Project Gutenberg's Juan Masili o Ang pinuno ng tulisan, by Patricio Mariano
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
Title: Juan Masili o Ang pinuno ng tulisan
Author: Patricio Mariano
Release Date: August 29, 2004 [EBook #13320]
Language: Tagalog
Character set encoding: ASCII
*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK JUAN MASILI O ANG PINUNO NG ***
Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG
Distributed Proofreaders. Produced from page scans provided by
University of Michigan.
[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay
hindi na ginagamit.]
=PAT. MARIANO.
JUAN MASILI=
O
=Ang pinuno n~g tulisan=
MAYNILA
LIBRERIA. LUZONICA
_Carriedo num. 101.--Sta. Cruz._
=1906.=
JUAN MASILI
O
ANG PINUNO N~G TULISAN
Ang bayan n~g S. Jose at kanyang m~ga nayon n~g lalawigang Morong ay
balot katahimikan at ang kadiliman ay naghahari sa m~ga lansan~gan,
kaparan~gan at m~ga bulu-bundukin.
Walang gumagambala sa piping kapanglawan n~g gabing nangyari ang
simula n~g kasaysayang ito, liban sa tilaukan n~g m~ga manok na
nagsasabing ang sandaling iyon ay hating gabi.
Walang ano ano, sa gitna n~g katahimikan ay nadin~gig ang yabag n~g
isang kabayo sa may hulo n~g nayong Masantol na nalalayo sa bayan n~g
may m~ga limang libong dipa.
Ang takbong matulin n~g kabayo'y humina n~g nalalapit na sa nayon,
at n~g natatanaw na ang unang bahay ay huminto at ang nakasakay ay
lumunsad.
Kung pagmamalasing mabuti ang anyo n~g naglalakbay na iyon sa hating
gabi ay makikita, na, siya'y isang binatang lumabas pumasok sa
dalawang pu't dalawang taon; ang kanyang pagmumukhang nasan~gag sa
init n~g araw ay nagpapahayag n~g isang kalamigang loob na may halong
katalaghayang makaaakit sa sino mang makakaharap; datapwa't ang
kaniyang magandang tindig, ang anyo niyang banayad at ang kaliwanagan
n~g kaniyang noo na wari'y nagsasabing hindi naugali sa pagyuko,
ay nalalaban mandin sa kanyang kagayakan na binubuo n~g isang
_mambisa_ at _pantalong_ kulay abo, salakot na may palamuting
ginto at pilak, _botas de montar, espuelas_ na pilak, isang
_balaraw_, dalawang revolver sa magkabilang baywang at isang _rifle_.
Nang makahinto na't maitali ang kabayo sa isang puno ay pinagduop ang
dalawang kamay sa labi at ginayahang makaitlo ang huni n~g bahaw.
Hindi pa man halos napapawi ang tunog n~g huni'y nagban~gon ang isa
katao sa isang bunton n~g yagit na nalalayo n~g may m~ga dalawang pung
hakbang ang agwat sa kinatatayuan n~g ating binata.
--Bigyan po ni Bathala n~g magandang gabi ang aking kapitan--ang bati
n~g buman~gon sa bunton n~g yagit.
--?Ano ang balita, kaibigang Pating?
--Kung sa balita po'y marami, n~guni't kakaunti na ang panahon; kung
ibig mo pong masunod ang iyong han~gad ay kailan~gang makarating tayo
n~g bayan sa loob n~g isang oras.
--Kung gayon ay may panahon pa akong magpahin~ga n~g kaunti at
maisalaysay mo naman sa akin ang lahat n~g namatyagan sa bahay na
pinabantayan ko sa iyo. ?Nakahanda na bang lahat nang tao?
--Opo.
--Kung gayon ay umupo muna tayo at ipagsabi mong lahat ang nalalaman.
Ang dalawa'y nagtigisang putol na kahoy at nan~gagsiupo sa tabi n~g
isang puno n~g mangang kalapit.
--Ang una ko pong ginawa ay ang makituloy sa kalapit bahay ni
tininting Moneng at mula roon ay minatyagan ko ang m~ga nangyari.
Nakita ko pong sa maghapong araw ay walang hinto ang paghahanda at
pagyayao't dito n~g m~ga dalaw at kamag-anakan n~g dalagang ikakasal;
n~guni't ang binibini natin ay miminsang lumabas sa kaniyang silid at
n~g makita ko'y may bakas na luha ang m~ga pisn~gi at ang namumugtong
m~ga mata ay nagpapahayag n~g malaking kadalamhatian. Sa pamagitan n~g
may ari n~g bahay na aking tinuluyan, na gaya n~g pagkaalam mo'y aking
hipag, ay pinadating ko sa dalaga ang sulat mo pong ipinabigay
at inantabayanan ko ang sagot. May m~ga isang oras at kalahating
nagantay, bago ko nakitang nabuksan ang bintana sa silid at may isang
maputing kamay na naghulog n~g kaputol na papel na aking pinulot
at binasa. Ang napapalaman ay ganito: "Ikaw na wari'y nagdudulot sa
maralita kong buhay n~g isang maligayang lunas ay pinasasalamatan ko
n~g labis, n~guni't ... iay!... mahirap n~g mangyari ang maiwasan
ko pa ang huling sandaling ikapupugto n~g aking pagasa. Gayon ma'y
maraming salamat" Matapos kong mabasa ang sulat ay inihanda ko na ang
lahat n~g tao at pinagbilinan n~g m~ga gagawing alinsunod sa utos mo.
--Mabuti kung gayon.
--N~guni't ipahintulot mo po sa akin ginoong kapitan ang isang tanong.
--?Ano iyon?
--?Ano't hindi pa po natin utasin ang taong nakukulong sa ating
yun~gib?
