Wanneer wij de geschiedrollen van ons vaderland
nagaan, en bepaaldelijk het oog vestigen op de oorkonden die daarin op
Texel betrekking hebben, ontdekken wij, met
genoegzame zekerheid, dat de eerste bewoners de Sturiërs1 waren. Deze althans, bewoonden
die streken van het noordelijke gedeelte van onzen geboortegrond, waar
thans het eiland Texel ligt, dat toen nog aan de vaste kust verbonden,
en te dien tijde veel grooter, en van eene gansch andere, en woeste
gesteldheid was.
Derwaarts toch strekte zich het groote Kreilerwoud uit, dat eenen aanvang nam tusschen
Medemblik en Enkhuizen,
zuidwaarts in verband stond met het Schrakenbosch, dat zich langs de westkust van ons vaderland
verlengde, en waarvan misschien het Haagsche
Bosch nog een overblijfsel is2.
Algemeen bekend is het, dat onze visschers zich op zekere hoogte,
benoorden Texel, zorgvuldig wachten moeten, om
met hunne netten en kuilen of kulen, niet in boomstammen of ander
houtgewas verward te geraken, en dat achter het dorpje de Koog, waar het strand en de duinstreek voormaals eene
[28]veel grootere uitgestrektheid bezaten, een
geplaveide weg of straat gevonden wordt, die zij duidelijk kunnen
waarnemen en waarvan zij meermalen steenen in hunne netten
ophalen.—
Aan voormelde bosschen grensden toenmaals groote streken kleigrond,
welke uitmuntten door vruchtbaarheid, en zich in den geheelen omtrek
uitstrekten om de zandgronden heen, welke laatsten als van hoogeren
ouderdom zijn aan te merken; aangezien alle klei allengskens aangevoerd
en aangeslibt is, òf door den afloop der rivieren, òf
door het afkomend zeewater.—De Zuiderzee
was toen nog niet in aanwezen. Ten oosten en zuiden der plaats waar
thans Enkhuizen ligt, was alles land, tot aan
het eiland Urk, en ten noorden van die plaats
insgelijks.
Alleen het Flumeer of meer Flevo, dat toen door den Noorder-Rijnmond met de Noordzee in verbinding stond, was aanwezig, terwijl de
tegenwoordige eilanden Texel, Vlieland, Terschelling,
Wieringen en Marken,
nog tot het vaste land behoorden. Wanneer Texel
een eiland geworden zij, is niet met zekerheid bekend.
Sommigen meenen, dat zulks omstreeks 1164 of 1170 heeft plaats
gegrepen, toen de eerste belangrijke verwoestingen van land, aan de
kusten van Noord-Holland en Friesland, door den St. Juliaans-
en den Allerheiligenvloed, teweeggebragt
werden; waarbij, behalve eene geheele overstrooming dier provincien,
ook een gat scheurde tusschen Vlieland en
Texel; terwijl anderen, zelfs van eene geheele
afscheuring van Texel en den vasten wal gewag
maken. Volgens Emmius en Schotanus, hing Texel (en
ook3 Wieringen) nog in het laatste gedeelte der
12e eeuw, bij ebbe, met de vaste kust te zamen, of waren
[29]daarvan slechts door naauwe slenken gescheiden,
zoodat beide al dan niet Eilanden
genoemd konden worden.—In eene lijst der goederen van de
St. Martens Kerk van Utrecht, omstreeks 900 opgemaakt, wordt van Texel gewag gemaakt als van een Eiland; terwijl het,
in den giftbrief van Keizer Otto III,
gedagteekend den 25sten September 985, waarbij aan Graaf
Dirk of Diederik II, in
eigendom gegeven worden, al de landen die hij voorheen ter leen bezeten
had, weder geen Eiland, maar
Landstreek en Graafschap, wordt genoemd.
In de Friesche Cronijk, lezen wij,
betrekkelijk de veranderingen van het land bezuiden en beoosten
Texel het volgende: „Anno 1222 was het noch Vant Vlie tot aen die Suijder-zee
geheel Landt; dan, vermits die groote vaerten die daerinne ghegraven
worden, heeft die Noort-zee sijn ganck ende inbrock daer inghenomen en
ghecregen, ende heeft veel Landts hier ende daer afghenomen, twelck
alles in die Middelzee weder aengheslaghen is.”
