagamit niya ang baguing na yaon, ay cumuha siya nang marami at caniyang tinalian at ibinabad. Napagmasdan niya nang mang̃a ilang arao naquita niyang lumalambot sa tubig ang pinacabaloc; at ang guinauà niya,y, iniPáhiná 99halayhay sa arao. Sacá nang matuyo,y, caniyang pinucpoc nang isang punong cahoy at lumabas ang tila abacá. Nang siya,y, matumpac sa gauang ito, ay pinasimulan na ang paggauà nang lubid na, baga ma,t, hindi totoong pilí sa pagca,t, ualà siyang gantala; gayon ma,y, totoong matibay na sucat niyang maitali ang caniyang talaba sa dulo nang capisang na cahoy; at caya ng̃a nagcaroon siya nang isang casangcapan sa paghucay. Ipinatuloy niya ang caniyang pagbabacod hangan sa caniyang nasarhan ang boong palibot nang inaacalà niyang tatahanan. Datapoua,t, sa pagca,t, ang isang hanay lamang nang mang̃a cahoy na yaon ay totoong mahinà, ay pinagpilitan niya, cahit anong pagod, na magcaroon pa nang isang hanay na para nang nauna. Sacà pinagtalitali ang mang̃a sang̃a nang dalauang hanay na bacod; at naisipan pa niya na pataasin ang lupà sa pag-itan nang dalauang bacod; dahil dito,y, totoong tumibay, na lubhang mahirap maibual.

Dinidilig niya sa umaga,t, hapon nang tubig sa malapit na batis ang caniyang tanim, na guinauang pandilig ang cabaac na bauo. At di pa nalalaong lubhà ay naquita niya nang malaquing touà na naPáhiná 100nariuà at umusbong na ang mang̃a halaman na caligaligayang tingnan.

Nang mayari na ang caniyang bacod, ay guinugol ang boong maghapon sa pagpili nang lubid na malaqui, na quinauà niyang hagdan na totoong pinacaigui.

Pagcatapus ay caniyang tinicmang pinalacol ang isang munting cahoy, at sa pagca,t, naquita niyang nabual ay natouà siyang di hamac. Sa sanglibo mang piso,y, hindi niya maibibigay ang caniyang palacol dahil sa malaquing capaquinabang̃ang caniyang inaasahan.

Nacacuha siya sa mang̃a bató nang daPáhiná 102laua pa, na maacalà niyang paquiquinabang̃an at magagamit sa anomang gagauin. Ang isa ay natutulad sa mang̃a pamucol, at ang isa,y, maicli ng̃unit,t, malaqui at matulis sa dacong dulo na parang tanat. Capouà dinala ni Robinson sa caniyang tahanan, na ang nasà niya,y, ipatuloy ang caniyang guinagauà.

Nauastong totoo siya nang paggauà, na ang batóng tagadulo ay ibinabaon niya sa lupà at pinupucpoc niya nang pamucol ay naaalis at nahuhucay niya ang mang̃a bató na nababaon doon; at sa ilang arao lamang ay caniyang nalinis at napaluang yaong lubac na inaacalà niyang gau-ing silid. Sacá siya humacot nang maraming damó at ibinilad niya sa arao. Nang maquita niyang natuyò na ay ipinasoc sa caniyang lungâ at guinauà niyang parang banig; at dito sa caniyang naisipang ito ay nacatulog siya nang pahiga na parang tauo, at di para nang mang̃a naunang gabi na siya,y, natutulog sa mang̃a sang̃a nang cahoy na parang ibon. ¡Laquing caguinhauahan, ang mangyaring maihilig ang pagod na catauan sa isang hihigang damó! ¡O cung matalastas, aniya, nang aquing mang̃a cababayan cung anong hirap ang umupongPáhiná 103 magdamag sa sang̃a nang cahoy gabigabi! ¡Gaanong pagpapahalaga ang gagau-in sa canilang capalaran na nacacatulog nang matahimic sa malalambot na hihigan at ualang pang̃anib na mahulog! Hindi pararaanin marahil ang isang arao na di nagpapasalamat sa Pang̃inoong Dios dahil dito at sa mang̃a iba pang caguinhauahan nila.

Sa sumusunod na arao, sa pagca,t, lingong pang̃ilin, ay guinugol niya sa pananalang̃in, na habang oras siyang nacaluhod, at nacataas sa lang̃it ang caniyang luhaluhaang mata, at hinihing̃i niya sa Dios na siya,y, patauarin sa caniyang mang̃a camalian, at pagpalain at aliuin ang caniyang cahabaghabag na mang̃a magulang. Inuulitulit niya sa Maycapal na macapangyarihan ang catunayan nang caniyang pagquilala sa mang̃a cahang̃ahang̃ang tulong na ipinagcaloob sa caniya sa gayong calunoslunos na caguipitan, para nang pagcaualay niya sa lahat nang tauo; at ipinang̃ang̃aco niyang muli,t, muli ang pamimintuhong parang masunuring anac.

Pinasimulan na ng̃a niya ang pagbilang sa butó nang daliring hintuturò, na siyang lalong nalalapit sa hinlalaqui, at hinipò nang isang daliri sa canan, casabay ang pagsasabi nang unang bouan nang taon, ang Enero baga. Cung sa bagay ¿ilang arao ang dala nang Enero?

Sa panahong yao,y, halos naubos na niya ang mang̃a bung̃a nang niyog nang nacaisa isang puno na caniyang naquita, at totoong dumadalang na ang mang̃a talabá sa tabing dagat na di macabusog sa canya sa touing pagcain, dito na siya sinidlan nang catacutan na baca maualan siya nang pagcain.

Magpahangan niyon ay hindi siya macapang̃ahas na lumayong lubha sa caniyang tahanan sa pagcatacot sa mababang̃is na hayop, at mang̃a tauong bundoc, na baca sacali,y, mayroon sa iláng na yaon; datapoua,t, sa pagcacailang̃an nang pagcain, ay lumacad siya nang may calayuan, nang macaquita ng̃a nang ibang bagay na sucat macain. Pinasiya na ng̃a sa loob na maglibot sa icalauang arao sa pamag-itan nang tulong nang Dios; at guinugol ang isang bahagui nang gabi sa paggaua nang payong.

Touing macayayari siya nang anomang bagay, ay nacararamdam siya nang di malirip na caligayahan at caraniuang nasasalita niya sa sarili; ¡totoong pagcahang̃alhang̃al co sa aquing cabataan, na sinasayang co ang panahon sa ualang cabuluhang bagay! ¡Ó cung aco ng̃a,y, na sa sa Europa, at magcaroon aco sa camay nang mang̃a casangcapan na doo,y, murang mura! ¡Gaanong mang̃a bagay ang aquing magagaua! ¡Laquing pagcauili co sa paggaua nang sarili cong camay nang mang̃a casangcapang quinacailang̃an co!

Sa pagca,t, may caagahan pa ay naisipan niyang gumaua nang isang supot na caniyang mapaglalag-yan nang caniPáhiná 110yang masusumpung̃ang pagcain, at nang hindi siya mahirapan sa pagdadala. Pinagcurong sandali ang paggauà nito, at sa catapusa,y, naisip niya ang mabuting paraan. Sa mang̃a baguing na caniyang binugbog, at naguing parang abacá na sinabi co nang caniyang tinipon, ay guinauà niyang parang lambat, at ito,y, siyang guinauang supot.

Nang magcatipon sa icalauang arao ang mang̃a nagsasalitaan sa lugar na canilang quinauiuilihan, ay naquita nilang dumating si Nicolás na totoong natotouà at nagmamagaling, at may dalang isang payongpayong̃an, na siyang pinagtac-han nang lahat. Ang guinauà niyang balangcas ay ang salaan ó calong malaqui na hiniram niya sa cocinero, at linag-yan niya nang tangcay.

Ang unang guinauà ay nagdaan siya sa punò nang niyog niya at cumuha nangPáhiná 113 dalauang buco, na isinilid niya sa caniyang supot, at bucod sa baong ito, ay nagdaan pa sa tabi nang dagat at humanap nang ilang talaba. Nang siya,y, macapagbaon na nitong dalauang pagcain at macainom na nang malamig na tubig sa batis, ay minulan na ang caniyang paglacad. Ang umaga ay mapayapa, at habang ang arao ay sumusung̃ao sa silang̃anan, na parang umaahon sa mang̃a alon nang dagat, ay nababanaagan nang masanghaya niyang sicat ang matataas na sang̃a nang cahoy; di mabilang na ibon, malalaqui,t, mumunti at sarisaring balahibò, ay nang̃agaauitan na parang binabati nila at ipinagdiriuang ang bagong paglabas nang arao. Totoong dalisay at cauiliuili ang sandaigdigan, na parang bagong cagagaling sa camay nang Dios; at ang mang̃a halaman at mang̃a bulaclac ay nagsasambulat nang canilang cabang̃ohan.

Naramdaman ni Robinson na ang caniyang puso,y, napuspos nang caligayahan at pagquilala sa auà nang Maycapal. Dito, aniya, dito at sa lahat nang lugar ay ilinalathala ang capangyarihan nang Ama nang sangmaliuanag; at naquisamò siya sa pagsasaliuan nang mang̃a ibon na caniyang inauit, itong dalit sa umaga:Páhiná 114

Sa catapusa,y, nacatanao nang ilang mang̃a halaman na inacala niyang nararapat lapitan at siyasatin. Totoong nagcacalapitlapit na naguing parang isang cagubatan, at namasdan niya na ang iba,y, may bulaclac na mapulapula, ang iba,y, mapuputi, at ang iba,y, ualang buPáhiná 117laclac cundi mang̃a bung̃ang mapupusiao na casinglaqui nang bayabas natin dito sa Filipinas. Quinagat niya capagdaca ang isa; datapoua,t, naquilala niyang di sucat macain, at totoong nagalit siya, na capagdaca,y, binunot niya ang halaman, at ihahaguis na sana, ay siyang pagcaquita niya sa mang̃a ugat ay may nabibiting tila mang̃a tugui na malaqui,t, munti. Inacalà niyang iyon ang tunay na bung̃a nang halaman: tinicman niya, at nang caniyang malasahang masaclap at matigas ay itinapon na sanang lahat. Datapoua,t, sumilid sa caniyang pagiisip yaong cahatulang, na di dapat nating acalain na ualang casaysayan ang ano mang bagay, sa pagca,t, di natin naquita agad ang cagaling̃an nila. Itinago na ng̃a sa caniyang supot yaong mang̃a bung̃ang tila tugui, at ipinatuloy na ang caniyang paglacad.

Sa catapusa,y, dumating sa isang bucal, na sa tabi niyao,y, inibig niyang magpahing̃alay nang tanghalì; at umupò siya sa piling nang isang cahoy na totoong mayabong, at humahandà nang cumain, di caguinsaguinsa,y, bigla siyang nacarinig nang isang caing̃ayan sa dacong malayò na iquinagulat niyang panibago. Tuming̃in siyang quiniquilabutan sa magcabilabila at sandaling oras ay naquita niya ang isang cauan....

Sa maquita ng̃a ni Robinson yaong caramihan nang mang̃a hayop, na magmulà ng̃ayon ay tatauagin nating mang̃a llama, ay nagcaroon siya nang malaquing pagcaibig na macacain nang carne ó lamang cati, sa pagca,t, matagal nang panahon na di siya nacacatiquim nito. At dahil dito,y, nagtagò siya sa punò nang cahoy, na dala niya ang caniyang palacol na bató, at sinucuban niya, na cung mayroong magdaraan doong hayop ay caniyang papalaculin.

Gayon ng̃a ang nangyari; sa pagca,t, lumalacad nang ualang bahalá ang mang̃a hayop na yaon na nahihirating lumalacad nang ualang nacaliling̃atong sa canila, at napatutung̃o sa bucal, at sila,y, iinom, ay sa pagdaraan sa tabi nang cahoy na doon ay nagtatago si Robinson, ang isang pinacamaliit na totoong napalapitPáhiná 122 sa caniya, ay inabot niya nang palacol sa sandocsanducan na biglang namatay at nahandusay sa caniyang mang̃a paa.

Hangan sa mapatay ni Robinson ang isang hayop na llama, ay hindi naisipan ang paglulutò nang caniyang laman.

Sa pagbalic niya ay nacaquita pa nang isang bagay na iquinatouâ niya nang labis. Nacaquita siya nang pito ó ualong punò nang dayap, at nalalaglag na ang ilang bung̃ang hinog. Pinutol niya, at pagcatapus ay nilag-yan niya nang tandâ ang lugar na yaon na quinalalag-yan nang mang̃a punò nang dayap, at nagmadaling omouî sa caniyang tahanan.

Ang unang guinauà nang siya,y, dumating doon ay inanitan niya yaong haPáhiná 125yop, at ang naguing casangcapan niyang sundang ay isang matalas na batô; at saca ibinilad niya ang balat na inaacalà niyang balang arao ay caniyang paquiquinabang̃an.

Ang ating Robinson ay hindi nacatatalastas nang ano man sa mang̃a bagay na ito, sa pagca,t, sa caniyang cabatáan ay ayao siyang magaral nang ano man; na sa macatouid ay ang Historia, Geografia at ang lahat ay quinacayamutan niya.

Datapoua,t, ¿ilang leguas ang iquinalayò natin cay Robinson? Hindi sucat pagtac-han na sa cabilisan nang ating pagiisip ay ualang caliuagang macalipat tayo sa isang sandali sa ilan mang libong leguas. Magmulà sa América ay lumucso tayo sa Asia, at ng̃ayo,y, biglang naparito na naman tayo sa América sa pulò ni Robinson.

Páhiná 128

Bahagya na lamang napapacnit ang balat nang hayop na llama, at nahahang̃o ang mang̃a lamang loob, ay hiniuà niya ang capirasong laman tangcang iihao. Ang una niyang guinauà ay naghanda siya nang isang iihauan, na bumunot siya nang isang punong cahoy na munti, inalisan na niya nang balat, tinulisan niya ang dulo, at saca humanap nang dalauang sang̃ang capua may salalac, na caniyang pagsasalalacan nang caniyang duruan. Tinulisan naman niya ang dulo; at nang matapus na niyang maibaon sa lupa na magcatapat; nang tinuhog na niya ang laman nang hayop, at inilagay nasasalalac, ay totoong malaqui ang caniyang caligayahan sa pagcaquita niyang lumabas na magaling ang caniyang guinagauà.

Ang quinuculang lamang sa caniya ay ang lalong cailang̃an, ang apuy baga; at dahil dito,y, inisip niya ang pagpupuyos, pumutol siya nang dalauang sang̃ang tuyò, at pinasimulang ualang caliuagan ang pagpupuyos nang boong pagpipilit, na sa capagura,y, naligò sa pauis, gayon ma,y, hindi niya nasunod ang nasà, sa pagca,t, capag ang mang̃a cahoy ay nagiinit na,t, naguusoc, ay siya,y, totoong napapagod na, at napipilitang itiguil na sandali angPáhiná 129 pagpuyos; at sa pagca,t, lumalamig ang puyusan sa caniyang pagpapahing̃a, ay hindi mangyaring macacuha nang apuy at nasasayang lamang ang caniyang capaguran.

Dito napagquilala niya ang totoong casalatan nang tauong nacaisa isa, at cung gaanong cagaling̃an ang quinacamtan natin sa paquiquisama sa ibang mang̃a tauo; sa pagca,t, napagcucurò na ninyo na cung may isa siya sa caniyang siping na pagcapagod niya,y, halinhan siya, ay marahil ay macacacuha sila nang apuy. Datapoua,t, dahil doon sa hindi matiis niyang pagpapahing̃a ay nasasayang ang caniyang pagod.

¿Anong mapapaquinabang ni Robinson cung hindi siya marunong nang paraang ito? Sa catapusa,y, inihaguis niya ang dalauang sang̃ang caniyang pinupuyos; at nalulumbay na umupò sa caniyang pinacabanig na damo, nang̃alumbaba at humilig; at manacà naca,y, tinitingnan ang masarap na laman nang hayop na masasayang, sa pagca,t, di maihao. Naalaala niya ang pagdating nang taglamig, na nalalapit na; at pinagcucurocurò niya na cung ano ang masasapit niya sa gayong ualà siyang apuy, ay sinalacayan siya nang isang malaquing calumbayan, na iquinapagbang̃on niya at iquinapagpasial sa pagca,t, siya,y, totoong nababalisa.

Sa pagca,t, naramdaman niya na parang hinahalò ang caniyang dugò sa malaquing cabalisahan, ay isinaloc niya nang malamig na tubig sa batis ang caniyang bauo, at pinigan niya nang catás nang dayap; na yao,y, totoong mabuting inumin at lunas sa caniyang calagayan.

Totoong ninanasa niyang maihao ang capisang na laman nang hayop na llama; ng̃uni,t, di ng̃a mangyari. Datapoua,t, naalaala niya ang isang salitâ na ang mang̃a Tártaro, baga ma,t, tauong para natin, ay ang guinagaua,y, ang laman nangPáhiná 131 hayop ay inilalagay sa ilalim nang siya nang cabayo, saca sinasac-yan at saca sa capapatacbo ay lumalambot: ¿sinong nacaaalam, ang uicà sa caniyang sarili, cung mapalalambot co naman ang laman nang hayop sa ibang paraan?

Capagcauicà nito,y, humanap nang dalauang batong malalapad na para nang caniyang palacol at ipinaguitna ang laman nang hayop sa dalauang bató, at pinasimulang pinucpoc sa ibabao. Nang lima ó anim na minuto na sa caniyang capupucpoc ay nahalata niyang nagiinit ang bató. Dito lalò niyang inululan ang capupucpoc at sa loob nang calahating oras ay sa cainitan nang bató at sa capupucpoc ay lumambot ang laman nang hayop, na inacalà niyang macacain na. Sucat nang maacalà cung ano ang maguiguing lasa nang gayong linutò sa pucpoc lamang; datapoua,t, sa cay Robinson, na mahaba nang panahong hindi nacacain nang lamang cati, ay inaari na niyang isang masarap na pagcain yaon. ¡O cayo, aniyang mang̃a cababayan co, ang uica, na caraniua,y, pinagsasauaan ninyo ang lalong masasarap na pagcain, sa pagca,t, hindi palaguing naaayon sa inyong catacauan! Cung sinapit ninyo ang aquing caPáhiná 132lagayan na mang̃a ualong arao man lamang, ¡marahil ay icatotouà ninyo ang ipinagcacaloob sa inyo nang Dios! ¡At hindi ninyo pauaualang halaga ang lalong mabubuting pagcain, na parang cayo,y, nagpapalamarang lubhà sa auà nang Pang̃inoong Dios na ang lahat ay binubusog!