--iMatandang Pating! ang buhay n~g taong iyan ay mahal sa akin--ang
sabing matigas n~g ating binata--at ang sumaling sa kahit isa niyang
buhok ay magkakamit n~g kaparusahang ikadadala sa boong buhay.
?Nalalaman mo kung sino ang taong iyan?
--Patawarin mo po ako capitan sa aking sinabi sapagka't ang nagduyok
sa akin sa pagtuturing ay ang han~gad na mawalan tayo n~g isang
binabantayan at ikaw po naman ay maalisan n~g kagambalaan.
--?Alam mo ba matandang Pating kung bakit ako napalulong sa pamumuhay
na itong lubhang maligalig?
--Hindi po; at wala akong nalalaman, liban sa, ikaw po'y nakisama sa
amin at n~g mahuli ni Villa-Abrille ang ating pamunuang si Tankad ay
ikaw ang kinilalang kapitan n~g lahat n~g tao.
--Kung gayo'y pakingan mo at itanim sa puso ang aking isasalaysay.
Munting huminto ang nagsasalita; at n~g matapos na mahaplos ang
kaniyang noo na dinalaw mandin n~g isang pag-uulap ay itinuloy ang
pagsasaysay.
* * * * *
--Ako'y anak n~g isang dukha sa bayan n~g X ... at ang kabataan ko'y
nan~gabay sa maralitang tahanan, na, kahit dampa ay hindi sinisilayan
kailan pa man n~g kahapisan, sa pagka't ang kaligayahan nang isang
tunay na pagmamahalan ni ama't ni ina'y siyang tan~ging naghahari sa
aming kubo. Datapwa't sumapit ang isang araw, ako niyon ay may labing
dalawang taon na at marunong n~g bumasa at sumulat n~g kaunti, na si
ama'y nagkasakit at sa dahilang kami'y mahirap ay inutusan si ina
na sin~gilin sa isang nagn~gan~galang kapitang Tiago, ang kulang sa
kabayaran n~g dalawang pung kabang palay. Si ina'y umalis sa amin
n~g magtatakipsilim at tumun~go sa bahay n~g mayamang sisin~gilin,
n~guni't nakatugtog na ang _animas_ ay hindi pa dumarating kaya't
sa kainipan ni ama'y pinasalunuan sa akin. iOh! n~g ako'y papanaog
na sa aming bahay ay siyang pagdating ni ina, na humahagulgol at
ang pananamit ay halos gulagulanit. Aywan ko kung ano ang nangyari,
n~guni't n~g dumating ay napaluhod sa harapan ni tatay na kasabay ang
sigaw na: "Ayokong pumayag, ayoko, datapwa't pinagtulun~gan ako n~g
pan~ginoon at dalawang alilang lalaki; ako'y inahiga ni kapitang
Tiago at ... ayoko; ayoko." Si ina'y ay ulol n~g umuwi. Sa laki n~g
kasawiang dinanas ay hindi nakatagal at natimbwang na walang diwa sa
sahig n~g aming bahay. Nang makita ang gayon ni ama at maunawa ang
nangyari ay nagban~gon sa pagkakahiga at tinalon halos ang aming
hagdanan, na dala ang isang itak. ?Ano ang nangyari? Aywan ko;
datapwa't n~g kinabukasan ay wala na akong ina at si ama ay
nabibilango, dahil sa kasalanang pangloloob. ?Saan ako tutun~go sa
gulang kong labing dalawang taon at papano ang pagpapalibing sa aking
ina? Ako'y lumapit sa lahat n~g aming kakilala at ipinanghin~gi n~g
limos ang kahalagahan na ipagpapalibing sa bangkay n~g aking magulang,
datapwa't n~g ako'y pauwi na sa amin ay nasalubong ko ang taong
sinin~gil ni ina at ako'y ipinahuli sa dalawang civil na kasama,
sapagkat ako'y anak n~g mangloloob. Dinala ako sa _cuartel_ at
ipinasok ako sa _calaboso_; at doo'y aking nakita na si ama'y
halos naghihin~galo na lamang at ang katawa'y tadtad n~g latay. iGayon
daw ang pahirap sa m~ga magnanakaw!
Isang buntong hinin~gang malalim n~g binata ang pumadlang sa
pagsasalaysay at isang nakatanang luha ang namalisbis sa kaniyang
pisn~gi, at ang mukha niyang aliwalas at laging malumanay ay dinalaw
n~g isang kaban~gisan. Napatitig sandali sa lan~git, n~guni't ang
titig na iyon ay isang pagsisi mandin doon sa na sasa kataasan na
siyang inaakalang nakakapamahala sa kalupaan. Ang titig n~g isang
Lucifer ang tumapon sa m~ga mata n~g isang may mukhang banayad.
--iMagnanakaw si ama! iAng taong maninin~gil, n~g puri't kaligayahang
nawala'y mangloloob! iAy anak ko! ang tan~ging nasambit n~g aking
kaawaawang magulang n~g ako'y matanaw na umiiyak sa kaniyang piling.
Ako'y napayakap sa katawan ni tatay na pigta sa dugo at nawalan n~g
diwa. Isang malakas na palo ng yantok ang nagpabalik sa budhi kong
tumanan. ?Ilang sandali akong hindi nagkamalay tao? Aywan ko, n~guni't
n~g aking imulat ang m~ga mata ay nakita kong ang bangkay ni ama ay na
sa isang munting papag at pasan n~g apat kataong maglilibing; susundan
ko sana, datapwa't ang sakit n~g aking m~ga buto'y hindi nagpahintulot
sa gayon, kaya't ako'y naiwan sa _calaboso_, na, bukod sa salanta
ang katawan ay isang araw n~g sinkad na hindi kumakain. Isang gabi pa
akong nakatulog doon sa kalait lait na kulun~gang kinamatayan ni ama.
