The Project Gutenberg EBook of Apô-Apô (Zarzuela) at Kung Sinong Apô-Apô
(Kasaysayan), by Pantaleón S. Lopez

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org


Title: Apô-Apô (Zarzuela) at Kung Sinong Apô-Apô (Kasaysayan)

Author: Pantaleón S. Lopez

Release Date: November 7, 2005 [EBook #17023]

Language: Tagalog

Character set encoding: ISO-8859-1

*** START OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK APÔ-APÔ (ZARZUELA) AT KUNG ***




Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net.
Special thanks to Matet Villanueva, and Ateneo Rizal
Library-Filipiniana Section for helping to reconstruct
some portions of this project. (This file was made using
scans of public domain works from the University of Michigan
Digital Libraries.)

"APÔ-APÔ"

(ZARZUELA)

"Kung sinong Apô-Apô"

(KASAYSAYAN.)

Pantaleón S. Lopez

MAYNILA

Limbagan nina Fajardo at Kasama
Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz

1908.

TALAAN NG NILALAMAN

"APÔ-APÔ" (ZARZUELA)

"Kung sinong Apô-Apô" (KASAYSAYAN.)

Zarzuelang tagalog na may isang bahagi, ikatha ni P. S. Lopez, at tugtugin ni Mateo Varios na pinamagatang:

"APÔ-APÔ"

MG̃A TAO SA OBRA.—MG̃A ARTISTA.

KAPISANAN NG̃ PANDAY.

Tanging bahagi

Pagbubukas ng̃ tabing mamamasid ang isang taller ng̃ pandayan si Ludovico at mg̃a panday.

ESCENA I.

MUSICA No. 1.

SALITAAN.

Lalabas si Soledad Malungkot.

ESCENA II.

MUSICA No. 2.

SALITAAN.

ESCENA III.

Lalabas si Pedro, may dalang sulat.

ESCENA IV.

LALABAS SI BAKOKO'Y

ESCENA V.

ESCENA VI.

ESCENA VII.

Tatampalin pagkatampal aalis patakbo.

ESCENA VIII.

MUSICA No. 3

SALITAAN.

Kukumpas ng̃ pagalang.

ESCENA IX.

Páhiná 26aalis patakbo ang dalawa lalabas si Soledad malungkot si Vico naman sa dakong kanan.

ESCENA X.

ESCENA XI.

aalis ang dalawa lalabas si Agong, Bakokoy at Pedro waring nagbubulung̃an.

ESCENA XII.

MÚSICA N.o 4

SALITAAN

Susung̃aw sa bintana si Vico.

Lalabas si María may dalang ilaw.

WAKÁS.

P.S. Lopez.

KUNG SINONG

"APÔ-APÔ"

KASAYSAYAN

MAYNILA

Limbagan nina Fajardo at Kasama
Daang Carriedo Blg. 101, Sta. Cruz
1908.

Sa aking Bayan

Pantaleon S. Lopez.

Calle Narciso No. 59 (Pandacan.)

I.

Kung sinong Apô-Apô.

Nang unang sábado ng̃ Mayo taón 1908 mayroong nangyaring nakalalagim sa pusong dalisay, sa isá sa mg̃a bayang sakop ng̃ Kamaynilaan. May pinalabás na dulâ na di iba't ito'y ang: «Apô-Apô» pamagat ng̃ zarzuelang iyon. Alay ng̃ may kathâ sa sariling bayan, obrang walang tinutukoy kundi lumiwanag ang punô ng̃ dilím na pinaguulapan, dito'y may Apô-Apôang nanood sa nasabing palabás; ito'y isáng tawong pinakahari ng̃ kadiliman kaya't ang kanyang pang̃alan ay: Agong kadiliman; isáng tawong kalaban ng̃ liwanag, isang tawong kalaban ng̃ kanyang pinakikinabang̃an, isang malimit gumahasâ ng̃ katwiran, hindi matangkad, hindi pandak ay kulang sa sukat: hindi katandâan ng̃uni't maputî ang̃ anit ng̃ ulo. Sa ganito'y bahalang magkurô ang irog na bumabasa, kung gaano ang buti't sama ni Kadiliman. Ating pagmasdan ang nangyari sa loob ng̃ dulaan samantalang itinatanghal ang «Apô-Apô:» Ng̃ sumapit ang escena na pinipilit papilmáhan ang isang kasulatan upang ito'y ihalal sa pagpupunô dahil sa itong laging panaginip ni Agong na siya ang punô sa lahat, na ayaw pilmahan ni Totong ng̃alan ng̃ ayaw pumilma sa obra, walang isinásagot kundi ganitó:

Nang ito'y madinig ni Kadiliman na binangit ni Totong ang kanyang sugat, waring nag dilim ang mg̃a paning̃in, na alinsang̃anan at sinabayan nang tindig na waring sumusuling na banak, siya'y napuná ng̃ isang filosopito na sa kanya'y nakapansin, kaya't tinanong ng̃ ganito:—¿Bakit namumula ka?—Naiinitan ako ang sagot.—¿Sa daming tawong nandito ng̃ayon, ikaw lamang ang naiinitan?—Masamang obra iyan, ang pagigíl na sabad ni Agong Kadiliman, anyong pa-alis na hinihimas ang anít niyang tuktok.—Hintay ka muna ang paampat na sabi ng̃ kausap.—Hwag mo akong pigilin at ako ang pinatatamaan ng̃ obrang iyan, ang paang̃íl na sagot ni Kadiliman.—Halika ang pabanayad na salita ng̃ filosopito; ipalilinaw ko sa iyo ang Teatro, Dulaan diumano, anáng mg̃a manánagalog; ang Teatro. Ayon sa sabi nang bantog na poetang si Ciceron «salamin anyang mapaná-nalaminan ng̃ pag-uugali» kung ikaw ay talagang pang̃it at kung talaga kang ganoon. ¿Bakit ang salamin ang kagagalitan mo? gayon din naman. Kung itong talaga mong gawa: ¿Bakit ang obrang iyo ang kagagalitan, at hindi ang sarili mo? Kaya't kung ipinalagay mong ikaw ang namimilit paboto, at ibig gumahis sa layâ ng̃ tawo, bagohin mo na't kahabag-habag ka lamang. Sa madinig ni Kadiliman ang salitang ito ni filosopito uming̃os at sinabayan ng̃ alis, kahit hindi pa natatapos ang palabás, natawa ng̃ lihim si filosopito, sinabi sa sariling marahil ikaw ang Casique sa bayang itó.

II.

Ang pag-owi sa bahay ni Kadiliman.

Dumadagundong ng̃ pag akyat sa bahay niyang sarili si Kadiliman, at siyang dahil ng̃ ikinagulat ng̃ kanyang asawa na waring na aalinpung̃atan, si Kadiliman Páhiná 5ay ku-kumpas-kumpas, lakad ng̃ lakad sa loob ng̃ bahay, at manakâ nakang nagbubuntong hining̃a kasabay ang salitang ¡gaganti ako! at sasabayan ng̃ upo sa mésa at pipigilan ang pluma, isasaw-saw sa tintero, si Lolay namang kanyang asawa ay nakasubok at namamanghâ ng̃ labis sa kay Kadiliman, at sa kanyang sarili ay binuka sa bibig ang salitang: ¡na u-ulol yata itong aking asawa! tutop na ni Agong Kadiliman ang kanyang makitid na noó; biglang lumabas sa silid si Lolay niyang asawa at tinanong ng̃ ganito:

—¿Ano ang nangyayari sa iyo? ng̃asab ng̃ ng̃asab si Kadiliman at hindi pansin ang asawang nagugulumihanan sa kanyang ayos, at biglang naghimutok si Kadiliman natín, sinabayan pa ng̃ sabing ¡Pater Filus Patris! ang kahulugan ama, anak ko't mg̃a kapatid ang hining̃a ko'y nagkakasabid-sabid, muli na namang tumanong si Lolay:

—¿Anong nangyayari sa iyo?

—¡Ay! ... ang mabanayad na tugon ni Kadiliman maputlang maputla.

—¿Bakit?

—Natatanto mo ang sagot ni Kadiliman si Autor. Hito'y gumawa ng̃ retrato ko sa teatro, kaya't kung aking pakiramdaman ang mg̃a mata ng̃ nag sisipanood sa akin ang ting̃in, kaya't hindi ang hindi ko sasagutin, dahil sa talos mong malapit ng̃ mag eleccion ó mag halálan para concejál, ibig kong magprisinta ng̃ candidatura. Kung paniwalaan ng̃ taong kalahatan ang pagpapaliwanag na iyan ni Hitô pehong-pehong hindi ako ang lalabas kaya't kahit pabalubaluktot mag iisip ako ng̃ paraan upang pagulapan ang mg̃a matá ng̃ mg̃a maghahalal.