Nang mangyaring magcaroon nang lasa ang caniyang ulam ay pinigan niya nang catás nang dayap; at nagcaroon siya nang isang pagcain na hindi niya natiticmang mahaba nang arao, dahil dito,y, di niya quinalimutan ang pagpapasalamat sa Pang̃inoong Dios na may gauà nang lahat nang cagaling̃an dahil dito sa tang̃ing biyayà.

Nang matapus nang macacain, ay sumanguni siya sa caniyang sarili, cung anong bagay ang cailang̃an niyang gauin, at nang mapasimulan niya capagdaca. Ang pagcatacot niya sa taglamig, ay parang nagtuturò sa caniya na gugulin niya ang ilang arao sa paghuli at pagpatay nang maraming mang̃a hayop na llama, at nang magcaroon siya nang maraming balat. Inacalà na niyang marami siyang mahuhuli sa caunting pagod, yayamang maaamò ang mang̃a hayop na yaon.Páhiná 133 Nahiga na si Robinson na ang ninanasa,y, ganito; at nabayaran niya nang isang mahimbing at masarap na pagtulog ang mang̃a capaguran sa arao na yaon.

Ipinatuloy nang ama ang pagasasalitá nang nangyari cay Robinson.

Hindi siya nacacaramdam nang gutom dahil sa pagcatacot; datapoua,t, naghihinagpis ang caniyang loob sa mang̃a calumbaylumbay na guniguni niya. Dumating na ang oras, aniya, na ibig nang Dios na aquing pagbayaran ang mang̃a guinauà cong casalanan. Nacaamba na ang caniyang camay sa aquin; mamamatay aco,y, hindi co maquiquita ang mang̃a caauaauà cong magulang.

Nang caniyang maramdaman na tumilà na ang ulan, at ualà na siyang nariring̃ig na culog, ay nang̃ahas na lumabas. Datapoua,t, ¿ano caya ang caniyang naquita? Isang bagay na biglang iquinapagpasalamat sa Dios, iquinapuspos niya nang pagibig, at iquinahiya niya dahil sa caculang̃an nang caniyang pagasa. Sa macatouid ay ang sang̃a nang cahoy na tinamaan nang culog ay nagninig̃as, na dahil dito,y, ualà sa caniyang gunitâ ay nagcaroon siya nang lalò niyang quinacailang̃an; cung sa bagay ay nang iniisipPáhiná 141 niyang siya,y, na sa sa lalong malaquing casacunaan, ay hindi gayon, cundi lalong inaampon siya nang Dios nang isang tang̃ing biyayà.

Puspos nang di malirip na pagquilala at catouaan na iquinaiiyac niya, ay nagpasalamat siya nang boong pagibig sa mapagpalang Ama nang mang̃a tauo, na cahit nagpapahintulot na mangyari ang mang̃a caquilaquilabot na bagay, ay dili ang hindi gumagauà siya nang puspos na carunung̃an at catuiran. ¡Oh! ¿gasino ang tauo, aniya, hamac na ood sa lupà, at gaano ang caniyang naaalaman, at mang̃ang̃ahas lumaban sa mang̃a ipinagtatalaga nang Dios na di sucat malirip nang sinoman?

Magmulà na niyaon ay nagcaroon siya nang apuy, na di niya pinaghihirapan ang pagpapaning̃as; magmulà na niyaon ay di niya pinaghirapan ang pagiing̃at; nabuhay na siyang di lubhang nasisindac at naliligalig tungcol sa paghanap nang cacanin sa pulóng yaon.

Inaliban niya ang paghuli nang mang̃a hayop na llama, na siyang pinacausá cung baga dito sa Filipinas, at ang caniyang pinang̃asiuaan lamang muna ay ang pagiing̃at nang caniyang apuy at ang pagPáhiná 142lulutò nang hayop na yaon, na magmulà sa unang arao ay iniuan niya sa ihauan.

Sa pagca,t, ang apuy ay hindi umabot sa dacong ibaba nang sang̃a, na quinabibitinan nang caniyang hagdang lubid, ay mangyayaring siya,y, macasampa nang ualang pang̃anib. Ganito ng̃a ang caniyang guinauà; cumuha siya nang isang sang̃ang nagnining̃as, saca nanaog siya sa harapan nang pinapasucan sa caniyang tahanan at nagsigâ siya sa calapit nang laman nang hayop at muli siyang umaquiat nang ualang caliuagan at pinatay niya ang apuy na nagaalab sa cahoy, at caracaraca nama,y, namatay.

Ng̃ayo,y, si Robinson ay naguing cosinero na, at hinahaguisan nang yaguit ang caniyang sigâ nang houag mamatay, at nagpapalibidlibid sa caniyang ihauan. Totoo siyang nauiuili sa panonood nang apuy; at inaari niyang isang mahalagang biyayà nang Dios na ipinagcaloob sa caniya, hindi lumilicat nang pagdidilidili nang daquilang capaquinabang̃an na quinacamtan nang tauo sa apuy.

Nang inaacalà niyang lutò na ay gaano caya ang caniyang catouaan sa unang pagputol at pagsubò nang caniyang ulam, ualang sucat matalastas cundi ang para niyang hindi nacatiquim na apat na lingo nang anomang pagcaing inalulutò sa apuy, at inaacalà niyang ualà siyang sucat asahan na macacain pa nang gayong pagcain.

Ang malaquing bagay na dapat matalastas ng̃ayon, ay cung paanong sucat niyang gau-in, at nang houag mamatay ang apuy.

Ang totoo niyang iquinaliligalig, ay ang paghanap nang paraan na magcaroong mulî nang apuy cung sacali,t, mamatay ang caniyang sigâ. Cung minsan ay quinacamot ang ulo sa pagpipilit nang pagcucurò nang mabuting paraan; cung minsa,y, biglang ilacpac ang camay sa pagcapagod nang caiisip; cung minsa,y, nagpapasial, na di maalaman cung ano angPáhiná 149 caniyang gagau-in. Datapoua,t, sa catapusa,y, nailing̃ap lamang niya ang caniyang mata sa mang̃a batong nacaliliquid sa isang munting burol ay naisipan na niya ang caniyang gagau-in.

Baga ma,t, umulan nang malacas, ay tuyô rin ang ilalim nang batong yaon, na parang mayroong bubung̃an sa ibabao. Saca naquita ni Robinson na sa ilalim nang batong yaon ay macagagauà nang isang tahanan na totoong nababacuran; at napagmasdan pa na madaling macagauà doon nang isang cosina na may lalabasan nang usoc. Pinasiya ng̃a sa loob na caniyang pasimulan agad. Sa ilalim nang bató ay hinucay niya nang caniyang asarol ang lupà na mahiguit sa isang vara, at inaacalà niyang sarhan ang dalauang panig hangan sa umabot sa bató sa itaas.

Sa calacasan nang ulan ay lumambot ang putic na hindi niya pinaghirapan ang paggauà sa lupang yaon na maguing parang ladrillo, at pagcatapus ay maputol niyang magcaparapara. Nang caniyang magauà sa sandaling oras ang mang̃a ladrillong ito, ay inihanay niya sa isang lugar na tatamaan nang arao sa maghapon, at inaliban niya sa icalauang arao ang pagpapatuloy nang caniyang guinaPáhiná 151gauà, nagbalic siya sa caniyang tinatahanan, ticang cacanin niya ang natira niyang inihao, sa pagca,t, sa caniyang casipagan ay nagdamdam siya nang cagutuman. Nang mangyaring siya,y, macacaing magaling sa arao na yaon, ay dinagdagan niya ang caniyang pagcain nang laman nang niyog na caniyang natira, at dahil dito,y, totoong sumarap ang caniyang pagcain.

¡Ah! ang sigao ni Robinson na nagbubuntong hining̃a sa caibuturan nang pusò, sa caligayahan at calumbayan. ¡Ah, laquing capalaran co, aniya, ng̃ayon, cung aco,y, magcaroon nang isa man lamang caibigan, cahit isang tauong lalong maralità sa lahat nang salantâ na sumama sa aquin; isang may pagiisip, na mapagsabihan cong siya,y, aquing iniibig, at masabi naman niyang aco,y, iniibig niya! ¡Ó magcamayroon man lamang aco nang isang hayop sa bahay, isang aso, ó isang pusà, na aquing magauan nang magaling, at umamò at mamang̃inoon sa aquin! Dito na tumulò ang caniyang luhà, sa pagala-ala nang panahon na sucat niyang macamtan ang cauilíuiling paquíquísama sa caniyang mang̃a capatid at caibigan, na caniyang quinaauay. ¡Ay! ang sigao niya,Páhiná 152 sa malaquing capighatian nang pagcaalaala niya nang bagay na ito: ¡hindi co aniya napagaalaman noon ang cahalagahan nang isang caibigan! ¡Totoong mahirap pala ang ualà tayong caulayao, cung ninanasa nating mabuhay nang maligaya! Cung ng̃ayo,y, mangyayaring aco,y, magsaulì sa batà, ¡gaanong cagandahan nang loob ang ipaquiquita co sa aquing mang̃a capatid at mang̃a capouà batà! ¡Gaanong pagtitiis co sa mumunti nilang caculang̃an! ¡At gaanong pagiing̃at co at pagpipilit na macasundo ang lahat sa aquing mabuting caugalian, nang sila,y, mapilitang umibig sa aquin! ¿Baquit, Dios co, di co natalastas ang malaquing cagaling̃an nang paquiquipagcaibigan sa di co na macamtan, at di co macacamtan magpacailan man?

Nang caniyang masabi ito, ay nagcataong nailing̃ap niya ang mata sa isang suloc nang mahigpit niyang tahanan, at nacaquita siya nang isang gagamba na doo,y, gumauà nang bahay. Nacaramdam si Robinson nang isang malaquing caligayahan sa pagcaisip lamang na siya,y, matutulog na may isang casama, na di na napagcurò na yao,y, isang hayop na totoong ualang halaga. Tinicang humuli araoPáhiná 153 arao nang lang̃ao nang maibigay sa gagamba, at nang caniyang maipaquilala sa hayop na yaon, na siya,y, na sa sa isang lugar na ualang sucat catacutan, at doo,y, siya,y, pinacacain nang boong pagibig at casaganaan, at nang mangyaring siya,y, umamò cung mangyayari.

Yayamang hindi pa guinagabi, at ang hang̃ing humihihip ay malamig at maguinhaua dahil sa nagdaang unós, ay ayao si Robinsong matulog, cundi gugulin pa ang sandaling panahon sa isang bagay na may casaysayan; dahil dito,y, hinauacan ang caníyang asarol, at mínulan ang paghucay nang lupà nang caniyang cusina. Datapoua,t, tinamaan niyang nagcataon ang isang bagay na matigas na nababaon sa lupà, at halos nasirà ang caniyang asarol. Inacalà niyang yao,y, isang bató: datapoua,t, ¡gaano ang caniyang pagtataca nang caniyang buhatin ang bagay na yaon na totoong matigas at mabigat, at naquita niyang yao,y, guintong dalisay!

Datapoua,t, nang mahaguisan na niya nang mang̃a malalaquing cahoy ang apuy nang lumagui ang ning̃as, ay siya,y, natulog na.

Tayo naman ay liniliuanagan ng̃ayon nang banaag nang bouan, ay nagbibigay liuanag sa lupà. Habang tayo,y, napatutung̃o sa bahay ay ating pagmalasing maPáhiná 157galing. Tingnan ninyo at totoong mariquit at cauiliuili; at handugan natin nang pasasalamat ang lumic-hâ sa caniya, at nang magbauas ang calungcutang inihahandog sa atin nang cadiliman nang gabi.

Sa icalauang arao nang hapon ay si Juan, si Nicolás at si Teodora, ay nang̃ahas na binatac sa camay ang canilang ama at sa dulo nang caniyang casaca, na ang nasa,y, dal-hin siya sa buquid. Ang lahat ay naquitulong sa canila, at napilitan siyang umalis nang bahay.

Sa oras nang caniyang pagcuha nang caniyang supot na ticang dadal-hin sa caniyang pinaggagauan nang mang̃a ladrillo, ay naquita niya ang mang̃a patatas na caniyang isinilid doon na may dalaua nang arao. Naisipan niyang ilagay ang mang̃a patatas na ito sa ilalim nang abo nang caniyang sigâ, at nang maalaman niya cung ano ang maguiguing lasa cung malutò, at capagcatapus nito ay lumacad na.

Dinalidali niyang totoo ang paggauà, na bago tumangahali ay naquita niyang mabuti na ang lagay nang caniyang mang̃a ladrillo, na inaacala niyang cailang̃an sa pagbabacod sa caniyang cusina. Saca napatung̃o sa tabing dagat sa paghanap nang mang̃a ilang talaba; totoong cacaPáhiná 160unti ang caniyang naquita, datapoua,t, doo,y, nasumpung̃an niya nang boong caligayahan ang isang pagcaing lalò pang mahalaga.

Iquinapipighati niya ang pagcagunitâ na ang laman nang pagong, na macacain niya hangang mang̃a ualong arao at mahiguit pa, ay hindi na macacain pagdating nang apat na puong oras; datapoua,t, naisipan niya ang paraan nang pagaasin. Ang balat sa licod ó talucab nang pagong ay magagauà niyang sisiglan nang pagaasnan. Datapoua,t, ang uicà niya,y, ¿saan aco cucuha nang asin?... ¡Ah, pagcahang̃alhang̃al co! aniya. ¿Sinong macapagaalis sa aquin na busan co nang tubig na maalat sa dagat ang laman nang pagong, at ito,y, para ring inasnan? ¡Mabuting caisipan! ang uícà niya; at sa malaquing catouaan sa pagcaisip niya, ay lalo siyang lumicsi nang pagiihao.

Páhiná 162

Sa catapusa,y, nang malutò na ang capiraso nang pagong, at maticman na niya ang casarapan, ay nagbuntong hining̃a at naguicà nang ganito: «¡Oh cung aco,y, magcaroon sana nang capirasong tinapay! ¡Pagcahang̃al co niong aco,y, batà, na di co natatalastas na ang capirasong tinapay ay isang daquilang biyayà nang lang̃it! Di co pa iquinatotoua niyon ang tinapay lamang, cung ualang cahalong mantequilla ó queso, at ng̃ayo,y, aariin cong isang malaquing caparalaran, cung magcamit aco nang maiting na tinapay na ibinibigay sa asong nagbabantay sa halamanan.»

Sa pagiisip niya nito,y, naalaala niya ang mang̃a patatas na caniyang iniuan sa umaga sa ilalim nang abó. Tingnan natin, aniya, cung ano ang labas; at cumuha nang isang patatas. ¡Bagong caligayahan, at bagong capalaran niya! yaong matigas na bung̃a nang cahoy na matigas ay lumambot at totoong masarap ang amoy nang biyaquin niya, na di na pinagtingnantingnan, at caniya nang isinubò, at naticman niyang totoong masarap.

Magmulà na niyaon ay natalastas ni Robinson na ang bung̃ang yaon, baPáhiná 163gama,t, nacucuha sa bundoc, ay magagauà niyang parang tinapay.

Quinain na ng̃a niya; sa pagca,t, ang sicat nang arao ay totoong masaquit, ay naghilighiligan siyang sandali sa caniyang hihigan, at pinagcurocurò niyang magaling cung ano ang caniyang magagauà, capag nagbauas na ang init nang arao. Totoong cailang̃an, aniya, na hintin cong mabilad sa arao nang tumigas ang aquing mang̃a ladrillo, at aquing pasisimulan ang pagtatayô nang pader. Samantala,y, aco,y, lalabas nang panghuhuli nang isang mang̃a dalauang hayop na llama. Datapoua,t, ¿anong gagau-in co sa totoong maraming lamang cati? Ang dapat cong gau-in ay aquing tapusin ang cusina co, at nang aquing mapausucan ang anomang ibig cong itingal. ¡Mabuting caisipan ito! ang uicà niya; at caracaraca,y, nagbang̃on sa hihigan, napatung̃o sa talaga niyang gagau-ing cusina, at nang mapagacaacalà niya doon ang lalong mabuting paraan nang masunod niya ang caniyang ninanasà.

Hindi naglao,t, caniyang natalastas na ang bagay na yao,y, caniyang magagauà; sa pagca,t, bucsan lamang ang pader na caniyang itatayò nang dalauang butas, atPáhiná 164 isulot niya sa dalauang butas na yaon na magcatapat ang isang cahoy na mahabà, ay ualang caliuagang maisasabit niya ang lamang cating ibig niyang paasuhan, at dahil dito,y, yari na ang chimenea. Dapat na ninyong maacalà na dito sa bago niyang naisipan ay totoo siyang natotouà. Ibibigay niya cahit anoman, houag lamang di tumigas agad ang caniyang mang̃a ladrillo, at nang caracaraca,y, mapasimulan na niya ang daquilang bagay na caniyang binabantà. ¿Datapoua,t, anong dapat niyang gau-in? Ang magtiis hangang sa tumigas ang caniyang mang̃a ladrillo sa init nang arao, at samantala,y, humanap siya nang sucat magauang paquiquinabang̃an sa hapong yaon.

Sa bagay na ito,y, nagcurocurò siya, at nungò sa caniyang pagiisip ang isang bagay na totoong malaqui sa lahat at siya,y, nagtaca sa caniyang cahang̃alan at di niya naisipan agad yaon.

