*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 13686 ***

[Transcriber's note: Tilde g in old Tagalog which is no longer used is
marked as ~g.]
[Paalala ng nagsalin: May kilay ang mga salitang "ng, mga," at iba pa
upang ipakita ang dating estilo sa pag-sulat ng Tagalog na sa ngayon ay
hindi na ginagamit.]




PURA L. MEDRANO

NA~G BATA PA KAMI



PANGUNANG SALITA NI
Bb. Asuncion Palma

AT MGA KUROKURO NI
G. Ros Almario

AKLATANG BAYAN

I AKLAT
NG LUPON NG MGA PARALUMAN

1913


Imprenta Sevilla Juan Luna 601, Tondo Manila.



AKLATANG BAYAN

MGA AKLAT SA LIMBANGAN


Pura L. Medrano
EDENG II Bahagi n~g "NA~G BATA PA KAMI"

Julian C. Balmaseda
SA BAYAN NI PLARIDEL (tula)
HIMIG SILAN~GAN (tula)

Benito F. Urrutia
¿SINO A~G AMA KO? ¡PATAWAD!
BENY AT LILY

Ros. Almario
NANG AKO'Y MAMATAY,
BAGONG PARI

G. CHANCO
SA GITNA N~G LUSAK.




=NA~G BATA PA KAMI=

KATHA NI
Pura L. Medrano


PANGUNANG SALITA NI
Bb. Asuncion Palma

AT

PANGWAKAS NI
Ros. Almario

AKLATANG BAYAN. I. AKLAT

NG

LUPON NG MGA PAKALUMAN

=UNANG PAGKALIMBAG=

MAYNILA, 1913.

IMPRENTA SEVILLA
al lado del Puente de Jose Manila


[Larawan: Asunción Palma-"Kay Puring Chong"]



=_LIHAM SA KUMATHA_=


KAIBIGANG PURING;

Ikaw ay nagkamali, oo, nagkamali kang lubha sa pagpili ng maglalagay
ng pang-unang salita sa iyong mahalagang aklat. Ako pa naman ang
napita mo, akong batid mong pahat na pahat tungkol sa gawaing ito at
bago pa lamang nakikisalamuha sa larangang ng panulat. Kaya't nang
sabihin mo sa aking ako ang ibig mong maglagay ng pang-unang salita,
ay nasabi ko sa sariling: "¿Kinukutya kaya ako o binibiro lamang
niya?" Kundi lamang kita nakikilalang isang tapat na kaibigan, uliran
sa pakikisama, at ako'y nananalig na wala kang pusong sukat ipang-api
sa akin ay pinatampuhan na sana kita, sapagka't ¿sino ako upang siyang
magbigay ng pang-unang salita sa iyong aklat? ¿Anong ayos pa o ganda
ang maidaragdag ko sa iyong katha? Wala. Nguni't ang gawi hilig,
kilos at damdamin ng dalagang pilipina. Sa pagmamahal ni Edeng kay
Manuel, pagmamahal na binalot ng isang lihim na pag-ibig ay minsan mo
pang naipakilala ang isang pitak ng kaluluwa ng dalaga ng ating bayan.

Sa wakas ay ibig kong masabi sa iyo na, sa pagkakalathala ng katha
mong ito ay dalawang mahahalagang tagumpay ang iyong nakamit; tagumpay
ng iyong sarili sa iyong pagka manunulat at tagumpay ng Aklatang Bayan
sa pagka kasapi mo sa kanya.

Bumabati at nakikikamay.


ASUNCION PALMA.


[Larawan: Pura L. Medrano]




I

_MGA ALA-ALA NI MANUEL KAY EDENG._


--¿...?

--!...!

--¿Hindi mo na naaalaala?

Makinig ka't isa-isa kong ipaaalaala sa iyo:

Noo'y musmos pa tayo.

Musmos, oo; wala tayong kamalay-malay sa mga sigalot ng buhay; bago pa
lamang tayong humahakbang sa unang baytang ng pag-ibig, at bago pa
lamang tayong natututong sumunod sa itinitibok ng ating puso; nguni't
hindi pa natin nakikilala kung ano ang pag-ibig. Ang tunay na
pag-ibig.

Ang bahay natin ay nagkakatapat halos, at isang hapong masaya ang
langit na ikaw ay nasa bintana, ako'y nanungaw, at nang maino mong
pinagmamasdang kita'y tumungo ka, tumungo ka't saka ngumiti ng lihim,
bago itinaas ang mata at kiming sumulyap sa akin.

Sumandali tayong nagkatitigan at pagkatapos ay isang ngiting busog sa
ligaya ang ipinahatid mo sa akin.

Ako'y nasayahan at naramdaman kong sumasal ang tibok ng puso at waring
ako'y napa-angat sa aking kinalalagyan na di ko makuro kung bakit.

¿Pag-ibig na kaya ang kahulugan ng ngiting iyon? Kung pag-ibig ay
¿paano ko maaalaman? At sakaling pag-ibig na nga'y ¿ano ang maidudulot
sa aking buhay? Ang sunod sunod kong tanong sa sarili.

Sa aking pagdidilidili'y naisip kong itanong sa iyo ang kahulugan ng
ipinamalas mo sa akin; nguni't aywan kung bakit at hindi ko man lamang
naipahiwatig sa iyo nang tayo'y magkausap. At ... ¿naaalaala mo ba ang
ating pinagusapan?

Panay na kamusmusan; oo, panay na kamusmusan. Datapwa't nang tayo'y
maghiwalay, nang ako'y pauwi na sa amin, ang puso ko'y naligalig at
naramdaman kong may bagong damdaming tumubo sa lalong pinakalihim
niyang pitak.

Buhat noon, saan mang dako ako mapatungo ay waring ikaw ang aking
nakikita, at sa lahat ng akin gawain, sa pag-aaral, sa paglalaro, ay
ikaw ang laging sumasaisip ko.

Kung gabi at ako'y nahihilig na sa hihigan, sa piling ng minamahal
kong ama, ay lagi akong balisa, napipikit man ang mga mata ko'y gising
din ang aking diwa.

At ilan pang araw na gayon ang aking dinanas.





II


Kami ng Nanay ko'y naparoon sa lalawigan ng hindi ako nakapagpaalam sa
iyo.

Sa aming paglalakbay ay wala akong nakasama liban sa pighati. Hindi pa
kami dumadating sa aming paparoonan ay ninais ko nang magbalik;
nguni't kami'y nasa laot na, at dahil dito ano pa ang aking gagawin
kundi ang magtiis. At nagtiis nga ako't nasabi ko tuloy sa aking
sariling: "kay hirap pala nang malayo sa minamahal" Oo, mahirap nga.
At sukat bang pati ng malamig na simoy ng dagat na dati kong
kinawiwililihang sagapin ay kayamutan ko!

Makailang araw, kami'y nagbalik; gaya rin ng aming pagalis na hindi
mo namalayan, at buhat sa "azotea" ng aming bahay ay natanaw kitang
nakikipaglaro ng tubigan sa ating mga kababata.

Noo'y gabing maliwanag ang buwan at kayo'y nasa inyong bakuran.

Agad kitang pinaroonan. At nang ako'y iyong matanaw ay huminto ka sa
iyong paglalaro, humiwalay ka sa mga kasama, dalidali kang naupo sa
isang nakaalimbutod na ugat ng kahoy at saka nangalumbaba.

Naalaala ko ang aking pag alis ng walang paalam, at sisikdosikdo ang
loob kong lumapit sa iyo.

Tumindig ka't tila hindi mo na ako ibig kausapin; at anyo kang aalis,
nguni't napigilan kita at nang titigan ko ang mukha mo'y nabanaagan
kong dumadaloy sa binurok mong pisngi ang luhang buhat sa iyong pusong
naghihinanakit.

Ipinatalastas ko sa iyo na ang aming pagalis ay biglaan at ang aking
pagsama'y sa kaibigan ng tatay ko na ang aking ina'y huwag mag-isa sa
paglalayag. At palibhasa'y nahalata kong ayaw kang maniwala, ay
isinamo kong ako'y iyong patawarin.