—Katwá kang tawo ang pakli ni Lolay, dapat mong isipin tayo'y may labis na kaya sa kabuhayan na minana, ko sa aking amang si Pirong Botete Páhiná 6¿Bakit mo pá hahang̃arin ang panunungkulan?

—Ulol na tawo ito, ang pa-ang̃il na sagot ni Kadiliman, hindi iyan lamang ang mangyayari kundi mawawalan sa akin ng̃ pagkakatiwalâ ang lahat.

—¿Bakit, ang sagot ni Lolay na nang̃ang̃aligid sa dalawang mata ang luha?

—Magtahan ka, ang sagot ni Kadiliman, at hindi mo dapat maalaman ang kalihimang ito, sulong, matulog kana, muli na namang nagbububulong; hindi maubos madili ni Lolay ang ligálig na ito ng̃ asawa niyang irog kaya't napilitang nang̃usap ng̃: Hito pala lamang ang may sulat niyan, di bayaan moná baká ka pa matibô, at sinabayan ng̃ hatak sa kamay na may pluma tayo na asawa ko; batak-batak hangang sa kanyang hihigan at saka lamang na tahimik si Lolay, bakit mag-uumaga na; anopa't nang nakahiga na si Kadiliman, ay satuina't magigiling ang matá sa paghiga, bigláng nagugulantang na tila na wawari ni Kadiliman na siya'y binabatak nang mg̃a kaluluwa sa Purgatorio na nagsipagbayad sa kanya bago málibing, at ang isa sa mg̃a kaluluwang ito'y nang̃usap ng̃ malumanay na waring nangagaling ang voces sa ilalim ng̃ lupa ganitô ang sabi ng̃ kalulwa: Kadiliman, Kadiliman, magsisi ka ng̃ iyong sala ¿saan mo dinádalá ang kwalta ng̃ mg̃a patay bago ibaon? Hwag kang mang-ulol sa kababayan mo, liwanagin mo sa iyong mg̃a kasáma ang bagay na nasaiyo, ng̃ matapós masabi ng̃ kalulwa ang bagay na ito, napabalikwas si Agong Kadiliman ang isa pa'y umaga na; nagbihis na madaling madali at tinung̃o ang bahay nila Bakokoy,

III.

¡Ang pakikipagkita ni Kadiliman sa canyang mg̃a casama!

¡Ay Bakokoy! ganito ang unang taghoy ni Kadiliman, Páhiná 7 ¡bigyan mo ako ng̃ kaunting Hiniébra! ¡hindi pa ako nag-aalmusal! si Bakokoy naman tila ng̃a ibig mahabag sa kanyang maestro ng̃ mapagmalas ang anyo, na tulad sa corderong maamo, dahil na si Bakokoy baga man hindi pipe, talagang may ugaling sacristan kahit tanto niyang likô ang gawa ng̃ kanyang maestro, amén na lamang ng̃ amén, kaya't ganito ang unang tanong ng̃ ating Bakokoy: ¿Bakit ano pong nangyari sa iyo? pag hindi ko sila hinamon ng̃ away talo ako! sapagka't si Bakokoy ay magaling daw na estocador natatalastas ninyo ang pasigaw na sabi ni Agong pinatamaan kayo, ¿hermano mayor po ba sa kandila? ang sabad ni Bakokoy sagot ako sa huli, limang piso pa ang aking contribución; hindi, ang marahang sagot ni Agong kundi noong palabas ng̃ ikalawa ng̃ Mayo ng̃ taong 1908 di umano'y mg̃a hang̃al daw kayo kaya ng̃ayon din tawagin sila Tarorang Susô, Ponsa Kaligay, at Giday Lasenga ng̃ matalos nila ang kanilang gagawin; kumaraykay naman ng̃ takbo si Bakokoy na iimbol-imbol ang tiyan pinagtatawag ang kanyang mg̃a kasama; natawá ng̃ lihim si Agong Kadiliman at sinabi sa kanyang sarili: Ako ang pinatama-an ng̃ obra ni Hitô sasabihin ko kina Bakokoy na hindi ako, kundi silang aking mg̃a kasama at sina Tarorang Susô; oo, oo, ito ng̃a ang mabuti, halos walang kalahating oras narito na ang mg̃a tinawag, lugay pa ang buhok ni Tarora at si Ponsa naman hindi na nakuha ang magtapis, at si Giday naman ay may kalasing̃ang humarap sa pulong, ganito ang unang lantak ni Kadiliman: Mg̃a kapatid: Isinasauli ko ang aking tungkol na pagka presidente ng̃ ating kapisanan, ang pamagat ng̃ kanilang kapisanan ay «Pinag-uulapan»; isinasauli ko ang aking tungkol na pagka secretario, isinasauli ko ang tungkol kong pagka Tesorero, sa makatuid ang tatlong Páhiná 8tungkuling aking taglay isinasauli ko na dahil sa maraming naiingit; noon naman ay nakasubok si Tenteng Kamagong na isa din sa mg̃a kasapi ng̃ samahang, Pinagu-ulapan, sapól ang sikmura at nag-iihit ng̃ tawa, naling̃on-ling̃unan siya ni Lasenga, kaya't tinanong ng̃: ¿Bakit nag-iihit ka ng̃ tawa? tumugon si Tenteng Kamagong ng̃: niloloko tayo at sinabayan ng̃ kaskas ng̃ takbo pagka't alam niyang Lasengo't Lasenga ang kanyang kausap, ipinatuloy ni Kadiliman ang kanyang sermón na waring namamaos ang voces ng̃ pagsasalita; kagabi anya nanood ako ng̃ teatro; ay pinalabas doon ang buhay ninyo at hindi ang buhay ko, hindi ko na sasaysayin ang kalahatlahatan, kundi lahat na lamang ng̃ makailang̃an; kayo di umano'y pipe, bulag, kimaw, pilay at bing̃i, si Hitô anya'y kaibigan ko, kaya't hindi niya ginawa iyón para sa akin kundi udyok lamang nang mg̃a naiingit sa akin; (tumalikod ang Kadiliman natin at ng̃umitî ng̃ lihim, sinabi sa kanyang sariling: Hindi ko sasabihin sa inyong ako ang pinatatamaan ng̃ di ninyo wikaing ako ng̃a'y talagang ganoon), hinarap na naman ang mg̃a kausap at ipinatuloy ang pagsasalita kaya't ang marapat lahat ng̃ palabas na gagawin ni Hitô huag ninyong papasukin, sa á diez y seis may palabas na naman, sabihin sa ating mg̃a kapanalig na huwag pasukin; ang panabay na sagot ng̃ mg̃a kausap, lalakad na kami ng̃ maibansag sa lahat na huwag pasukin at boycotage ang gawin sa sa palabas na iyan, naghiwahiwalay na patumba-tumba ang laseng at lang̃o.

IV.

Kung ano ang Teatro at pagkikita ni Tengteng Kamagong at Agong Kadiliman.

—Si Kadiliman ay nakahampilas sa isáng BarPáhiná 9 at waring malainibay, siyang pagdaan ni Tenteng Kamagong na nakabastipol tinawag ni Kadiliman at ganito ang bati.

—Halika ng̃a Kamagong.

—¿Ano ba Kadiliman tila nagdidilim ang pang̃anorin mo, ha?

—Hindi katalasan lamang ang pakli ni Kadiliman. ¿Bakit ba umalis ka't di mo tinapos ang pagdidimite ko ng̃ cargo?

—Mangyari, ang sagot ni Kamagong, walang makatatangap ng̃ cargo mong iyon.

—¿At bakit? ang sagot ni Kadiliman, na waring nagmamalaki.

—Sinong ulol ang tatangap ng̃ tatlong cargo, sa isang kapisanan?

—Mangyari iyon ang talagang ibig ko, at tang̃i sa roon walang makapang̃ang̃ahás sa ating mg̃a kasapi upang humawak ng̃ pagka Presidente, pagka Secretario at pagka Tesorero; ¿Hindi ba talagang mayroon? sa hindi inaasicaso. ¿Paanong ibig mong sabihin? Kaya ginaganap ko ng̃ lahat, ang pagalít na sagot ni Kadiliman.

—¿Bakit hindi kapagkaraka'y ipinagbigay alam mo sa kapisanan na di tumutupad ang Tesorero at Secretario ng̃ makapaghalal ng̃ iba't sinarili mo?

—Hindi mo ba tantong bawal sa alin mang kapisanang mapísan ang tatlong cargong iyan sa isang tawo? ¿Kung pumarito sa iyo ang fiscal general at hing̃an ng̃ cuenta ang secretario ikaw ba ang magpipirisintá ng̃ kasulatan? ¿Kung hing̃in sa iyo nang fiscal ang linaw kung magkanong naiipong kwalta ng̃ samahan sa mg̃a ambagang ating nagawa? ¿Paanong gagawin mo? ang lanták ni Tenteng.

—Ipakikita kong lahat ang nariyan, ang sagot ni Kadiliman.