Talastasin ninyo ito; cailan ma,y, hoPáhiná 166uag cayong magaalinlang̃an at malulupaypay ang inyong loob sa anomang bagay na inyong gagau-in, cahit anong hirap, houag lamang di ninyo pagtiticahang matibay hangan sa di ninyo maquitang matapus. Ang casicapan, ang laloong pagcucuro, ang catibayan nang loob, ay siyang iquinayayaring madalì nang mang̃a bagay na sa unang paggauà ay inaacalang di mayayarì. Cailan ma,y, houag ninyong pahihinain ang loob, cahit anong cahirapan ang nacahahadlang sa anomang bagay na ibig ninyong gau-in; cundi acalain ninyo na cung lalong malaqui ang pagpipilit na quinacailang̃an sa paggauà nang anomang bagay, ay lalong malaqui ang caligayahan na inyong cacamtan cung maquita ninyong matapus na.

Ganito ng̃a ang guinauà ni Robinson nang macatagpò nang paraan sa paghuling buhay nang mang̃a hayop na llama; at ito,y, ang paghahandà nang isang silò, magtatagò siya sa alin mang cahoy, at ihahaguis niya ang silò sa unang hayop na lumapit sa caniya.

Dahil dito,y, guinugol niya ang ilang oras sa paggauà nang isang lubid na may catibayan; at nang maicanà na ang silò na cung hilahin ay maghihigpit, ay tinicPáhiná 167man niyang madalas at nang caniyang maalaman cung mabuti na, at dumadagusdos cung hilahin.

Inaacalà ni Robinson na malayò ang caraniuang iniinoman nang mang̃a hayop na llama, at sa pagaalinglang̃an niya na hindi lalapit nang batis sa dacong hapon, sa pagca,t, cailan man ay hindi niya naquiquitang naparoroon cundi tanghali lamang, ay inaliban ang caniyang paglabas sa icalauang arao, at ang caniyang guinaua,y, naghandâ nang lahat nang babaonin sa paglacad. Sa macatouid baga,y, naparoon sa lugar na quinaquitaan niya nang patatas, at pinunò niya ang caniyang supot. Ang iba,y, ibinaon niya sa abó, at inilagay niya ang natira sa isang suloc nang caniyang yung̃ib, at nang caniyang macain sa mang̃a arao na susunod. Bucod dito,y, pumutol pa nang capirasong laman nang pagong, na caniyang cacanin sa hapunan at sa quinabucasan nang umaga, sacá dinilig nang tubig sa dagat ang natira nang laman nang pagong.

Pagcatapus ay humucay sa lupà; doon inilagay ang talucab nang pagong na quinasisidlan nang lamang inasnan; sa ibabao inilagay ang capirasong inihao naPáhiná 168 cacanin sa gabi, at tinacpan nang mang̃a sang̃a nang cahoy ang bibig nang hucay na yaon.

Nang mangyaring malibang ang caniyang loob, ay nagpasial siya sa tabi nang dagat, na doo,y, masarap ang hihip nang hang̃in na nacapagbabauas sa malaquing cainitan.

Minamalas niya ang calauacan nang dagat, at iquinatotouâ niya ang pagcaquit nang mahihinhing alon, na marahang naghahalihalili, ay bahaguia na lamang nagagalao ang capatagan nang dagat. Datapoua,t, nang maibaling ang mang̃a matá sa lugar na quinalalag-yan nang caniyang bayang ninanasang sapitin ay natulò ang caniyang luhà sa matá, at nanariuà ang pagcagunità niya sa caniyang mang̃a iniibig na magulang. «¿Anong guinagauà caya ng̃ayon, ang uicà niyang lipos nang capighatian, anong guinagauà caya nang mang̃a magulang cong ualang caaliuan? Cung hindi namatay sa carahasan nang mapait na capighatiang ibinigay co sa canila, ¡laquing calungcutan ang canilang quinasapitan! ¡laquing pagbubuntong hining̃a sa di pagcacaroon cundi iisang anác, at ang anac na ito na tantong iniibig nila, ay nagasal nang totoong masamâ,Páhiná 169 na nacapang̃ahas iuan sila! Patauarin ninyo, mapalayao cong mang̃a magulang, patauarin ninyo ang palamara at naualà ninyong anac, na nagbigay sa inyo nang labis na capighatian. At Icao, mapagpalang Maycapal, nacaisaisa cong Ama, at nacaisaisa cong casama sa iláng na ito, at tagapagcupcop at caaliuan co, hulugan mo ang mang̃a iniibig cong magulang nang iyong mang̃a mahalagang biyayà, at nang lahat nang mang̃a capalaran at caguinhauahang itinatalaga mo sa aquin, at dahil sa casucaban co,y, di aco naguing dapat tumangap nang mang̃a biyayang yaon; ipagcaloob mong lahat, Pang̃inoon co, sa icaguiguinhaua nila, nang mabayaran ang mang̃a capighatian na dahil sa aquin ay canilang dinalitâ. Magcapalad nauà sila, yayamang sila,y, ualang casalanan; at sa pagca,t, aco ang sucaban ay titiisin co nang boong pag-ayon sa iyong calooban ang mang̃a capahamacan, na sa icapagbabago cong asal ay iniibig ipahatid sa aquin ng̃ayon nang di malirip mong carunung̃an.»

Sa murang balat nang isang cahoy na nalalapit sa caniya, ay iguinuhit nang sundang ang mang̃a cagalanggalang na ng̃alan nang caniyang ama at ina, tumuPáhiná 170tulô ang luhang caniyang hinahagcan, at ganito rin naman ang guinaua sa ibang punò nang cahoy na caniyang sinusulatan nang ng̃alan nang caniyang mang̃a magulang, na ang nasà niya,y, maalaala sa lahat nang oras.

Habang si Robinson ay nagpapasial, para nang sinabi co na sa tabi nang dagat, ay naisipan niyang mabuti ay maligò, yayamang siya,y, batà pa ay natutong lumang̃oy. Hubad siya; datapoua,t, ¡gaanong laqui nang caniyang panguiguilalas nang maquita niya ang lagay nang caniyang barò, at baquit ualà na cundi yaon lamang! sa pagca,t, siyang nacasoot sa caniyang mahaba nang arao, baquit totoong mainit sa pulòng yaon, ay hindi na maquilala cung ano ang culay. Linabhan ng̃a niyang mabuti bago siya naligò; iniyangyang niya sa isang cahoy, at nang matuyò, bago lumusong siya sa tubig.

Lumang̃oy siyang napatung̃o sa isang pulò na lumilitao sa dagat, at cailan ma,y, di pa niya dinarating.

Ang pagpatung̃ong ito ni Robinson sa pulòng yaon ay totoo niyang pinaquinabang̃an; sa pagca,t, natalastas niya na sa mang̃a oras na pagsulong nang tubig ay lumulubog ang pulòng yaon, at sa pagurong ay naiiuan doon ang maraming mang̃a pagong, mang̃a talaba, mang̃a caPáhiná 172bibi at iba pang macacain. Ualà siyang hinuling anoman nang arao na yaon, at niyon naman ay di niya quinacailang̃an. Sa pagca,t, niyon ay saganà siya; datapoua,t, iquinatouà niyang totoo ang pagcatalastas nito.

Ang pulòng yaon na caniyang linalang̃uyan, ay totoong masaganà sa isdâ, na halos ay caniyang mahuli sa camay; at cung mayroon siyang lambat, ay sucat macahuli nang isang libo mang isdâ. Totoo ng̃a,t, ualà siyang lambat; datapoua,t, sa pagca,t, siya,y, totoong mapapalarin sa lahat nang caniyang guinauà magpahangan ng̃ayon, ay inacalà niyang sa calaunan nang panahon ay matutumpac siyang gumauà nang isang lambat na ipang̃isdâ.

Malaqui ang caniyang touà sa mang̃a bagong bagay na caniyang naquita, umahon na nang macatapus na siya,y macapaligò na mahiguit na isang oras; at yayang tuyò na ang caniyang barò dahil sa hihip nang hang̃in, ay isinoot niyang maligaya, sa pagca,t, niyon lamang nagcaroon siya nang malinis na damit.

Datapoua,t, sa pagca,t, nagaui na siya sa pagcucurò, ay bumunggò sa caniyang pagiisip na di maglalalong lubhá ang caPáhiná 173niyang barong yaon; sa pagca,t, laguing siyang na sa sa caniyang catauan, ay cung magcadurogdurog na ay hindi niya maaalaman cung paano ang pagcacaroon niya nang damit. Sa pagcagunità nito,y, parang natubigan ang lahat nang quinamtan niyang caligayahan; datapoua,t, pinapanghinapang niya sa boong macacayanan, at nagtuloy sa caniyang tahanan, puspos nang pagasa sa Dios na siya,y, hahang̃oin sa lahat nang caguipitan.

«Iniibig cong Robinson: pagpilitan mo ang paguiguing mabuting tauo at pagpapacasipag, sa pagca,t, ito,y, calulugdan nang mang̃a tauo at nang iyong mang̃a magulang naman. Tangapin mo ang aquing pacumusta. Naquita mo na na ang pagcacailang̃an ay nacapagpapagauà nang maraming bagay. Si Teodora at si Juan ay nagpapacumusta sa iyo, at gayon din si Enrique at si Nicolás. Dalauin mo cami ritong isang arao, at bibig-yan quita nang ibang mang̃a cahatulan na lalò pang magaling.

Luisa.»

Páhiná 175

Binasa nang ama. «Caibigan co: ninanasà namin sa iyo ang lahat nang cagaling̃ang aming macacayanan, at capag aco,y, binig-yan nang cuarta ay ibibili quita nang anomang bagay. At pacaing̃atan mo ang pagpapacabuti nang caugalian para nang pinasimulan mo na. Tangapin mo ang caunting tinapay na ipinadala co sa iyo, at paging̃atan mong houag cang magcasaquit. ¿Ano ang lagay mo ng̃ayon? Mabuhay cang magaling, caibigan cong Robinson, na bagama,t, hindi quita naquiquilala, ay totoong iniibig quita, at aco ay ang tapat mong caibigan na si

Teodora.»

Binasa nang ama. «Minamahal cong Robinson: iquinalulumbay cong totoo ang pagcaquita cong icao ay totoong caauaauà. Cung icao ay na sa sa bahay nang iyong mang̃a magulang, ay di mo masasapit ang ganiyang mang̃a cahirapan. Iquinaliligaya co ang icao ay ualang damdam, at mabalic cang madali sa baPáhiná 176hay nang iyong mang̃a magulang. Á Dios. Ang iyong caibigan na si

Nicolás.

Hamburgo 7 de Febrero.»

Binasa nang ama. «Sr. Robinson: quinaaauaan co cayong totoo, sa pagca,t, cayo,y, nahihiualay sa lahat nang tauo: inaacalà cong sa oras na ito,y, totoo cayong nagsisisi na. Houag cayong magcacaramdam; at ninanasa co sa boong pusò, na balang arao ay maquiquita namin cayo, cung cayo,y, papabalic na sa bahay nang inyong mang̃a magulang. Houag ninyong pabayaan ang pagasa sa Dios mulà ng̃ayon hangan sa mang̃a haharaping arao, at cayo,y, pagpapalain niya. Sinasabi cong muli, na cayo naua,y, houag magcacaramdam. Ang inyong tapat na caibigan na si

Juan.

Hamburgo 7 de Febrero.»

Binasa nang ama. «Totoong minamahal cong catoto at señor Robinson: ¿ano pò ang lagay ninyo sa pulóng iyan? Nabalitaan co na totoong maraming cahirapan. Hindi pa ninyo natatalastas na cung ang pulóng inyong quinalalaguian, ay tinatahanan ó hindi, at icatotouà cong maalaman. Natalastas co naman na cayo,y, nacacuha nang isang malaquing guintô; datapoua,t, hindi ninyo magamit sa anomang bagay sa pulóng iyan.»

Si Robinson ay nang matapus nang macapaligò, ay nagbalic sa caniyang tahanan, cumain nang hapunan at nagpahing̃ang lubhang mahinahon. Tularan naman natin siya.

Datapoua,t, gayon ma,y, nacaquita siya nang isang bagay na lalò pang cailang̃an sa mang̃a loro; sa pagca,t, siya,y, umaquiat sa isang burol na nalalapit sa dagat at tuming̃in siya sa mang̃a lubac nang mang̃a bató, ay naquita sa lupà ang isang bagay na totoong napansin niya. Bumabà siya na gumagapang, at natalastas niyaPáhiná 182 nang boong caligayahan na ang caniyang naquita ay may halagang bagay. ¿Ano cayang bagay yaon?

Lumacad na ng̃a si Robinson nang boong casayahan sa lugar na caniyang panghuhulihan nang mang̃a hayop na llama; datapoua,t, isa ma,y, ualang naquita. Totoo ng̃a,t, may caagahan at di pa dumarating ang catanghalian, ang guinauà niya,y, naupò sa tabi nang isang cahoy, na doon niya quinain ang pagong at mang̃a patatas, na sa pagca,t, may asin na ay totoong nasarapan niya.

Di pa nalalaong natatapus siya nang pagcain, ay naquita niya sa malayò ang mang̃a hayop na llama na naglulucsuhan na patung̃o sa caniya. Caracaraca,y, humandà ang ating bayani, at nacaacmà ang silong inaantay niyang may malapit. Nagdaan ang marami, datapoua,t, ualang nalalapit isa man; datapoua,t, caguinsa-guinsa ay may salalapit sa caniyang isa, ay ibinabà lamang niya ang caniyang camay na may tang̃ang silò, ay nahuli na ang hayop na yaon.

Ito,y, nagsisigao: datapoua,t, sa tacòt ni Robinson na baca magulat ang iba ay hinigpit niyang magaling ang silò, at saca itinagò niya agad sa damohan, at nang houag maquita nang iba.

Páhiná 185

Babayi ang caniyang nahuli at may dalauang inacay, na sumusunod sa canilang ina, at ito,y, totoong iquinatouà ni Robinson, na di nagdadalang tacot sa caniya. Caniyang pinaghihinimashimas ang mang̃a inacay, at sa malaquing caamoan ay hinihimuran ang caniyang camay, na parang nagmamacaauang paualan ang canilang ina.

Totoo ng̃ang natouà si Robinson sa pagcaquitang nasunod ang caniyang nasà; at baga ma,t, nagpupumiglas ang nahuli niyang hayop, ay pinagpilitan niyang supilin nang boong lacas, at itinaboy niyang casama nang caniyang mang̃a inacay sa daang lalong madali na patung̃o sa caniyang tahanan.

Páhiná 186

Datapoua,t, ang cahirapan lamang ay hindi niya maalaman ang caniyang paglalag-yan sa caniyang mang̃a hayop, sa pagca,t, nasasarhan nang mang̃a bacod ang harapan nang caniyang tinatahanan. Cung caniyang ihugos magmula sa ibabao nang yung̃ib ay may pang̃anib na mabicti. Caya minarapat ni Robinson na siya,y, gumauà nang isang munting culung̃an na paglalag-yan muna, samantalang hindi siya nacagagauà nang lalong mabuti.

Habang hindi pa nayayari ang caniyang culung̃an ay itinali ang hayop sa isang punò nang cahoy at pinasimulan na niya ang paggauà, na nagputól siya nang maliliit na sang̃a nang cahoy, at ipinagbabaon niya nang diquitdiquit na naguing parang isang culung̃an. Habang guinagauà niya ito ay sa capaguran nahiga ang hayop na llama, at ang ualang malay niyang inacay ay sumususong mapayapa, na di natatalastas na sila,y, na sa iba nang camay. ¡Laquing pagcalugod ni Robinson sa pagcaquita nito! hindi miminsang itinitiguil ang caniyang gauà sa pagcalibang sa panonood nang caniyang mang̃a hayop, at totoong nagpapasalamat siya sa caniyang capalaran, at siya,y, may casama na. Mula sa oras na yaon ay inaPáhiná 187acalà niyang hindi na siya nagiisa; at ang pagcagunitang ito,y, nagbigay sa caniya nang lacas at calicsihan, na sa sandaling panahon lamang ay nautas ang caniyang mang̃a hayop, at ang pinagpasucan ay sinarhan nang mang̃a sang̃a nang cahoy.

Dili sucat maipahayag ang caguilioguilio na caligayahan nang loob ni Robinson sa sandaling yaon, sa pagca,t, bucod sa mayroon siyang macacasamang mang̃a hayop, na totoong iquinaliligaya niya, ay inaasahan niyang totoo na mayroon pa siyang macucuhang mang̃a malalaquing capaquinabang̃an. Marahil ay sa calaunan nang panahon ay matututo siyang humabi nang damit sa balahibo nang gatas at magagauà pa niyang mantequilla at queso. Tunay ng̃a,t, hindi pa niya napagaalaman cung paano ang paraan nang paggauà nang mang̃a bagay na ito; datapoua,t, totoong nararanasan na di dapat pahinain ang loob nang sinoman sa paggauà nang anomang bagay ang nagcuculang sa caniya sa icapupuspos nang caniyang capalaran; sa pagca,t ang ibigPáhiná 188 niya,y, tumahang casama nang mang̃a minamahal niyang hayop, at nang palagui niyang namamasdan, na aalagaan, at magcaroon siya nang catouaan cung maquita niyang totoong umaamo sa caniya.

Pinagpilitan niyang matagal na pagcurocuroin cung paano ang pagcaganap nang caniyang ninanasà; at sa catapusa,y, pinasiya sa loob na na houag patauarin ang anomang capaguran, at bubuscan niya ang isang panig na nacababacod na cahoy sa caniyang tahanan, at caniyang paluluang̃in. Datapoua,t, na ang caniyang tinatahanan ay di maualan nang catibayan, ay hangang guinagauà niya ang bagong bacod ay hindi niya iniuasac ang dati hangan sa di muna nayari.

Sa caniyang caligayahan ay natapus niyang mang̃a ilang arao ang gauang ito at nagcaroon siya nang totoong malaquing caaliuan sa pagcacaroon nang tatlong casama, at hindi dahil dito,y, quinalimutan ang caniyang aliuan sa pagpapacain sa gagambang naguing una niyang casama, bagcus pa ng̃ang ipinatuloy ang pagpapacain niya nang mang̃a lang̃ao at lamoc arao arao sa gagamba at ang gagambang ito, na sa pagcatalatas na siya,y, minamahal, ay umamoPáhiná 189 totoo, na bahaguia na lamang lumalapit si Robinson sa caniyang bahay ay quinacagat na sa caniyang camay.