Van welke vaarten men voorts, op 1234, het volgende leest:
„Daer ginck van dit Stedeken
(Harlingen) eenen schoonen diepen Vaert tot aan Vlielant, recht
voor Dicxhorne door, ende van daer voort aen het Texsel, twelck die Luijnkercksche Conversen met hulp van
d’ inwoonders van Dicxhorne ghemaeckt hadden, opdat se des te
gerieffelicker tot malcanderen conden comen, ende hier van hiet noch
een diepte omtrent Vlielant Moncke-Sloot. Want die van Luijnkerck dese
tijt een cleijn Cloosterken ofte wthof op Vlielant hadden staen,
daeromme dese Vaert principalick gemaect worde, hoe wel nochtans het
Gerbrando de Abt van Luijnkerck zeer
mishaechde, vermits sij so na bij de Noortzee gelegen was, want dese
Gerbrandus doen ter tijd al vreesde, dat
naemaels naeghecomen is. . . . . . . . . . . (1395 of 1396) Oorsaecke
van dezen zijn geweest die van [30]Enckelhuijsen, Medenblick, en de
principalijck die Sint Olofsche en Luijnkercsche Conversen, die op
Wieringen ende Tessel ende op ’t Landt
tusschen beijden woonden, want die veel Slooten en diepe Vaerten
omtrent die Eijlanden ghemaeckt hadden, terwijlen zij die Landen in
haer macht en ghewelt pleghen te hebben, waer door die Noortzee zijn
inganck ende cracht heeft ghecreghen, zo dat Westvrieslandt (dat nu
Noort-Hollant hiet) niet alleenich van den Hollantschen Graven; maar
oock door die Noortzee van ’t andere Vrieslandt ghesepareert ende
afgescheijden is.”
Naar sommiger gevoelen, bestond er, tot aan het begin der
13e eeuw, tusschen Enkhuizen en Stavoren, nog zoo veel
lands, dat men, met behulp van een deel of plank, droogvoets derwaarts
konde gaan.—Wij deelen echter, met vele anderen, niet in dat
gevoelen, aangezien het gedeelte van Friesland, waarin Stavoren ligt,
reeds vroeger, in tegenstelling van het latere West-Friesland,
Oost-Friesland werd genoemd. Er bestond dus eene scheiding, en
Stavoren had toen twee havens, Zure- en Noore-mude (Zuider- en
Noorder-mond) hetwelk bewijst, dat men aan breeder water dan aan een
Sloot te denken hebbe.
In de Friesche Cronijk vinden wij
hieromtrent geschreven:
„Ao. 1255. Deze tijdt mocht
men noch met een Rafter of Dalge van Stavoren naar Enckelhuijsen gaen,
ende was een goet vast Lant.” Ook de Schoorlder Kronijk, spreekt in dezen zin:
„Omtrent 1250 ging men nog van Medemblik of Enkhuizen tot
Stavoren in Vrieslandt over het land de Kreijl. Doch de gaten van
’t Vlie en Texel wijder wordende, is in ’t jaar 1400 een
vrije vaart nabij Stavoren en Enkhuizen in de Zuiderzee gekomen, dat
maer een sloot plag te wezen;”—terwijl wij daarentegen
elders [31]vinden opgeteekend: „In
’t jaer ons Heeren 1250 heeft de zee grote scade gedaen an ende
om Frieslandt, ende de grote meren binnen ’t landt, als die
zee bij Stavoren, en dat voert bij Harlingen, ende van Stavoren
toe Enkhusen ende toe Campen; want dat plach heel land toe wesen al
totte Flie.”—Ook vinden wij in de Friesche Cronijk op 1395 of 1396, vermeld:
„Dese tijd hadde die Noortzee de gaten van
het Vlie en Tessel veel wijder ghemaeckt, als zij te vooren pleghen te
wesen, so datter nu een vrijen vaart van die Noortzee voor bij
Medemblick ende Enckelhuijsen al tot in de Suijderzee liep, daer te
vooren eenen cleijnen sloot alleenich plach tusschen te
wesen.”
Zoo bestond er weleer ook verschil van gevoelen of Texel Wieringen, Huisduinen en Kalandsoog in
vroegeren tijd vereenigd, of wel van elkander gescheiden waren.