Nang kinabukasan ay pinalabas ako sa tulong n~g ilang palo pa, kaya't
sa pamagitan n~g munting lakas na nalalabi sa akin katawan ay naginot
akong makarating sa aming bahay na inabot kong bukas at wala ang
bangkay ni ina. ?Sino ang nagpalibing? Sa aking kamusmusan ay wala
akong naisip liban sa akalang baka dinala n~g asuang ang bankay,
sapagka't dito sa atin ay karaniwan ang paniwala sa gayon, lalong lalo
na sa m~ga kabataan dahil sa m~ga na didin~gig sa matatanda. Wala n~g
luhang tumutulo sa aking m~ga mata, sampu niyang mapait na yaman n~g
ating panin~gin na wari'y nagpapaginhawa n~g kaunti kung dumaloy
ay nagkait na sa aking kapighatian, sapagka't sa dalawang araw na
itinan~gis ay natuyo na mandin, iGaano ang sising bumukal sa aking
bibig, sa dahilang ako'y hindi pa malaki! iHiganti at higanti ang
sumusulak sa aking dibdib! Higanti sa mayamang gumaga sa aming pagaari
at humalay sa puri ni ina; higanti sa m~ga _justiciang_ hindi
nagtangol sa nilupigan, kundi bagkus nagpahirap sa naapi. Nang ako'y
aalis na sa aming bahay ay siyang pagdating n~g isang taong nagsalita
sa akin n~g ganito:
--?Ikaw ba amang ang anak ni mang Mundo?
--Opo.
--Nabatid kong lahat ang nangyari sa inyong magaanak at natanto ko rin
na ikaw ay ulila n~g lubos. Ako ang naglibing sa bankay n~g iyong ina.
--iOh salamat po.--ang wika kong kasabay ang pagkakaluhod sa harapan
n~g taong iyon.
--Ikaw ay walang kamaganakan dito, sapagka't ang m~ga magulang mo'y
taga S. Jose sa Morong ?ibig mo bang sumama sa anak ko sa Maynila
upang mag-aral doon? Ikaw ay hindi ko ibibilang na alila, kundi
pinakakasama lamang n~g aking anak; ikaw may magaaral din.
Sa laki n~g utang na loob ko sa taong iyon ay hindi ako nakasagot, n~g
ayaw kahit lubos na nalalaban sa loob ko ang maging utusan.
Pinasalamatan ko ang himok na iyon at ako'y sumama.
Man~ga ilang araw lamang ang nakaraan, at, iyong batang patay gutom,
iyong ulilang walang kamag-anak ay naging isang nagaaral sa S. Juan de
Letran at kasakasama kahit saan pumaroon ng isang kapwa batang anak ng
matandang maawain. Hindi alilang utusan ang kanyang lagay kundi isang
anak din n~g nagaampon at kapatid n~g kaniyang anak.
Nagdaan ang pitong taon, at sa panahong iyon mandin ay naparam sa
alaala ko an~g aking karukhaan at ang kahapishapis na kinahinatnan
niyong m~ga sawing palad kong magulang at nakatulog wari sa loob n~g
aking batang puso iyong higanting halos sinunpaan ko sa sarili.
Datapwa't dumating ang isang araw na kaming dalawang nagaaral ay
naanyayahang dumalo sa isang piging sa daang Dulumbayan sa Maynila at
doon ay dumalo rin ang isang kasama namin sa Colegio na kaakbay ang
kaniyang ama, na, mula n~g dumating ay waring pumasok sa loob kong ang
pagmumukhang iyon ay aking naaalala. Inanyayahan kaming kumain at sa
paguupuan sa dulang ay napasiping sa akin ang matanda. Ilang salitaan
ang nabuksan at sa isang paguusap n~g ukol sa m~ga bayanbayan ay
napasalin~git ang pagkakakilala na kami'y magkababayan.
--Iyan man po'y kababayan din natin--ang turing n~g anak ng nagampon
sa akin at itinuro ako sa mantanda.
--?Ito?--ang tanong na wari'y may munting pagkakamangha n~g kinausap
at ako'y pinagmasdan--tila n~ga naaalala ko ang mukhang ito ?nagaaral
din bang kasama ninyo?
--Opo ang tugon n~g aking kasama--iyan po ang anak ni mang Pitong at
ni aling Mensia.
--iPitong, Mensia!--anang--matanda na wari'y hinahalungkat sa kaniyang
pagiisip ang gayong m~ga pan~galan--iAh! naalala ko na, kung gayon ay
ito ang anak ng nagnasang mangloob sa akin.
Nang madin~gig ang sabing iyon ay nalito ako, ang lahat n~g dugo ko
mandin ay sumulak sa aking mukha at ang noo ko'y nagalab.
Sa isang kisap mata halos ay tuminbuang ang matanda sa tabi n~g
dulang dahil sa sugat na gawa n~g sundang na kagamitan sa pagkain.
Ang sumunod na bumulagta sa isa pang saksak ay ang anak na nagnasang
magsangalang sa ama.
Pagkatapos niyon, ako'y nagtatakbo na hindi alam kun saan tutun~go, at
daig ko pa ang ulol.
Ako'y hindi nahuli at nakarating ako sa Novaliches n~g gabi ring yaon.
Nang kinamakalawahan ay isa na ako sa inyo at magmula niyon ay ...
--Nagbago ang palakad--ang putol ni Pating--magmula niyon ay dumalang
na ang panghaharang sa m~ga daanan, n~guni't lumimit ang paghahati n~g
m~ga salaping nagagahis sa pangloloob. Magmula noo'y bayan ang tirahan
n~g lahat, ang bundok ay naging isang tagpuan n~g m~ga magkakasama at
ang yun~gib na dating tahanan n~g m~ga pinaguusig n~g civil ay naging
tahanan n~g m~ga binibining binibihag, na matapos maalagaang wari'y
m~ga _princesa_ ay pinauuwing hindi man pinakikinaban~gan n~g
sino man sa atin at wala mang tubos. Itong ating inaabatan n~gayon na
ilang sandali na lamang at ikakasal, ay babantayan na naman marahil at
pagkatapos ay ibabalik na muli sa kaniyang magulang n~g ... walang ano
man.