Nahirati namang totoo sa paquiquisama sa caniya ang mang̃a hayop na llama; at sa touî siyang magbabalic sa caniyang tahanan ay sumasalubong sa caniyang naglulucsuhan, inaamoy siya at nang matalastas na cung may ouî siyang cacanin, at hinihimuran ang caniyang mang̃a camay tandà nang pagpapasalamat, capag binibig-yan niya nang sariuang damó, ó mang̃a murang sang̃a nang cahoy. Nang di na sumususo ang dalauang inacay, ay pinasimulan na ang paggatas sa umaga,t, hapon, na ang guinagamit niyang saro ay ang mang̃a bauo; at ang gatas na caniyang iniinom, ay totoo niyang minamasarap, na nacapagbibigay guinhaua sa caniya doon sa maralità at capanglaopanglao na pamumuhay.

Sa pagca,t, ang punò nang niyog ay totoo niyang pinaquiquinabang̃an at marami siyang pinaggagamitan, ay nagnanasà siyang masaquit na maparami niya ang mang̃a punò nang niyog; datapoua,t, ¿ano cayang paraan ang caniyang gagauin? di mamacailang naring̃ig niya na ang mang̃a punó nang cahoy ay pinapagsuPáhiná 190supling, datapoua,t, cailan man ay hindi niya pinagaralan ang tunay na paraan nang paggauà nito. ¡Macalilibong mapabuntong hining̃a siya! ¡Laquing cahang̃alan co, aniya, at di aco nagsamantala sa panahon nang aquing cabataan, sa pagaaral nang dapat matutuhan! Cung natalastas co sana niyong mabuti ang mang̃a bagay na aquing paquiquinabang̃an ¿pababayaan co baga na di matutunan ang mang̃a bagay na aquing naquiquita at nariring̃ig? Cung ang aquing caisipan ay hindi macaabot sa nararating nang iba ay pagpipipilitan cong matuto man lamang aco nang caunti, at disin sana,y, ang caunting carunung̃ang yaon ay paquiquinabang̃an cong totoo ng̃ayon. Cung aco,y, sana,y, magcapalad na magbalic sa aquing cabataan, ¡laquing pagpipilit co na matatalastas ang lahat nang guinagauà nang ibang mang̃a tauo! ualang anluagui at magsasacá na di co tutularan.

Datapoua,t, ¿anong caniyang mapapala; sa pagsisising ito, ng̃ayong ualà na siyang magauà? Ang nararapat ay pang̃ahasan niyang ticman ang hindi niya napagaalaman; at ito ng̃a ang siya niyang guinauà.

Hindi niya naaalaman cung siya,y, natutumpac ó hindi, ay caniyang pinutol saPáhiná 191 itaas ang tatlong supling, humucay siya sa guitna nang punò, at ipinasoc niya ang isang murang sang̃a nang niyog, at nang caniyang mabalot na nang balat ang canyang hinucayan, ay inaantay niyang masaquit cung ano ang lalabas doon. At tingnan ninyo,t, siya,y natumpac sa paggaua nito; sa pagca,t, nang macaraan ang ilang panahon ay tumubo ang supling, cung sa bagay ay natutuhan niya ang paraan nang pagpaparami nitong totoong mahalagang halaman. Bagong caligayahan, bagong pagquilala at pagpapasalamat ni Robinson sa Maycapal na nagcaloob sa mang̃a bagaybagay dito sa lupà nang mang̃a bisà at tang̃ing capangyarihan, nang masundan nang mang̃a tauo saansaan man ang mang̃a paraan nang canilang icabubuhay at icaguiguinhaua. Sa sandaling panahon ay totoong nagsiamò ang mang̃a hayop ni Robinson, na cung baga sa atin ay parang mang̃a aso; at caya ng̃a nagagamit niya paglala nang anomang bagay na ibig niyang ilipat saan mang lugar.

Datapoua,t, ¿ano ang sasabihin co sa pagsalubong nang mang̃a inacay sa canilang ina? Caracaraca,y, sinasalubong siya, na ipinahahayag ang canilang catotouaan nang paglucso at pagsigao; nagdudumali naman nang pagsalubong sa canilang pang̃inoon. Natotouang di hamak si Robinson sa gayong asal nang caniyang mang̃a hayop, tulad sa isang ama sa pagcaquitang di magcamayao ang caniyang mang̃a anac, sa pagcaquitang siya,y, bagong dating, na mahaba nangPáhiná 193 panahong di siya naquiquita at muli niyang yayacapin sila.

Malaon nang panahong iniisip ni Robinson cung gaanong capaquinabang̃an ang caniyang cacamtan sa pagcatutong gumauà nang buslò; datapoua,t, nang siya,y, batà pa ay pinauaualan niyang haPáhiná 195laga ang paggauà nang mang̃a manlalala nang buslò, na inaari niyang totoong madali, na para naman nang inaacalà niya sa mang̃a ibang bagay. Gayon ma,y, sa pagca,t, siya,y, natumpac nang gumauà nang balancas nang caniyang payong, nang matapus ay pinagaralan niyang matagal sa mang̃a oras na ualà siyang guinagaua ang paglala nang buslò hangan sa natutuhan niya na macayari siya nang isang buslong may catibayan. Natatalastas na ninyo na ang macagauà nang isang daan. Si Robinson ay gumauà nang dalaua, pinagcabit at inilagay na pinapagtimbang sa licod nang caniyang hayop na llama.

Totoong madali ang pagcayari ni Robinson sa bago niyang guinagauà, at naibang̃on na ang isang panig nang pader, at nailagay na ang simiento nang cabilang panig, ay siyang pagcacataon na may nangyari sa caniyang biglang biglâ na isang bagay na di niya nagugunitâ at di nararanasranasan na sa isang sandali ay nasira ang lahat niyang binabantà at napaui ang lahat niyang pagasa.

Hali cayo, mang̃a anac co, tayo,y, magalio na sandali sa ating jardin, at alagaan natin ang ating mang̃a bulaclac; yayamang hangang ng̃ayon ay hindi pa natin nadadalao.

Magmulâ nang salitin nang ama ang caquilaquilabot na sasapitin ni Robinson, na di mapagcuro nang mang̃a batà, ay nagcaroon nang totoong maraming caabalahan, na nacaraan ang maraming hapon na di nagcalouagang ipatuloy ang historia.

Totoong naiinip ang mang̃a batà, ibig matalastas cung ano ang nangyari sa caauaauang cay Robinson, at ipagpapalit na malouag ang canilang trompo ó ang lalong minamahal na laroan, macaquita lamang nang magsasalitâ sa canila nang nangyari cay Robinson sa gabing yaon, na hindi ipinatuloy na sinalitâ nang canilang ama. Datapoua,t, ang casam-an ay sino ma,y, di macapagsalitâ sa canila cundi ang canilang ama lamang, ng̃uni,t, di minamarapat na salitin, hangan sa siya,y, matahimic, at nang masalitâ niya nang boong cahusayan.

Hangang di nasisiyasat ang bagay na ito, ay ualang malamang gau-in ang mang̃a batà nang paghuhulohulò; mayroong nagsasabi nang ganito, at ang iba nama,y,Páhiná 199 ganoon; datapoua,t, sino ma,y, di macatuclas nang tunay na nangyari, at sa pagca ng̃a,t, di nila natatalastas.

¿At baquit ayao pa pô ninyong paalaman sa amin? ang tanong nila. Ang sagot nang ama,y, sa pagca,t, may cabagayan.

Ang mang̃a batà, na sa mabuting pagcaturò ay nahihirating tumahimic capag ganoon ang isinagot nang canilang ama, ay hindi na umuulit na tumanong, at nagtiis na naghintay cung cailan sasalitin sa canila ang lihim na yaon.

Datapoua,t, sa pagca,t, ang mang̃a tauong may cabaitan ay madaling macapaguauari nang na sa sa loob nang mang̃a batà, ay capagdaca,y, natalastas nang ama sa muc-hâ nang caniyang mang̃a tinuturoan, na itinatanong nang baua,t, isa sa canilang sarili. ¿At baquit ipagcacait nang ating ama itong ating ninanasà? ¿Anong cahirapan sa caniya ang sabihin sa atin ang ating icatotoua? Inacala niyang mabuting ipahayag niya nang mahusay; at caya ng̃a ganito ang sinabi: nang matalastas ninyong hindi sa caayauan cong magbigay sa inyo nang icalulugod, at ang itiniguil co ang historiang yaon, ay sa pagca,t, mayroon tayo ng̃ayong mang̃a mahalagang bagay na gaPáhiná 200gau-in, ng̃ayon, mang̃a anac co, maghanda cayo, at bucas nang umagang umaga ay tayo,y, paparoon sa Travemunda sa tabi nang dagat Báltico.

—¿Sa Travemunda pò baga tayo paroroon? na malapit sa dagat Báltico? ¿Bucas pò baga nang umaga? ¿At aco pò baga nama,y, macacasama? ang tanong nang baua,t, isa sa mang̃a batà.

Pinaoohan silang lahat; di masabi ang pagcacaing̃ay nila. ¡Paparoon tayo sa Travemunda! ¡Paparoon tayo sa Travemunda! ¿Saan naroroon ang aquing tungcod, Juanito, saan naroon ang aquing mang̃a bota? magmadali tayo: dalhin ang cepillo; ang suclay; magdala tayo nang damit na malinis. Sa pagcacaing̃ay sa boong bahay, ay halos hindi magcarinigan.

Ang lahat ay humahanda sa pagalis sa quinabucasan, at sa malaquing catouaan nila ay hindi magcaintindihan. Totoong pinaghirapan ang pagpapatulog sa canila sa gabing yaon: sa pagca,t, totoong nagugulo sila, at ang ibig ay magumaga na.

Nang quinabucasa,y, pinasimulan na ang pagcacaing̃ay nang boong bahay; at nagguiguising̃an sila hangan sa nagbang̃ong lahat.

Bucod tang̃i ang ama na di nagpapaPáhiná 201quita nang caligayahan, quinucusot ang matá at naguica nang ganito: ¡ay, mang̃a anac co, malaquing caligayahan ang cacamtan co sa inyo, cung aco,y, inyong pababayaang houag tuparin ang aquing ipinang̃acò!—«¿Ano pong pang̃aco yaon?» ang tanong nang lahat nang mang̃a batà na napapang̃ang̃a ang bibig, na tila nang̃atatacot.

Naragdagan ang catacutan: sinoma,y, di macapang̃usap nang cataga man lamang.

Pinagcurocurò co sa gabing ito, na isang malaquing caululan ang paglacad natin ng̃ayon.

Dito,y, ualang nacasagot sino man.

Ipinatuloy nang ama. Natatalastas na ninyo na cailan ma,y, hindi aco nagpapacasira sa pang̃ung̃usap; at caya ng̃a cung nagpipilit cayo, ay lumacad tayo; datapoua,t, cusang cayo,y, napahihinuhod na aco,y, maligtas sa aquing capang̃acuan, ay isang malaquing caaliuan ang ibibigay ninyo sa aquin, at sa ating dalauang catoto na ating inaantay, at pati sa inyo naman. ¿Ng̃ayo,y, sabihin ninyo ang inyong minamarapat?

Ating mapaguunaua na marami sa mang̃a batà ang papipilitan lamang sa pagsunod, at hangan tanghali na hindi sila naquiquitaan nang cahit calahati nang dating casayahan, ito,y, naguing dahil na sila,y, pang̃usapan nang canilang ama nang ganito:

Anong mang̃a catouiran ang tinataglay nang inyong Ama sa lang̃it sa pagaasal sa inyo nang ganito, ay bihirang bihira ninyong maquiquilala nang totoong maliuanag, at di para nang pagcaquilala ninyo nang mang̃a catouiran co caya di natutuloy ang ating pagparoon sa Travemunda, sa panahong totoong nagugulo ang inyong loob, at lubos ninyong inaasahan; sa pagca,t, ang Dios na ualang hangan nang carunung̃an, ay natatalastas ang darating, cahit anong layò pa, at totoong madalas na ipinahihintulot niya sa icagagaling natin, na tayo,y, datnan nang mang̃a bagay na hindi natin napagtatalastas ang cagaling̃an hangan sa malaong panahon, at madalas ay hangan sa icalauang buhay. Datapoua,t, ang aquing pagpapatalastas ay hindi nalalayô, at sa mangyayari lamang sa loob nang isang bouan. Ng̃ayo,y, cung sa inyong cabataan ay ang Páhiná 205lahat nang mangyayari ay maaayon sa inyong caibigan, cung ang lahat ay mangyayari sa oras na inyong inaantay, ¡ay totoong samà nang inyong pagcacaugalian, mang̃a anac co! ¡mahihirati sa masamâ ang inyong pusò! ¡Laquing pagdaramdam ninyo sa touing mangyayari ang anomang bagay na hindi ninyo naiibigan at macasasamâ nang inyong loob! at sa catunaya,y, darating ang panahon na inyong mararanasan, para nang nararanasang lahat nang mang̃a tauo; sa pagca,t, magpahangang ng̃ayon ay uala pa sa lupa na isa mang tauong macapagsabi na ang lahat niyang ninanasà ay nangyayaring lahat.

At ng̃ayo,y, ¿sabihin ninyo sa aquin, mang̃a anac co, cung ano ang inyong gagau-in? Uala na cundi ang cayo,y, maghirati sa pagcauala nang alin mang caguinhauahan cahit ang lalong ninanasà; ang pagtatagumpay na ito,y, inyong paghihirapan cung bagobago pa, pagcatapus ay di na ninyo lubhang mamabigatin; at sa cauulit ay magcacaroon cayo nang isang catibayan nang loob, na sa boong buhay ninyo,y, inyong matitiis na mapayapa ang mang̃a cahirapan ó caralitaang ipahahatid sa inyo nang marunong at maPáhiná 206auaing may ari nang capalaran nang lahat nang tauo.

Sa paraang ito,y, natatalastas ninyo, mang̃a anac co, ang cadahilanan na caming mang̃a punò, ay di na namin ipinagcacaloob sa inyo ang anomang caaliuan, at cung minsan pa,y, ipinaglilihim namin sa inyo ang mang̃a catouiran sa paggauà nang gayon; na ang caraniuang pinacadaquila, ay ang pagtuturô sa inyo nang pagtitiis at pagpapacatibay nang loob, na siyang mang̃a cabanalang quinacailang̃an sa pagdaraan dito sa maralitang buhay.

Ng̃ayon nama,y, mapagcucurò ninyo cung baquit di co ipinatuloy na mang̃a ilang arao ang pagsasalitâ nang mang̃a cahang̃ahang̃ang nangyari sa ating Robinson. Natatalastas na ninyo na hindi aco cuculang̃in nang panahon nang pagsasalitâ sa inyo niyon man lamang na capanglaopanglao na nangyari sa caniya na quinatiguilan natin, at totoong hindi ninyo mapagcurò. Datapoua,t, hindi inibig na sabihin sa inyo ang bagay na ito, cahit aco,y, inaamoamò ninyo; baga ma,t, nagcacailang̃an naman aco na magpiguil nang sariling calooban sa pagcacait sa inyo nang anomang bagay. Hindi quinuculang acoPáhiná 207 nang mabuting calooban sa pagbibigay lugod sa inyo: cung gayo,y, ¿anong dahil nito, Luisa?

Nang macaraan ang mang̃a ilang arao na di napagsasalitaan ang tungcol cay Robinson, ay dumating ang ninanasang oras nang ama na big-yang caaliuan ang nagbatang loob nang mang̃a batà, at ipinatuloy ang pagsasalitâ nang historia nang ganito:

Gabi na ng̃a, para nang sinabi co sa inyo, at si Robinson ay nahihigang matahimic sa caniyang hihigang damong tuyô na casama nang maamó niyang hayop, nanaguinip na para nang nacaugalian niya, anaqui quinacausap ang caniyang mang̃a magulang, di caguinsaguinsa,y, nayanig nang malacas ang lupa, at naring̃ig ang isang madagundong na ugong, na may casamang malalacas na patac, na parang nagsabaysabay. Naguising si Robinson naPáhiná 208 quiniquilabutan, at di niya maalaman cung ano ang nangyayari, at cung ano ang caniyang gagau-in. Hindi naghuhumpay ang sunodsunod na culog, at gayon din naman ang isang marahas na sigua na nagpapabual nang mang̃a cahoy, at sampo nang mang̃a bató, at pinaaalon ang nagng̃ang̃alit na dagat hangan sa cailaliman. Nalilingatong ang mang̃a elementos, at tila nang̃agaauay ang sangsinucuban. Sa malaquing catacutan, ay lumabas si Robinson sa caniyang yung̃ib, at ganito rin naman ang guinaua nang mang̃a natatacot niyang hayop; datapoua,t, bahaguia na lamang nacalalabas, ay biglang lumagpac ang mang̃a malalaquing bató na pinacabubong nang caniyang yung̃ib sa tapat nang caniyang hinihigan, na umugong nang caquilaquilabot. Si Robinson dala nang malaquing catacutan ay nagtatacbo sa pintò nang caniyang bacuran, at nagsisunod naman ang mang̃a caauaaua niyang hayop.

Ang naisipan niya,y, umaquiat siya sa isang malapit na bundoc, sa isang tabi na inaacala niyang hindi siya malalagpacan nang mang̃a nabubual na cahoy, at nang houag siyang mamatay. Nang siya,y, napatutung̃o na roon, ay naquita niyaPáhiná 209 nang malaquing catacutan na nabuca ang bundoc at bumubuga ang asó, ning̃as, abo, mang̃a bató, at isang bagay na mainit at malambot na tinatauag na lava. Cahima,t, lubhang mabilis ang caniyang pagtacbo, ay bahaguia na lamang siya nacaligtas sa capang̃anibang ito; sa pagca,t, ang nagnining̃as na lava, ay lubhang marahas na parang agos, at ibinubuga sa magcabicabila ang mang̃a pisang pisang na bató na bumabacsac na parang ulan.