De berigten en oorkonden dienaangaande, gaven gereede aanleiding om
zoowel het eene als het andere te vooronderstellen. Dit verschil van
gevoelen is echter door den geleerden Oudheid- en Geschiedkundige
Rutgerus Paludanus, Burgemeester van
Alkmaar, tot eenheid gebragt en volledig
bewezen, dat vóór de groote watervloeden, welke omstreeks
den aanvang en het midden der 13e eeuw, ook onze noordelijke
en westelijke kusten teisterden, deze plaatsen, nog aan
één gehecht waren, en eene veel grootere uitgestrektheid
bezaten.
Behalve de oude kaarten van Beeldsnijder
(1574) en van Aelbert Haage (1613), en anderen,
waaruit de groote veranderingen in het meest noordelijke deel van
Holland en de eilanden zijn op te maken, zijn er nog vele stukken
voorhanden, aangaande den voormaligen toestand van deze stranden en
gronden.
De reeds genoemde Paludanus, verzamelde de
daarop betrekking hebbende stukken, en ontleende daarvan eenige,
[32]uit de beroemde bibliotheek van Balthazar Huijdecoper, weleer Baljuw van Texel.
En hoeveel gronds ons vaderland, in het algemeen, langs de geheele
west- en noordkust aan den Oceaan heeft moeten prijs geven, blijkt
genoegzaam hieruit, dat het tegenwoordige dorp ’s Gravenzande voor het midden der 13e eeuw, en
vóór de stichting van het Grafelijke Slot te ’s
Hage, niet slechts eene hofstad, maar ook eene
belangrijke koopstad was, wier handel zich vooral op Engeland bepaalde, en in het bezit was van eene vermaarde,
ruime en veilige haven.
Het dorpje ter Heyde had in de helft der
15e eeuw, bij den leeftijd van éénen mensch,
1600 schreden strands verloren, terwijl de eerste kerk te Scheveningen omstreeks denzelfden tijd door de zee
verzwolgen werd. De nieuwe kerk, in die plaats, werd geheel oostwaarts
van het dorp gebouwd; bijna 3 eeuwen geleden stond zij nog in het
midden van het dorp, terwijl zij nu aan het strand staat. Doch, bovenal
heeft men een afdoend bewijs, voor de vroegere bebouwing van de nu
reeds sedert lang, door de zee verzwolgen gronden van Hollands
westkust, bij Katwijk, namelijk in de
overblijfselen van Kallostoren, en die van het
Huis te Britten, welke laatsten van tijd tot
tijd zijn opgenomen en beschreven.—In 1520 zijn de overblijfselen
voor het eerst, van onder de duinen, te voorschijn gekomen; toen
vertoonde zich nog het muurwerk ter hoogte van acht voeten. De
paalhoofden der grondslagen zijn in 1572, bij eenen aflandigen wind,
voor het laatst gezien, en thans liggen die overblijfselen reeds verre
in zee.4—
Sommigen willen dat Texel omstreeks 1170
eene uitgestrekte landstreek bevatte, welke in drie Graafschappen
verdeeld was, waarvan er eene Texel of
Texele heette. [33]
Ten opzigte van Texel vinden wij bij
Halma, (Toon. der Ned.) het volgende
opgeteekend:
Texla, Texel,
Tessel, is volgens een Giftbrief van
Keizer Otto den III, van het jaar 985, geweest een zeer groote Landtstreek,
in haaren omtrek bevattende al het landt, dat er is over Kinheim (Kinnemum) en het Y,
tusschen de Noordtzee, het overgroote Meer, dat
is, de Zuiderzee, en de Sala of Ysselstroom. Dese Landtstreek wierd gedeelt
in drie Graefschappen, namelijk Wasalant
(aldus meenen wij wordt dit woord recht geschreven) Kinhem en Texla, in een nauwere
betekenis; die de Keizer, nauwelijks een aankomende jongeling
geworden, meest op aanstaan en raadt van zijne Moeder de
Keizerinne, en den Aartsbisschop van Trier, door eene gifte alle te gelijk wechgeschonken heeft
aan Graaf Diderik den II, zijnde de Keizerinne Zuster van de Schoondochter
van Diderik, aan wier kinderen dit alles zou
versterven; en de Aartsbisschop Zoon van den Begiftiger. Te
onderzoeken hoe verre dit Graafschap zich uitgestrekt heeft, zou onnut
en overtollig zijn, dewijl ik meene, dat er hedendaags misschien
nauwelijks iets meer van overig is, behalven de Eilanden Texel en Wieringen. Dat er ook een Kasteel is