Sa aking pagmamakaawa'y nahabag ka. Pinaupo mo ako sa iyong tabi at
matagal tayong nagusap.

--¿Pinatatawad mo ba ako?--ang una at kiming tanong ko sa iyo.

--Mamaya mo malalaman--ang tugon mo.

--Ayoko ng mamaya pa--ang malambing na ulit ko.

--Oo, pinatatawad kita--ang pangiting salo mo naman.

At ako'y natuwa nang gaya ng dati.

Nang gabing iyon ay marami kang sinabi sa akin gayon din ako sa iyo at
kung hindi tayo pinagtuksuhanan ng ating mga kaibigang napatigil sa
paglalaro ng tubigan ay hindi pa tayo magkakatapos sa paguusap
sapagka't para tayong mga pinagpalang nagpapasasa sa biyayang hulog
ng langit. ¿Hindi ba Edeng?...

At nagalit ka sa nagsipanukso sa atin, kaya't bubulongbulong kang
nakyat at ako nama'y maligayang umuwi sa amin.




III


Kinabukasan.

Pagbabangon ko sa hihigan, ay una kong tinanaw ang durungawan ng iyong
silid. Nakabukas ang isang dahon at nakita kong bihis ka na.

Noo'y mag-iikapito na ng umaga, oras ng pagpapasukan sa paaralan.

Sampung minuto pa ang dumaan bago ka lumabas sa pinto ng inyong bahay
na dala mo ang iyong mga aklat.

Dalidali akong nanaog at hindi mo naino na sinundan kita hanggang
makarating ka sa paaralan. Sa tanghali'y binantayan kita sa aming
bintana hanggang makapasok ka sa inyong pintuan.

Gumabi.

Maliwanag din ang buwan.

Ang inyong looban ay gaya rin ng dating pinagsasadya ng mga kababatang
kalapit-bahay, at nang marami ng nagkakatipon ay sinimulan ang laro.
Ngayo'y patintero, mamaya'y takip-silim at bala nang maisip.

Ako'y nanaog upang makihalo sa inyo; nguni't nang naroon na ako't
hanapin, kita, ay wala ka.

Kumaba na naman ang dibdib ko at aking isinaloob na ikaw ay
nagtatampo pa sa akin, at dahil dito ay naitanong ko sa isang kapwa
bata kung saan ka naroon.

--¡Hayún ay ... ayaw maglaro!--ang tugon sa akin.

Ako'y lumingon at nakita, kitang nakaupo sa hagdan ng inyong "azotea".

Linapitan kita't aniko'y:

--¿Bakit ka nakaupo diyan?

--Mangyari'y hinihintay kita--ang waring may lambing na sagot mo.

--¿Ayaw ka bang maglaro?-ang ulit ko na wala nang pangambang may
hinampo ka pa sa akin.

--Maglalaro ako kung kasali ka--ang may ngiti mong salo.

--¡Naku!--ang pakunwa ko naman.

--Oo,--ang mariin mong agaw na parang ibig mo nang maghinanakit,
kaya't sinagot kitang agad:

--Sa totoo man ó hindi ang sinabi mo, ay dapat mong malaman, na kung
kaya ako naparitong maglaro ay dahil lamang sa iyo.

Tinitigan mo ako bago ka ngumiti ng ngiting may kasiyahang loob.

Tinawagan natin ang mga kasama at tayo'y tumayong pabilog at pagdaka'y
sinimulan mo ang "Pepe-serepe" at....

¡Kay, pilya, pilya mo! sinadya mo pang ako ang mataya.

Pagkatapos ay nagtakbuhan kayong ako ang inyong kasunod.

Aywan kung bakit, at noo'y wala akong abutan sa inyo: kay tutulin
ninyong tumakbo, para kayong mga ibon.

Sa ikatlong inanduyan ay nahapo ako at....

--Batugan, batugan--ang sigawan ninyong lahat.

Ako'y napahiya.

Naawa ka sa akin, at binulungan mo ako ng:

--"May mahuhuli ka na ngayon"--at saka patakbo kang lumayo. Nguni't
ilang hakbang lamang ay tumigil ka na at hindi pa mandin kita
nahahawakan ay sumigaw ka:

--"Nahuli ako, nahuli ako"--at idinugtong mo pa ng marahan ang
ganito:--"Kaawaawa ka naman, tutubusin kita't pagod na pagod ka na".

Oo, patangpata na nga ako; danga't kasali ka, kundi'y umuwi na sana
ako sa ikalawang takbuhan pa lamang.

Ang ating laro'y natapos ng gabing iyon, sapagka't sa nagsisunod na
gabi'y panay na salitaan ang ating ginawa. Nguni't ¿ano ang ating
napagusapan? ¿Panay pang kamusmusan na gaya ng mga unang araw?

Hindi na.

¿Nagkatalastasan na kaya tayo ng itinitibok ng ating puso?

¡Aywan! datapwa't buhat noon ay unti-unti na tayong lumayo sa, ating
mga kababata, sapagka't palagi tayong pinagtututukso.





IV


Ang patintero, ang takip-silim at iba pang laro na napagpaparaanan ng
mga bata ng masasayang oras ay hindi na natin muling naalaala, at ang
ating paguusap sa inyong looban ay nalipat sa bulwagan ng inyong
tahanan.

At isang gabi na kayo ng mga tatay mo'y nagpasiyal sa Sta. Cruz ay
nakita ko kayo sa harap ng simbahan.

Noo'y del Pilar. Maraming tao, maraming marami. Ang mga periya'y
nagsisikip sa nagsisipag baka-sakaling sa pagtaya sa iba't ibang
sapalaran ay makatama ng relos, mañika at iba pa.

Sa liwasan ni Goiti, sa harap ng simbahan at ibang lansangan ay
langkay langkay na nagsisipaglakad ang mga kawal ng pag-ibig, at ang
mga binatang kaagapay ng mga binibini'y bubulong bulong na animo'y mga
bubuyog kung dumadapo sa mababangong bulaklak.

Nakita ko nga kayo sa harap ng simbahan: ang tatay mo'y mayroong
kausap at ikaw nama'y nagmamasid sa mga taong naglalakad.

At baga man ako'y papauwi na, ay hindi ako nagtuloy, linapitan ko kayo
at matapos akong magpugay sa iyong mga magulang ay tinanong kita ng
marahan:

--¿Kanina pa ba kayo rito?

--Oo,--ang sagot mo.

--¿Bakit ngayon ko lamang kayo nakita?--ang ulit ko.

--Mangyari'y hindi mo kami hinahanap--ang parang may tampo mong pakli.

¿Paano ko kayong hahanapin--ang salo ko naman--sa hindi ko naaalamang
paparito kayo?

Ang tatay mo'y nagyayang makinig ng serenata. Tayo'y tumungo sa
kinalalagyan ng bandang tumutugtog ng sari-saring opera at nang tayo'y
naroon na'y bumili ako ng lansones sa isang magmamane sa tapat ng La
Perla.

Inalok ko ang mga tatay mo't pagkatapos ay nilapitang kita, at:

--Ayoko--ang iyong pauna.

--¿Bakit, ayaw ka ba nito? ¿ano ang iyong ibig--ang malambing kong
tanong sa iyo.

--Wala--ang iwas mo.

--¡Wala raw!--ang salo ko naman.

--Wala nga--ang patibay mong mali.

--¡Naku, ikaw naman! ¿Ano lamang eh? Sabi na, hale, sabi na.--ang
magiliw kong samo.

--Kung alin ang masarap sa iyo ay siya mong bilhin at masarap din sa
akin--ang pakli mo na sinundan ng ngiting puno ng saya.

At muli akong lumapit sa magmamane. Pumili ako sa isang bilao ng
dalawang mansanas at pagkatapos ay ibinigay ko sa iyo ang isa.

--Iyan, iyan ang masarap--ang bigkas mong sabay sa pagtanggap ng
mansanas.

--¿Totoo nga ba?--ang tanong ko naman.

--Oo, sapagka't hindi ka bibili ng hindi masarap at ang masarap sa iyo
ay masarap din sa akin.