Nagpatuloy siya nang pagtacbo sa tabi nang dagat, at ang acala niya,y, ualang malaquing capang̃aniban doon; datapoua,t, doo,y, siya,y, inaantay nang isang casacunaan. Isang marahas na ipoipo, na humigop nang maraming tubig, na sa cabigatan ay biglang lumagpac, na naguing isang malacas na ulan, na iquinaapao nang tubig sa sandaling panahon sa lupang yaon.

Si Robinso,y, nangyaring nacaaquiat sa isang cahoy nang totoong malaquing cahirapan; datapoua,t, ang mang̃a caauaaua niyang hayop ay natang̃ay nang marahas na agos. ¡Ah, gaanong pagpipighati nang pusò ni Robinson sa caauaaua nilang pagung̃al! Nang mangyaring houagPáhiná 210 mamatay ang mang̃a cahabaghabag niyang hayop ay ilalagay sana niya sa pang̃anib ang caniyang buhay, cung hindi totoong napalayo, dahil sa catulinan nang agos.

Nagtagal pa nang mang̃a ilang minuto ang lindol; at saca biglang tumiguil. Humipá ang sigua, ang pagbuga nang apuy sa nabucang lupa ay untiunting nauauala; tumiguil ang ugong, at sa loob nang calahating oras ay cumati ang tubig.

Samantalang si Robinson ay bumababa sa cahoy ay ang caniyang loob ay totoong nagpipighati at totoong nalulupaypay sa casacunaang sa caniya,y, nangyari, na disi na naisipan tuloy na magpasalamat sa nagligtas sa caniyang muli sa isang malaquing capang̃aniban na sucat icamatay. Tunay ng̃a,t, ang caniyang calagayan ay totoong cahabaghabag mahiguit sa dati. Ang caniyang yung̃ib, na nacaisaisang tinatahanan magpahangan sa arao na yaon, ay humuhò na, at tila di na niya matatahanan cailan man: ang mang̃a maamò at minamahal niyang hayop ay natang̃ay nang tubig at inaacala niyang nang̃amatay na ang lahat nang caniyang mang̃a gauà ay nasira at naualang cabuluhan ang caniyang inaacalà. Baga ma,t, ang bundoc ay hindi na bumubuga nang apuy, ay sumising̃ao na paitaas ang isang maitim at macapal na asó, na tila magmula niyaon ay ang bundoc na yao,y, naguing volcan. Sa bagay na ito,y, ¿paanong pangyayari na tumaban doon si Robinson nang iisa mang sandali na di quiniquilabutan angPáhiná 213 loob? ¿Di caya nasisindac siya na baca cung lumindol na naman ay bumuga ang apuy? Totoong nasira ang caniyang loob sa capighatian; at bago magsacdal sa Dios, na síya lamang batis nang tunay na caaliuan, ay ang caniyang hinaharap lamang ay ang sasapitin niyang caralitaan, na inaacala niyang di na matatapus.

Lumapit sa punò nang cahoy na caniyang binabaan; at doo,y, nanambitan nang calumbaylumbay na mang̃a paghibic, na nangagaling sa nagsisicsic niyang pusò at nagpalumagui na ualang munting caaliuan sa gayong calagayan, hangan sa mamanaag ang arao na nagpapaquilala nang paguumaga.

Naguumaga na ng̃a; at sinicatan nangPáhiná 216 bagong liuanag na nagbibigay ligaya sa lahat ang caauaauang si Robinson na nacahilig sa cahoy, at na sa isang cahabaghabag na calagayan na para nang sinabi na natin. Hindi napipiquit munti man ang caniyang mata sa boong magdamag, at ang caniyang iniisip ay cung ano ang caniyang casasapitan.

Sa catapusa,y, lumacad siyang hahapayhapay, na para nang isang tauong nagaantoc, at dumating siya sa gumuhò niyang tahanan. Datapoua,t, ¡laquing caligayan ang dinamdam niya nang caniyang maquita sa tabi nang caniyang bacod!... ¿Ano caya ang caniyang naquita?... Ang caniyang mang̃a minamahal na hayop, na mabubuti at malalacas, at nang̃atototouang nang̃aglulucsuhan sa pagsalubong sa caniya. Tila di siya macapaniuala sa caniyang naquiquita; datapoua,t, inalis siya sa pagaalinlang̃an nang mang̃a naturan niyang hayop, na lumapit sa caniya, hinimuran ang caniyang camay, at ipinaquiquilala ang canilang catouaan sa pagsisigauan at paglulucsuhan nang siya,y, maquita.

Si Robinson na magpahangan sa oras na yaon ay tila nauaualang diuà, ay caracaraca,y, pinagsaolan; tiningnan ang caniPáhiná 217yang mang̃a hayop, at pagcatapus ay itinaas ang mata sa lang̃it, na lumuluhà, hindi lamang sa catouaan, cundi naman sa pagpapasalamat at pagsisisi sa di niya pagasa sa Dios; at nilarò niya ang mang̃a nagsauli sa caniyang hayop, pagcatapus ay tiningnan cung ano ang calagayan nang caniyang tahanan.

Siniyasat ni Robinson ang caniyang yung̃ib; at malaqui ang panguiguilalas nang caniyang maquita na hindi totoong malaqui ang casiraan, para nang inaacala niya sa caniyang catacutan. Tunay ng̃a at gumuhò ang batong pinacabubong, na casama ang lupang quinatatamnan, datapoua,t, hindi niya totoong pagpapaguran na caniyang alisin ang gumuhò sa loob nang caniyang yung̃ib, na dahil dito,y, magcacaroon siya nang isang tahanang lalong maluang at maguinhaua na mahiguit sa dati.

Bucod dito,y, may isa pang bagay na nagpapaquilalang maliuanag na di ipinaPáhiná 218hintulot nang Dios ang sacunang yaon sa pagpaparusa cay Robinson, cundi bagcus pa ng̃ang sa pagiing̃at at pagcacaling̃a sa caniya; sa pagca,t, nang siya,y, malapit na at mapagsiyasat ang lupang parang quinatatamnan niyong batong malaqui na naguiguing pinacabubong nang caniyang tahanan, ay quinilabutan siya, sa pagcaquitang nalilibot nang lupang buhaghag, na sa calaunan nang panahon ay sapilitang guguhò dahil sa cabigatan nang batong yaon at sa cabuhaghagan nang lupa. At tingnan ninyo rito ang ualang hangang carunung̃an nang Dios na nacatatalastas na cung hindi mahulog ang batong yaon sa paglindol, ay mababacsacan si Robinsong na sa loob na ualang pagsala; at caya ng̃a inibig na sa paglindol ay umugong, at sa catacutan ni Robinson ay lumabas, at cundi gayon ay sapilitang mamamatay siya.

Dito matatalastas ninyo, mang̃a anac co, na quinacaling̃a siya nang Dios nang tang̃ing pagibig sa oras na inaacalà niyang siya,y, pinababayaan at quinalilimutan, at nang mangyaring siya,y, maipagadya ay guinauang casangcapan ang paglindol na caquilaquilabot, na inaacalà ni Robinson na siyang catapusan niya. MangyaPáhiná 219yari naman sa inyo sa inyong pamumuhay ang naranasan ni Robinson, cung pagmamalasin ninyong magaling ang mang̃a guinagauang paraan nang Dios sa pagcaling̃a sa inyo; at sa alin mang calumbaylumbay na calagayan na inyong sasapitin sa mang̃a haharap na arao ay mamamasdan ninyo ang dalauang catotoohanan: ang isa ay ang mang̃a tauo,y, nagaacalang palagui na ang canilang mang̃a casacunaan ay mahiguit sa catunayan; at ang icalaua,y, caya ipinahahatid nang Dios sa atin ang anomang caralitaan ay dahil sa siyang dapat sa catouiran, na cung sa bagay ay ualang pagsalang mapapanuto sa tunay nating capalaran.

Nagpasalamat sa Dios si Robinson dahil sa inaligtas siya sa bagong capang̃aniban, at maligaya nang ipinatuloy ang pagaalis niya nang mang̃a gumuhong bató sa caniyang tahanan. Hindi niya pinaghirapang totoo ang pagaalis nang lupa at batong maliliit; datapoua,t, sa cailaliman ay natitira ang isang malaquing bató; na baga ma,t, mabigat ay quinacailang̃an tila ang calacasan nang maraming tauo, nang maquilos sa quinalalag-yan.

Tinicman niyang itinulac ang pinacamaliit; datapoua,t ualang quinasapitan, sa pagca,t, quinacailang̃an ang lalong malaquing lacas; at nang matantô niyang ualang casasapitan ang caniyang pagod ay di maalaman cung ano ang caniyang gagau-in.

Nang matapus na siya,y, macapagcurocurò na mahabang oras sa catapusa,y, humung̃o sa caniyang isip ang palanca; nang maalaala niyang sa caniyang cabataan ay naquiquita niya, na guinagaua nang mang̃a tauo ang gayong paraan sa pagbuhat nang anomang bagay na mabibigat, ay pinasiya sa loob na caniyang ticman.

Páhiná 222

Totoong lumabas na magaling ang caniyang acala, na sa loob nang calahating oras ay nailabas na niya sa caniyang yung̃ib ang dalauang bato, na bahaguia na lamang maquiquilos nang dalauang catauo cung sa camay lamang pararaanin; at malaqui ang caniyang catouaan nang maquitang ang caniyang tahanan ay lumaquing di hamac na mahiguit na dalaua sa dati, bucod dito,y, lalong tumibay sa caniyang acala; sa pagca,t, ang naguiguing pinacapader at bubong, ay ang malaquing batóng ualang laman ang loob, na sa magcabicabila ay ualang mahahalatang butas.

Nang̃ahas siyang lumapit sa volcan, na linalabasan nang maitim na asó; datapoua,t, ¡gaano ang caniyang panguiguilalas nangPáhiná 223 maquita ang caramihan nang mang̃a bagay na nang̃atutunao at umaagos sa linibid-libid nang volcan, at hindi pa lumalamig! hindi siya macalapit na totoo, at pinanonood niya sa isang lugar na may calayuan ang caquilaquilabot na pagusoc, sa pagca,t, pinipiguil siya nang caniyang catacutan at nang cainitan na houag siyang lumapit doon.

Nang matalastas niyang ang mang̃a bagay na iniaanod nang volcan ay napatutung̃o sa lupang tinutubuan nang mang̃a patatas, quinilabutan siya sa pagiisip na baca yaong umaagos na apuy ay nacasira sa halamang yaon; at hindi siya natahimic hang̃an sa di siya nacarating doon. Pinaronan ng̃a niya ang lupang quinatatamnan nang mang̃a patatas, at di mamagcano ang caniyang catouaan nang caniyang maquitang hindi naaano; datapoua,t, sa anomang mangyari, ay inaacalà niyang magtanim nang mang̃a patatas pa sa iba,t, ibang lugar nang pulò at nang cung anoman ang mangyari ay houag siyang maualan niyong totoong mahalagang bung̃a; at baga ma,t, ayon sa inaacala niya, ay totoong malapit na ang invierno, ó taglamig, ay ang uica niya sa sarili: ¿sino ang nacatatalastas cung angPáhiná 224 mang̃a halamang ito,y, hindi naaano sa taglamig?[5]

Nang matapus na siyang macapagtanim, ay hinarap niya ang paggauà nang caniyang cusina; at dito naman sa caquilaquilabot na bagay na caniyang naranasan ay naguing dahil nang isang malaqui niyang capaquinabang̃an. Sa pagca,t bucod sa mang̃a ibang bagay na ibinubuga nang volcan ay may nacacasamang mang̃a bató nang apog. Caraniua,y ang guinagauà sa mang̃a batóng ito ay sinusunog muna sa isang horno; datapoua,t, dito,y, di niya quinacailang̃an, sa pagca,t, naguiguing pinacahorno na ang volcang nagnining̃as. Si Robinson ay uala nang sucat gau-ing ibang bagay cundi ang humucay sa lupa nang isang balón, at ilagay doon ang mang̃a bató nang apog, pagcatapus ay busan nang tubig sa ibabao, at saca haluin. Capag nagauá na ito ay sucat nang magamit sa paglilichada; at hinaluan nang caunting buhang̃in ni Robinson, at dahil dito,y, naipatuloy ang caniyang gauà nang malaquing caligayahan niya.

Páhiná 225

Samantalang siya,y, gumagauà ay tumiguil nang pagusoc ang volcan, dahil dito,y, nang̃ahas nang lumapit si Robinson sa bibig niyong volcan, doon niya natalastas na hangang ilalim ay malamig na, at sa pagca,t, ualà nang lumalabas camunti mang usoc, ay inacalà niyang napugnao na ang apuy sa ilalim nang lupà, at ualà na siyang sucat catacutan.

Nanghinayang ang caniyang loob sa bagay na ito, at inisip niya ang paghahandâ nang babaunin sa invierno ó taglamig; dahil ditò,y, humuli siya nang ualong hayop na llama sa paraang guinauà niya nang una. Ang lahat ay caniyang pinatay, liban na lamang sa isang lalaqui na isinama niya sa tatlong maaamò na; at ibinitin sa caniyang cusina ang caramihan nang laman nang mang̃a hayop na ito, at nang caniyang mapaasuhan, datapoua,t, ibinabad muna niya sa asing mang̃a ilang arao, sa pagca,t, naalaala niyang ganito ang guinaguà nang caniyang ina sa canilang bahay.

Bagama,t, labis na ang inihandâ niyang cacanin sa taglamig, ay natatacot si Robinson na bacá hindi magcasiya sa caniya, cung sacali,t, ang taglamig ay totoong mahigpit at matagal; sucat sanang macahuliPáhiná 226 nang marami pang mang̃a hayop na llama; datapoua,t, humihirap nang humihirap nang paghuli, sa pagca,t, ang mang̃a hayop na yaon ay natatacot na sa silò.

Quinacailang̃ang magisip nang ibang paraan sa paghuli sa canila, at natalastas ni Robinson ang paraang ito. ¡Totoo ng̃a na ang pagiisip nang tauo ay cung gagamiting magaling, para nang nararapat, ay totoong madaling gumanà nang paraan sa icatataquip nang caniyang mang̃a cailang̃an, at icararagdag nang caniyang caguinhauahan! Natatalastas niya na ang mang̃a hayop na llama sa touing masusumpung̃an niya na iinom sa batisan, ay nagtatacbuhan sa isang cagubatan sa dacong licod nang pinacamataas na lupa. Sa taguiliran nito ay may lupang natatamnan nang damo at diyan pumapanhic sa pinacaburol na ang taas ay may calahating vara. Naramdaman ni Robinson, na sa pagtacbo nang mang̃a llama, ay caraniuang nagdaraan doon; at dahil dito,y, bumungô sa caniyang pagiisip ang dapat gau-in. Sa macatouid ay humucay siya nang isang malalim na balon sa lugar na yaon, at nang cung magdaan doon ang mang̃a hayop na llama ay mang̃ahulog at maculong sa balon. Hangang tanghalingPáhiná 227 hinucay nang ualang capaguran ni Robinson ang balon; tinacpan nang ilang damo ang ibabao, at sa icalauang arao ay naquita niyang nahulog doon ang dalaua niong mang̃a hayop na totoong malalaqui.

Inacalà niyang sucat na sa caniya ang caniyang inihandang pagcain; datapoua,t, uala sana siyang pagtataguan nitong caniyang baon sa panahon nang taglamig, cundi siya pinagcalooban nang lang̃it nang isang pinacasilong dahil sa paglindol; sa pagca,t, dapat nating matalastas, na sa malapit sa caniyang yung̃ib ay may gumuhong bató, na naguing parang isang yung̃ib na ang lalim ay may tatlong vara, na ang pinapasucan ay ang pinacapatio nang caniyang tahanan. Dahil dito,y, nagcaroon siya nang isang munting silid, cusina at pinacasilong, na totoong mabuti ang pagcacalagay, na parang sinadiya.

Tatlo pang bagay ang hindi niya natatapus naihahandà sa panahon nang invierno ó taglamig, na inaantay niya; ang magtipon nang maraming damo na cacanin nang caniyang mang̃a hayop; ang pagtitipon nang cahoy, at ang paghucay nang lahat nang patatas na itatago niya sa caniyang silong.

Páhiná 228

Ang mang̃a damó na caniyang tinipon, ay ibinunton sa harapan nang caniyang bahay, para nang naquiquita niyang guinagauà nang mang̃a magsasaca dito; at sa baua,t, paglalagay niya ay pinapaicpic nang caniyang paa at nang masinsing magaling na hindi tagusin nang ulan. Datapoua,t, natalastas niya, na siya,y, nagcamali dito; sa pagca,t, hindi niya pinatuyong mabuti muna ang damó. Sa pagca,t, cung hindi ganito ang caniyang gauin, ay sa totoong casinsinan ay magiinit at maguusoc. Hindi nariring̃ig ni Robinson ang bagay na ito niong caniyang cabataan, sa pagca,t, ualang quinacaling̃ang anoman, ay hindi niya natutohan ang mang̃a quinacailang̃an sa isang bahay nang magsasacá. Dito niya napaguari ang malaquing capaquinabang̃an nang matuto nang anomang bagay, cahit hindi niya natatalastas ang sucat paggamitan balang arao.

Labis ang pagtataca ni Robinson nang maquitang umuusoc ang isang bunton nang damó: at lalò pang nanguilalas siya nang ipasoc ang caniyang camay, at maramdamang nagiinit sa loob. Inacala niyang mayroong apuy, bagama,t, hindi niya maalaman cung paano ang pagdiPáhiná 229diquit nang sariuang damó, at cung cailan nalaglagan nang apuy.

Mínulan nang pagaalis na isaisa nang damó; at totoong malaqui ang caniyang panguiguilalas nang maquitang ualang apuy, at ang lahat nang damó ay nagiinit at basabasà pa. Sa catapusa,y, napaguari niya na ang casariuaan nang damó ang siyang naguiguing dahil nang pagiinit, bagama,t, hindi niya matalastas cung paano ang pangyayari nito.