Páhiná 10—¿Kung sabihin sa iyo ng̃ fiscal, na ginasta mo ang kalahati?

—Ipagpipilitan kong hindi, ang sagot ni Kadiliman.

—¿Maniniwala na ba sa iyo ang fiscal, na ikaw ay malinis sa hinugasan, kung wala kang ipakitang katunayan? sa ang gawâin ng̃ tatlo'y ibig mong kamkamin, dang̃an ang ikaw ay sabík sa tungkol, dang̃an ang̃ kami yata'y ibig mong̃ lokohin, dang̃an ang ikaw ay napakamangmang; makita mo't ikaw din ang magsisisi pagdating ng̃ araw, ang paala-ala ko sa iyong ito'y hwag mong masamain pagka't mangyayaring ikaw ay mapaghimasukan ng̃ fiscal dahil sa ang gawa mong iyan at ang kwaltang naiipon sa iyo ay hindi mo kualta kundi pilak ng̃ marami, na dapat matanto ng̃ kapulung̃ang namamahala, hindi ng̃ isang tawong namamahala sa isang kapisanan; ganiyang lahat ang kapisanan, tungkol ng̃ Presidente ang mang̃ulo sa lahat ng̃ bagay na kailang̃an, tungkol ng̃ Secretario ang mag-ing̃at ng̃ mg̃a kasulatan ng̃ kapisanan, tungkol ng̃ Tesorero ang mag-ing̃at ng̃ kayamanan ng̃ Kapisanan, kaya't ang tatlong tungkuling ito dapat sa tatlong tawo, ng̃ upang lumiwanag ang pagsasamahán, ang Secretario na may tang̃an ng̃ mang̃a kasulatan siyang dapat na maka-alam nang kwaltang na sa tagoan, dahil na siya ang may hawak ng̃ kasulatan, ang Secretario ang dapat maghawak ng̃ kasulatan ó makaalam sa mg̃a nangyayari sa kapisanan, dahil na siya ang gumagawa ng̃ acta at ang Tesorero ay dapat magkaroon ng̃ kapanagutan sa kapisanan ng̃ itinatago niyang kwalta, kung magkano man, ayon sa kasulatang taglay ng̃ Secretario na kanyang pipilmahan; ang Presidente ó pinakapang̃ulo ng̃ Kapisanan, ang kailang̃ang magsuri kung tama ó hindi ang inaanyo ng̃ dalawa niyang katulong, kung sakaling hindi tama ang sino man dito, siyang bahalang magpaliwanag sa mg̃a kasapi, kung Páhiná 11tamâ naman, ay pipilmá din siya sa kasulatan sa ilalim ng̃ wikang Visto Bueno, sa makatwid ang kahulugan: nasiyasat kong mabuti, dumating man ang fiscal mag reclamo man ang kahit sino, maliwanag ka sa iyong tungkol, dahil na tatlo kayong nananagot sa lahat ng̃ mangyayari; hindi ganitò ang gawa mo, kundi tila ka, si Tiberio Cezar ang maibig ay dapat papangyarihin hindi ka naman emperador. ¿Bakit ibig mong mag Empera-emperadoran? at sa tagalog naman ibig mong mag Apô-Apô.

—Hinawakan ni Kadiliman ang paraskó ng̃ hiniebra at lalantakan si Tenteng at sinabayan ng̃ wikang: naiingit ka yata.

—Hindi ako naiingít ang pailag na sagót ni Tenteng, kundi: ikaw na ang Presidente, ikaw pa ang Secretario at ikaw pa man din ang Tesorero, at kung dumating pa ang fiscal ibig mo pa manding pang Apôan, baligtad ang bituka mo.

—Marahil isa ka sa nagsulsol sa kay Autor Hito; mg̃a ingitero, ang paismid na sabi ni Kadiliman.

—¿Bakit? ang patawáng tanong ni Tenteng.

—Buhay ko ang pinalabás sa Teatro noong ika 2 ng̃ Mayo, ang sagot ni Kadiliman.

—¿Bakit, binangit ka ba?

—Hindi ng̃a ang tugon ni Kadiliman, ng̃uni't katulad na katulad ng̃ aking ugali ang asal ni Tio Agong sa obrang Apô-Apô na itinanghal.

—Hwag kang pahalata, ang pakli ni Tenteng; kaya't dingin mo't ipaliliwanag ko sa iyo kung ano ang Teatro. Ang Teatro ay bahay aralan ng̃ pag-uugali, at salaming mapananalaminan ng̃ nanonood, batyagin mong magaling itong aking sasalitín: Kung ikaw ba'y may kalasing̃an na waring namumung̃ay ang mata mo, ikaw ay mauban, mapula ang mg̃a puti ng̃ matá mo at saka ka manalamin. ¿Hindi kayâ pang̃it ang makikita mo sa salamin?

Páhiná 12—Mangyari, ang pabigláng sagot ni Kadiliman.

—Bien katoto: Ang pabiglá din namang sagót ni Tenteng, ng̃uni't ... ¿Sino sa inyong dalawa nang salamin ang may kasalanan, ikaw ba ó ang salaming napalaminan ng̃ iyong pang̃it na pag-uugali?

—Walâ kaming kasalanan kapwa, ang tugon ni Kadiliman.

—Humalakhak ng̃ tawa si Tenteng; sa bibig kita nahuli ang pasigaw na sabi in Tenteng, Kamagong; e ... ¿Bakit mo kinagalitan si Hito?

Mangyari sinulsulan lamang siya ng̃ mg̃a naiingit sa akin, ang marahang tugon ni Kadiliman, tulad din naman sa pagsulsol ko na hwag pasukin ang palabás ni Hito.

—Malî ang iyong akalà na iyan ay sinulsulan lamang, at idinugtong pang sabi ni Tenteng, marahil ganyan ang gawa mo kung kaya ka nagdamdam; ng̃ masabi ito ni Tenteng nilabnót ni Kadiliman ang kanyang ulo't umuwing dalidali, lumakad na naman ng̃ patuloy si Tenteng na humahalakhak ng̃ tawa.

V.

¿Anong laya ng̃ isang tawo?

Sa pág-uwi ni Kadiliman, natagpô nito si Goring na pinakamaganda sa bayang yaon, at ganito ang unang bati ni Goring: Tio Agong.

—Hindi ako ang si tio Agong, kundi ako ang si Agong Kadiliman ang naging tugon.

—¿Bakit ka bulong ng̃ bulong? ang pamanghang tanong.

—¡Ay Goring! ... ang pahinagpis na lantak ni Kadiliman; alang-alang sa ganda mong taglay, sa buti mong pag-uugali, sa karunung̃an mong magwikang inglés, sa kanipisan ng̃ iyong labi at pagkamairugin mo sa kababayan, ako'y iyong tulung̃an.

Páhiná 13—¿Sa ano? ang tanong ni Goring.

—Nang pagpatay kay Hitô.

—Kung huli mo na madali kong patain.

—Hindi ko ng̃a madakip, napakadulas.

—¿Ano bang samâ ang ginawâ sa iyo?

—Sumulat ng̃ zarzuelang tulad na tulad sa aking pag-uugalî.

—Sa makatwid tawong, ang pang̃alan ay Hito. ¿Bakit naman natin papatain, at papaanong gagawin nating pagpatây? kababayan pa naman yata natin.

—Ow ... Goring, bayaan mo na ng̃a ang kababayan kung siya namang magiging dahil ng̃ hindi ko pagkaluklok sa pagka consejal, kung maaprobahan na ang Bill Adriático; at ang pagpatay na ating gagawin ay ganito: ipananabi mo sa lahat na ang obrang yaon ay masama huwag mong sabihing sa akin patama, sumulat ka sa periódicong «Manila Times» at «The American» pagka't magaling ka rin lamang sa wikang inglés, pag ito'y hindi mo ginawa, tatampuhan kita, talos mo na.... at pag aco'y naging consejal, ako ang bahala sa iyo upang ikaw ay......

Nang marinig ni Goring ang ganitong saysay ni Kadiliman; umalimpuyó sa kanyang dibdib ang ng̃itng̃it, galit, yamot na halos kuyumusin ni Goring ang dila't labi ni Kadiliman at nag wika ng̃ gayari: tantoin mo Agong Kadiliman ng̃ayon ay hindi tagdilim, kundi tagliwanag; kaya't kahit maging kahulihulihan, cargador, bankero, sakatero at magbubukid ay nakatatanto na ng̃ kahulugan ng̃ tinatawag na libertades individuales ó layâ ng̃ bawa't tawo; hindi ng̃ang̃ayon lamang isinisigaw ng̃ bayang filipino na nais namin ang magsarili, ó Ang Independencia kaya't tandaan mo itong ipagtuturing: magkaroon man tayo ng̃ Independencia ó pagsasarili, at buháy ang casiquismo ó pag Aapô-apôan, wala din tayong kahihinatnan.