Katatapos mo pa lamang mag-salita'y siya namang pagpaparinig ng banda
ng isang mainam na opera.

Habang pinakikinggang ko ang tugtuging iyon ay parang nananariwa sa
aking gunita ang mga pangalan ng operang akin nang napanood at
naalaala kong yao'y ang "Sandugong Panaginip".

--Hindi mo ba naaalaala ang tugtuging iyan?--ang tanong ko sa iyo.

--¿Hindi ba iyan ang "Sandugo"?--ang balik mo naman sa akin.

--Iyan nga--ang masaya kong pakli--at ¿hindi kaya natin sapitin ang
naging hangga ng pagiibigan ni Tarik at ni Bitwin?

Hindi ka nakakibo, parang naumid ang iyong dila't namutla ka,
sapagka't salitang pagiibigan ang iyong napakinggan sa aking bibig na
tila baga tayo'y mayroon nang salitaan.

Nang mahalata kong hindi ka makapangusap, ako'y nagpatuloy sa aking
pananalita: isinaysay ko ang napagsapit ng dalisay na pagiibigan ni
Bitwin at ni Tarik, ayon sa aking nabasang argumento ng Sandugo at
pagkatapos ay ipinahayag ko naman ang damdaming tumubo sa aking puso
mula nang tayo'y bata pa at itinanong ko sa iyo kung yao'y pag-ibig
na.

Palibhasa'y hindi mo rin ako sinagot, ay ako na ang nag-sabing PAGIBIG
na nga at idinugtong ko pang "INIIBIG KITA".

Makailang araw ay nagbago ka: oo, nagbago ka. Ang masasaya mong
ngiti'y bahagia mo nang ipamalas sa akin at sa nagsisunod na mga
paguusap natin ay waring nabibigatang kang sumagot sa aking mga
sinasabi; subali't nahalata kong nagtatampo ka't nalulumbay pa pag
hindi kita nadadalao.





V


Baga ma't ang masasaya mong ngiti'y iyong ipinagkait sa akin, ay
maligaya rin ako; oo, maligaya rin ako sapagka't nahalata kong
tumutugon ka sa tibok ng aking puso. Nguni't ang aking kaligayahan ay
naparam na animo'y aso sa bahagiang simoy ng hangin, sapagka't nalipat
kami ng bahay at may nagsabi sa amin ng ako'y palaging nakakagalitan
ng aking guro sa dahilan daw na ako'y madalas na hindi makalisyon, at,
sukat bang ang tatay ko'y maniwala at ipinagbawal pa sa akin ang
pagpapasyal...?

¡Oh! anong lungkot ko noon! ... Kung nakilala ko ang dalahirang
naghatid sa amin ng balitang iyon ay ... aywan: marahil ay inaway ko;
oo, pagka't ng mga araw na iyon ay naghahari pa sa akin ang kainitan
ng ulo.

Ang paghihigpit sa akin ng tatay ko'y hindi naman nag-tagal; ilang
linggo lamang at ako'y pinahintulutan nang makapagpasyal na gaya ng
dati.

Ako'y natuwa sapagka't madadalaw na namang kita; nguni't ¡naku! hindi
naglao't nakita ko na ang katapal na dusang walang kasing laki ng
aking katuwaan sapagka't nang ako'y paroon sa bahay na inyong tinirhan
ay nakita kong naka-dikit sa nakalapat na pintuan ang isang papel na
kinababasahan ng SE ALQUILA.

Ipinagtanong ko kayo sa mga kakilala; datapwa't walang nakapagsabi
kung saan kayo nalipat. Ako'y bumalik sa amin at itinanong ko sa aking
tatay kung saan kayo nakatira.

--Aywan ko--aniya--nagsi-alis ng hindi man lamang nakapagpaalam sa
atin, sapagka't ang ama daw ni Edeng; ay dinapuan ng sakit, na
pinakikialaman ng mga sanitario.

Ako'y nalungkot, hindi lamang nalungkot, nagtiis pa ako ng hirap
sapagka't hindi ko maalaman kung saan kayo naparoon. Hindi ko maalaman
kung saan kita susulatan.

At buhat noon ang puso ko'y naging laruan ng hirap. Natulad sa isang
putol ng kahoy sa gitna ng dagat na sunodsunuran saan man dalhin ng
alon.

At sa mga bayo ng sakit ay hindi ko naikubli ang akin pagtitiis.
Nahalata ng aking mga kaklase sa Ateneo at sa isa sa kanila na
nagngangalang Pedro Batobalani ay naipagtapat ko ang aking
dinaramdam.

--¡...!

--Madalas ba rito ngayon at noon mo pang araw nakikilala?...

Ang binatang iya'y isa sa mabubuti kong kaibigan, siya ang umaliw sa
akin at dahil sa kanya'y nagbawas ang aking pamimighati. Datapwa't
hindi nagbago ang aking pag-ibig sa iyo at bagkus pang lumago at sa
twing magugunita ko ang aking pagiisa, ay lalo pa akong nagsusumigasig
sa pag-aaral sapagka't hindi nawalay sa akin ang paguusap na tayo'y
magkikitang uli at maidudulot ko sa iyo ang aking napagaralan.





VI


Mahabang panahon ang dumaan.

At isang gabing ako'y naglalakad sa daang Azcarraga ay nabasa ko sa
isang anunsiyong naka-dikit sa pader na tinatamaan ng liwanag ng ilaw
sa lansangan, na ang pelikulang VIVIR PARA AMAR ay itatanghal sa
Dulaang Zorrilla.

Ako'y napatigil at naibulong ko sa sarili ang ganito:

"VIVIR PARA AMAR" ¿Mabuhay upang umibig? ¡Oh ...! Panonoorin ko ang
pelikulang ito at baka nakakamukha ng malungkot kong kabuhayan sa
pag-ibig.

At dalidali akong pumasok sa dulang Zorrilla; nguni't pag-upo kong
pag-upo sa aking luklukan ay siya namang pagka-tapos pelikulang "VIVIR
PARA AMAR".

Ang mga ilaw ay nagliwanag. Ang mga mata ko'y aking pinagala sa loob
ng dulaan, at ¡oh, anong pagkakataon! Sa palkong kapiling ng aking
kinalalagyan ay may namasdan akong isang babaeng himala ng ganda. Sa
biglang pagkakita ko'y hindi ko nakilala kung sino, datapwa't nang
aking titigan ay nasayahan ang aking pusong kung ilan nang taong hindi
hinihiwalayan ng lungkot at nanariwa sa aking gunita ang nakaraang
panahon.

Nakikilala mo kung sino ang babaeng iyaon?...

Ang aking langit, ang aking paraluman, ang aking pag-asa, sa ibang
salita'y ikaw, Edeng, ikaw na buhay ng aking buhay.

Sa aking pagkatitig sa iyo'y napatingin ka sa akin at nagtama ang
ating mga mata.

¡Oh, anong ligaya ng dumalaw sa aking puso! Ang madilim kong hinaharap
ay waring nagliwanag at parang may nakita akong landas na patungo sa
kaluwalhatian ng aking pag-ibig.

--Maligaya na ako, maligaya na ako--ang bulong ko sa aking
sarili--maligaya na ako pagka't siya'y nakita kong muli. Bukas, bukas
na bukas ay paparoon ako sa kanyang bahay at sasabihin ko ang lahat ng
hirap na aking tinitiis. Siya'y malulungkot, nguni't masasayahan agad
pag sinabi kong naparam na ang lahat, pagka't ang ligaya ko'y ligaya
rin niya.

Nguni't saglit pa lamang ang nakararaan ay binayo na ako ng dusa; oo,
sapagka't napuna ko na ang iyong kapiling sa upo'y isang lalaking
balingkinitan ang katawan at maganda ang tindig ... ¡Anong lungkot ng
dumalaw sa aking kaluluwa ...! Ang mahahayap na palaso ng panibughong
mapapahirap sa taong ninibig, ay sunodsunod na tumimo sa aking puso at
dahil dito'y sinumpa ko ang muli kong pagkakita sa iyo.