--Ang gayon ay hindi dapat ipagdamdam n~g isa man sa inyo, sapagka't
kahit hindi ko hinihin~gan n~g tubos ang m~ga binibining binibihag ay
hindi naman nawawala ang inyong kahati sa pagpapagod.
--Oo, n~ga po; n~guni't ang dinaramdam naming lahat ay ang hindi mo
man lamang pinakikinaban~gan ang m~ga bihag na iyan, dahil sa kung
makaraan ang dalawang araw sa pagkakapiit at matanong mo kung may isa
man lamang na lumapastan~gan, umaglahi o nagkulang sa balang nasabi ay
pakakawalan mo na't pababalikin sa kaniyang bahay na may kaakbay pang
magsasangalang sa paglakad hangang sa makarating sa kanila. Kung gayon
ay ?bakit pa nagbabayo at nagsasaing kung hindi din lamang kakanin?
-iAh ...matanda kong Pating! ?Nalalaman mo baga kung bakit ako
nangbibihag n~g m~ga binibining anak n~g mayayaman? Upang malasap n~g
m~ga mayayamang iyan ang pait n~g magdamdam n~g dahil sa kapurihan.
Lahat n~g makaalam n~g pagkabihag sa isang binibini'y magsasapantaha
na hindi na dapat asahang mauuwi na taglay ang linis na dating kipkip,
kahit tunay na alam mong kung sakali't may dalagang nagluwat n~g apat
na araw sa ating yun~gib ay hindi dahil sa ating pinipiit o dahil sa
ikinahihiya niya ang mabalik sa sariling tahanan, sapagka't wala na
ang kaniyang kalinisan, kundi dahil sa talagang nasa lamang n~g may
katawan ang lumagi pa n~g isang araw sa ating tahanan.
--iOh! hindi mo lamang po batid kapitan ang sanhi ng ipinagkakagayon.
Tunay at sila'y ating iginagalang at walang makapan~gahas na umaglahi
man lamang dahil sa pan~gin~gilag sa inyo, n~guni't ang gayon ay
?makapipigil kaya na ikaw ay ibigin n~g dalagang nabihagan n~g puso?
at ito ang sanhi n~g kanilang hindi pagbalik na kusa sa sariling
tahanan; at kung hindi dahil sa n~galang pagirog ?mangyayari pa
kayang tayo'y makatahan sa yun~gib na iyon sa karamihan n~g dalagang
nakaaalam, sa dahilang hindi naman natin tinatakpan ang m~ga mata kung
pauwiin? ?At ano ang sanhi n~g pagkaalam natin n~g m~ga nangyayari sa
bayanbayan sa pamagitan n~g m~ga Ichay, Marcela, Juana, Cion at iba
pa? Hindi mo lamang alam ginoong capitan na ang m~ga binibining ating
pinawawalan ay piit din kahit na mabalik sa kanilang tahanan. Itong
sasalakayin natin n~gayon ay ?isa rin kayang titinagin at pagkatapos
ay pauuwiin?
--Hindi. Itong sa n~gayon ay hindi bibihagin kundi ililigtas sa m~ga
kamay n~g ganid na magulang na pinipilit ang anak na pakasal sa
hindi iniirog, n~g dahil lamang sa paglin~gap sa yaman n~g magiging
manugang.
--?Ay ano po ang mayroon sa atin sakaling mangyari man ang gayon?
--Wala n~ga kung sa bagay, n~guni't ibig kong ipabatid sa m~ga
masasakim na iyan na kung silang m~ga tulisang bayan ay may kalakasang
makapawi n~g isang damdaming tinataglay sa puso n~g isang umiibig ay
may tulisang bundok namang may lalo pang lakas upang makapagsangalang
sa m~ga naaapi't nalulupigan. Ang binatang magbibigti sana kung hindi
natin natagpuan, at nakukulong n~gayon sa ating yun~gib ay siyang
iniibig n~g binibining ating aagawin.
--iAh!...
--?Alam mo kung sino ang bagongtaong iyon at kung bakit iniwasan ko
ang ako'y kaniyang makilala? Iyon ang dati kong kasamahan sa pagaaral;
iyon ang anak n~g maawaing nagampon sa akin.
--iOh!
--N~gayo'y kapanahunang dapat kong bayaran sa kaniya ang malaki kong
utang na loob.
--Kapitan--ang biglang putol n~g matanda na napatin~gin sa dakong
Silan~gan--tila oras na, sapagka't ang talang bakero ay nakasipot na
sa Silan~ganan at ang ating m~ga kasama marahil ay nan~gagaantay.
--Tunay.
Nang masabi ang gayon ay nagtindig ang dalawa sa pagkakaupo at
nan~gagsilakad na tinun~go ang bayan.
* * * * *
Wala pang ika apat n~g magmamadaling araw.
Sa bahay ni tininting Moneng ay malaki ang kaguluhan; ang m~ga bataan
ay hindi halos magkamayaw sa pagmamadalian, sa pagaayos, dahil sa n~g
araw na iyon ikakasal ang anak na dalaga n~g mayamang matanda at ang
magiging asawa kahit kasingulang n~g ama ay siya namang pinakapan~gulo
sa yaman sa bayang iyon. ?Papanong hindi malaki ang handa at marami
ang magsisidalo?
N~guni't sa gitna n~g kaguluhang iyon, ang tan~ging tahimik ay ang
silid na kinalalagyan n~g dalagang ikakasal.
?Nalutulog pa kaya?
Ito ang ating alamin.
Sa silid ay walang tao kundi si Benita lamang at siya'y nakaluhod
sa harap n~g isang larawan n~g Ina n~g Dios, at doo'y nanalan~ging
kasabay ang isang timping panaghoy.