—¿Bakit? ang papaós na tanong ni Kadiliman.

Páhiná 14—Mangyari, kailan ma't may Apô-Apôan na sa pagluha ang matwid, sa dahilang ang Apô-Apôan, ay walang tinutumpang landasin ng̃ matwid, kaya't ito, ang kalaban ng̃ katwiran, ikaw ay magling̃on ling̃on sa lahat ng̃ sulok nitong Filipinas: maging sa Kapisanan ng̃ mg̃a obrero, maging sa Kapisanan ng̃ politico, maging sa Kapisanan ng̃ religioso, maging sa Kapisanan ng̃ mang̃áng̃alakal at iba't iba pa, kailan ma't may Apo-Apoan, pakaasahan mong ang kapisanang iyan ay hindi susupang; gayon din ang nangyayari sa isang bayan, ganyan din ang nangyayari sá isang nasyong mayroon niyan; kailan ma't may Apô-Apô ang lahat ng̃ matwid ay palikô. Iyan at iyan din ang naging dahil ng̃ pagkayukayok sa sala ng̃ sangkataohan na hindi kumilala sa utos ng̃ Diyos, iyan din naman ang naging sala ni Caín sa kanyang mg̃a magulang at sa Diyos, sa kaibigan ni Caíng siya'y mátampok sa kapurihan, siya ang pumatay kay Abel na tunay niyang kapatid; itó ang iyong katulad na hindi mo ibig na ikaw ay tanawin sa mababang ayos; kaya't iwalay mo na sa isip mo ang pag-uugaling iyan at iyan ang mainam na gamot sa iyong bugók na utak, sa dahilang ng̃ayon ay nanaog na ang mesias na tumubos sa sala ng̃ sangkataohan taglay ang ilaw ng̃ kaliwagan, upang ang nadidilimang pag-iisip na gaya ni Caíng pumatay sa tunay na kapatid at kawang̃is ng̃ mang̃a kapatid ni José Vendidong nagtakal sa tunay na kapatid ay pagliwanagan; at sa Filipinas nama'y nanaog na ang mesías na Rizal na tumubos sa sala ng̃ kadiliman, taglay ang mg̃a aral niya upang magliwanag ang kapilipinuhan, na napakukuyumos sa mapag Apô-Apô; kaya't ang mapagpalang Gobierno Americano ay naglagdâ ng̃ kautusan; Bill na ang bawa't tawo'y makagágawa ng̃ kanyang maiibigan kailan ma't hindi sisinsay sa talatang utos, ang sino man suminsay ay Páhiná 15may katapat na parusa; kaya't huag mong pagnasaang patayin sa gutom si Autor Hitô, sa dahilang iyan ang ipinagpapatid uhaw ng̃ iyong kababayan sa kanyang mg̃a anak; layuan mo na ang asal Caín na ... sa nasâ mong ikaw ay magíng Consejal ay ipápahamak ang isang mag-anak; ng̃ masabi ni Goring ang mg̃a huling salitáng ito ay nahilo si Kadiliman, siya namang pagdatal nila Bakokoy, Posotsoy at Tarorang Susô na siyang kumalga kay Kadiliman at naghatid sa kanyang bahay.

VI.

Ng̃ si Kadiliman ay nahihiga dahil sa sakit na taglay.

Payat na payat si Kadiliman dahil sa siya'y nagkaroon ng̃ sakit magmula ng̃ mapagkaalaman ang kabulukan ng̃ kanyang pusô, hindi napagkakatulog ang kahabag-habag dahil sa ubo, kaya't ang palaging tag̃urî niya ay ganito: ¡Ay! sasasalin ng̃ ubo; ubo, ubo, ub ... ¡ay! pag hindi ako ang naging Consejal mabuti pang ako'y namamatay na, sasasalin na naman ng̃ ubo; ubo, ubo ... ub ... mananaghoy na naman ng̃ ... bulok na ang aking puso sa kinakakain ng̃ hindi ko dugo, ¡mg̃a ingitero! ang pang̃após na buntong hining̃a kung hindi ninyo sinulsulan pehong pehong ako ang Consejal; ng̃ayon hindi ko maalaman ang mangyayari; hindi pa halos natatapos ang mg̃a salitang ito ay siyang pagdating nila Bakokoy, Posotsoy at Tarorang Susô na nagpapanang̃isan, niyakap ni Bakokoy si Kadiliman at ganitó ang wika: kahabag-habag ka Kadiliman, hindi ikaw ang lumabás na Consejal naháhalata na pala ng̃ tanan, na inuulol mo kami; hagulgulang umaatikabo ng̃ iyák ang tatlo nila Bakokoy, Posotsoy at Tarorang Susô, ng̃ marinig ni Kadiliman ang pananambitan ng̃ kanyang mg̃a inuulol, nagning̃as ang matá na waring nanunulig, sinasal Páhiná 16ng̃ sunodsunod na ubo; ubo ... ubo ... ubo ... ub ... biglang napahiga at nawalan ng̃ diwa na waring naghimatay; sigaw doon sigaw dito ang mg̃a kampon niya, asawa't mg̃a anak, walang isinisigaw kundi: ilaw, ilaw, ilaw upang magliwanag.

VII.

Ng̃ Pagsaulan na ng̃ hining̃a si Kadiliman.

Si Kadiliman; ay nakahimpil sa isang sulok ng̃ kanyang bahay at na tatanikalaan, dahil sa nananakit, pagka't na wala sa lugal ang tornillo ng̃ isip, sa makatwid ay na ulól, sa mg̃a oras na ito'y pinaglalaroan ng̃ mg̃a demonio, ang sabi ni Lucifer na hari sa infierno'y ganito: ¡Kadiliman! magbawa ka na ng̃ iyong ugali; sa tuina't ibubulong ito ni Lucifer sa kay Kadiliman; kinakagát ni Kadiliman ang tanikalang nakatali sa paa't kamay, bubulung̃ang naman ng̃ isang kalulua't ganito ang sasabihin: ¡Kadiliman! ¡Kadiliman! huag mong sisirain ang ibinayad ko ng̃ ako'y bago ilibing; sa dahilang ang Kadiliman nating ito, ay may ugaling suming̃il sa kanyang mg̃a kasapi bago ipalibing kung sakaling mamatay. Samantalang si Kadiliman ay pinaghihilahanan at binubulung̃an ng̃ mg̃a demonio't kalulwa; ay nanduduling ang dalawang mata't ibig mang̃agat, pasag doon paság dito na parang León ni Charini at saka sisigaw nang: ng̃ayo't ako'y nang-uulol sa aking kababayan naiingit kayo sa akin, bubulung̃an naman ng̃ kalulwa ng̃ isang frayle at ganito ang ibinubulong kay Kadiliman; ¡mal agradecido! ¿Hindi ba ikaw ang nagpasasa sa aking káyamanan? ¿Bakit ako pa ang iyong mamasamain? ¡Mal agradecido! sapagka't si Kadiliman ay manugang nitong Frayleng nagdurusa sa infierno ang kalulwa, dahil sa mg̃a kayamanang yaon na pinakikinabang̃an ni Kadiliman, ng̃uni't si Kadiliman ay madalás magalit Páhiná 17sa frayle noong hindi pa nau-ulol, at talaga ng̃a namang masama ang mg̃a ginawa ng̃ frayleng itó noong siya'y nabubuhay, ito'y hindi kaila sa madla. ¿Bakit ga ibig mong tularan Kadiliman? Itó naman ang tanong ng̃ ating Lucifer—Ang frayle pala'y masama kaya't huag mong tularan ang gawa niyang pamimilipit ng̃ bulsa ng̃ iyong kababayan, at ang guinawa nila sa atin noong una, gaya ng̃ guinawa mo kahapon sa kaibigan mong ikaw ay igalang ng̃ boong mundo, nanakál ka ng̃ mahihina, sinangkalan mo ang iyong bayan; kung ibig mong maligo, «ikaw ang mag handa ng̃ iyong gugô,» samantalang ibinubulong ng̃ Demonyo kay Kadiliman ang mg̃a salitang ito, nana-nalas ang matá ni Kadiliman na animo'y pusang bagong pang̃anak, kaya't sumigaw ng̃ ubos lakas na: Lumayô na lamang kayó sa harap ko babagohin ko na ang pang̃it kong pag-uugali, nag-inugong na biglang biglá, siyang naging dahil ng̃ panu-numbalik ng̃ isip ni Kadiliman na parang naalinpung̃atan.

VIII.

Ng̃ hing̃an ng̃ liwanag si Kadiliman ni Giday Lasenga.

Masayang-masaya si Giday Lasengang lumalapit sa kinahihigan ni Kadiliman, taglay sa kanang kamay ang parascó ng̃ Hiniebra at sa kaliwa'y isang látigong panghampás sa kabayo't ganito ang sabi ni Giday: Lintik! Lintik! Lintik! sigaw na halos magiba ang bahay ni Kadiliman at sinabayan ito ng̃ hampas ng̃ latigo, parol anyá ang taglay ko ng̃ tayo'y magliwanag. ¿Bakit ka nang-uulol Kadiliman?