geweest van den zelfden naam, zijnde de Hooftplaats van de Landtstreek
(Pagi) en ’t Graafschap, is daar genoeg uit af te neemen,
dat Graaf Willem de I, Ada, zijne overleden broeders
dochter in het jaar 1211, derwaarts gezonden heeft om daar bewaart te
worden; volgens hetgeen in het Perkamentboek van Utrecht
verhaalt word van den Schrijver, die in dien zelfden tijdt geleeft
heeft. Deze landstreek ziet men met den naam van Texla
Pagus getekent tusschen de rivier5
Kinnem en de Hista [34]Seu Isala inferior, dat is den
beneden Yssel, in de kaarten van den Heere Alting (Tab. II. Pars. II.) De drie mindere Graafschappen,
waar in deze landtstreek verdeelt wierd, ziet men Tab VII. als
Kinhem Comitatus over de Rivier
Kinnem, langs de Noordtzee, daar nu Texela, nu al een Eilandt zijnde, en daarop Texla
Arx, dat is, het Kasteel, zuidwaarts van Wierinx-lande, en
noch meer naar het zuiden toe Ulasalanda Comitatus, dat is,
Graafschap Waaslandt, zich uitstrekkende bijna tot aan
Hoorn. Insgelijks Tab. VIII, daar Wierink-Landt nu
al naar een gedeelte als een Eilandt vertoont word, van het vaste landt
afgescheiden; naderhandt West-Frieslandt; alle besloten tusschen
de rivieren de Kinnem en de Isala of Isla. Wat de
benaming belangt, de Heer Alting oordeelt niet
onwaarschijnlijk, dat Texel of Tessel, zoo veel wil zeggen als ’t
Yssel, of Het Yssel, en dat dit Eilandt
van de rivier Sala, daar naarbij of
doorloopende, den naam gekregen heeft: want dat Tesselstroom, en
Tesselgat, niet anders kan betekenen als de Stroom en het
Gat van den Yssel, of Ysaal, dat is, van het Y
Salica, of Saliorum.
Dat het Graafschap Kinhem, dat hier Kinnemun genoemt
wordt, niet is Kennemerlandt, toont onze schrijver op het woordt
Kinhem, en Kinnemaria, alwaar van de gifte des
Keizers Otto den III aan Diderik den II gesproken wordt; als ook op het woord Hollandia,
daar de Heer Alting zegt, dat „de zuster van
de Keizerinne Theophania getrouwt is
geweest aan Arnulphus, den zoon van
Grave Diderik II.”
Bij denzelfden schrijver vinden wij omtrent Kinhem en Wasaland, het volgende
opgeteekend:
„Kinhem wordt in den Giftbrief van
Keizer Otto den III van het jaar 985 genoemt een Graafschap
(Gerechtsbank) van ’t landt van Texel (Pagi Texellensis:) waarbij dese
Keizer behalve andere plaatzen die aan dezen kant des Rhijns
[35]lagen, onder de gehoorzaamheit van Grave
Diederik den II noch
gevoegt heeft het geheele strandt tusschen Kinhem en het
Vlie: hoewel met gansch geen recht, en tegen het vast en
gestadig gebruik van de Keizeren uit het Huis van Karel den Grooten. Het Graafschap Kenhem verscheelt derhalve van Kennemerlandt (Kinnemaria) dewijl dit legt naar het
westen van de rivier Kinnem, en aleer te vooren door Gifte van
Karel den Eenvoudigen onder Hollandt
gebragt is: doch dit Graafschap is noch ten tijde der Noormannen met
dienzelven naam bekent geweest, en van den schrijver Regino, Chinheijm genoemt; zoo hij maar
Kennemerlandt niet mede onder deze benaminge begreepen heeft,
omdat hier van daan eerst bequaame gelegentheit was om den Rhijn
op te vaaren, en voort te trekken naar Sunnemaria of
Dennemarca; hetwelk hij daar zegt dat geschiedt is. Welke de
grenzen zijn geweest van het verder gelegen Kinhem, naar het
westen en noorden, is baarblijkelijk, namelijk de stroom Kinnem
en de Noordtzee. Doch hoeverre ’t zich naar het zuiden en
oosten uitgestrekt heeft, is zoo net niet te bepaalen, dan van den
zuidtkant, daartegens aangestooten heeft het Graafschap
(Gerechtsban) van Maaslandt (immers zoo als er gedrukt
staat) en van den oostkant, die van Texel. In
de kaarten van den Heere Alting ziet men dit
Graafschap Kinhem bepaalt tusschen de rivier
Kinnem, die bij Petten in de Noordtzee loopt, en
tusschen het eilandt Texel of de Helder,
(P. II Tab. VII en VIII.)