Makaraan ang sandali ay nagtindig at tinanaw ang isang orasang na sa
tapat n~g pintuan.
--iSandali na lamang!--aniya at nalugmok sa isang uupan--Sandali na
lamang at ang mapait na taning ay matutupad na. iAy ina ko! Kung ikaw
ay buhay ay hindi ko disin sasapitin ang magkaganito na mapapakasal sa
isang taong kinasusuklaman.
Masabi ang gayon ay lumapit sa isang _mesa_ na kinapapatun~gan
n~g isang _botellitang_ may laman, isang _tintero, pluma_ at
_papel_.
Umupo sa piling n~g dulang at itinitik sa kaharap na papel ang
ganitong talata:
"Huwag ninyong sisihin ang sino man n~g dahil sa aking pagkamatay, sa
pagka't walang may kagagawan kundi akong mag-isa lamang.
"Hindi ko maamin ang mapakasal sa taong kinasusuklaman.
"iAy Enrique!
"Sa kabilang buhay na kita mag-isang puso. "Benita".
Matapos maisulat ang gayon ay sinungaban n~g nan~gin~ginig niyang
kamay ang botellitang may lason.
N~guni't n~g nasasabibig na ang labi n~g botella ay may nadin~gig na
kaluskos sa nakalapat na durun~gawan at ito'y nabuksan upang makaraan
ang katawan n~g isang binata.
--iOh!--ani Benita at waring tatakbo n~gunit natigilan, at sa
pagkagulat ay nawalan n~g diwa.
Sandali na lamang sana't natupad n~g binibini ang nasang
pagpapatiwakal.
--Lalong mabuti--ang wika sa sarili n~g pan~gahas na pumasok sa
durun~gawan, na dili iba't ang binatang tinawag na kapitan ni
matandang Pating.--Lalong mabuti ang ganito at walang sagabal sa
pagdadala.
Nang matapos na masulatan ang kaputol na papel na iniwan sa ibabaw n~g
altar ay kinandong ang katawan n~g nabulagtang dalaga at inilabas sa
durun~gawan.
Iwan natin siya na dala ang mayamang pasan at ang ipatuloy ay ang
pagsasalaysay n~g nangyayari sa kabahayan.
* * * * *
Tumugtog ang ika apat at kalahati at ang m~ga gawain ay lalong nag
ulol sapagka't nagdatin~gan na ang novio at ilang panaohin.
Isa't isa'y nagaalay n~g maligayang bati sa matandang mapalad na
magaari sa kagandahan ni Benita.
Si matandang Moneng ay hindi magkasiya sa katuwaan; at n~g masalubong
ang m~ga huling dumating ay lumapit sa pinto n~g silid at tumugtog
dahil oras na n~g pagbibihis n~g ikakasal.
Kinatog ang pintuan, n~guni't walang sumagot; kinatog na muli at gayon
din.
--Baka po nakakatulog pa.--ani kapitang Ape, na dili iba't siyang
magiging asawa.
--Inyo pong tawagan--ang payo naman n~g isa.
--iBenita! iBenita!--anang ama na kasabay ang katog.
Wala ring tumutugon sa loob.
--iBenita! ang halos sigaw ni tininting Moneng na may munti n~g galit
dahil sa baka uulitin na naman n~g kaniyang anak ang pagpapahayag n~g
hindi pagsang-ayon sa kasalang iyon.
Wala n~g oras na ipagaantay, sapagka't magliliwanag na at ang pari
marahil ay nakahanda na rin.
--iBenita!--ang sigaw n~g amang nagagalit at biglang itinulak ang
pintong nakalapat.
Nasira ang _cerradura_ at ang dalawang dahon n~g pinto ay
nabukas.
Ang lahat ay nagitla, n~guni't ang pagkamangha ay nagtalo n~g matanaw
na walang tao ang silid.
Lahat ay patakbong pumasok sa pook na iyon datapwa't walang natagpuan
kundi isang botellitang may tatak na _arsenico_ at ang dalawang
sulat na kilala na n~g bumabasa ang laman n~g isa, sapagka't siyang
sinulat ni Benita bago nagtankang magpakamatay, at ang isa naman ay
ganito ang nasusulat:
"Sa _lakas_ n~g pilak ay mayroon pang dumadaig; ang _lakas_
n~g _lakas_.==Juan Masili".
--iJuan Masili! Ang hari n~g m~ga tulisan--ang bulong na bumukal sa
lahat n~g bibig.
Marahil ay nan~gapahinto n~g malaon ang m~ga naroon kundi siyang
pakadin~gig n~g isang sigawang galing sa daan.
--iSunog! isunog!--anang m~ga taong na sa lansan~gan.
Nagkagulo at nagpanakbuhan ang lahat, datapwa't isang alilang
humahaman~gos at halos wala n~g hinin~ga, dahil sa pagtakbo, ang
lalong nagpalala n~g gitla.
--Kapitang Ape, kapitang Ape--ang sigaw n~g bagong dating--ang bahay
mo po'y nilooban n~g tulisan pagkaalis mo at pagkatapos ay sinunog;
ang pinakapan~gulo po n~g nangloob na nakakabayo ay may kandong na
isang babaying diwa'y dalagang ikakasal dahil sa kagayakan.
Si tininting Moneng ay nalugmok sa isang uupan at si kapitang Ape ay
kumutkot n~g takbo na patun~go sa kaniyang bahay. Wala siyang dinatnan
kundi ang pagkabatid n~g katunayan n~g kaniyang kasawian at wala
siyang natanaw kundi ang pagaalab na n~g may kalahati n~g dati niyang
magandang tahanan.
--Umakyat kayo--ang sigaw n~g matanda sa m~ga taong
nan~gagsisitakbo--umakyat kayo at maraming salapi sa cajon n~g
aparador.