—Marahang sumagot si Kadiliman ng̃ ¡¡¡ay!!!

Nang̃ang̃apos ang hining̃a mo, ¿ha? at biglang pinilantik ng̃ látigo ni Giday.

—¡Ay Giday! ang pabuntong hining̃a ni Kadiliman, ng̃ayon lamang nagsipanaw dito ang mg̃a Páhiná 18demonyo at mg̃a kaluluwa ng̃ mg̃a ibinabaon na nag bayad sa akin bago ilibing, at ang kalulua nang bienan kong frayle na inubos ko na ang kanyang kayamanan, tanto mo na ang aking ugali daig ko pa ang kurang tunay, dahil sa akin nagbabayad ang bawa't ilibing. Ahá nahuli din kita, ikaw palá ay nagkukurakurahan pa, ang pasigaw na lantak ni Giday Lasenga; at sinabayan ng̃ píral sa taing̃a, samantalang dinadaklot ni Giday ang ping̃ol ng̃ taing̃a ni Kadiliman sinabayan ng̃ salitang: isaulî mo ang iniambag ko pagka't kundi ipagsusuplong ko sa may kapangyarihan ang asal mong iyan; dahil na si Agong Kadiliman, ay isang taong sadyang may ugalî noon pang hindi nagkakaramdam na manghing̃î ng̃ contribución, sa kanyang mg̃a kasamahan at sinasangkalang laguî sa nais niyang ito, ang ng̃alang ng̃ Kapisanan; kaya't dinagdagan ni Giday ng̃ sabing kahabág-habág sa iyo ang taong magtiwalâ, kawâ-awâ ang Kapilipinuhan kung patatang̃ay na lagî sa gaya ng̃ iyong masamang nasa, at kahapis-hapis ang isang bayang sipután ng̃ gaya mong taksil, kaya't isaulî mo ng̃ayon din ang mg̃a nai-ambag ko; ng̃ kasalukuyang sinasalita ni Giday ang kakilakilabot na ugali ni Kadiliman ay sinasal ng̃ ubo't nang̃ing̃inig ang boong katawan na animo'y isang nádakip sa pang-uumit ng̃ masarap na pagkain, at siyang dahil ng̃ ikinabulagta ng̃ ating Kadiliman.

IX.

Nang napanaginip ni Kadilimang siya'y kausap ng̃ isang makata.

Si Kadiliman ay nakahigâ sa isang katren pinamutihan ng̃ maraming hiyás, may mesang mabilog sa tabi nito, ilawan ng̃ mayaman sa pagtulog at lubhang matahimik ang anyo ng̃ gabi na halos inaagaw Páhiná 19ng̃ umaga ang pagbubukang liwayway, ng̃ si Kadiliman ay nanaginip ng̃ gayari:

Lumayo ka, ang sigaw ni Kadiliman na halos binabatak ang paghing̃a.—Hindi kitá malalayuan, ang sagot ng̃ makatâ, ayon sa kanyang nanaginip, sa dahilang ito ang aking panata, at sinalaksak si kadiliman ng̃ pluma ó panitik sa mukhang matagihawat; dinugtung̃an ng̃ wikang:—Huag mong wikain Kadiliman na ang aking panitik ay padadalá sa sulsol, gaya ng̃ iyong akala; ah; alibughang asal, sinaksak na naman ng̃ panitik sa mapulang puti ng̃ matá si Kadiliman, siyang pagkagising ni Lolay at ginising ang Kadiliman nating binabang̃ung̃ot sa kasamaan niyang taglay.—Asawa ko, ang palambing na pag-gising ni Lolay.—¡Kaunting tubig, ang binuka sa bibig ni Kadiliman, karaybay na ng̃ pagtakbo si Lolay upang kumuha ng̃ tubig at pinainom si Kadiliman—¡Ah Asawa ko! iganti ninyo ako kung sakaling ako'y mamatay—¡Nakú! ang pagigil na wika ni Lolay na lumagaslás sa matá ang luha, ¿Bakit?—¡Ay asawa ko! ang banayad na tugon ni Kadiliman; ako'y nanaginip, ako'y binang̃ung̃ot, ang aking napanagimpan sinalaksak daw ang aking mukha ng̃ isang makatâ—Mulî na namang bumalong sa mg̃a mata ni Lolay ang luha't nang̃usap ng̃ ... ilayô mo na sa loob mo ang pakikipagtung-galî sa mg̃a ganyan; ng̃ marinig ni Kadiliman ang salitang ito ng̃ kanyang asawa napabang̃on kahit gumugulapay at nang̃usap ng̃ pasigaw—Hindi mangyayari, sapagka't ¿paano ang aking nasa sa pagcoconsejal? ¿Hindi mo ba tanto't kung kayâ ko pinagpipilitang maalis si Dr. noon 905 sa tungkol na pagka consejal, ng̃ ako ang mahalili? ¿Hindi mo ba alam na kung kaya ako nagnasyonalista ng̃ ako'y magkaroon ng̃ katung̃kulan? ¿Hindi mo ba natatalós na kung kayâ ako naghimasok sa kapisanan ng̃ mg̃a panday; ng̃ ako ang maihalal na Consejal Páhiná 20kung maaprobahan ang Bill Adriático at....? ¿Hindi mo ba natatatap na kahit ako'y magkahirap-hirap ng̃ mapataas lamang sa mataas na tungkol kung mangyayari? ibig kong maging Presidente sa América kung maaarî lang at ng̃ayo'y ibig mong ihiwalay ko, ang bagay na iyan sa aking panaginip, kaya't bukas ay mamilí ka sa palenke ng̃ marami at maghahanda ako, siya magpahing̃alay ka, ang sagot ni Lolay.

X.

Ang Pagkikita ní Tenteng Kamagong at Bakokoy.

Komparé! ang patawang bati ni Tenteng Kamagong kay Bakokoy.—Mahal na Kamagong binabati kita ng̃ boong galang, tumung̃o si Bakokoy na umiimbol ang tiyan, ¿Saan ang tung̃o ng̃ kompare ko?—Sa bahay ng̃ ating Apô-Apông si Kadiliman ang tugón ni Tenteng—Ako man kompare ang lantak ni Bakokoy—Bubulung̃an kita kompare; ang batikos ni Tenteng.