Ang mga ilaw ay muling nangulimlim. Sa maputing kayong nakatatakip sa
tanghalan ng dulaan ay itinanyag ang sumusunod sa pelikulang; "Vivir
para amar"; nguni't natapos ng hindi ko nawatasan sapagka't hindi
nawalay sa aking isipan na may kapiling kang lalaki sa inyong palko.

--¿Sino kayang lalaki iyaon? ang tanong ko sa sarili--¿Kanya kayang
asawa? ¿kanya kayang katipan ó isang kaibigan lamang?

Ang mga ilaw ay muling nagliwanag. Nilingon kita sa inyong palko na
parang isang hukom na nagmamasid sa mga salaring lalapatan ng parusa.

Sa paglingon kong ito'y muling nagtama ang ating mga mata at sa iyong
titig ay waring nabasa ko na mayroon kang ibig sabihin.

Noon di'y lumipat ako sa inyong palko na nagpuputok ang kalooban sa
akalang ang kahulugan ng titig mong iyon ay isang pag alipusta sa akin
dahil sa ikaw ay mayroon nang asawa ó katipan: datapwa't ako'y namali
sapagka't matapos tayong magkamay ay ipinakilala mo sa akin ang
kapiling mong lalaki at noong ko natalos na asawa pala ng kapatid
inong matanda, at pinagsisihan ko ang pagkakaroon ng maling hinala sa
titig mong puno ng lugod.

Makailang sandali'y nanariwa sa aking alaala ang mga nakaraang
panahon. Ibig ko na sanang noo'y itanong sa iyo kung ang aking mga
hirap na tinitiis ay gagantihin mo ng walang hanggang kaligayahan,
pagka't ibig kong noon di'y matalos kung ako'y mayroon pang pag-asa at
kung maipagpapatuloy ko ang aking naipahayag sa iyo noóng tayo'y
nakikinig ng serenata sa harap ng simbahan ng Sta. Cruz ... nguni't
ako'y nagpigil alangalang sa iyong mga kasama.

Natapos ang palabas sa Cine.

Inihatid ko kayo hangang sumapit sa inyong tahanan at bago tayo
naghiwalay ay nangako akong babalik kinabukasan.

Ng gabing yao'y hindi ako nakatulog boong magdamag at sa pag-asam ko
ng bukas ay napagn~gitn~gitan ko ang aming orasan, sapagka't matay ko
mang nasain~g magtumulin sa kanyang pagtakbo'y hindi nagbabago at para
pang ako'y hinahamon sapagka't mapatayo ako't mapahiga'y napapakinggan
ko ang nakamumuhi niyang tik-tak.

Sa pagn~gin~gitn~git ko ay walang nangyari at nagtagumpay din ang
hindi mababagong lakad ng panahon.

       *       *       *       *       *

Umaga.

Lalo pa akong nagdanas ng yamot sapagka't hindi ko kilala ang ugali ng
iyong mga kasama sa bahay at nagalaala ako na baka kung dalawin kita'y
hindi ka nila ipakausap sa akin at mawikaan pa ako pagtalikod ko,
kaya't upang huwag magahis ng kainipan ay ginala ko ang lahat ng bahay
ng aking mga kaibigan.

       *       *       *       *       *

Gabi.

Pinagsadya kita. Wala ang iyong ina. Pinaharap ka sa akin ng iyong
kapatid at matagal tayong nagusap, matagal na matagal. At buhat noo'y
tatlong buwan na naman ang dumaan na hindi tayo nagkita, tatlong
buwang panay na hirap para sa akin, bakit nadagdag pa sa dati ko nang
tinitiis ang pagdadalamhati sa pagkamatay ng aking ama.

--¿...?

--Oo; kumulang humigit sa dalawang buwan. Nguni't isinulat ko sa iyo
nang siya'y mamatay, ¿bakit hindi mo naaalaman?

--¡...!

¡Ah! Kaya pala ni ang sulat na padala ko sa iyo nang ako'y lumulan sa
bapor na patungo sa bayan niyang kinamatayan ay hindi nagkaroon ng
sagot, ay naparoon kayo sa Silangan. Datapwa't bayaan na natin ang
kanyang pagkamatay at ibaling natin sa dati ang salitaan:

¿Naaalaala mo na ba ngayon, Edeng, ang mga araw na dumaan ng ating
kabataan? ¿Ang puso mo ba'y gaya rin ng dati na may kalayaan sa
pagtanggap ng pag-ibig? At ¿maitutuloy ko ba ang ipinahayag ko sa iyo
noong tayo'y nakikinig ng serenata sa tapat ng simbahan ng Sta. Cruz?

--¡...!

--Bukas mo na ako sasagutin? ¿Baka hindi?

--¡...!

--Aasahan ko





VII

=_MGA ALA-ALA NI EDENG KAY MANUEL._=


--Manuel, salamat sa pagpa-paalaala mo't nanariwa sa aking gunita ang
ating kahapon: ang maligaya nating kahapon.

Naaalaala ko ngayon na isang araw ng linggong kulimlim ang araw ay
naligo tayo sa dagat. Marami tayo, kasama natin pati mga pinsan kong
babae na kababata rin natin.

Noo'y palaki ang tubig, ang pulo'y hindi natatanaw at upang marating
natin nang walang sagabal ay nanghiram tayo ng isang malaking bangkang
lunday.

--Sa bangka'y masaya tayong lahat, lalong lalo na ikaw at habang
tayo'y nagpapaligid-ligid sa may pulo sa paghanap ng lugar na mababaw,
ay itinuturó mo sa akin ang mga ibong nagliliparan sa kalawakan at ang
mga isdang tulad nating malalaya't masasayang naglulundagan sa ibabaw
ng tubig.

¡Kay saya saya natin! nguni't walang ano ano'y tumaob ang bangka; ikaw
ay nagulat at kaming mga babae'y napatili ng malakas at makasandali'y
naghalakhakan ang iba nating mga kasama. Ikaw ay nayamot sapagka't
nahalata mong sinadya nila ang pagtataob ng bangka upang tayo'y
pagalitin.

Ang tubig ay hanggang dibdib lamang, at makaraan ang ilang saglit, ang
mga babae'y nagsamasama't ang mga lalaki nama'y nagtulong-tulong sa
paglimas ng bangka; datapwa't ikaw ay hindi kumilos sa iyong
kinatatayuan at waring galit ka pa.

Matapos nilang limasin ang bangka ay sila'y nagsipaglanguyan at kaming
mga babae'y nagtimbulan at ikaw ay nagpakunwaring marunong lumangoy ng
hampas tikin; datapwa't naino naming nakasayad ang iyong mga paa, at
dahil dito'y pinagtuksuhanan ka't pinagsabuyanan ka namin ng tubig.

Nang may kalahati ng oras na tayo'y naliligo, ang mga pinsan ko'y
nagyayang umahon.

Tayo'y lumulan sa bangka; n~guni't hindi ang pangpang ang ating
tinungo, kundi ang libis at nang makita mong tayo'y nalalapit na sa
baklaran ay nanginig ka; _buhat sa ulo hanggang paa_, sa takot mong
baka doon ilubog ang bangka ay hindi maaari, ang langoy mong
nalalaman.

--Ilubog natin ang bangka, isa, dalawa, tatlo.--Ang sabay halos na
sigawan ng ating mga kasama.

--¡Ina ko! ang sigaw mong halos paiyak--¡Ina ko, ayoko, huwag!

Palibhasa'y patuloy ang pagbibiro ng ating mga kasama, ay nagsabi ka
ng totoo, na hindi ka marunong lumangoy.

Makaraan ang ilang saglit ay nagyaya akong umuwi upang huwag malubos
ang sa iyo'y pagtakot nila. At nang tayo'y nasa pampang na'y ibinalita
sa atin ng isa ninyong alila na ang tatay mo'y nagagalit sa iyo.

Ikaw ay namutla pagka't ipinagbabawal sa iyo ang paliligo sa dagat ay
sumama ka pa sa amin.