Pagbalican natin si Robinson, at talastasin ninyo na niong mapatuyò na niya ang damô, ay muling ibinunton nang masinsin nang houag maano sa hang̃in at ulan, sa pagca,t, caniyang linag-yan nang pinacabubong na cauayan, para nang guinagauà nang mang̃a pastor sa canilang mang̃a cubo na naquita ninyo na nababalot nang dayami. Guinugol niya ang mang̃a sumunod na arao sa pagtitipon nang cahoy na tuyô na inaacala niyang cailang̃an; at saca hinucay niya ang caniyang silong. Sa catapusa,y, pinulot niya ang lahat nang mang̃a dayap na hinog, na nang̃alalaglag sa pagugà niya sa punò, at itinagò niya,t, nang magamit sa panahon nang taglamig; dito,y, napayapà na caniyang loob, sa pagca,t, inacalà niyang sapát na ang caniyang inihanda sa totoong taglamig.

Datapoua,t, magtatapus na ang bouan nang Octubre, ay hindi pa nararamdamanPáhiná 231 ang calamigan na totoo niyang quinatatacutan; datapoua,t, totoong naguulan na tila gumuguhô ang lang̃it. Totoong nalilingatong dahil dito si Robinson, at totoo niyang ipinagpipighati ang pagcaculong sa caniyang tahanan na mahabang panahon na parang isang nabibilango; sa pagca,t, mahiguit sa labing limang arao na di siya lumalabas sa caniyang yung̃ib, cundi sa pagparoon lamang sa caniyang silong, sa bunton nang damo at sa batis, sa pagcuha nang tubig at cacanin na quinacailang̃an niya at nang caniyang mang̃a hayop.

¡Labis nang tagal at calumbaylumbay ang paquiramdam niya sa mang̃a oras na nagdaraan, dahil sa caniyang pagiisa at, dahil sa ualá siyang magauang pagcalibang̃an! Di sucat maisip, mang̃a anac co, cung gaano ang caniyang cahirapan. Cung mayroong magbibigay sa caniya nang isang libro, ó isang pliegong papel, pluma at tintero, ay maligayang ipagpipilit niya sa baua,t, pliego ang isang arao nang caniyang buhay. ¡Sa aba co! ang uiniuica niyang inuulitulit; ¡pagcaualang isip co noong aco,y, bata, na inaari cong ang pagbasa at pagsulat ay isang caabalahang nacayayamot, at ang pagcaulang gauà ay isang bagay na nacaalio! Ang lalong naPáhiná 232cababagot na libro ay aariin co ng̃ayong isang cayamanan: sa isang pliegong papel at sa isang tintero na macuha co ay hindi co ipapalit sa paguiguing hari.

Sa boong panahong ualà siyang guinagauà at siya,y, nayayamot ay napipilitan siyang maglibang sa mang̃a gauang hindi pa niya nararanasan. Matagal nang panahong caniyang iniisip ang paraan nang paggauà nang isang palayoc at isang ilauan, na totoong paquiquinabang̃an niya, at icaaauas nang caniyang caralitaan. Baga ma,t, totoong naguuulan, ay lumabas siyang nagtatacbo sa paghanap nang lupà, at pinasimulan niya ang paggauà nang palayoc.

Dapat nating matalastas na hindi muna lumabas na magaling, at sa una niyang paggauà ay nasisirà; datapoua,t, sa pagca,t, ualà siyang magauang bagay na lalong mahalaga, ay guinauà niyang libang̃an ang paggauà nang palayoc: at capag inacalà niyang yari na, ng̃unit may naquiquita siyang casiraan, ay binabago niya, at guinagauang muli. Guinugol niya ang ilang arao sa paglilibang sa gauang ito, hangan sa mayari ang palayoc at ilauan ó tinghoy na totoong mabuti ang pagcacagauà, Inilagay niya sa caniyang cuPáhiná 233sina na malapit sa apuy, at nang tumigas at matuyò, at saca ipinatuloy ang paggauà nang ibang mang̃a palayoc at caualì na iba,t, iba ang lalaqui at pagcayari, na dahil dito,y, nabibihasa siya nang paggauà.

Hindi tumitila ang paguulan, at napilitan si Robinson na magisip nang cung ano ang caniyang gagau-in sa panahong yaon, at nang siya,y, maligtas sa cayamutan nang ualang guinagauà. Ang una niyang pinagcalibang̃an ay ang paggauà nang lambat. May marami siyang natitipong mang̃a pisi, ó mang̃a baguing na maliliit na parang abacá; at palibhasa,y, may labis, siyang panahon at calamigan nang ulo sa pagaaral nang paggauà nang lambat na macaualo ó macasampuong sinisira niya, sa pagca,t, hindi cadaling lumabas na magaling, ay sa catapusa,y, natumpacan niya ang tunay na paraan nang paggauà, at sa casipagan niya ay totoong nabihasa siya, para nang mang̃a babayi ó mang̃a batang gumagauà dito nang lambat. Tunay ng̃a,t, naisipan niya ang paggauà nang isang casangcapang cahoy, na pinutol nang caniyang sundang na bató, at guinauà niyang parang ihauan; at sa paraang ito ay nacagauà siya nang isangPáhiná 234 lambat, na sucat paquinabang̃an, para nang mang̃a guinagauà nating lambat dito.

Capagdaca nama,y, bumungô sa caniyang pagiisip ang paggauà nang isang panà at ilang mang̃a palasô. ¡Oh! ¡Totoong malaqui ang caniyang caligayahan sa pagcaisip nang bagay na ito, at sa pagcadilidili sa malaquing capaquinabang̃ang cacamtan niya sa caniyang panà! Sa pagca,t, mapapanà niya ang mang̃a hayop na llama, ó mang̃a ibon, at ang lalo pang sucat niyang paquinabang̃an, ay maliligtas siya sa catampalasanan nang mang̃a tauong bundoc na bacá sacali balang arao ay tampalasanin siya. Sa malaqui niyang cainipan, na ang ibig niya,y, maquitang mayari na ang caniyang pana, ay nagmadaling lumabas, na hindi inalumana ang ulan at hang̃in sa paghanap nang cahoy na quinacailang̃an.

Di sucat nating paniualaan na ang alin mang cahoy ay nagagauang panà: napagtalastas niya na quinacailang̃ang humanap siya nang matigas na cahoy, ng̃uni,t, mababaluctot, upang cung mahubog na, at umigcas naman nang malacas.

Nang macaquita na siya nang isang cahoy na matigas at mahuhubog, ay dinala niya sa caniyang tahanan, at caraPáhiná 235caraca,y, pinasimulan na niya ang caniyang paggauà; datapoua,t, ¡laquing paghihirap niya sa caualan nang isang sundang na bacal! macadalauang puong tagâ bago niya malinis ang cahoy, na dito,y, sa isang tagà lamang ay sucat na sa itac na may patalim: at caya ng̃a, bagama,t, maghapong ualang tiguil siya nang paggauà nito na di niya binibitinan, ay naguing cailing̃an ang ualong arao bago natapus. Ang ibang mang̃a batang naquiquilala co ay hindi nagcacaroon nang ganitong cayamutan nang ulo.

Sa caniyang caiisip, ay naalaalang naring̃ig niyang minsan, na ang guinagamitPáhiná 237 nang mang̃a tauong bundoc na pinacadulo nang sibat at palasò ay ang mang̃a tinic nang isdang malalaqui, at ang mang̃a bató namang matutulis, at pinasaya niya sa loob na matularan sila, at saca gumauà naman siya nang isang pinacasibat.

Capagcaisip nito ay napa sa tabi nang dagat, doo,y, nagcapalad naman siya na nacaquita nang mang̃a tinic nang isdang caniyang hinahanap; namulot naman siya nang mang̃a batong inaacalà niyang mababagay sa gagau-in niyang sibat; pagcatapus ay pumutol siya nang isang matouid at mahabang cahoy na gagau-ing tangcay, saca umoui sa caniyang tahanan na basang basà ang catauan.

Mang̃a ilang arao ay nayari niya ang mang̃a palasò at sibat; ang dulo nang sibat ay batong totoong matulis, at ang dulo nang mang̃a palasò ay ang mang̃a tinic nang isdà, at sa punò ay tinalian niya nang mang̃a pacpac nang ibon, sa pagca,t, sa ganitong paraan ay tumatacbong magaling.

Tinicman niya ang caniyang panà, at inacalà niyang bagama,t, nagcuculang nang ilang bagay na quinacailang̃an, na cung ualang casangcapan ay hindi sucatPáhiná 238 mayari, gayon ma,y, inacala niyang sucat nang maipanà niya sa ibon at sa iba pang mang̃a hayop, at sinapantaha pa niyang masusugatan niya nang panà niyang yaon ang isang tauong bundoc na hubad, cung lumapit sa caniyang magaling. Datapoua,t, ang totoong iquinaliligaya niya ay ang caniyang sibat.

At saca linapitan naman ang caniyang tinghay at mang̃a palayoc at caualing lupa, na sa pagca,t, naquita niyang tuyò na, ay caniyang gagamitin; dahil dito,y, linag-yan niya ang isang cauali nang capirasong tabà na quinuha niya sa mang̃a hayop na llama, na ang isip niya,y, cung matunao ay magagamit niyang pinacalang̃is. Datapoua,t, totoong sumamâ ang caniyang loob nang maquita niyang matunao ang tabâ ay tumatagas sa caniyang cauali, na caonting caonti lamang ang natira. Dito,y, napaghulohulo niya na gayon din ang mangyayari sa caniyang tinghoy at ibang mang̃a cauali at palayoc.

Totoong malaqui ang caniyang capighatian, at baquit inaasamasam na niya na siya,y, macacacain nang sopas, at macacaroon siya nang ilao sa gabi; datapoua,t, naquita na ninyo na madaling napaui ang caniyang pagasa.

Páhiná 239

Umupo siya sa isang suloc na caniyang pinagiisipan, (gayon ang tauag niya sa isang suloc nang caniyang yung̃ib, na caraniuang pinapasucan niya capag may pinagcucurong anomang bagay na mahalaga) at pinasimulan niya ang pagcamot sa noo.

Hindi pa nagtitiguil ang laguing paguulan, at caya lamang nagliuanag ang lang̃it ay nang macaraan na ang dalauang bouan. Inacalà ni Robinson na pasisimulan na ang panahon nang totoong taglamig ó invierno, datapoua,t, nacaraan na. Naquiquita niya nang malaquing pagtataca na ang primavera, ang panahon bagang pamumulaclac at pagusbong nang mang̃a bagong halaman ay pinasisimulanPáhiná 240 na; ito,y, isang bagay na hindi niya malirip, at cahit caniyang naquita ay tila hindi pa mapaniualaan. Ang bagay na ito, aniya, ay nagtuturò sa aquin na di co dapat salahin pagdaca ang anomang bagay na di co mapaguari.

Bucod dito,y, hindi pa niya natatacpan ang ibang mang̃a cailang̃an na nacapagbibigay hirap sa caniya. Ang lahat nang damit na nasa catauan ay naaagnasPáhiná 243 gulagulanit, at hindi niya maalaman cung paano ang dapat niyang gau-ing paggauà nang bago.

Ang bagay na ito at ang daquilang pagnanasang maquita ang caniyang mang̃a magulang, ó ang macasama naman nang mang̃a tauo, ay dahil sa mang̃a bagay na ito,y, napipilitan siyang magbuntong hiPáhiná 244ning̃a sa touitoui nang mailing̃ap ang matang lumuluhà sa malauac na dagat, na ualà siyang naquiquita cundi ang tubig at lang̃it lamang. ¡Gaano ang casayahan nang caniyang pusò, na napadadala sa magdarayang pagasa cung nacaquiquita sa impapauid nang isang munting ulap, na sa caniyang guniguni ay inaaring isang sasac yan ná naglalayag! At capag napagquilala ang caniyang camalian, ¡ay gaano ang pagbagalbal nang luhà sa caniyang mang̃a mata, at parang iniinis ang caniyang pusong nagbabalic sa caniyang tahanan!

Sa pagaalaala ní Robinson, na bacá sacali ay mayroong dumaan sa malapit sa caniyang pulò, ó matiguil caya doon ang alin mang sasac-yan sa oras na siya,y, nalalayô sa tabi nang dagat, ay inacalà niyang maglagay sa isang pulô nang isang tandâ na pagcaquilanlan nang alin mangPáhiná 245 sasac-yan doon ay magdaan, na doo,y, may humihing̃i nang tulong. Nagtayò ng̃a roon nang isang mahabang cahoy na binitinan nang isang bandilà.

¡Di mamacailang siya,y, umupò sa suloc na caniyang pinagcucuruan, at nang caniyang mapagisipisip ang mang̃a paraan nang pagcacaroon nang damit! datapoua,t, ualà siyang napapaquinabang; cailan man ay siya,y, quinuculang nang alin mang casangcapan at nang ucol na carunung̃an, nang mangyaring caniyang macamtan ang lalò niyang ninanasà at ang lalò niyang quinacailang̃an.

Cung gagau-in niyang damit ang mang̃a balat nang mang̃a hayop na llama ay inaacala niyang siyang lalong madaling paraan; datapoua,t, ang mang̃a balat ay magagaspang at matitigas, at cailan man ay hindi niya natalastas, at di man pinagmasdan niya cung paano ang guinagauà nang mang̃a nagpapalambot nang balat, at cung sacali ma,t, natutuhan niya ang bagay na ito, ay ualà naman siyang carayom at sinulid na maitahi, at nang macagauà siya nang papaano mang damit.

Gayon ma,y, totoong malaqui ang caniyang pagcacailang̃an, sa pagca,t, saPáhiná 248 arao ma,t, sa gabi ay hindi siya pinababayaan nang mang̃a lamoc at iba pang hayop na naniniguid, na cung di niya lalag-yan nang paraan sapilitang siya,y, mamamatay.

¿Anong uica mo rito, Enrique? cung ang lang̃ao ay may pagiisip, ¿di caya pahihinuhod sa sagot na ito?

Ang capirasong balat, na totoong matibay at matamboc ay guinauà niyang másPáhiná 252cara na linag-yan niya nang dalauang butas sa dalauang matá, at isang butas sa bibig nang siya,y, macahing̃a. At yayamang nagauà na niya ito, ay hindi pinabayaang di mayari ang isang pinacabarò at isang pinacasalaual: tunay ng̃a at totoong mahirap gau-in ito; datapoua,t, ¿aling bagay ang nacacamtan nang ualang capaguran? ¿At aling cahirapan ang di nagagahis nang casipagan at catiisan? Sa catunaya,y, naquita ni Robinson nang boong caligayahan na nayari ang caniyang gauà.

Ang caniyang pinacabarò ay tatlong pirapiraso, dalauang piraso sa dalauang camay at isang piraso sa catauan, na paraparang natatali: ang caniyang pinacasalaual ay dalaua namang piraso, sa harapan at sa licoran, na nang̃atatali rin: at nang matapus na niyang maisoot ang bago niyang damit ay itinagò niya ang sirasirang lumang damit, at ang caniyang nasá ay isoot sa mang̃a malalaquing capiestahan, at nang caniyang maipagdang̃al ang mang̃a cumpleaños nang caniyang mang̃a magulang.

Di sucat masabi at catacatacang anyò ni Robinson sa damit na yaon, at ang mang̃a sandata at casangcapan na caniyangPáhiná 253 dala: nababalot magmulâ sa paa hangan sa ulo nang may balahibong balat; nasasacbat sa licod ang malaquing palacol na bató; nasasabit sa balicat ang caniyang supot, ang caniyang panà at mang̃a palasô; tang̃an sa caniyang canang camay ang caniyang sibat na totoong mahabà; sa caliuang camay ay ang caniyang payong na dahon nang niyog; at isang sombrero na parang buslong matulis ang dulo na nababalot nang balat nang hayop. Pagisipisipin ninyo cung ano ang maguiguing lagay niya. Sino mang macaquita sa caniya ay hindi macapagsasabi ni sa ilàlim nang damit na yaon ay natatagò ang isang tauong may pagiisip; at pati siya ay hindi natiis ang pagtataua nang maquita ang caniyang anyò nang siya,y, manalamin sa isang tubig na malinao.

Sa pagnanasà niyang ipatuloy ang paggauà niya nang palayoc, ay gumauà siya sa sandaling panahon nang hurno; at nang maticman niya agad na cung sa carahasan nang apuy na nacuculong ay magcaroon nang pinacabarnis ang lupa, ipinasoc sa naturang hurno ang caniyang mang̃a palayoc at mang̃a cauali, at untiunting dinadagdagan nang apuy hangan sa nagalab ang boong hurno. PagcatapusPáhiná 254 na caniyang maapuyan sa loob nang maghapong arao, ay pinabayaan niyang untiunting nagbauas ang init at nang caniyang maquita cung ano ang masasapit. ¿At ano caya ang nangyari? Ang unang palayoc ay hindi rin nagcabarnis, cahit anong casipagan ang caniyang guìnauà; gayon din ang icalaua at ang lahat naman; datapoua,t, nang caniyang pagmalasin ay natagpuan niya na ang isang cauali sa pinacapuit ay may pinacabarnis.

Inacalà niyang ito,y, isang bagay na di sucat mapagcuro. ¿Ano cayang bagay aniya, na ang isa lamang na ito ang magcacaroon nang barnis at ang iba,y, hindi yayamang ang lahat nang ito,y, iisa ring lupa, at iniluto sa iisa ring hurno? Matagal na pinagisip niya ito; datapoua,t, sa calaunan ay caniyang natagpuan ang cadahilanan, na naalaala niya na may caunting asin na nailagay siya sa caualing yaon, niyong isoot niya sa hurno: at dito inacalà niya na ang asin ang naguing dahil nang barnis na yaon.

Caniyang pinaning̃as na ang hurno; binasâ na niya nang tubig na maalat ang ilang mang̃a palayoc at cauali, at ang iba,y, linag-yan niya nang asin at nang maticman niyang sabay ang dalauang paraan, datapoua,t, sa casalucuyan nang caniyang paggauà ay dinatnan siya nang isang sacunang totoo niyang iquinatacot na macalilibo: isang saquit.