N~guni't ?sino ang man~gan~gahas na pumasok sa isang bahay na ang
kalahati ay nagaalab? kaya't n~g walang makin~gig ay siya ang pumasok.
Sandali lamang at nakita sa kabahayan, n~g m~ga nasa daan, ang anino
n~g pumasok, at pagkatapos ay isang ioh! ang bumukal sa lahat n~g
bibig.
Siyang pagbagsak n~g bahay na nagdidin~gas.
* * * * *
Nang kinabukasan ay nakita sa bunton n~g abo ang katawang tupok n~g
mayamang kapitan.
Nang kinabukasang iyon ay dapat sanang siya'y sumasaligaya, kung
matatawag na kaligayahan din ang magpasasa sa kagandahan n~g isang
babaying napilit lamang.
iKay daling humalay n~g kapalaran at kay daling magbago n~g kulay n~g
isang pag-asa!
* * * * *
N~guni't ?saan napatun~go si Benita?
Ito ang alamin natin.
--Lalong mabuti--ang wika n~g binatang tulisan n~g makita na ang
dalaga'y nawalan n~g diwa, at masabi ang gayo'y kinandong at inilabas
sa bintana.
Apat na lalaking kasama ni Pating ang sumalo sa pan~gahas na kapitan
at matapos na makasakay sa kabayo ay sinapupo ang binibini.
--N~gayon Pating--ang wika n~g kapitan sa kaniyang matandang kabig--ay
dapat mo nang sundin ang pan~galawang bahagi n~g aking m~ga utos at
nasa kong tanglawan n~g isang sulong malaki ang aking pagdadaanang
lansan~gan sa pagdadala nitong mayamang pasanin.
Ang salitaang ito'y nangyari sa dakong likuran n~g bahay ni tininting
Moneng n~g kasalukuyang nagdadatin~gan ang man~ga unang dalo na
kasabay ang _noviong_ si matandang Ape. Matapos ang salita nang
binata ay pinalakad na ang m~ga kausap; siya'y lumiko sa isang daan
na patun~go sa bahay n~g kapitang ikakasal, na, sapupo ang babaying
walang malay-tao at nang nalalapit na sa tinurang bahay ay nag-utos sa
m~ga taong nakita roon, na pawa niyang kampon.
--Kunin ninyo ang lahat ng madadala--ang wika niya--at aantabayanan ko
ang paglalagablab nang sulong tatanglaw sa aking lalakaran, sapagka't
diwa'y tinamad n~gayon sa pagsikat ang araw.
Sa utos na ito'y nan~gag galawan ang may dalawang pung lalaki na
pawang sandatahan, na nan~gakahanay sa dalawang panig n~g daan at
nagsitun~go sa bahay ni kapitang Ape, na sa m~ga sandaling iyon ay
nasabahay ni Moneng na kaniyang bibiyinanin.
Makaraan ang sandali'y nan~gakapasok ang ilan sa bahay na lolooban, at
nagsimula ang pagkakagulo, sapagka't ang m~ga alilang nabiglaanan
sa gayon ay walang ibang ginawa liban sa tumakas; n~guni't hindi
nan~gakalayo ang m~ga nagulat na utusan, sa dahilang sila'y nadakip
n~g m~ga na sa labas nang bahay, kaya't naging saksi silang lahat sa
pag-uutos ng binatang nan~gan~gabayo na pagpapadin~gas n~g bahay,
nang makitang ang m~ga nagsipasok ay lumabas na may dalang tigiisang
balutan.
Pumasok ang isang naiwan sa labas at mayamaya'y nagsilakad n~g
lahat ang magkakasama sapagka't sa kadilimang hindi pa hinahawi n~g
kaliwanagan n~g sisikat na araw ay namukod ang pulang ibinuga n~g
nag-aalab na bahay.
Ang sigawan n~g itulisan! at isunog! ay nadin~gig halos sa lahat n~g
pook n~g bayan at ang m~ga _justicia_ ay lumipana sa paghabol, sa
may dakong luwasan, sa m~ga tulisang nagtun~go sa hulo.
Alam na nating ang isa sa m~ga alila ang nagbalita kay kapitang Ape
sa nangyaring loob at alam din natin ang kinasapitan n~g matandang
ikakasal sana, kaya't ang sundan natin ay ang pan~gulo nang tulisan na
nan~gan~gabayo't dala si Benita.
--N~gayon di'y dapat magsitun~gong lahat sa yun~gib at doon ko kayo
aantabayanan upang magawa ang lahat n~g kailan~gan--ang wika n~g
binata sa m~ga tulisan n~g sila'y malayolayo na sa bayan--Matandang
Pating umangkas ka kung ibig mo, sapagka't kailan~gan kung dumating
kang aking kasabay sa kinalalagyan n~g binatang binabantayan.
--Magpatakbo ka na po kahit hindi ako kaankas at pamumuntutan
kita--ang wika ni Pating n~g maiabot sa isang kasama ang kaniyang
dala.
--Kung gayo'y halina--anang binata at pinatakbo ang sinasakyang kabayo
na wari'y hindi nagiindang kapagalan sa bigat na dala.
* * * * *
Ang yun~gib n~g bundok S. Mateo ay tahimik at walang gumagambala sa
kaniyang kapanglawan liban sa ang lagaslas n~g m~ga san~ga at dahon
n~g kakahuyan na pinagagalaw n~g simuy na malumanay n~g han~gin sa
paguumaga. Sino mang malalapit sa pook na iyon ay magsasabing wala
isa mang tao, n~guni't kung mamataan ang isang sulok n~g yun~gib ay
makikita na may isang nakapan~galunkot.
Walang ano ano'y biglang tumindig ang bantay at waring may pinakingan.
--Narito na sila--ang sabi sa sarili n~g taong nagiisa sa kasukalang
iyon na walang ibang dumadalaw liban sa m~ga hayop n~g kagubatan.