Sa inanyo mong kalunuslunos ay nahabag ako at nawika ko sa sarili:

"Kaawaawa naman, nagtiis na ng takot sa gitna ng dagat ay
makakagalitan pa" At nang tayo'y papauwi na, ay sinabi ko sa iyong:

--Huwag ka nang maliligo sa dagat, sapagka't ipinagbabawal pala sa iyo
ng iyong tatay.

--Oo, kung hindi ka na rin maliligo--ang sagot mo.

--Aba--ang salo ko naman--¿maaari bang huwag akong maligo sa ako'y may
sakit at ang pagpaligo sa dagat ay nakagagaling sa akin?

--A, sa makatwid ay maliligo rin ako.

--Huwag, sundin mo ang iyong tatay.

--Oo, susundin ko siya kung sa inyong bahay ka maliligo.

--¿Bakit,--ayaw ka bang gumaling ako?

--¿Bakit ayaw?

--Gayon pala'y....

--Gagaling ka hindi man sa pagpaligo sa dagat. Pagkatapos ko ng
"segunda enseñanza" ay magaaral ako ng "medicina" at ako ang
magpapagaling sa iyo.

At samantala'y dumating tayo sa harap ng ating bahay. Ikaw ay nagtuloy
sa inyo at ako nama'y sa amin. Ikaw ay sinalubong ng galit ng iyong
tatay at ako nama'y ng maligayang ngiti ng minamahal kong ina.





VIII


Buwan ng Mayo.

Tayo'y malalaki na; ako'y mayroon nang labing tatlong taon at ikaw
nama'y labing apat.

Ang ating kilos ay ibang iba na sa dati: hindi na tayo nakikipaglaro
ng tubigan ni takip-silim; hindi na tayo nagbibiruan at para tayong
matatandang _formal_ na _formal_ kung mag-usap; datapwa't batang isip
pa rin tayo, kaya't ang ating napauusapan ay panay na kamusmusan.

Sa boong Maynila nang mga araw na yaon ay nagsalabat ang Santa Cruz de
Mayo at sa gawing kaliwa ng bahay na aming tinirhan ay may isang
_lutrinang_ hari ng gulo sapagka't panay na mga batang lansangan ang
nagsisiilaw, nguni't nang mga huling gabi, sa dakong pagtatapos ay
lumalaki at humuhusay sapagka't pinakialaman na ng matatanda at
nagpalaluan pa ang mga "Hermano Mayor."

Nang huling araw ng pagdiriwang sa Santa Cruz de Mayong yaon ay may
namanhik sa aking tatay na ako'y maging _Reina Elena_. Ang tatay ko'y
pumayag at kinagabihan, ang aming bakuran ay napuno sa mga batang
manonood ng _lutrina_.

Nang hapon ng araw na yaon ay masayang masaya ang ating daan; tatlong
banda ng musika ang nagtutugtugan sa harap ng bahay ng "Hermano Mayor"
na hindi rin nalalayo sa ating tinitirhan.

Nang tumugtog ang ika anim; ang "Reina Sentenciada" ang "Haring
Constantino", ang mga _sagala't_ iba pa, ay isa isang sinundo ng
tatlong bandang musica at ako ang ipinagpahuli sa lahat. Nguni't ako'y
nagulat nang makita kong ikaw ang "Haring Constantino."

--Oy--ang bati ko sa iyo--¿bakit ikaw ang _Hari_?

--Mangyari'y ikaw ang _Raina_--ang sagot mo naman.

At tayo'y sandaling nagngitian, bago natin tinungo ang bahay ng
"Hermano Mayor" at di naglao'y inilabas ang prusisyon.

       *       *       *       *       *

Kay daming taong nanonood. Lahat ay humahanga sa naggagandahang mga
sagala. Sa karamihin ng tao'y may ilang nanunumpit ng pabango na
parang nasisiyahang kung may sagalang tinatamaan sa mata.

Ikaw ay galit na galit nang mga sandaling iyon.

--Pag ikaw ang sinumpitang bulong mo sa akin--ay pagtatatagain ko
sila.

--Huwag--ang salo ko naman--huwag at baka ka nila pagtulungtulungan.

--Pag may tangan akong sable'y magsampu man sila'y hindi ako
matatakot.

Bahagya mo pa lamang katatapos na mangusap ay siyang pagtama sa aking
mata nang hindi ko na naaalaala ngayon kung tubig ó pabango na aking
ikinapatili ng malakas at ako'y napapikit sa hapdi, Makailang
sandali'y dumilat ako at ang una kong nakita'y ikaw na anyong
mananaga.

--Manuel--ang sigaw ko--pabayaan mo sila.

Ako'y pinakinggan mo at nang humarap ka sa akin ay walang pinag-iwan
sa isang haring maawain ang tingin ko sa iyo at nang ako'y lapitan mo
ay binulungan kita ng gayari:

--Kamukhang-kamukha ka ng haring Constantino.

--¡Naku! nanunuya ka pa, ah.

--Sumama ka sa amin mamaya at ipakikila ko sa iyo ang larawang
ibinigay sa akin ng amain kong pari.

--Sasama ako.

--Iyong makikita.

--¿Baka hindi?

--Oo, ipakikita ko sa iyo.

At isang oras pa ang dumaan bago ipinasok ang prusisyon.

       *       *       *       *       *

Nang gabing yaon ay hindi ko naipakita, sa iyo ang larawan, sapagka't
nang ipasok ang prusisyon ay dinala pa tayo sa bahay ng "Hermano
Mayor" at doon ko naalaman na ikaw pala ang humiling upang gawing kang
Haring Constantino.

--"Presentado, alsado"--ang biro ko sa iyo.

--Nagprisinta nga ako pagka't ikaw ang Elena at ibig kong mapanood ng
mga tao na tayo'y mga _hari_ kahi't na sa Santa Cruz de Mayo lamang.

--Hambog--ang biro ko pa.

Hindi ka nakasagot sapagka't inanyayahan tayong maghapunan ng "Hermano
Mayor" at para pang sinadya na tayo'y pinagtapat ng upo, kaya't habang
tayo'y naghahapunan ay kung makailan kong maino na nangungunot ang
iyong noo.

Pagkatapos ng hapunan ay pinanood natin ang pagaagawan sa bitin at
matigas kong katatawa, sapagka't sa gitna ng balag ay may isang
malaking palayok na nakabitin at ang akala ng lahat ay matamis lamang
ang laman datapwa't nang malaglag at pagdumugan ng mga bata'y
naghalakhakan ang nagsipagbitin ng palayok na iyon at makailang
sandali'y naghiwa hiwalay ang nagsisipag-agawan: may patakbong
lumalayo, may nagkukusot ng katawan at may naglululundag na animo'y
nagsasayaw sa pagka't ang palayok palang iyon, bago ibinitin, ay
maghapon munang inilagay sa langgaman.

Matapos ang agawan ay umuwi tayo, datapwa't hindi ka nananhik sa aming
bahay pagka't malapit nang tumugtog ang ika sampu at ibinulong mo na
lamang sa akin na ipakita ko sa iyo ang larawan pagbalik mo sa susunod
na gabi.





IX


Hinggil sa aming pagparoon sa lalawigan ay naaalaala ko na aking
isinulat sa iyo, aywan lamang kung ang liham ko'y dumating sa iyong
mga kamay ó kinusa mo ang hindi pagtugon, sapagka't _namuti_ ang mga
mata ko sa kaaantay ng iyong sagot.

--¡...!

--¿Hindi mo tinanggap? Marahil; datapwa't huwag mong sabihing hindi mo
naalaman kung saang lalawigan kami naparoon sapagka't ang iyong tatay
ay nakapaghatid pa sa amin hanggang sa sasakyan. Hindi maaaring hindi
nasabi sa iyo, oo; hinding hindi.

--¡...!

--Hindi raw! ... ¡Nakapagtataka! ¿Diyata't hindi man lamang nabanggit
ng tatay mo ang bayan naming pinaroonan? ¿Diyata't hindi nasabi sa
iyo, ni sa nanay mo?

Oh! Hindi nga marahil! Oo: sapagka't malapit, na ang akala ng iyong
ama'y ako lamang ang kinagigiliwan mo ng mga araw na yaon at inalala
niya marahil na masisira ang iyong pag-aaral ó susunod ka sa amin
kung ipabatid sa iyo ang pinaroonan naming lalawigan.