—Ikaw ang bahala, ang paagaw na sabad ni Bakokoy, binatak ng̃ banayad ni Tenteng si Bakokoy at saka binulung̃an ng̃ wikang:—Masama ang pakiramdam ko sa ating Apô-Apông si Kadiliman ginagawâ tayong sangkalan ng̃ kanyang pagka talipandás, ng̃ maantilo ni Bakokoy ang salitang ito ni Tenteng, nagalit si Bakokoy, at pagalit na itinanong kay Tenteng kung matutunayan ang gayon; tinanong pa ng̃: ¿Patotohánan mo ang iyong sinasabi? na pinag surot-surot ni Bakokoy sa mukha ni Tenteng.—Oh, tingnan na ng̃a lamang ang asal ng̃ Bakokoy na itó ang pailág na wika ni Kamagong at sinundan ng̃ salitang: Bago ka magagalit, makapito kang iisip; bago ka matutuá, liling̃on ka muna sa kana't kaliwâ. at bago ka magkakatiwala tuming̃ala ka muna sa lang̃it, ling̃onin mo ang iyong tinalikdan, malasin mo ang Páhiná 21iyong hinaharap at tumung̃ó ka sa lupa't ng̃ hindi ka magsisi sa huli.—Hindi ko maintindihan ang sinabi mo ang paismíd na sabi ni Bakokoy—Tuligsain mo ang lantak ni Kamagong: Ng̃ panahon ng̃ tinalikdang kastila ang Frayle ang hari-harian at mg̃a fiscalillo ang Apó-Apó.—Bien: ang batikos ni Bakokoy, nagulat si Tenteng Kamagong na nasabi tuloy na: Ahá ¿Biglá mo akong kinastila, há? Hindi kailâ sa iyo ang nangyari na siyang ikinalupasay sa hapis ng̃ ating inang Filipinas.—Bravo, ang pabiglá namang sabad ni Bakokoy, mulî na namang nagulat si Kamagong at sinabi sa kabiglaanan: ¿Lumálalâ ka? ng̃ayon tatanong̃in kita ¿nasa katuiran ba ang mg̃a iyan? wala, mangyari mg̃a romano ang sagot ni Bakokoy, biglang inagaw ni Tenteng Kamagong ang salitang ito—Hwag natin anyang, dalhin sa Roma, ang salitaan ani Kamagong, at tayo'y nandito sa Filipinas, ang ating pinag uusapan sa mg̃a oras na ito'y ang tungkulin ng̃ mamamáyang tawo dito sa Filipinas, sinasabi ng̃ kautusan ng̃ Diyos; piliin ang bawa't maibigan; sinasabi naman ng̃ Bill, kautusan sa Filipinas: Ang bawa't tawo'y may láyang gumawa ng̃ kanyang maiisipan, kaya't ang aking masasabi'y ganito: Natanto nating masama ang gawá ng̃ Frayle, masama din naman ang gawa ng̃ fiscalillo ng̃ panahong iyon, ¿natatalastas mo kung bakit? sa dahilang ang fiscalillong iyan ay amén ng̃ amén sa kanyang Apô-Apô; gaya din naman ng̃ pag amén mo sa ating Apô-Apô na si Kadiliman, na kapag sinabi sa iyo itatayo niya ang torre ni Babel ng̃ walang kilatis, dudukutin mona ang iyong pesetas para maiambag, kapag sinabi sa iyong igagagapák niya sa loob ng̃ tatlong araw ang templo ng̃ Jerusalem dudukutin mo na ang iyong kahati't walo't ibibigay kaagad, halos iyong inaagaw sa bibig ng̃ asawa mo't anak nang walang kinaoowian. ¿Sino ng̃ayon sa inyó ni Kadiliman Páhiná 22ang may sála? Tila ako ang sagót ni Bakokoy.—Hindi lamang tila, kundi ikaw na ng̃a; sa dahilang kung walang consentidor walang magnanakaw, ito ang kasabihan ng̃ mg̃a matatanda, hindi ko salita ito, ang pabalík na wika ni Kamagong. Gayon din naman pag winika sa iyo pumilma ka, pipilma kaagad, pag sinabi sa iyong makipag-away, makipag-away ka naman, samantalang ikaw ay may sariling kalayaan. ¿Ang boto ba ng̃ isang mámamayang tawo'y gaanong halaga?—Halagang isang copang sorbetes,—Ah, gungong, iyang pagka Bakokoy mo na malapit-lapit kang maging bakoko, pang-ulam sa mahal na araw; piniral ni Kamagong sa taing̃a't sinabing dingin mo itong sasabihin: ¿Iniibig mo ba ang iyong bayan?—Hangang huling tibok ng̃ aking hining̃a, ang tugón ni Bakokoy na waring nagmamalaki.—Kung iniibig mong gaya ng̃ iyong sabi, ani Tenteng, palilinawan kitá. Ang halaga ng̃ isang botos ng̃ mamamáyang tawo, kahalaga ng̃ inang bayan, sapagka't kung makaladkad ang boto mo ng̃ isang basong sorbetes at tatlong tanghalian na gaya ng̃ ugali ni Kadiliman, hindi ikaw ang papatain niyan kundi ang bayang sangkalan, na nalulugami sa madlang hirap; kaya muli't mulî ang bilin ko sa iyo na bago ka boboto titingnan mo ang ugali ng̃ iyong iboboto, ang mg̃a gawâ nito, ang mg̃a ginawâ nito at kung mangyayari, pati pa nang gagawin niyan kailang̃an mong pag-aralan bago ka bumoto:—Bayaan mo kompare at ganyan ang aking gagawin, ang pakli ni Bakokoy.—Kung gayon kompare tayo na, magpatuloy sa piging ni Kadiliman, tayo na ang sagot ni Kamagong at ng̃ maini-init pa ang litsón na ating madatnan, lumakad ang dalawa na nagng̃ing̃isng̃isan.

XI.

Ang pagsasalo-salo sa bahay ni Kadiliman.

Si Kadiliman ay malungkot may taling panyong puti sa ulo, palaging napaghihiló dahil sa sakit na taglay, na ayon sa sabi ng̃ mg̃a medico ang sakit na itó ay, nabubúlok ang pusô, kaya nanghihina, kung kaya naman napaghihiló nabúbugok diumanó ang utak; nakahilig sa isang mainam na luklukan si Kadiliman, palaging nakating̃ala't pinag-iisip ang kahapis-hapis na buhay na kanilang napagsasapit na mag-anak; nakasanglâ halos ang boong kabuhayan sanhî sa pag-gugol at pagkakándido, at sa taglay na karamdaman. Siyang pagdating ni Lolay na galing sa bahay sanglaan at nagsanglâ, inabot-abot ni Lolay ang salitâ ni Kadilimang: «Pag hindi ako nagkaroon ng̃ katungkulan sa taóng itó magpapakamatay na ako.»—Iyan ang masasapit ng̃ isang gaya mong ibig Apoin ng̃ lahat, malasin mo itong ating sinasapit na mag-anak, isinangla ko na ng̃ayon pati ng̃ naiwang lupa ni ama, ng̃ayon handá na naman itong iyong gagawin, ¡gastos na katakot takot!—Ulol na tawo ito, ang pahikayat na sabi ni Kadiliman. ¿Mayroon bang namuhunan na di nakinabang? pag ako'y naging Diputado, pag ako'y naging Concejal, pag ako'y naging Presidente, sa kanila ko din kukunin ang mg̃a nagugol kong iyan, ¡siya ineng! iayos mo ang ating handa, malapit ng̃ dumating sila Bakokoy na ating kapanalig, ang pahimok na sabi ni Kadiliman; pumasok si Lolay sa kálanan upang ayusin ang pagpakaináng gagawin; siyang pagdating ni Bakokoy at Tenteng, dinatnan nila si Kadiliman sa gayong kalungkutan, ng̃ makita ni Bokokoy ang ayos ng̃ kanyang maestro na nakahilig, dahil sa sakit na taglay, nang̃aligid sa kanyang namumugtong balintatáw ng̃ matá ang luha at Páhiná 24sinabayan ng̃ sabing: Maestro kong mahal.—Bakokoy ang palambing na tugon ni Kadiliman, hwag mong babayaan ang ating Kapisanan, hwag kayong makikinig sa masasaráp na sabing madalás magbulid ng̃ aking kapurihan, kahit pabalubaluktok ang aking sasabihin paniwalaan ninyo, ng̃ ako'y guminhawa, kahit gawin kong tulay kayo sa aking Kadiliman, ako din ang inyong ibigin; nadinig ni Kamagong ang mg̃a salitang itó na halos nagpupuyos ang kanyang dibdib; ng̃uni't di binubuka ang kanyang bibig. Datapwa't si Bakokoy palibhasa'y isang taong binabatak nang sawing palad, halos nahihimlay ang dibdib sa habág sa kanyang Apô-Apông si Kadiliman, lalô na nang mawika ni Kadilimang tatampuhan ng̃ bayan ang taong hindi makinig sa akin at tuturang makafrayle.