Doch in deeze laatste ziet men Kinnemaria, zich uitstrekkende
langs de Noordtzee van de rivier Kinnen af tot voorbij
Haarlem: maar nergens tot aan de Maas of den
Maaskant.”
„Wasalant, onder de drie Graafschappen
van het Landtschap Texel (Texelensis pagi) wordt mede getelt Masalant. Immers zoo staat in den gedrukten Giftbrief of
Handtvest van Keizer Otto den
III, in het jaar 985, zonder twijfel
[36]door eene schandelijke verbasteringe. Want wie zou
doch kunnen gelooven dat Maselandt, of Maaslandt, aan
Texel grenst?
„Ik gisse derhalven, dat in de oorspronkelijke Handtvest
gestaan heeft Wasalant, dat is Westland, en dat ’er het woordt Fries niet tusschen gestelt is geweest, dewijl het zonder
dat kenbaar genoeg was; naardien daar gesproken wordt van
Frieslandt gelegen aan den anderen kant van de rivier
Kinnem. Eveneens als Menco van
Werum, op het jaar 1256, met diezelfde spreekwijze de
Friezen aan dezen kant van het Vlie, alleenlijk
Westlinge genaamt heeft. Invoegen Graaf Diderik de II, door deze Gifte ook
recht heeft gekreegen op West-Fries-Landt, hetwelk is
tusschen ’t overgroote Meer (de Zuiderzee) en de kleinere
Meeren: dat is van het Y af tot aan den
Yssel. Want men vindt geene andere Gifte, uit kragt van welke de
Hollandtsche Graven zich dat recht hebben aangematigt.” (Tot dus
verre de Heer Alting.) (Alting, Nat. Germ.
Infer. Pars II, fol. 198.) Dat Maaslandt in de
voornoemde Handtvest van Keizer Otto den
III, gestelt wordt tot een zuidergrens van het
Graafschap Kinhem, schrijft de Heer Alting hierboven (zie Kinnem;) hoewel in den
Giftbrief zelf deze drie Graafschappen alleenlijk neffens malkander
gestelt worden, Masalandt, Kinhem en Texla; zonder eenige
bepalinge van de gelegentheit of grensscheidinge. Doch het is te
verwonderen, dat noch de Hoog Edele Heer Douza
van Noordtwijk, noch Petrus
Scriverius in zijne Aanteekeningen over de
Hollandtsche Kronijk, noch ook Mattheus
Vossius, noch de Heer Professor Ant.
Mattheus, dit woordt niet gewraakt, en de wanschiklijkheit
daarvan aangetoont en verbetert hebben. Want het is zonneklaar dat
Maaslandt, Masalanda, in geenerlei
maniere zich tot aan Kinhem of Texel
heeft uitgestrekt. Maar misschien is deze benaminge, hoe ongerijmt
[37]ook, zoodanig gesterkt en gestaaft door de
achtbaarheit van Melis Stoke, dat niemandt daar
aan heeft durven tornen. Want deze zingt aldus in zijne
Rijm-Kronijk:
„In die Graafschap, die men dus noemt,
Kinhem, Texela, ende Maeslant”
Welk woordt, indien het hier een gevoegelijke plaats
kan hebben, zonder van verbastering verdacht te zijn, moest men ten
minste aanwijzen, wat landtstreek dus genoemd is, en van waar men dien
naam gekregen heeft; waaromtrent de Uitgever van dien Rijmer ons geen
bericht of opening doet. Nu was het wel niet meer omslags te zeggen,
dat dit woordt door de Afschrijvers alzoo wel bij Melis Stoke is verbastert, als in den Giftbrief zelf. Maar
het komt mij niet onwaarschijnlijk voor, dat deze schrijver waarlijk
zoo geschreven heeft, en dat het Afschrift bij hem gezien, zijnde ruim
drie eeuwen nadat de Handtvest gegeven was, toen al door onkunde en door
vooroordeel van dezulken, die liever eene kenbare benaming van
Maaslandt, als eene ongewone en onkenbare
van Waaslandt, wilden aannemen en schrijven, bedorven is
geweest.