Nguni't siya'y namali, kung gayon ang kanyang paniwala, sapagka't
ipinatalastas man sa iyo ay hindi ka aalis ng Maynila, ni hindi
masisira ang iyong pag-aaral dahil sa naiwan dito ang iyong langit,
ang paraluman ng iyong gunita ... Huwag kang magkaila, huwag; mayroon
akong katunayan....

Sinabi mo na may nagbalita sa iyong tatay na palagi kang nakakagalitan
ng iyong mga guro sa dahilang malimit kang hindi makalisyon at dahil
sa balitang iyon ay ipinagbawal niya sa iyo ang pagpapasiyal kaya't
napaalis kami ng hindi mo naaalaman.

¿Totoo nga kayang ang paghihigpit ng iyong ama ang naging dahilan ng
hindi mo pagkadalaw sa akin? ¿Hindi kaya totoo ang nabalitaan kong si
Enchay na kababata natin, ang nagbawal sa iyo?

--¡...!

--Huwag kang magkaila at ipakikita ko sa iyo ang katunayan na si
Enchay nga; huwag kang sumumpa at baka ka mapahiya sa dakong huli.

--¿...?

Kaylan ko natanggap ang balitang iyon at sino ang naghatid sa akin?
Sasabihin ko sa iyo:

Nang kayo'y may tatlong araw nang nakalilipat sa ibang bahay ay may
nagsadya sa amin na isang binatang balingkinitan ang katawan, mataas,
malago ang buhok, matangos ang ilong at matingkad pa sa kayumangging
kaligatan kulay at siyang nagsabi sa akin na si Enchay daw at ikaw ay
nagmamahalan. Ako'y nagalit mandin at waring pati niya'y kinayamutan
ko.

--¿...?

Aywan, hindi ko masabi kung nagalit nga ako at kung ako'y nagalit ay
hindi ko masasabi ang dahilan, sapagka't nang mga araw na yao'y musmos
pa ako at ang mga musmos ay madaling magalit at madali namang matawa.
Makailang araw ay muli akong nakabalita na kayo nga ni Enchay ay
nagkakaibigan at noon ako naniwala ng lubos sapagka't may isang linggo
nang hindi mo ako dinadalaw, gayon ma'y hindi ako nagdamdam at sumulat
pa ako sa iyo nang kami'y naghahanda ng paglalakbay sa Batangan.

Ang sulat ko'y hindi mo sinagot hanggang kami'y lumulan sa sasakyan,
at iyo'y isang katunayan pa na talagang ako'y wala nang kabuluhan sa
iyo ng mga araw na iyon.

Ang lungkot ko'y gayon na lamang, at lalong lalo na nang kami'y
naglalayag, sapagka't nagunita kong sa lalawiga'y walang kasayahang
gaya sa Maynila. Dito'y panay na kaligayahan ang aking naranasan;
subali't doo'y panay na kalungkutan ang aking makakaulayaw sa araw at
gabi.

Ako nga'y malungkot at napatulo pa ang aking luha. ¿Nguni't naroroon
na'y ano pa ang aking gagawin!? ¡at mayroon man ay wala nang
mangyayari!

       *       *       *       *       *

Dumating kami sa Batangan.

Mahusay ang Panahon, ang langit ay maaliwalas at malamig ang amihan.

Noo'y linggo ng umaga at sa pantalan pa lamang ay sinalubong na kami
ng aming mga kamaganak na doon nananahanan at kami'y dinala sa bahay
ni G.X. na may dalawang anak na dalaga at kinagabiha'y hinarana kami
ng mga binatang tagaroon at gayon din sa nagsisunod na gabi.

Ang lungkot kong nagsimula nang kami pa'y naglalayag ay naparam at
nasabi kong "masaya rin pala sa lalawigan".

Datapwa't hindi naglaon ang aking kasayahan. Kami'y lumipat sa bukid
dahil sa damdam ng aking ama at noon na na nagsimula ang pagkaulila ko
sa lahat ng bagay at ang pagdama ko ng tunay na lagim sa buhay.

Naroon na'y ano pa ang gagawin kungdi ang magtiis! At nagtiis nga
ako. Datapwa't nang may apat na buwan na kami roo'y inisip ng tatay ko
ang kami'y bumalik sa bayan sa pagka't siya'y magaling na sa kanyang
sakit at nagpapalakas na lamang.

Nang ipabatid sa akin ang kanyang tangkang iyon, ako'y lumigaya at
nasabi kong wala nga palang hirap na di napapalitan ng kaginhawahan.
Sa bayan, ¡oh, sa bayan! nororoon ang ligaya, doo'y masayang lahat ang
tao; nguni't dito dito sa bukid ay bihira ang tao mong makikita na
hindi dumadaing sa sungit ng palad na nagtataboy sa kanila sa
kabundukan upang doo'y humanap ng ikabubuhay at sa gabi ay wala kang
mapapakinggan kundi huni lamang ng libo-libong kulilig.

Makaraan ang ilang araw ay nilisan namin ang bukid.

Sa baya'y nadama ko ang aking kinasasabikan; ang ginhawa, ang
kasayahan, at noon ko nawikang sa lalawigan pala'y maari ding mabuhay
na gaya ng kabuhayan sa Maynila at higit pa, sapagka't bihira ang
gabing walang harana, at madalas ang _buencomer_ sa tabi ng ilog ó
kaya'y sa palayan.

Nang may ilang araw na kami sa bayan ay nakatanggap ako ng isang
sulat. Akala ko'y iyo at dali dali kong binuksan; nguni't nang
tunghan ko ang lagda'y natalastas kong ako'y namali; sapagka't yaon
pala'y kay Enchay, upang ipagbigay--alam sa akin na kayo'y magiisang
dibdib pagkatapos ng iyong pag-aaral.

¿Ano ang dahila't ako'y sinulatan ni Enchay? ¿Pinasasakitan kaya ako?

Siya'y namali. Wala tayong _salitaan_ nang kami'y paroon sa lalawigan.
Siya, ni sino man, ay walang katunayang máihaharap na tinanggap ko ang
iyong pag-ibig at ngayo'y hindi ko masabi kung sa pagiibigan ang ating
napaguusapan noong araw at kung pagiibigan nga ay hindi ko rin
masasabing inibig kita sa hayagan ó sa lihim man, sapagka't noo'y
musmos pa ako at wala akong muwang sa ngalang pagiibigan. Nguni't kung
ang mga pagkalungkot ko pag tayo'y hindi nagkikita ay nagkakahulugan
ng pag-ibig ay ginanti ko ang tibok ng iyong puso. Nguni't ¿hindi ba't
ang bagay na iyan ay nangyayari din naman sa magkaibigan na
nagmamahalang parang makapatid?

Sakali mang hindi ako musmos noon at sinagot kita ng oo, ay namali
siya, si Enchay sapagka't nang tanggapin ko ang kanyang liham ay
nalimot ko na ang nakaraang panahon.

Kaya't nasabi ko tutoy sa sarili nang matapos kong basahin:

"¿At maano sa akin? ¿Mawawalan ba ako?"

Makaisang lingo'y na katanggap ako uli ng liham din niya'y at iba
naman ang ibinabalita sa akin: ngunit ako'y tunay na nayamot pagka't
bawa't talata'y may salitang napakarumi at kung isipisipin ko ang
kahulugan ay sa akin patama. Gayon ma'y hindi ko sinagot, at ¿bakit ko
sasagutin? Ay ¿di pinantayan ko pa ang baba niyang singbaba ng
nakasusuklam na lusak?...

Ako'y hindi mataas magsalita. ¿Ano ang aking ipagmamataas sa ang uri
ko'y mababa rin namang katulad ng iba? Datapwa't ang kanyang ginawa ay
nakaririmarim na gaya ng pusali na amoy lamang ay nakasasama ng
sikmura.

Hindi ko nga siya sinagot at siya'y pinatawad ko pa, at kung kami'y
magkikita ngayon ay hindi niya ako kahahalataan ng sama ng loob.





X


Ang tatay ko'y lumakas.