Nang mapakingan ni Kamagong ang huling binigkas sa bibig ni Kadiliman, umalimpuyó ang galit sa dibdib at sinabing: ¿Ang bayan kaya'y na sa sa lawak pa ng̃ Kadiliman? mulî na namang nang̃usap si Kadiliman natin ng̃: ¿Ano po ba ang palagay mo sa pilipino, hindi na bagá kayâ maging mabuting pilipino kundi patung̃o sa landás ng̃ Kadiliman? siyang pagdating nila Giday Lasenga at sina Posotsoy, masasayang nagbigay galang kay Kadiliman; si Giday dahil sa may kalasing̃ang dumating, siyang sumigaw ng̃: ¡mabuhay! ang tugon nang lahat at napabang̃on si Kadiliman ng̃ madinig ang papuri't sinabayan ng̃ wikang Lolay, ilabas mo ang parol.—Oo, ang sigaw naman ni Lolay at maghahain na tuloy ako, inilabás ang parol, nag-inuman, ng̃ nang̃agmamalainibay na silang lahat naghain na si Lolay, tinadtad na ang mainit na litsón, pinaghiwahiwa na ang inihaw na pabo at nagsidulog ang mg̃a panauhín, lumagay na si Kadiliman sa kanyang lugal na pinakapangulo, saka nagsalita: ¿Anong kahulugan nitong ating Páhiná 25piging? si Tengteng Kamagong hindi kumikibô, datapwa't sa kanyang sarili ang nawika: ¿Mayroon bang dapat na makaalam ng̃ lahat nang bagay na nangyayari kundi ikaw? umulit na namang tumanong si Kadiliman: ¿Bakit walang makasagot sa inyo? yayamang hindi ninyo masagot, sasabihin ko na: kaya ako pinang̃ang̃anlang Apô-Apô, dahil sa kabutihan ko, sapagka't ipinagsasálo ko kayo sa aking dulang; pagka sabi nito, tumalikod si Kadiliman at sa sarili'y sinabing. (kayâ ko lamang kayo ipinagsasalo, dahil sa nais kong ako'y inyong ibotos sa anomang katungkulan) muli na namang hinarap ang mg̃a kaawá awa, siya simulan na natin ang pagkakainan. Tinawag ang kanyang anak na si Arkelaw at binulung̃an, na ganitó ang ibinulong: Arkelaw na anak ko: ang mg̃a kasalo nating iyan, marami ang bing̃i, bulag at pipe, ang mg̃a iba niyan ay mg̃a hindi ganoon, huag mong lubhang pakikisamahan pagka't hindi mo mau-ulol, sa makatuwid wala kang mapapakinabang, ang mg̃a paraang ito'y dapat mong mahahin sa akin at sa iyong nunong namatay na si Pirong Botete, kung ibíg mo din lamang guminhawa sa ibabaw ng̃ mundo, hwag kang makisama sa kasingtaas mo, ng̃ iyong mapagharian. Akong si Kadilimang iyong ama talastas mong na sa karamdaman, hindi natin mahulaan sa ng̃ayon kung kailan mapapatid ang tang̃an kong hining̃a; ng̃ mamasdan ni Tengteng Kamagong ang bulung̃ang itó nang mag-ama kinalabit si Bakokoy at pabulóng na sinabing: Matagal ang bulung̃an ng̃ mag-ama ni Kadiliman at Arkelaw.—Lantakán mo ng̃ lantakán ang litsón hindi kung anong pinagmamasdan mo, ang sagot ni Bakokoy; siyang pagdatal ni Tarorang Susô at humahang̃os, pakingan ninyo anyá ang aking balita: Ang lahat ay napatang̃a sa kanya, pumigura si Tarorang Susô at saka nagsalitâ: Ako anya'y galing sa Sampalok, Páhiná 26doon ay nabalitaan kong hindi naaprobahan ang kalahat lahatang hiling ng̃ Bill Adriático na ang bawa't pook ó distrito ay magkakaroon ng̃ isang Concejal, hindi ganito ang kinahinatnan kundi dalawa lamang sa boong Kamaynilaan isa sa Katimugan at isa naman sa Kahilagaan (isa sa N. at isa sa S.) ng̃ madinig ni Kadiliman ang balitang itó ni Tarora, naghimatay si Kadiliman at nabwal sa kinauupang luklukan, siyang pagkakaguló ng̃ gibikan ng̃ lahat sa ating Kadiliman, ang iba'y humihing̃i ng̃ tubig ang iba'y Eter, ang kalahatan naman ay ilaw nang tayo anya'y magliwanag dahil sa laganap sa boong bahay ang Kadiliman, ipinasok sa silid si Kadiliman, si Bakokoy at Kamagong hindi tumitinag sa kinauupan, kaya't sila lamang ang naiwan, at nasok sa silid ang lahat.—Hinampás ni Kamagong sa ng̃usô si Bakokoy ng̃ hità ng̃ manók niyang pinapang̃al at saka tinanong ng̃ ganitó: Hulaan mo Bakokoy kung bakit nabaligtad si Kadiliman sa pagkaupô?—Ang palagay ko'y lasing kung kaya nahilo, ito ang naging tugon ni Bakokoy.—Musmós ka ng̃a palang tawo ang paagad na pakli ni Kamagong—Nagalit si Bakokoy at sumigaw ng̃ boong lakás; pag ako'y ganitong may kalasing̃an hwag mong aalipustain si Kadiliman at babasagin ko sa ulo mo itong bote.—Hwag mo bang initan ang ulo mo, sapagka't ang malamig kailanman ay siyang magaling ¿di mo ba tanto na ang pamatay sa apoy ay tubig? Kaya't duming̃ig ka: Haya't nahilo si Kadiliman sa dahilang kaya siya naggugol ng̃ pagpapakain upang siyang ihalal natin kung napagtibay ang Bill Adriático, ng̃ayo't hindi, kaya't sumubó ang dugô; kaya magmula ng̃ayon itong aral ko'y siya mong sundin ng̃ di ka mabalahô, sa panahong itó hwag kang lubhang magtitiwala sa masasayang mukha, dahil sa ang kadalasan nito'y mag-ani ng̃ mapait na luhâ, hwag kang padadakip sa Páhiná 27gaya ni Kadiliman na sa kasabikan sa tungkol, lahat ng̃ buti ang ipinakikita, ng̃uni't pakitang tawo lamang, diyan ay marami pang nalisaw na ... Kahit ang laman ng̃ Lang̃it ay ipang̃ang̃ako masunod lamang nila ang nais, ¿ayaw ka pa ba sa mg̃a ng̃iting ginamit kahapon, sa mg̃a yakap na ginawa kamakalawa, sa mg̃a pang̃akong napako kanina, sa mg̃a tamis ng̃ dilang ipinalasap kani-kaniná at sa masasarap na bukang bibig na ginawang sagisag kahapon? ¿Anong ibinung̃a?—Aywan ang sagot ni Bakokoy.—Ang ibinung̃a: ¿alam mo? ang sabi ni Kamagong: pawang hapis, pawang dalamhati at lubang walang lagot. Kahapon ako nakadinig sa bibig ng̃ gaya ni Kadiliman na ... bibihisan ang aking iná, tuturuan ang aking kapatid, hangang sa kukunin ang independencia, kapag siyang malalagay sa tungkol; ang lahat ng̃ ito'y naging bung̃ang̃â lamang. Kaya ang kahuli-hulihang ipagbibilin ko sa iyo'y ito: «ang tunay na pag-ibig hindi bumubukal sa bibig, kundi sa pusô; ang lahat ng̃ mabuting nasa hindi nakukuha ng̃ bung̃ang̃a, kundi sa gawa.»—¿Bakit ipinang̃ang̃ako ni Kadiliman, na makukuha ang independencia, pag siya ang nagkaroon ng̃ tungkol?—Ulol, ang pasalág na sabi ni Kamagong, ang dapat mo anyang asahan, iyong inasahan ng̃ ating mananakop na Rizal, nang siya'y na sa Madrid na sinabi sa kanya ng̃ mg̃a republicano doon ng̃ taong 1882[1] Ang Kalayaan ó pagsasarili, na hihing̃i ng̃ tala at hindi ng̃ pamamalingkahod. Kaya kailan man makadidinig ka ng̃ salitang hihing̃in ng̃ bibig ang independencia umung̃ol ka, saka ikaw ay sumagot ng̃ baka ng̃a sakali. Sapagka't si Moisés nang bigyan ng̃ Diyos ng̃ Kasarinlan upang siyang magtanghal ng̃ sampung utos ng̃ Diyos ay nakaupo sa likod ng̃ kalabaw, baka sakaling Páhiná 28ganito din ang mangyari kay Kadiliman, siya tayo na, umalis ang dalawa sa bahay ni Kadiliman nang walang paalam.

XII.

Nang naglulubha si Kadiliman.

Si Kadiliman ay nakahiga sa isang gulanit na banig, at halos walang makain, taglay ng̃ pagdadálitang kanyang sinasayod, mula ng̃ makaraan ang may dalawang buan ng̃ paghahalalan, na sanhi sa pag-gugugol nitó sa kanyang kandidatura ay naipagbiling lahat ang kanyang ari-arian at hindi siya ang lumabás, kaya't siyang naging mula ng̃ sakit niyang pagka hibang at pinaglalaruang palagi siya ng̃ mg̃a demonyo at kalulwa ayon sa kanyang panaginip, pagka't nililibon-libon sa lagnat, si Lolay na kanyang asawa ay nakapang̃alumbaba sa palababahan ng̃ bintana at binabantayan ang kahapis-hapis na may sakít.