Zoo dat bij geen mensch van opmerkinge en oordeel, meene ik, eenig
twijfel zal kunnen overblijven, of de ware naam is Wasalanda, Wasalandt; gelijk de
Heer Alting deze verbeteringe heeft
opgegeven.
Dit Graafschap Wasalandt (Wasalanda Comitatus) ziet men geteekent in de kaarten van
den Heere Alting, Tab. VII Pars II, tusschen de
Waterlandtsche meeren, dat is, de Schermer (Sciremere) de Beemster (Bamastra) en de Purmer van den eenen kant; en tusschen den Yssel,
zoo als die uit de Zuiderzee, daar het meer Medemelacha
heen stroomt, van den anderen kant. Maar aangaande den oorsprong van
deeze benaminge, ben ik het met den Heer [38]Alting gansch niet eens: En zoo ik diens doorgeleerden
schrijvers waarheitslievende bescheidenheid kenne, zou hij, meene ik,
zoo eene vergezochte en ongegronde verklaringe niet opgevat hebben,
indien hij met dit woordt een bequaamer uitweg hadde gezien. Want wat
gelijkvormigheit of overeenkomste heeft doch Wasalanda met
Westlandt? Onder zoo veele benamingen van dien tijdt, die van
dit West zijn ’t zamengestelt, wordt het
zelve meest altijdt behouden, somtijts een weinig verandert, als in
Wistrachia, maar nooit in Wasa of Wase. En is het
niet ongerijmt, en strijdig tegen het geen de Heer Alting zelf, en anderen, van de Friezen, zoo Oostelijke,
als Westelijke, geschreven hebben, te zeggen dat West-Fries-Landt in dien
tijdt, ook daarna, een Graafschap of Landtstreek op zich zelven is
geweest, afgescheiden van de Graafschappen Kinhem en
Texla?
Immers heeft die Heer het heel anders begreepen, als hij
Westfresia bepaalt tusschen de rivier
Kinhem en den Vliestroom, en het zelve verdeelt in deze
vier Graafschappen, een van Stavero, een van
Texla, een van Kinhem
en het vierde Graafschap daar getekent Wasalanda
Comitatus. Ook kan men niet zeggen dat Wasalandt daar
eigentlijk voor een vierde gedeelte, en in deze Handtvest voor het
geheele Westfrieslandt genomen wordt; dewijl Texla en Kinhem daar neffens hetzelve gestelt
worden; dat echter maar gedeeltens van West-Frieslandt zijn. Ook
loopt dit rechtdraats aan tegens hetgeen op een ander plaats gestelt
word, namentlijk; „Dat Texla
(Texel) volgens deeze Handtvest van Keizer Otto den III, een zeer groot
Landtschap is geweest, verdeelt zijnde in drie Graafschappen,
Wasalandt, Kinhem en Texla, in een nauwer betekenis genomen.” Maar in den
Giftbrief, of Handtvest, wordt niet gezegt dat Wasalandt een
gedeelte is van Texla, alleenlijk worden deze
drie Landen of Graafschappen, in een rang en [39]order,
als aan den anderen paalende, neffens malkander gestelt, als gelegen
tusschen den Ystroom, en den Yssel, zoo als die boven
Texel in de Noordtzee gelopen heeft, en
deeze Westelijke Friezen heeft afgescheiden van hen die Oostelijker
woonden, en tot het Graafschap van Staveren
(Comitatus Stavero) behoorden. Wat meer is, de Heer Alting verdeelt geheel Frieslandt, toen deeze
benaming zich het allerverst uitgestrekt heeft, aldus: dat het
Westelijke genoemt is al het geen aan deezen kant van het Vlie
was, en daarom in de oude Friesche wetten Cisfli genoemt wordt. En daar hij de zeven Friesche
Zee-landen optelt, besluit hij het eerste tusschen de rivier
Kinnem, of het zeegat bij Petten, en het gat van ’t