Kami'y naparito sa Maynila, at ang una kong nabalitaan ay ang
paglililo sa iyo ni Enchay na pinaglalaanan mo ng iyong karrera....
Huwag kang magkaila, huwag; may katunayan akong walang kasing laking
kasinungalingan ang sinasabi mong hindi ako nawawalay sa iyong isipan.
Huwag mong nasaing maikubli ang isang katotohanan.

--¡...!

--¿Sumusumpa kang totoo ang sinabi mo at ako lamang ang iyong iniibig?
Ito nga namang mga lalaki, pag-ibig magsinungaling ¡inaku! hindi mo
ako mapaniniwala ... Huwag kang magpumilit, huwag; at baka sabihin ko
pang kaalam ka ni Enchay nang ako'y padalhan ng sulat....

At ... namula ka. May katwiran yata ako, ha, ha, ha.

--¡...!

--¿Wala? ¿Bakit ka namula? Talagang may sala ka.

--¡...!

--¿Namamali ako at iniibig mo pa ako hanggang ngayon?

--¡...!

--Sagutin ko kung may maasahan ka pa sa akin? Oo, sasagutin kita;
datapwa't tugunin mo muna ako:

Ngayon ba't tinalikdan ka na ng pinaglalaanan mo ng iyong karrera ay
akong ihinabilin mo na sa limot ang iyong pamamanhikan, akong
pinagtangkaan mong malugmok sa hirap, sa pamamagitan ng dalawang liham
na ipinahatid sa akin ni Enchay?

--¡...!

--¿Isinusumpa mong hindi ka kaalam? ¿Bakit niya naalamang lumigaw ka
sa akin?

--¡...!

--¿Aywan? Wala kang pinag-iwan sa ilang taga bukid na nakikilala
namin; huli na'y nagkakaila pa. At hindi ako nagtataka, sapagka't ang
taong nagkukubli ng katotohanan ay talagang ganyan at matapang pa kung
minsan, hindi yata?

¡Naku! kung gaya ng dati na tayo'y mga musmos, ay tatawagin ko ang
ating mga kaibigan at sasabihin kong: narito ang bulaan, ang
sinungaling, narito ¡itignan ninyo!

Nguni't napapalayo ako. Pagbalikan natin ang iyong tanong.

Manuel, tanggapin ang tungkos ng mga liham na ito at sa mga iya'y
mababasa mo ang aking sagot ... Huwag mong buklatin dito, sa inyong
bahay mo na basahin ... ¡Ah! Huwag sana, at kung may tutol ka'y sa
ibang araw ka na parito....

Hindi kita itinataboy. Ibig kong umuwi ka na, sapagka't baka hindi ka
magkapanahon sa pag-aaral ng ililisyon mo bukas.

--¡...!

--Itinigil mo ang pag-aaral buhat nang mamatay ang iyong ama at ang
kapatid mong Juan na lamang ang pumapasok sa Sto. Tomas?

Sinayang mo ang panahon; nguni't may katwiran ka, may asawa na si
Enchay ay ¿bakit ka pa magaaral, sa siya lamang ang pinaglalaanan mo
ng iyong karrera?

--¡...!

--Ako raw at hindi si Enchay! Oy, manong matahan ka....

--¡...!

Uuwi kana? Mabuti nga't nang maalaman mo ang laman ng mga liham na
iyan....

--¡...!

--Oo hanggang bukas.





XI

_PANGWAKAS_


Nang si Manuel ay dumating sa kanyang bahay ay ang pagbubukas sa,
tungkos ng mga liham ang unang ginawa, at matapos basahin lahat ay
nag-buntong hininga at nasabi sa sariling:

"Nahuli ako; nguni't iisa ang ipinahahatid kong liham ay ¿bakit naging
tatlo...?"

Matagal na inisip kung ilan sulat ang naipadala kay Enchay nang
sila'y nag-iibigan; datapwa't hindi maapuhap sa alaala na ang una'y
sinundan pa ng dalawa.

Maging isa man o tatlo na nga, ay nahuli na siya ni Edeng at dahil
dito'y nalungkot ng gayon na lamang.

--"¡Oh ...!" ¡Kahiyahiya kay Edeng!--ang bulong sa sarili--Isinumpa
ko pa naman na liban sa kaniya'y wala na akong inibig at ipinagmatigas
ko pang siya'y hindi nawawalay sa aking gunita ... ¿Ano kaya ang
kanyang palagay sa akin ngayon ...? ¿Isang bulaan? ¿isang
sinungaling?

At ang mukha'y tinutop ng dalawang palad na parang may kaharap na
kinahihiyaan.

       *       *       *       *       *

Ang sulat na ipinahatid ni Manuel kay Enchay ay talagáng iisa nga. Ang
dalawang hindi niya makuro kung saan nagbuhat ay gawa ng isang
binatang taga Batangan na nangingibig kay Edeng.

Isang buwan muna bago nalipat ng bahay sina Manuel, ang binatang iyon
ay lumipat din sa bahay na kapiling ng tinitirahan nina Edeng at
parang nahalinang inakit ng ganda nito sa gawang pag-ibig.

Noo'y nagdadalaga na si Edeng. At nang mahalatang ito at si Manuel ay
waring nagmamahalan, ay nagisip ng daan upang magiit ang kanyang
pagliyag.

Ang pagkakalipat ng bahay nina Manuel ay siyang sinamantala ng
binatang iyon; nakitulong sa paglululan sa karreton ng mga kasangkapan
at dahil dito'y kinagiliwan ni Don José at ni Aling Mirang na mga
magulang ni Manuel.

Nang gabi rin ng araw na iyon at samantalang sina aling Mirang at ang
kanilang mga alila'y naghuhusay ng bahay, si D. José ay kaniyang
kinausap at ibinalita na si Manuel ay malimit na hindi makalisiyon,
kaya't palagi daw na nakakagalitan ng mga guro, at nang sina Edeng ay
patungo sa lalawigan ay sinulsulan si Manuel na lumigaw kay Enchay.

Ang binatang iyon ay nagaaral sa paaralan ng mga Heswitas at nang
dumating ang bakasyon ay umuwi sa Batangan at si Edeng ay makalawa sa
isang lingong pinagsasadya sa bukid.

Sa kanilang mga paguusap ay naino niyang si Manuel ay hindi nawawalay
sa alaala ni Edeng, kaya't gumawa ng lahat ng paraan upang malimot ang
binatang nagtitiis ng hirap sa pagkaulila sa kaniyang nilalangit.

Nang buksang muli ang mga paaralan ay lumuwas dito sa Maynila at nang
mga araw na yaon ay noon naman tumanggap si Edeng ng dalawang liham
ni Enchay.

Si Manuel at si Enchay ay nagkaibigan nga, datapwa't hindi naglao't
ito'y umibig, sa iba. At nang ikakasal na sa kanyang bagong kasi ay
ipinamanhik sa ating binata na isauli kay Manuel ang isang liham na
kanyang tinanggap; nguni't ang liham na iyon ay hindi dumating sa
kinauukulan.

Nang sina Edeng ay lumuwas dito sa Maynila ay ibinalitang agad ang
paglililo ni Enchay at si Manuel daw ay may bagong nililigawan.

       *       *       *       *       *

Isang pagkakataon. Ang dating magkakilala'y nagkita sa teatro, at
kinabukasan ay matalastas ng ating binata ang patatakpong iyon sa
dulaan, sapagka't ibinalita ni Edeng.

Ang ating binata'y dalidaling nagpaalam upang ang liham ni Manuel kay
Enchay ay dalhin sa isa niyang kakilala na mahusay humuwad ng mga
titik, upang magpagawa ng dalawa pa, na iba naman ang nilalaman sa
tunay na liham ni Manuel.

At gayon nga ang nangyari.

       *       *       *       *       *

Nang gabing si Manuel ay umalis sa bahay ni Edeng, na taglay ang
tatlong liham, ang ating dalaga'y nilapitan ng kanyang ina:

--Edeng--ani aling Juana--¿Ano ang pinaguusapan ninyo ni Manuel?

--Wala po--ang tugon ni Edeng.