Nang nag-aagaw gising sa pagtulog si Kadiliman ay nanaginip na siya'y linapitan ng̃ Kaluluwa ng̃ isang Frayleng may taglay na lubid na kabo-negro, at nagsalita ng̃: ¡Kadiliman! ¡Kadiliman! magsisi ka na ng̃ iyong mg̃a kasalanan, ako ang biyenan mong iyong ipinang̃ang̃alandakan ng̃ sama, kaya't ang mamanahin mo na lamang ay ang aking solar at bahay, huwag na ang aking kasamaan; tinatalian sa paa si Kadiliman ng̃ kabo-negro, samantalang sinasabi ang salitang ito; sumagot si Kadiliman ng̃ binabatak ang hining̃a, nagsisisi na po ako Papá, lumayo ka na lamang sa akin at siyang paglapit ng̃ mg̃a kalulwa ni Rizal, Burgos at Zamora, taglay ang tig-isang ilaw, lumapit sa kanang dako ng̃ kinahihiligan ni Kadiliman, ayon sa kanyang panaginip at nang̃agsabing: ¿Hindi ba iniwan namin sa Pilipinas ang iba't ibang tanglaw upang pagliwanagan ang napadadalá pa sa ulap Páhiná 29ng̃kasamaan? ¿Bakit ipinaghahanap buhay mong palagi ang aming ng̃alan? magsisi ka at malapit ng̃ pumanaw ang buhay mo Kadiliman; siyang pagdating ng̃ tatlong demonyong naglalakihan ang sung̃ay na may mg̃a taglay na sibát at inaasintá ang puso ni Kadiliman, saka nang̃agsalita ng̃ ... sapagka't masamang budhî ka sa iyong mg̃a kababayan at madalas mong ululin, ang puso mo ang aming sisibatín, inakmaan ng̃ sibát, hindi pa halos umaabót sa dibdib ni Kadiliman ang saksak ay napasigaw ng̃: patawarin ninyo ako't di ko nalalaman ang aking ginawa; siyang pagkagising ni Kadiliman at huming̃î ng̃ tubig sa asawang nalulunos, kumuha kapagdaka si Lolay at pinainom ang kaawa-awang maysakit, ng̃ matapos makainom, tinanong ni Lolay ng̃: ¿Anong nangyayari sa iyo't ga ikaw ay naghihinagpós?—¡Oh asawa ko! ang naitugon, kakila-kilabot na bung̃ang tulog ang sa aki'y dumalaw, panaginip na nagbigay gambala sa ating sinasaad ng̃ayong pagdaralita.—Salitin mo sa akin, asawa ko, ang palambing na usisa ni Lolay.—Ayon sa aking panagimpan, ang pasimulang pagsasalita ni Kadiliman, ako'y dinalaw ng̃ mg̃a kalulwa nila Burgos, Zamora at Rizal at ako'y pinang̃aralan at ganitó ang pang̃aral na sa akin ay sinabi: ¿Bakit mo tinatakpan ang matá ng̃ ating mg̃a kababayan, ng̃ ikaw lamang ay maluklok sa trono ng̃ panunungkol? ¿Hindi ba nang̃ang̃alisag ang iyong mg̃a balahibo, na sa tatlong daang taong mahigit, na pinagharian ng̃ kadiliman ang ating bayan, na siyang dahil ng̃ pagkakalupasáy sa hirap ng̃ mg̃a bálo't ulila ng̃ dahil sa kanya'y pag-ibig, at ng̃ayo'y siya mo pang uululin? ¡Ay asawa ko! ang pabuntong hini~ngang sabi ni Kadiliman, samantálang ito'y itinatanong sa akin ng̃ mg̃a kalulwa ay tinatalian ang aking mg̃a paa't kamay, at siyang pagdatal ng̃ mg̃a demonyo na buhat yata sa Infierno at ako'y kinakalawit at pinapandilat ang mg̃a matá nabinubukalán Páhiná 30ng̃ mistulang apoy, at gayari ang sa akin na ipinagturing: ¡Kadiliman! ¡Kadiliman! sasama ka sa amin ng̃ayon din, sapagka't ang kalulwa mo'y na sa amin ng̃ kaharian, dahil sa sala mong magsisisúnod: Una. ikaw ang nang̃akong kukunin mo ang independencia pag ikaw ang naging punô; ikalawa, madalas kang bumili ng̃ botos, ito'y nalalaban sa kautusan ng̃ Diyos at kautusan ng̃ tawo; ikatlo, ikaw ang nangagahis sa layâ ng̃ tawo, ikaapat at huli, ikaw ang nagnanais na kung ikaw ang naluluk-lok sa panungkol, daragdagan mo pa ng̃ lalong hirap ang iyong kababayan, kaya't ang kahariang ito'y hinatulan ka ng̃ kahit ang katawan mo'y buhay, dapat ang kalulwa mo'y kunin namin at dalhin sa bayang Infierno, kilanlin mo: LUCIPER HARI SA INFIERNO, matapos na sa aki'y masabi ang mg̃a kahatulang ito, kinalawit ako ng̃ dalawa at sasaksakin ni Luciper naman ang aking puso, dahil sa siya daw ay may kabulukan, ako'y napasigaw ng̃ ... patawarin ninyo ako't hindi ko nalalaman ang aking ginawa, siya kong pagkagising; kaya asawa ko, yayamang wala na din lamang akong sukat ikaguinhawa dito sa lupa at doon man sa lang̃it, ako sa iyo'y nagpapaalam, niyakap ni Kadiliman si Lolay at sakâ sinungaban ang sundang na nasa kanyang lapit, at saka nagsalita: Ang kalulwa ko'y nasa infierno na, ang katawan ko'y nandito pa sa lupa; ng̃uni't naubos na ang aking mang̃a kaibigan mulâ ng̃ ako'y maghirap, ¡mabuti! ¡¡¡magpatiwakal!!! umakmang sasaksakin ang kanyang dibdib, napasigaw si Lolay ng̃: ¡Asáwa ko! at pinigilan ang kamay na may sungdang, hwag ka anyang gumawa ng̃ ganyan dahil sa walang ibang gumawa niyan kungdî si Judas lamang, na nagtakal kay Cristo sa halagang tatlong pung..... salapi kaya't walâ kang mabuting gawin, yamang nakilala mo na ang hari sa infierno at ang gawa ni Judas, dapat layuan ang mg̃a bagay na Páhiná 31iyong ninanasa, dahil sa ito'y hindi mabuti; at walang mainam gawin tayo kundi ang magtrabajo, magpapatak ng̃ pawis, umibig ng̃ tunay na pag-ibig sa bayan kinamulatan, yayamang ang bing̃ing kaliwanagan na ibininhî ng̃ mg̃a mártir sa sarili, ay siyang mapang̃ang̃atigang tanglaw na maliwanag, upang tumung̃o sa landas ng̃ ligaya. Mulâ sa ng̃ayon, asawa ko, ito ang aking gagawin, ang pakli ni Kadiliman.—Kung gayon, ay tayo na ang sagót ni Lolay, paalam sa inyo bumabasang guiliw.

End of the Project Gutenberg EBook of Apô-Apô (Zarzuela) at Kung Sinong
Apô-Apô (Kasaysayan), by Pantaleón S. Lopez

*** END OF THIS PROJECT GUTENBERG EBOOK APÔ-APÔ (ZARZUELA) AT KUNG ***

***** This file should be named 17023-h.htm or 17023-h.zip *****
This and all associated files of various formats will be found in:
        https://www.gutenberg.org/1/7/0/2/17023/

Produced by Tamiko I. Camacho, Pilar Somoza and the Online
Distributed Proofreading Team at https://www.pgdp.net.
Special thanks to Matet Villanueva, and Ateneo Rizal
Library-Filipiniana Section for helping to reconstruct
some portions of this project. (This file was made using
scans of public domain works from the University of Michigan
Digital Libraries.)


Updated editions will replace the previous one--the old editions
will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties.  Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark.  Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission.  If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy.  You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research.  They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks.  Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.



*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
https://gutenberg.org/license).


Section 1.  General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm
electronic works

1.A.  By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement.  If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.

1.B.  "Project Gutenberg" is a registered trademark.  It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement.  There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement.  See
paragraph 1.C below.  There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works.  See paragraph 1.E below.

1.C.  The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"
or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works.  Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States.  If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed.  Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work.  You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.

1.D.  The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work.  Copyright laws in most countries are in
a constant state of change.  If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work.  The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E.  Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1.  The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever.  You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.org

1.E.2.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived
from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges.  If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3.  If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder.  Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4.  Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5.  Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6.  You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form.  However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.org),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form.  Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7.  Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8.  You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
     the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
     you already use to calculate your applicable taxes.  The fee is
     owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
     has agreed to donate royalties under this paragraph to the
     Project Gutenberg Literary Archive Foundation.  Royalty payments
     must be paid within 60 days following each date on which you
     prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
     returns.  Royalty payments should be clearly marked as such and
     sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
     address specified in Section 4, "Information about donations to
     the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."

- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
     you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
     does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
     License.  You must require such a user to return or
     destroy all copies of the works possessed in a physical medium
     and discontinue all use of and all access to other copies of
     Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any
     money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
     electronic work is discovered and reported to you within 90 days
     of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
     distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9.  If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm
electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark.  Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1.  Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection.  Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2.  LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right
of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees.  YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3.  YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3.  LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from.  If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation.  The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund.  If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund.  If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4.  Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS', WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5.  Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law.  The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6.  INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.


Section  2.  Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers.  It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come.  In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at https://www.pglaf.org.


Section 3.  Information about the Project Gutenberg Literary Archive
Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service.  The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541.  Its 501(c)(3) letter is posted at
https://pglaf.org/fundraising.  Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.
Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations.  Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org.  Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at https://pglaf.org

For additional contact information:
     Dr. Gregory B. Newby
     Chief Executive and Director
     gbnewby@pglaf.org

Section 4.  Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide
spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment.  Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States.  Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements.  We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance.  To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit https://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States.  U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses.  Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations.  To donate, please visit: https://pglaf.org/donate


Section 5.  General Information About Project Gutenberg-tm electronic
works.

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project Gutenberg-tm
concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone.  For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.

Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included.  Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

     https://www.gutenberg.org

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

*** END: FULL LICENSE ***