Naramdaman niya ang mahihigpit na saquit nang ulo, pagsisicsic nang dibdib at malaquing panghihinà sa boong catauan na sa gayong cahirapan ay ano ang masasapit nang isang tauong ualang sucat magalagà sinoman.

¡Dios co! ang sigao niya ¿anong masasapit co, cung aco,y, mahigá sa banig dito na ualà sinomang mahabaguing tauo na magalagà sa aquin at tumulong, cung aco,y, manghinà; ualà cahit isang caibigan na pumahid nang malamig cong pauis, ó magbigay nang munting caguinhauanPáhiná 256han? ¿Ano, ang ipinagtalaga mo sa aquin, Macapangyarihang Dios?

Capagcauica nang mang̃a pang̃ung̃usap na ito, sa malaquing capighatian at cahirapan, ay nabual sa lupang naghihimatay.

Dito ng̃a ang mahigpit na pagsuboc nang lang̃it na ibig maticman ang caniyang catiisan, ay quinailang̃an niyang totoo na mahiguit sa una ang isang matibay at mapacumbabang pagasa sa Pang̃inoon nang dilang caauaan na sumasalahat nang bagay. Sa gayong calagayan na ualà sinomang tumulong, sa gayong panghihinà, ¿ano cayang caniyang sasapitin cundi ang mamatay na nalilipos nang di mamagcanong casalatan at cahirapan?

Sa pagcahandusay sa lupa, na nacahaluquipquip nang mahigpit na halos di macapang̃usap, at di man macapagisip, ay naquiquibaca sa di mamagcanong cahirapan; at manacanacà lamang ay nacacating̃in sa lang̃it, at inahihintò ang mataos niyang paghibic, at hinihing̃an niyang tulong ang Amang Dios sa pamagitan nang maauaing Mananacop nang mang̃a tauo at nang caniyang calinislinisang Ina.

Datapoua,t, ang caniya ring pagcabalisa sa saquit na caniyang tinitiis ay hindi ipinahintulot na siya,y, malagay na maPáhiná 257habang oras sa lupà; at caya ng̃a pinilit ang natitira niyang lacás, at ang nasà niya,y, ilapit sa caniyang hihigan, cung mangyayari, yaong mang̃a totoong cailang̃an na caniyang cacanin, bago maglubhâ ang caniyang saquit na di na macabang̃on, at di na siya macacuha nang anoman; nangyaring nailapit niya, baga ma,t, di mamagcanong cahirapan ang caniyang tiniis, sa caniyang hihigan ang dalauang bauo nang niyog na punò nang tubig, ilang mang̃a patatas na naquita niyang lutò, at apat na dayap, na siyang natira lamang sa caniyang mang̃a itinagó; bahaguia na lamang natatapus ang gauang ito, ay nahapay siya sa pagod at nahapay siya sa caniyang hihigan.

Totoong icaliligaya ni Robinson na sa oras na yaon ay cunin na siya nang Dios sa buhay na ito, na biglang lagutin ang caniyang buhay, at nacapang̃ahas pang hing̃in niya ang camatayan na parang isang tang̃ing biyaya; datapoua,t, di naglaon at caniyang nagunamgunam na hindi ayon sa catouiran ang panalang̃ing ito. ¿Di caya, aniya, aco,y, anac nang Dios? ¿di caya naman siya ang aquing Ama, at Amang maauain, macapangyarihan, at sacdal nang carunung̃an? Cung gayo,y, ¿baquit cayaPáhiná 258 aco mang̃ang̃ahas na magtuturò nang gagau-in sa aquin? ¿Di caya niya natatalastas ang lalong nararapat sa aquin? At ¿di caya gagau-in niya sa aquin ang lalong nauucol sa icagagaling co? ganito ng̃a ang ualang pagsalang gagau-in sa aquin niyong maauaing Pang̃inoon. Sumapayapà ca, caloloua co; at sa ganitong pagiisa na ualang magampon ay magsacdal ca sa Macapangyarihang tagapagtangol nang mang̃a tauo sa pamag-itan nang lubhang masintahing Virgen María, at sapilitang tutulung̃an ca, oo, tutulung̃an ca sa cabuhayan at sa camatayan.

Dito nanghinapang ang caniyang loob sa mang̃a paggugunamgunam na ito, na nagmamacaauà siya sa Lang̃it na siya,y, pagcalooban nang pagtitiis, nang houag siyang lubhang magdalamhati sa caralitaang yaon; datapoua,t, pinasucan siya nang isang malacás na lagnat. Cahit totoong nagbalot nang mang̃a balat nang hayop na llama ay hindi siya maginit, na tumagal ang pang̃ing̃iqui nang mang̃a dalauang oras. Sumunod ang pagiinit na parang apuy, na nanalaytay sa lahat nang mang̃a ugat, ay parang iniihao ang loob nang caniyang catauan; at sa laguing tiniboctiboc at quinabacaba nang caniyangPáhiná 259 dibdib ay parang siyang totoong napapagod. Dito sa cahambalhambal na calagayan, ay bahaguia na lamang nadampot ang isang bauong tubig at caniyang nainom, nang malamiglamigan ang nanunuyô niyang dilà. Pagcatapus ay pinagpauisan nang catacot-tacot, na nacapagbigay sa caniya nang caunting caguinhauahan; dahil dito,y, pagcatapus nang isang oras ay lumacaslacás siya nang caunti.

Bumungô sa caniyang pagiisip na bacá sacali mamatay ang apuy, cung di niya dagdagan ang gatong, at pinagpilitan niya, cahit siya,y, totoong nanghihinà at nahihilo, na lumapit sa sigâ, at lag-yan niya nang mang̃a cahoy na inaacala niyang casucatan hangan sa quinabucasan, sa pagca,t, niyo,y, matagal nang lumubog ang arao. Sa boò niyang buhay ay hindi siya nacaranas nang gayong calumbaylumbay at maligalig na gabi. Ang lamig at init nang lagnat na naghahalihaliling ualang pucnat, at ang lagui at matictic na saquit nang ulo ay hindi niya nacuhang maipiquit ang mata sa boong magdamag; at caya ng̃a lalong pinaghirapan niya sa quinabucasan ang pagdaragdag nang cahoy sa caniyang sigâ.

Páhiná 260

Pinagpilitan niyang dagdagan din ang cahoy nang sigà sa gabi; datapoua,t, totoong naglubhâ ang caniyang saquit na hindi na niya nacuha. Napilitan siyang ihintò ang caniyang nasà, at inari niyang ualang cabuluhan ang pagiing̃at nang caniyang apuy, sa pagca,t, inacalà niyang tila malapit na ang caniyang camatayan.

Sa gabing ito,y, lalò siyang nabalisa na mahiguit sa una. Ang caniyang apuy ay napugnao na, ang tubig na na sa bauo ay lumangtot na, at si Robinson ay hindi na macapihit sa caniyang hihigan. Nang inaacalà niyang nararamdaman na niya ang mang̃a cabalisanhang tagapang̃una sa camatayan, ay pinapanghinapang niya ang caniyang loob, sa paghahanda sa camatayan sa pamag-itan nang isang mataimtim na panalang̃in, na panibagong huming̃i siya nang tauad sa Dios sa caniyang mang̃a casalanan, mapacumbabang nagpasalamat siya sa mang̃a biyayang ipinagcaloob sa caniya habang siya,y, nabubuhay, baga ma,t, di siya carapatdapat; at tang̃i naman pinasalamatan ang mang̃a cahirapang ipinahatid sa caniya na icapagbago niya nang buhay, at quinilala niyang totoong nacagaling sa caniya ang mang̃a cahirapan ito. Sacá tinapos angPáhiná 261 caniyang mang̃a panalang̃in sa pagmamacaauà sa Dios na big-yang caaliuan at magandang capalaran ang mang̃a cahabaghabag na magulang; at nang maipagtagubilin na ang caniyang caloloua sa ualang hangang caauaan nang Maycapal, ay hinintay nang boong pagasa ang huling sandali nang caniyang buhay.

Tila ang camatayan ay nagtutuling lumalapit sa caniya: nauululan ang pagcabalisa; cacabacaba nang dibdib, at untiunting naghihirap nang paghing̃a. Tila dumarating na ang caquilaquilabot na sandali; nagdamdam siya nang isang caquilaquilabot na saquít na biglang nacainis sa caniyang pusò, nagsiquip ang caniyang paghing̃a na iquinapang̃inig niya, nalung̃ayng̃ay na marahan ang ulo ni Robinson, naualan nang caramdaman, at nanlalamig ang boong catauan.

—Matagal na di na nacaquibo at di nanacaimic ang mang̃a batang naquiquinig, na parang iguinalang ang pagcaalaala doon sa canilang catoto na cailan ma,y, hindi naquita. ¡Caauaauang Robinson! ang uicà nang iba na nagbubuntong hining̃a. «¡Salamat, aniya, sa Dios! ang sigao naman nang iba, at natapus na ang caniyang mang̃a cahirapan¡» At saca lumigpit naPáhiná 262 sila, at taglay sa isip ang isang paggugunamgunam at isang di maipagcailang pagdaramdam sa pagcatapus nang cauiliuiling historia dahil sa pagcamatay ni Robinson, na di pa nila inaacalang mamamatay na.

Nararamdaman niya ang totoo niyang cahinaan, baga ma,t, ualang casaquitang anomang nagpapahirap sa caniya, at angPáhiná 264 lagnat na totoo niyang dinaramdam, ay umouî sa pauis nang boong catauan; at nang mangyaring houag humintò ay siya,y, nagbalot nang mang̃a balat nang hayop na llama at hindi siya cumilos, hangan sa nang matapus ang calahating oras nacaramdam siya nang malaquing caguinhauahan.

Hindi naglaon at sinumpong siya nang isang malaquing cauhauan; at nang siya,y, iinom, ay naquita niyang ang tubig ay lumangtot na; datapoua,t, nang maalaala niya ang mang̃a dayap, ay hinati niya ang isa, at sa pagsipsip niya nang catas, ay nabasâ at nalamigan ang nanunuyò niyang bibig; pagcatapus nito,y, di rin tumitiguil ang caniyang pagpapauis, ay siya,y, natulog nang mahimbing hangang quinaumagahan.

¡Totoong maguinhaua ang paquiramdam niya doon sa mang̃a oras nang caniyang pagpahing̃alay cung inahahalintulad niya sa mang̃a saquit na nagpahirap sa caniya nang macaraang arao! Ang cabigatan nang saquit ay nacaraan na, uala na lamang natitira cundi isang daquilang cahinaan; at nacacaibig na siyang cumain, ay nagalmusal siya nang isang inihao na patatas, na pinigan nang dayap at nangPáhiná 265 magcalasa. Ang caniyang mang̃a hayop na hindi na niya naalaalang dalauang arao, ay nagpaquita nang catouà touang bagay; sa pagca,t, humilig sa caniyang paanan, at ang isa,y, tinitingnan siyang magaling, na parang itinatanong cung ano ang caniyang lagay. Hindi cacaunting capalaran, na ang mang̃a hayop na yaon ay nangyaring nabuhay na di umiinom na mang̃a dalauang arao, sa pagca,t, cung hindi gayon ay totoong napapasamà sila sa loob nang pagcacasaquit nang canilang pang̃inoon; bucod dito,y, sa pagca,t, hindi pa siya macabang̃on at mabig-yan niya nang tubig ang caniyang mang̃a hayop ay magdaraan pa ang ilang arao na di sila iinom.

Ang inahing hayop ay lumapit cay Robinson, at yayamang nalalapit na sa caniya ay pinagpilitan niyang gatasan. Ininom ang gatas nang may saquit, at ualang sala na di nacatulong nang malaqui sa caniyang paggaling yaong gatas na mainitinit pa, sa pagca,t, yayamang nagcacailang̃an nang mang̃a sustanciang pagcain, ay totoong nacabuti ng̃a sa caniya at nacaramdam siya nang malaquing caguinhauahan.

Natulog siyang matahimic hangan saPáhiná 266 lumubog ang arao, at nang maguising siya,y, nacaibig cumain, at yayamang ualà siyang sucat macain cundi ang mang̃a patatas na pinigan nang dayap, ay quinain niya, at pagcatapus nito,y, muling nacatulog. Ang pagtulog na ito na totoong matagal at matahimic, at ang calacasan nang catauan nang ating may saquit ay nacatulong nang di mamagcano sa caniyang paggaling, na quinabucasan ay nacabang̃on na, at nacalacad nang caunti.

Bahaguia na lamang nacalabas sa caniyang yung̃ib; at nang dumating sa labas, ay itinaas ang caniyang mata sa lang̃it, sa oras na ang malamlam na sinag nang arao ay namamanaag magmulâ sa silang̃anan, naglalampas sa mang̃a mayamungmong sa mang̃a sang̃a nang cahoy, at dumarating hangan sa caniyang muc-hà, at dahil sa caiguihang init ay nacaguinhaua sa caniya. Inaacalà niyang siya,y, magaling na; at sa di mapiguil niyang caligayahan ay napasigao siya nang ganito: «¡Caibigibig na Pang̃inoon, masaganang batis nang cabuhayan! hinahandugan quita nang ualang licat na pasasalamat dahil sa cagaling̃ang ipinagcaloob mo sa aquing masdan co ang maliuanag na talà sa arao, at hang̃aan co angPáhiná 267 mang̃a gauang cababalaghan nang iyong mang̃a camay. Narito acong nang̃ang̃ayupapà na cumiquilala nang daquilà mong pagaampon, sa panahong aco,y, pinababayaan nang boong mundo; di mo pinabayaang aco,y, mamatay, at nang aco,y, mabig-yan mong panahon nang pagbabago cong buhay, at nang cung samantalahin co sa gauang itong lubhang mahalaga ang lalong caliitliitang sandali, ay humahandà aco sa alin mang oras sa pagpanao dito sa bayang cahapishapis at macarating aco sa huling darating sa tauo, na doon mo bibig-yan ang baua,t, isa nang ganti sa caniyang gauang magaling ó masamà.»

Dito sa caniyang pagganting loob sa Maycapal, ay lumipat sa paggugunamgunam nang mang̃a quinapal. Pinagmamalas nang caniyang mang̃a mata ang calachan nang lang̃it, ang pananariuà nang mang̃a halamang bagong nadidilig nang hamog, ó ang caniyang mang̃a hayop na nagsisicsican sa caniya, na di lamang nagpapaquita nang caamoan, cundi naman nagpapasalamat sa caniyang paggaling. Sa pagcaquita nang bagay na yaon, na totoong catouatouà at cauiliuili, para nang dinaramdam nang isang tauong nangaling sa malayong lugar at naualang malaon,Páhiná 268 ay nuling nanunumbalic sa casamahan nang caniyang familia; ay lumambot ang caniyang pusò na iquinaluhà niya sa caligayahan.

Ang hang̃in sa parang, ang pagcain nang gatas na tinubigan at ang capayapaan nang loob ay lubos na nacatulong sa caniyang cagaling̃an; at sa ilang arao ay nagsauli ang caniyang lacás, na siya,y, macapanunumbalic na sa mang̃a guinagauà niyang bagay.

Ang caunaunahan niyang tiningnan at siniyasat ay ang caniyang mang̃a palayoc at caualing lupà, at nang caniyang maalaman cung ano ang nasapit. Datapoua,t, bahaguia na lamang niya nabubucsan ang hurno, ay naquita niyang ang lahat ay paraparang may barnis, na parang guinauà nang isang bihasa. Sa malaqui niyang caligayahan dahil sa pagcatumpac na ito, ay hindi man lamang niya naalaala na baga ma,t, siya,y, may palayoc at cauali ay hindi niya paquiquinabang̃an, sa pagca,t, ang quinuculang sa caniya ay ang lalong cailang̃an, ang apuy bagá. Datapoua,t, nang caniyang mapagisipisip ang bagay na ito ay siya,y, natiguilan at napatung̃ó ang ulo; cung minsan ay tinitingnan ang mang̃a palayoc at cauali, cungPáhiná 269 minsan naman ay ang mang̃a malalamig na abó nang caniyang sigá, at sa catapusa,y, nagbuntong hining̃a.

Gayon ma,y, di niya pinahintulutan na siya,y, talunin nang calumbayan, at niuicà niya sa caniyang sarili; «ang Pang̃inoong Dios na nang una,y, nagbigay sa aquin nang apuy, ay may maraming paraan na mabig-yan niya aco uli; at cung inaacalà niyang mararapat, ay di pababayaang aco,y, magculang nitong bagay na totoong cailang̃an.»

Dalauang bagay ang iquinaaalio niya. Ang isa,y, ang pagcatalastas na hindi na siya quinuculang nang mang̃a bagay naicaliligtas sa calamigan; at ang isa,y, baga ma,t, magmulà sa caniyang cabataan ay naugalian niya ang pagcain nang lamang cati, gayon ma,y, di na niya totoong paghihirapan na siya,y, maualan nang pagcaing yaon, sa pagca,t, sucat na sa caniya ang mang̃a bung̃ang cahoy at ang gatas nang hayop na llama.

Dito,y, totoo siyang naliligaya sa pagcasunod nang caniyang nasà; datapoua,t, nang ibig na niyang camtan ang bung̃a nang caniyang casipagan, ay naalaalang sapilitan siyang mang̃ing̃ilin sa pagcainPáhiná 271 nang patatas, sa pagca,t, ualang apuy na pagihauan; ito,y, isang bagay na sa pagmamadalî niya ay di na niya naisip. Ng̃ayo,y, mayroon na siyang mantequilla, datapoua,t, ang quinuculang sa caniya ay ang ihahalò; tinitingnan niya,t, ninanasang canin; datapoua,t, nang di niya macain ay siya,y, nalumbay na para nang dati. Tunay ng̃a,t, mangyayaring cumain siya nang talaba, gatas, níyog at lamangcating hilao na binugbog; datapoua,t, ¿di caya mangyayaring culang̃in siya balang arao? Ang totoong dinaramdam niya ay hindi niya maalaman ang paraan na icaguiguinhaua nang caunti nang caniyang capalaran.