Vlie, „welk Zeelandt naar zijne
gelegentheit,” zegt hij, „en omdat het een
gedeelte van het oude West-Frieslandt is, hedendaags den naam
van ’t geheel behoudt.” Voorts zegt hij, „dat de naam
Frisia Occidentalis, dat is,
West-Frieslandt, die zich weleer uitstrekte van het Vlie
tot aan de Schelde, naderhandt eigen is geworden aan dat
gedeelte, het welk besloten legt tusschen de rivieren Kinnem,
den Vliestroom, het Vliemeer, en de Noordtzee, en
dat het dien naam behouden heeft, zelfs nadat het door Grave
Jan den I aan
Hollandt gehecht, en naderhandt door de groote watervloedt van
het Graafschap Stavero, en een gedeelte van Texel is afgescheurt.”—Wel is waar, dat het
geen in deezen Giftbrief van Keizer Otto
aan Grave Diderik geschonken wordt, al
het Landtschap Sunnemere, en wat er leit tusschen de Rivieren,
dat is, Meeren, Medemelacha en Chimelafara, behoort tot het
westelijke Frieslandt; echter volgt daar geenszins uit, dat
Wasalandt zoo veel zou zeggen, als West-Fries-Landt; te meer,
dewijl in de geheele Handtvest de naam van Friezen, of
Frieslandt, niet eens vermeld wordt. De Heer Alting toont wel aan dat Waterlandt
(Waterlandia) in latere [40]tijden onderscheiden is geworden
van West-Frisia, maar dat bewijs geldt niet ten opzigte van den
tijdt wanneer het Handtvest gegeven is: en noch minder volgt daaruit,
dat dit eigentlijk gezegde West-Frieslandt, door dit
Wasalanda zou verstaan worden.—Om echter
de benaminge van Wasalandt stant te doen houden, en te doen
gelden boven het wanschikkelijke Masalandt, zegge ik, dat dit
woordt zoo veel als Waterlandt, en dat wasa, waze,
waes, beteekent water, slijk, modder.
„Nu laat ik het aan eens ieders oordeel en bevattinge, te
bepaalen, waar dit Wasalandt moet worden gestelt, vereenigt
zijnde en grenzende aan Kinhem en Texla. Wat mij belangt,
dewijl ik gisse dat Sunnemere, zoo als de Heer Alting het beschrijft, zich uitstrekte van den Rhijn
tot aan den Ystroom; zou ik denken, dat door dit
Wasalandt verstaan moet worden het geheele hedendaagsche
Waterlandt, en wat er meer is, zoo verre de Purmer, de
Beemster en de Schermer zich hebben uitgestrekt, en
misschien tot aan de Rivier of liever het Meer Medemelacha toe.
Invoege dat deze drie Graafschappen, in den Giftbrief vermeldt, te
zaamen uitgemaakt hebben het grootste gedeelte van het hedendaagsche
West-Frieslandt, of al wat er besloten is tusschen het Y,
de Zaan, de Schermer en de rivier Kinnem van den
eenen kant, en den Yssel, boven Texel in
de Noordtzee stortende, van den anderen kant.” Ook moet
noch de oudtheit van de Handtvest, noch de geloofwaardigheit van
Melis Stoke, deeze verbeeteringe, waardoor men
Wasalandt voor Masalandt stelt, bij niemand verdacht of
minder aanneemelijk maaken; „—aangezien ook in vele andere
oude Handtvesten en Gedenkstukken, sommige namen verkeerdelijk zijn
opgegeven iets, dat alleen aan de onkunde der Afschrijvers moet geweten
worden.”—De Heer Van der Does,
heeft de ongerijmtheit van het woordt Masalandt zelf al gemerkt
[41]schrijvende aldus: „In den voorgemelden
Giftbrief van Keizer Otto is alles klaar en
duidelijk, uitgenomen eenige ouderwetsche en versleete benamingen van
plaatzen,” enz.