Hindi pa man halos natatapos ang kaniyang pagsasalita ay siyang
pagdating n~g nan~gan~gabayo.
--Wala pong ano man--ang wika n~g dinatnan.
--Tulungan mo ako--anang binata--at iniabot ang maganda niyang dalahin
na hindi pa pinagsasaulan n~g hinin~ga--ating ilagay sa dati kong
tinutulugan.
Ang dalawa'y pumasok sa loob n~g yun~gib at n~g napapaloob na nang
mahigit sa dalawang pung dipa sa pintuan ay pinisil n~g binata ang
isang un~gos n~g bato.
Nakadin~gig n~g lagitik na wari'y gawa n~g isang bagay na mabigat at
biglang nabuksan ang malapad na batong hindi makikita n~g sino mang
hindi nakatataho n~g lihim na iyon.
Pumasok ang magkatuwang at inilapag n~g marahan ang dalaga sa isang
hihigan.
--?Ang iyong binabantayan?--ang tanong sa kasama n~g pinuno ng
tulisan.
--Nakakatulog pa po sapagka't gabi na n~g magpahin~ga, sa dahilang
wari'y malaki ang han~gad na huwag na siyang umagahing buhay.
--Ipinainom mo ang ibinigay ko sa iyong tubig?
--Hindi po, dahil sa hindi kumain.
--Kung gayon ay magbalik ka na sa iyong pagbabantay sa pinto at bayaan
mo akong mag-isa; patuluyin mo agad si Pating.
Ang pan~galang sinambit ay naging wari isang tawag sapagka't siyang
pagdating n~g matandang tulisan, kaya't ang inuutusan ay bumalik na
lamang sa pinto n~g yun~gib.
--Mabuti n~ga't dumating ka; ating tingnan ang dating bilango.
--Malaon na pong hindi pinagsasaulan ito--ang wika ni Pating n~g
makita si Benita.
--Bayaan mo't hindi iyan magigising hangang hindi ko ibig: pinaamoy ko
n~g pangpatulog.
Masabi ang gayon ay tinun~go nilang dalawa ang sungki n~g isang bato
at pumasok sa isang puang na hindi mahahalata n~g isang hindi bihasa
sa pook na iyon. Nang makapasok na't makapan~gabila sa bato ay
naglagay n~g takip sa mukha ang ating binata.
Ang pinasukan ay isang pook na nakukulong n~g bato at ang tan~ging
nilulusutan n~g han~gin ay isang butas sa bubun~gan na may limang
dipa ang taas. Isang tinghoy na nakasabit n~g mataas ang tan~ging
tumatanglaw sa pook na iyon na kinalalagyan n~g isang bagong taong
biglang nagulat at nagising dahil sa kaluskos n~g m~ga nagsipasok.
--Wala kayong m~ga damdaming lalaki--ang wika n~g dinatnan, na wari'y
may talagang malaking kagalitan sa m~ga kaharap.
--Masasabi mo ang ibig sabihin at hindi ka namin papatulan; alam mong
sa gaya naming may pamumuhay n~g ganito ay walang kabuluhan ang buhay;
ikaw ay isang kaawaawang nagnanasang magpatiwakal ?at dahil sa ano?
--Sa dahilang hindi kailan~gang matanto n~g iba--anang napipiit.
--Hindi n~ga kailan~gang matanto ng iba, datapwa't alam ko ang sanhi,
at dahil doo'y humadlang ako sa han~gad mong pagpapakamatay. Ang wika
mo'y wala akong damdamin; namamali ka.
--Kung mayroon kang damdamin ?ano't di mo payagang bigyan kong hangan
yaring pagkataong naubusan na n~g pag-asa? ?Ano ang masakit sa iyo
kung ako'y mamatay o mabuhay?
--?Naubusan ka n~g pagasa? Alam ko, na dahil sa pagkamatay n~g iyong
ama ay nagisa ka na sa mundo at lubos kang naghirap sapagka't ang
taong pinagkatiwalaan n~g magulang mo upang pasapitin sa iyong kamay
ang kayamanang pamana ay nagtaksil, at ninakaw ang salaping dapat
sanang ibigay sa iyo; hindi lamang iyon; sumapit ang isang panahon na
ikaw ay napalulong sa pagirog at ang iyong inibig ay tinankang agawin
n~g ...
--Hindi lamang tinanka--anang bagong-taong kausap--kundi sa m~ga
sandaling ito'y nilalasap na marahil n~g matandang mayaman sa
kandun~gan n~g aking giliw, ang tamis n~g kaligayahan. iOh, kay hirap
n~g mahirap! Ikaw marahil ay inupahan n~g taksil na umagaw sa aking
pagirog upang sumalansang sa aking han~gad at n~g maragdagan pa ang
talagang kapaitan n~g pagkabatid na naglilo sa kaniyang pan~gako ang
babaying pinaglaanan n~g boong buhay. N~gayon ay inaantay kong ibalita
mo sa akin kung naganap na ang kasal ni Benita kay kapitang Ape.
Ang pinuno n~g tulisan ay napan~giti sa salitang iyon n~g kaharap.
--Hindi ka ba nananan~gan sa Dios?
--Walang Dios ang mahirap--ang tugon n~g may nasang magpatiwakal.
--?Hindi ka na umaasa sa pagibig n~g iyong sinta?
--?May pagibig bagang maaasahan sa katawang walang puso?
--?Hindi ka naniniwalang may kabihisang lan~git ang naghihirap?
--Hindi, sapagka't ang langit ay bukas lamang sa m~ga may pilak.
--iTaong walang panalig! Sumunod ka sa akin at n~g matanto mong ikaw
ay nagkamali sa lahat n~g iyong hinaka.