¿Ano cayang bagay ang gagau-in niya ng̃ayon? Nagauà na niya yaong lahat nang bagay na sucat magauà nang caniyang camay, baga ma,t, ualang casangcapan; inaacalà na niyang ualà na siyang natitirang gagau-in; totoong mahirap na bagay na sa acalain lamang ay quinayayamutan na niya; totoong nagauî siya sa paggauà at sa pagsasamantala nang panahon. Totoong madalas niyang sabihin na caya nabago ang mang̃a masasamâ niyang caugalian, ay sa pagca,t, napipilitan siyang gumauà nang mang̃a bagayPáhiná 272 na caniyang quinacailang̃an, habang siya,y, nabubuhay na nacaisaisa. Ang laguing casipagan, aniya, ay ina nang maraming cabanalan, para nang laguing catamaran ay ina nang lahat na masasamang caasalan.

Ang caauaauà nating Robinson ay nagpapalipatlipat sa iba,t, ibang lugar at nang siya,y, may magauà, at nang mailagan ang catamaran, sa catapusa,y, natagpuan niya ang sucat magauang totoong mahalaga. ¿Mahuhulaan caya ninyo cung ano yaon?

Inaacalà niya na hindi nalalayong lubha sa caniyang pulò ang lupang América; at cung siya,y, mangyaring magcaroon nang isang bangcâ, cahit anong liit, ay tumatalaga na siyang sumagui sa alin mang pang̃anib, at tumauid doon cung mangyayari. Sa malaqui niyang pagnanasà, ayPáhiná 274 lumabas siya isang arao sa paghanap nang alin mang punong cahoy, na caniyang mahuhucay at nang caniyang magauang bangcâ; at dahil dito,y, nilibot niya ang ibang lugar nang pulô na di pa niya nasasapit hangan niyon, napagmalas niya ang ibang halaman na di niya naquiquilala, at ninasà niyang tingan cung caniyang macacain. Natagpuan niya, bucod sa ibang mang̃a bagay, ang mang̃a ilang tangcay nang mais.

Itinuloy niya ang paglacad, at nacaPáhiná 275quita naman siya nang isang cahoy na may bung̃ang nabibiting parang pusò, na hindi niya naquiquilala; at nang bucsan niya ang isa, ay naquita niya sa loob ang mang̃a apat na puong tila almendras na totoong malalaqui. Baga ma,t, inacalà niyang hindi mabuti ang lasa, ay itinagò niya sa supot ang ilang mang̃a bung̃ang hinog.

Sa catapusa,y, nacaquita si Robinson nang isang cahoy na totoong malaqui, na di niya naquiquilala na para rin nang cacao. Ang bung̃a ay totoong malaqui naPáhiná 276 para nang niyog; datapoua,t, ualang matigas na balat, at ualà namang bunót, at ang boong bung̃a ay nacacain na totoong masarap. Ang cahoy na yaon ay iba ang lagay sa niyog, sa pagca,t, ang niyog ay mayroong isang punò at sa itaas ay ang mang̃a dahon ay parang bung̃a; datapoua,t, ang cahoy na yaon ay may maraming sang̃á na nababalot nang mang̃a dahon. Nang tumagal ay napagquilala, na ang cahoy na yaon ang tinatauag na cahoy nang tínapay, na caya tínatauag na ganoon, ay sa pagca,t, ang caniyang bung̃a ay siyang pinacatinapay nang mang̃a tauong bundoc.

Minamasdan niya na ang punò nang cahoy na yaon, dahil sa caniyang catandaan ay hucáy na ang cabilang tabí; dahil dito,y, inacalà niyang yaon ang totoong mabuting gau-ing bangcâ, cung mangyayaring maihahapay niya at malalaliman nang hucay. Datapoua,t, ¿baquit puputulin ang isang cahoy na totoo niyang paquiquinabang̃an? Baquit siya,y, nagaalang̃an cung siya,y, macagaugauà nang isang bangcâ ó hindi. Ang pagcucurong ito,y, totoong nacapagpahinà nang caniyang loob; at nang matapus na niyang mapagtimbang timbang cung dapat putuPáhiná 277lin ó hindi, ay tinandaan niyang magaling ang lugar na quinatatamnan nang cahoy, at umouî siyang nagcacadalaua ang caniyang loob sa isang bagay na dapat pagcuruing magaling.

Nang ipatuloy niya ang caniyang paglacad ay natagpuan niya ang ninanasà niyang mahabang panahon, ísang pugad baga nang loro, na totoong nacatouà sa caniya. Ang maliliit na inacay na totoong nacatatacot at may mang̃a bag-uis na, ay nang̃agliparan: liban na lamang sa isa na di totoong malicsi ay napahuli cay Robinson, na totoong natouà sa pagcahuling ito, higuit sa cung siya,y, macatagpò nang isang cayamanan, at siya,y, nagtuloy na sa caniyang tahanan.

Bahaguia na lamang dumating sa caniyang tinatahanan, ay inisip ang paggauà nang isang culong̃an na paglalag-yan nang bago niyang casama; inilagay sa siping nang caniyang hihigan, at nahigà siyang natotouà, na parang nacaquita nang isang caibigan.

¿Di caya ito ay catulad co? Cung aco,y gumauà arao arao nang boong casipagan, ¿di caya maipang̃ang̃acò co na magagauà sacali,t, ito,y, mayari co, ¿di co caya maaasahan na aco,y, macaalis dito sa paggiisang ito, at dahil sa aquing bangcà ay aco,y, macalìlipat sa alin mang lupang may tauo?

Ang pagcucurong ito,y, sa pagca,t, totoong naaayon sa caniyang pinagnasaang lubhà, ay totoo siyang sinipag, na caracaraca,y, nagbang̃on, tinangnan ang caniyang palacol, nagtacbo sa cahoy, at pinasimulan ang putol.

Cung mayroong bagay na totoong maPáhiná 285tagal at totoong pinaghirapan si Robinson, ay ang pagputol nang cahoy ay siyang pinacapang̃ulo. Ang iba,y, sucat huminà ang loob; at bibitiuan ang palacol sa unang pagtagà, at aacalain na ang gauang iyon ay hindi mayayari,t, aariing ualang cabuluhan; datapoua,t, ang ating bayani cahit magibayo pa ang cahirapan at calaunan nang gauang iyon, ay hindi niya babayaan: yayamang natatalastas na natin, na inari niyang parang isang mahigpit na cautusan ang di pagsasalauahan sa paggauà nang anomang bagay ni caniyang pinagisip na magaling.

Sa boong umaga,y, hindi niya linicatan ang paggauà; datapoua,t, totoong mababao pa ang caniyang natatagà sa di mabilang na caniyang pagpalacol: dito na niya mapagcucurò cung gaanong panahon ang quinacailang̃an bago niya maihapay ang cahoy at bago niya magauan, bangcâ. Sa pagcatalastas niya na ang gauang ito,y, bibilang nang maraming taon ay inacalà niyang cailang̃an na siya,y, magcaroon nang isang método ó maayos, na pagcacabahabahagui nang caniyang mang̃a gagau-in, na sa gayong oras ay gayong bagay ang gagau-in niya; sa pagca,t, naranasan niya sa sarili na ualangPáhiná 286 totoong nacadadalî sa pagganap nang mang̃a catungculan nang isang masipag na pamumuhay, para nang uastong pagbabahagui nang panahon. Sasaysayin co sa inyong isaisa ang pagcacasunodsunod nang mang̃a guinagauà ni Robinson sa arao arao.

Nagbabang̃on pamamanaag nang arao, at pagdaca,y, tinutung̃o ang calapit na batis, na doon niya hinihilamusan ang caniyang muc-hà, at hinuhugasan ang mang̃a camay, dibdib at mang̃a paa, at sa caualan nang pamunas, ay inaantay niyang matuyò nang hang̃in, at catulong sa pagcatuyong ito ang pagtacbo niyang papaouì sa caniyang tahanan. Dito,y, nagbibihis, at pagcatapus ay umaaquiat sa ibabao nang buról, na sa ibabà, nito,y, naroroon ang caniyang yung̃ib. Sa pagca,t, ualang nacapipiguil na anoman sa caniyang mang̃a matá ay inililing̃ap niya sa sarisaring cababalaghang guinauà nang Dios; at capagang caniyang loob ay itinataas na sa lang̃it sa gayong pagcaquita, ay nang̃ang̃ayupapà siyang naniniclohod, na sinasamba niya at tinatauag sa caibuturan nang pusò ang Lumic-hâ nang lahat nang bagay. Di naman niya quinalilimutang ipanalang̃in na pagcalooban nang auà ang caniyangPáhiná 287 mang̃a magulang na caniyang linisan. Dinadaing̃an naman niya, at hinihing̃ang tulong ang calinislinisan at mapagpalang Virgen na siya,y, tulung̃an, at houag pabayaang magcasala sa arao na yaon at sa lahat nang arao nang caniyang buhay, gayon din napaaampon cay San José, sa Angel na tagatanod, at sa mang̃a santong caniyang pintacasi, nang siya,y, iligtas sa dilang capang̃aniban nang caloloua,t, catauan sa arao na yaon, at sa mang̃a haharaping arao nang caniyang buhay. Pagcatapus siya,y, nananaog at caniyang guinagatasan ang caniyang hayop na llama, na untiunting dumarami; nagaalmusal siya nang caunting gatas na mainitinit pa; at itinatagò niya ang natitira sa caniyang pamingalan. Ito ang caniyang guinagauà sa unang oras nang umaga.

Isinasacbat niya ang caniyang sandata sa pagtatangol nang caniyang buhay, at ang caniyang mang̃a casangcapan sa paggauà, nagtutuloy siya, cung oras nang pagurong nang tubig, sa tabí nang dagat, at doo,y, namumulot siya nang mang̃a talaba na cacanin sa tanghali; at cung sacali,t, oras nang pagsulong ay nagtutuloy siya sa cahoy na pinasimulan niPáhiná 288yang pinuputol na gagau-ing bangcâ. Caraniua,y, sumusunod sa caniya ang caniyang mang̃a hayop na nang̃ing̃inain, habang siya,y, may guinagauà.

Capag mang̃a á las diez na ang arao na totoong umiinit, ay napipilitang itiguil niya ang caniyang guinagauà. Nagbabalic si Robinson sa tabi nang dagat, sa paghanap nang mang̃a talaba, cung sacali,t, ualà siyang naquita cung umagang umaga, at sa paliligò naman, na caraniuang guinagauà niya macalaua maghapon, at bago mag á las doce ay nagbabalic na siya sa caniyang tahanan na casama ang caniyang mang̃a hayop.

Guinagatasang mulî ang caniyang mang̃a hayop; gumagauà siya nang parang queso, at inihahandà niyang madalî ang caunti niyang pagcain, na ualà cundi capirasong quesong binasâ nang gatas, ilan talaba at calahating niyog. Ang caiguihan lamang ay hindi siya malacas cumain doon sa mainit na lugar, gaya nang caraniuang quinacain sa mang̃a malalamig na lugar; datapoua,t, sa pagca,t, nahirati mulâ sa cabataan sa pagcain nang lamangcati, ay dili mangyaring di niya hanapin; at nang mangyaring macamtan niya ang nasà niyang ito, ay angPáhiná 289 guinagauà niya,y, linulutò niya sa bubog.

Habang siya,y, cumacain, ay nagaalio siya sa pagtuturò nang pang̃ung̃usap sa caniyang loro, at inuulitulit niya na di mamacailang ang isang pang̃ung̃usap, na ang nasà niya,y, matutong mang̃usap balang arao.

Sa tanghali ay nagpapahing̃ang isang oras sa lilim, cung minsa,y, sa lugar na inaacalà niyang maguinhaua ang hihip nang hang̃in, ó cung minsan nama,y, sa caniyang yung̃ib, na nalilibot siya nang caniyang mang̃a hayop na llama, at ang loro,y, na sa sa caniyang siping. Cung minsa,y, siya,y, nacaupô at nacaharap sa caniyang mang̃a hayop na caniyang quinacausap, tulad sa isang batang nagsaPáhiná 290salitâ sa caniyang mang̃a manícà. Totoong malaqui ang caniyang nasà na ipaquilala ang laman nang caniyang loob sa isang tauong capouà niya may pagiisip, cung minsa,y, nacacalimutan niya na ualang pagiisip ang mang̃a hayop na caniyang caharap; at capag nadiring̃ig niya na ang caniyang loro, na tinauag niyang si Pol, ay natututong mang̃usap na maliuanag nang isang pang̃ung̃usap, ay totoo siyang naliligaya, na para siyang nacariring̃ig nang pang̃ung̃usap nang tauo; at nacacalimutan niya ang pulóng caniyang tinatahanan, ang caniyang mang̃a hayop na llama at ang caniyang loro, ay naguguniguni niyang siya,y, na sa casamahan na nang mang̃a tauo. Datapoua,t, capag siya,y, nacapagmulimuli, at maalaala niyang siya,y, nacaisa isa doon sa mapanglao na ilang, ay nagbubuntong hining̃a siya, na ang uica niya,y, ¡caauaauang Robinson!

Mang̃a á las dos nang hapon....

Guinugugol ang natitirang oras nang arao sa pagtatanim sa caniyang halamanan nang mang̃a mais at patatas, at inaasahan niya na cung siya,y, magcaroong muli nang apuy, ay siyang lalong masarap niyang pagcain: cung minsa,y, pinasusupling̃an niya ang cahoy nang tinapay: dinidilig niya ang mang̃a bagong supling: nagbabacod caya siya nang mang̃a halamang buháy, at nang masarhan ang caniyang halamanan, ó quinacapon caya ang mang̃a punong cahoy, na parang mang̃a bacod na nacalilibid sa harap nang caniyang tahanan, binabaluctot niya ang mang̃a sang̃ang malalambot, at nang cung lumaqui ay magbigay lilim sa caniyang tahanan.

Malaquing totoo ang capighatian ni Robinson na ang pinacamahabang arao sa pulóng yaon ay hindi lumalampas sa labing tatlong oras, at sa calaguitnaan nang tagarao ó estío, na isa sa apat na estaPáhiná 292ciones nang taon sa Europa, ay gabi na ó á las siete. Sinasamantala niya ang pinacadaquilang bahaqui nang arao; at bago magtaquip silim capag ualà siyang malaquing capansanan ay nagsasanay siya....

Pagdating nang gabi, na cung minsa,y, sa liuanag nang bouan, at cung minsa,y, sa malamlam na banaag nang mang̃a bituin, ay hinahapunan niya ang caraniuan niyang quinacain, at bago siya magpahing̃alay, ay tinitipon niya ang caniyang loob sa pagsisiyasat nang caniyang mang̃a guinaua, at tumatanong siya sa caniyang sarili: ¿ano ang pinagcagugulan mo sa arao na ito? Ng̃ayon at tumangap ca nang mang̃a bagong biyaya, ¿itinaasPáhiná 293 mo caya ang iyong mang̃a pagdidilidili sa camahalmahalang batis na pinangangaling̃an? ¿Napuspos baga ang iyong pusò nang caguilioguilio na pagibig at pagquilalang loob sa Macapangyarihang nagbigay sa iyo? ¿Nagbigay ca caya nang tandâ nang iyong pagasa sa mang̃a capighatian mo? ¿Nacacalimutan mo caya siya sa iyong mang̃a caguinhauahan? ¿Itinapon mo caya sa iyong loob ang mang̃a masasamang panimdim? ¿Pinagpilitan mo cayang supilin ang mang̃a ualang tutong nasà nang iyong pusò? Sa catagang uicà, ¿tunay baga ang pagbabagong buhay mo?

Sa touinang nacasasagot at natatahimic ang caniyang conciencia sa ganito,t, iba pang mang̃a tanong, ay nagpapasalamat siya sa pinangangaling̃an nang lahat nang gracia, na tumulong sa caniya nang siya,y, masulong nang caunti sa landas nang cabanalan; datapoua,t, capag may naquiquita siyang bagay na di icatahimic nang caniyang conciencia, ay totoong nagpipighati at nagbubuntong hining̃a siya sa pagcasayang nang arao na yaon, sa pagca,t, inaacalà niyang masasayang yaong arao na ipinagisip niya ó iguinauà caya nang anomang bagay na nimamasamà niyaPáhiná 294 sa pageexámen ó pagsisiyasat nang caniyang conciencia sa gabi. Sa tabi nang guhit na pinagtatandaan niya nang arao sa isang cahoy na guinagamit niyang parang calendario, ay linalag-yan niya nang isang cruz, tandà nang caniyang casalanan na ipinang̃ang̃acò niyang pacaiing̃atan nang totoo at nang houag niyang macamtang mulî.

Ang paraang ito, mang̃a anac co, ang guinagamit ni Robinson sa pagbabago nang asal, at inihahatol co sa inyo na tularan ninyo ang caniyang cahalimbauà, cung iniibig ninyong cayo,y, mahirati sa paggauà nang cabanalan para nang nararapat. Magcaroon cayo touing gabi nang sandaling oras na matahimic sa pagsisiyasat ninyo nang inyong inasal sa loob nang maghapong yaon; at cung sa inyong mang̃a panimdim, uicà at gauà ay may maquita cayong anoman na di matangap nang inyong conciencia, ay itandâ ninyo sa isang munting cuaderno, nang inyong maalaalang manacanacà, at nang sa pagcaquilala ninyo nang inyong pinagcamalan, ay pacaing̃atan at pacailagan ninyong magaling sa haharaping arao. Sa ganitong pagpipilit ninyo na icababago nang alin mang asal na hindi magaling,Páhiná 295 ay mararagdagan arao arao ang toua,t, caligayahan nang inyong loob.

Totoong iquinaliligaya co, mang̃a anac co, na cayo,y, totoong masunurin, at naquiquita co na ang baua,t, isa sa inyo ay lumiligpit sa iba,t, ibang punong cahoy, at guinaganap ninyo ang mahalagang hatol na ibinigay co sa inyo ng̃ayon.