--¿Wala? ¿Akala mo yata'y hindi ko naaalaman ang dahilan ng pagparito
ni Manuel? Natatalastas ko na siya'y nangingibig sa iyo noon pang araw
at pagiibigan ang iyong pinaguusapan.

--Hindi po nanay. Ang napaguusapan po nami'y ang pagpapatintero, ang
pagtatakip-silim at iba pang laro _nang bata pa kami_.

--Huwag kang maglihim. Magsabi ka nang totoo kung ibig mong huwag
akong magalit at kung ibig mong mahalin kita ng higit pa sa rati.

--Totoo pong wala kaming napaguusapan tungkol sa pagiibigan.

¿Diyata'y hindi ka magsasabi ng totoo?... Sabihin mo ¿ano ang inyong
pinaguusapan ni Manuel ¿Bakit napaparito gabi gabi?

Si Edeng ay hindi sumagot, ang ina'y nagalit at nagpatuloy:

---¿Ano ang laman ng sulat na ibinigay mo kay Manuel?...

¿Ayaw mo akong sagutin?--ang ulit ng ina na lalo pang galit--¿Ano ang
laman ng sulat na ibinigay mo kay Manuel? ... Hindi mo ba nalalaman na
ang binatang iya'y mason ¿Hindi mo ba nalalaman na ang mga mason ay
eskumulgado at ang nakikipagkaibigan sa mga eskumulgado'y walang
kaligtasan?

--Hindi po.

--Nguni't ngayong naalaman mo na, ay ayokong siya'y kakaharapin mo at
pagparito uli ay sasabihin kong huwag na siyang magpaparito sa ating
bahay, naaalaman mo?

-Opo.

Si Aleng Juana'y isang babaeng may mabuting puso at mainam na
makipagkapwa tao, datapwa't totoong napakabanal at ito ang tanging
maipipintas sa kanya.

Si Manuel ay dati niyang kinagigiliwan at natuwa pa nang mahalatang
nangingibig sa kanyang bunso; nguni't nang huling gabi ng paguusap
nina Edeng ay nakatanggap ng isang kalatas na hindi malaman kung
kanino galing, kalatas na nagbabalitang si Manuel ay mason; at dahil
doon ay kinapootan ng gayon na lamang. Kung ang balitang yaon ay
natanggap nang unang gabi nang pagkikita nina Edeng sa dulaan, ay
natira na lamang sila marahil sa pananabik sa mga pagkakataong
ikapagkakausap.

       *       *       *       *       *

Ang pinto ng tahanan ni aling Juana ay nakapinid para kay Manuel;
subali't bukas sa binatang makikilala natin sa susunod na bahagi at
dahil dito'y palaging malungkot si Edeng; sapagka't sa mula't mula
pa'y tinubuan ng wagas na pag-ibig kay Manuel, at hindi na wawaglit sa
kanyang isipan ang maligayang panahon nang sila'y mga bata pa.

Datapwa't nang sila'y magkita't magkausap ay hindi nagpahalata kay
Manuel, dahilan sa mga balita niyang natanggap. At kung tunay na
siya'y inihabilin na nga sa limot ng binatang minahal sapúl pagkabata,
ay handa namang taglayin hanggang sa libingan ang pag ibig na
namumugad sa kanyang puso.

Si Manuel ay gayon din. At kung nangibig man kay Enchay ay dahil
lamang sa sulsol ng isang kaibigan at upang may mapagparaanan ng
panahon.

Bagama't si Edeng at si Manuel ay hindi nagkakausap ay
nagkakatalastasan naman sa pamamagitan ng mga liham at pawang maligaya
sapagka't alam ng bawa't isa na wagas na pag-irog ang katapat ng
kanilang walang kasinglaking pag-ibig at may pag-asa sa isang
nakangiting hinaharap at sa luwalhati ng kanilang lihim na
pagmamahalan.

WAKAS.

Tundo, Sept. 5, 1913.




_Ilang maralitang kuro_


Aling Puring:

Noong isang linggo pong ako'y dalawin ng maingat kong manggagamot, ay
tatlong mahalagang bagay ang ipinagbilin sa akin: "Huwag kang
magbabasa--ang wika--huwag kang magiisip, huwag kang magsusulat". Sa
mga tagubilin niyang ito ay sandali akong natigilan, bago marahang
nakasagot ng "opo". Mangyari'y kasalukuyang binabasa ko pa naman noon
ang inyong mahalagang aklat kaya't sa isipan kong hapo'y buhay na
buhay pang gumagalaw ang mga larawan nina Edeng at Manuel, at waring
sa aking pangdinig ay humahayuhay ang kanilang matatamis na bigkas,
mga bigkas musmos na naghihiwatig ng dalawang pusong nasasaputan pa ng
kawalang malay, ng kulay na puti ng mga kaluluwang di pa napupukaw ng
mapangligalig na araw ng buhay.

Dahil dito'y sasandaling nakapanira sa alaala ko ang mga tagubilin ng
aking manggagamot. At babahagya pa siyang nakalalayo sa amin, ay muli
ko na namang kinuha ang inyong nabitiwan kong aklat upang ipatuloy ang
pagbasa. Naraanan ko ng buong lugod ang mga talatang naglalarawan ng
mga "kamusmusan" nina Edeng at Manuel, ang matatamis na sandaling yaon
ng kanilang paglalaro ng mga larong ganap na tagalog gaya ng taguan,
piko-piko, tubigan, at dumating ako sa mga talatang ang dalawang
musmos ay unti-unti nang nangasisipasok sa mapanghalinang "buhay ng
damdamin". Pagdating ko rito ay lalong nagulol ang pagkagiliw ko sa
aklat kaya't buong pananabik kong sinundan si Edeng at Manuel hanggang
sa makarating sa huli.

At ¿ano ang naging kuro ko pagkatapos ng pagbasa?

Huwag ninyong sapantahain na ang sasabihin ko'y likha lamang ng ating
pagkikilalang matalik; hindi po, sapagka't labis kong natatalastas na
ang isang "epiloguista'y" hindi kaibigan ng sino man, kundi isang
kapangyarihang "nagpaparusa" sa may sala at nagbibigay ng gantingpala
sa mga magalangin sa kanyang mga batas.

Narito po ang maralita kong pasya:

Na, ang inyong aklat ay busog na busog sa mga kagandahang dapat
taglayin ng isang nobela: luwag sa pananalita, ayos sa pagsasalaysay
at taas at linis sa mga isipan. Ang kabuuan ng aklat ay maiwawangis sa
isang halamang hitik sa mga bulaklak ng pusong tunay na tagalog,
pusong gaya ng kay Edeng na pinagtipunan ng yumi at hinhin, ng hinhin
at bait, bait at hinhing aring ari lamang ng mga dalaga sa lupaing
ito.

Kung ang lahat ng mga aklat na susulatin natin ay maitutulad sa aklat
na ito--aklat na naglalarawan ng isang buhay at mga pangyayaring may
tatak tagalog, tagalog na uri't lasang tagalog din ay hindi sasalang
sa araw ng bukas ay buong dangal na nating masasabi na may wika
tayong talagang sarili at damdami't diwa na ating atin din.

Aling Puring: sa wakas ay ipahintulot ninyong umasa ako ngayon pa, na
sa mga papuring nasabi ko na rito sa inyo! ay mairaragdag sa mga
hinaharap na araw itong mga sumusunod: ORIGINALIDAD sa pananalita at
liwanag sa paglarawan.

Ros. ALMARIO.




"AKLATANG BAYAN"

LUPON NG MGA PARALUMAN.

Asuncion Palma

Asuncion Manahan

Emiliana Santos

Engracia Jacinto

Dolores Chanco

Dolores Medrano

Isidra Reuto

Pilar Navarrete

Pilar Reuto

Pura L. Medrano

Silvinia Chanco

Victoria Santos


PAMUNUAN

Pura L. Medrano, Pangulo

Asuncion Palma, Kalihim

Dolores Chanco, Ingat Yaman











End of the Project Gutenberg EBook of Nang Bata Pa Kami, by Pura Medrano

*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 13686 ***