--Sukat na--ang tugon n~g bilango--kung papayagan mong ako'y
magpatiwakal ay susunod ako sa iyo, n~guni't kung hindi, ay bayaan mo
na akong magpakamatay dito sa gutom.
--Siya, ikaw ang bahala--anang pinuno n~g tulisan--kung ibig mo ang
magpakamatay ay gawin mo, n~guni't sumama ka sa akin.
--Kung gayon ay oo.--ang sagot nang bilango at tumindig sa kinauupan.
Kinalag ni Pating ang tanikalang nakapipigil sa binata at ito'y
sumunod sa pinuno n~g tulisan na tumun~go sa kinalalagyan ni Benita.
--Ibig mo ang magbigti--anya sa bagong kawala--n~gayo'y tinutulutan
na kita, n~guni't sa tabi ng babaying iyan ka dapat magpakamatay
sapagka't siya man ay nagnasa ring magpatiwakal n~g dahil sa iyo.
Ang binata'y napaluhod sa piling ng dalaga't biglang napasigaw nang:
--iBenita! iAking irog! iOh, patay!--anya n~g makitang hindi
kumikilos.
--Hindi--anang tulisan--natutulog lamang.
Masabi ang gayon ay winiligan n~g kaunting tubig ang mukha n~g dalaga
at ito nama'y nagising.
--?Saan ako naroroon?--aniya.
--iItang!--anang binata.
--iEnrique!--ani Benita n~g makilala ang kaharap--iAking buhay!
--iAking irog!
Ang dalawang dibdib na naghirap ay nan~gagpahin~galay sa isang
mahigpit na yakap.
--Hindi ka ba nagpatiwakal?--ang tanong ni Benita sa kaniyang giliw.
--Hindi ka ba napakasal?--anang binata.
--Hindi--ang sagot n~g tulisan--sapagka't humadlang ako, upang sumapit
ang sandaling ito, na ikagaganti ko sa isang malaking utang. Ako ang
sumulat kay Benita, ako ang nagpapadala sa iyo Enrique n~g salaping
hindi mo matalos kung saan nangagaling niyong ikaw ay nasasalat, ako
ang sumalansang sa pagpapatiwakal mo, ako ang numakaw kay Benita bago
sumapit ang oras na pag-inom niya n~g lason, at sa isang sabi, ako ang
nagnakaw n~g kayamanan ni kapitang Ape.
--At sino ang makagagawa n~g gayon?--ang halos panaba'y na tanong n~g
dalawa.
--Si Juan Masili--anang tulisan at inalis ang takip n~g mukha.
--iSi Pedro!--ang wika ni Enrique.
--Oo n~ga: ako ang Pedro mong kaibigan at kapatid na inampon n~g iyong
magulang niyong magisa na sa mundo, n~guni't sa bundok ay ako ang Juan
Masili.
Nang kinabukasan ay tumangap si tininting Moneng n~g isang lihim na
pabalita na ang kaniyang anak na dalaga ay na sa Colegio n~g Concordia
at doon mangagaling bago ikasal kay Enrique Manapat na siyang tunay na
iniibig.
* * * * *
Nakaraan ang dalawang buwan.
Ang panahong ito'y ginugol n~g m~ga civil sa paghanap sa "Hari n~g
m~ga tulisan"; n~guni't n~g walang mangyari sa kanilang paghabol ay
humuli na lamang n~g apat na taong bukid at siyang pinaratan~gan na
nangloob kay kapitang Ape. Ilang _cruz del merito militar_ ang
naging pinakaganti sa pagkakahuling iyon.
Datapuwa't ang sundan natin ay si tininting Moneng na n~g araw na iyon
ay lumuwas sa Maynila.
?Ano ang dahilan n~g gayon?
Kung ating unawain ang lihim na kagalakang nalalarawan sa mukha n~g
ating matanda na nagbago na n~g asal mula n~g araw na hindi natuloy
ang kasal n~g kaniyang anak na si Benita kay kapitang Ape, ay
makikilala natin na ang kasayahang iyon ay galing sa pagkabatid na ang
bugtong na bunso ay ikakasal kinabukasan sa tunay na iniibig.
Nang kinabukasan n~g pagdating ni tininti sa Maynila ay ikinasal si
Benita at si Enrique sa Simbahan n~g Kiapo.
* * * * *
Ang naganak sa m~ga ikinasal ay isang nagngangalang Pedro Gatmaitan;
n~guni't kung pagwawariin ang kaniyang mukha ay makikilala na siya'y
kamukha n~g binatang kausap ni matandang Pating niyong madaling araw
na nasunog ang bahay ni kapitang Ape.
Sa bayan ay Pedro Gatmaitan at sa bundok ay Juan Masili na pan~gulo
n~g m~ga tulisan.
Ang taong ito'y nabubuhay pa n~g taong 1892, datapuwa't n~g magkagulo
sa Kabite ay hindi na nadin~gig ang kaniyang pan~galan.
End of the Project Gutenberg EBook of Juan Masili o Ang pinuno ng tulisan
by Patricio Mariano
*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK JUAN MASILI O ANG PINUNO NG ***
***** This file should be named 13320.txt or 13320.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
https://www.gutenberg.org/1/3/3/2/13320/
Produced by Tamiko I. Camacho, Jerome Espinosa Baladad and PG
Distributed Proofreaders. Produced from page scans provided by
University of Michigan.
Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.
Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.
*** START: FULL LICENSE ***
THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK
To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).
Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works
1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.
1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.
1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:
1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:
This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org
1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.
1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.
1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.
1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.
1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.
1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.
1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that
- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.
- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.
- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.
1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.
1.F.
1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.
1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.
1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.
1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.
1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.
1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.
Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm
Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.
Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.
Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation
The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.
The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org
For additional contact information:
Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org
Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation
Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.
The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org
While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.
International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.
Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: https://pglaf.org/donate
Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.
Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.
Most people start at our Web site which has the main PG search facility:
https://www.gutenberg.org
This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.