Texel’s oppervlakte, welke daarna meer
en meer, door tal van watervloeden, werd verkleind, bedroeg naauwelijks
de helft van den tegenwoordigen vlakken inhoud, en bestond behalve uit
duinen, schorren, poelen, kreken of slufters, en onbeduidende droogten:
uit 28 te zamen vereenigde polderlanden, waarin de
Burg, de Hoorn, de Westen, de Koog, het Oude Schild, de Waal en
Oostereind gevonden werden.—
Dat het eiland Texel bij de Romeinen bekend geweest zij, is genoegzaam buiten twijfel,
ja, het is zelfs meer dan waarschijnlijk, dat dit volk, hier een gewoon
verblijf heeft gehouden. De naam en ligging van de voornaamste plaats,
den Burg, schijnt zulks duidelijk aan te
toonen, en men wil zelfs met zekerheid weten, dat de Romeinsche
veldheer Drusus, de stichter van den
oorspronkelijken Burg, zoude geweest zijn. De tegenwoordige Hervormde
kerk aldaar, staat op een heuvel, vroeger omringd door eene gracht of
sloot, de Burggracht geheeten, die vroeger veel breeder schijnt geweest
te zijn, en welke heuvel, dezelfde moet zijn, waarop Drusus zijne sterkte bouwde.
Ook zijn in het begin der vorige eeuw, aldaar eenige Romeinsche
penningen gevonden, waarvan ik de afbeelding heb gezien; terwijl eene
vroeger ontdekte tumulus of begraafplaats, mede als een
overblijfsel van de Romeinen beschouwd moet worden, aangezien de daarin
gevondene voorwerpen, de duidelijkste sporen, van Romeinsche herkomst
met zich voeren.—Ook heeft men voor eenigen tijd, in eenen
voormaligen heuvel op Texel, de Sommeltjesberg
geheeten, doch die nu geslecht is, en op kleinen afstand oostwaarts van
de Waal lag, eenige Romeinsche oudheden
gevonden, [42]bestaande in een aantal metalen huisgeraden,
waarbij een ketel, in welks binnenruimte een merk en, met kleine
letters de naam Mutufiof, als ook metalen, in
elkander sluitende lepels, met den naam Adrianus
F.
Ook is het zeer waarschijnlijk, dat de Romeinen zich op Texel van levensmiddelen en verdere noodwendigheden
voorzien zullen hebben; alzoo het onbetwistbaar schijnt te zijn, dat
Texel voormaals veel grooter is geweest. Immers
moeten de 40 geduchte watervloeden tusschen 860 en 1170, waarvan de
schrijver van het oude Bataviesche Zeestrand, gewag maakt, en
die van de jaren 1395, 1400, enz. veel lands aan het eiland ontroofd
hebben, terwijl er betrekkelijk het bosch of woud, dat aan de Noord
zijde van Texel gestaan heeft, nog valt aan te merken, „dat
omtrent veertig jaren vóór dat Junius zijne Batavia schreef, Pieter van Santen, schout van Texel, op het Raadhuis had
doen aanteekenen, het getuigenis van eenen Texelaar, die toen honderd
en twintig jaren oud was, maar noch wèl te pas en gaauw was, en
die heilig, en in alle opregtheid verklaart hadt, dat aldaar in zijnen
tijd noch een bosch had gestaan, waarvan, volgens het getuigenis van
Junius, noch veele stronken omtrent den jaare
1550, onbeweegelijk in den grond van de zee zaten; waarom de schippers
dien hoek vermijdeden; vermits zij, hunne ankers aldaar werpende,
dezelve zoo vast in die stronken raakten, dat zij ze onmogelijk konden
opwinden, en dus genoodzaakt waren, hunne kabels te kappen6.”—
Ook verhaalt men nog, dat er voor ruim derde halve eeuw, op de
hoogte van het dorp de Koog, zoo veel voorland
en uiterwaard lag, dat een boer niet meer dan drie vrachten daags met
zijn hooiwagen kon halen.—
Van tijd tot tijd is Texel’s
oppervlakte echter zeer uitgebreid. [43]De onderscheidene bedijkingen,
sedert 1488 tot op dezen tijd, hebben haar zelfs meer dan verdubbeld,
zoodat dit eiland, behalve de reeds hierboven bedoelde 28 polderlanden,
nog de volgende polders bevat; t. w. Waal-en-Burg,
het Grie, Burger-Nieuwland, de Kuil, het Hoornder-Nieuwland, het Weezenspijk, het Eijerland, de
Eendragt en de Prins-Hendrik-Polder, terwijl men er vroeger nog
den, in 1792 ingevloeiden polder Hoorn-en-Burg
had.—
In de bovengemelde lijst van goederen behoorende aan de St.
Maartenskerk te Utrecht, blijkt, dat een derde gedeelte van
Texel (of zoo als het daar heet, Texle) of, ten minste een derde gedeelte, van hetgeen in
Texel tot de kerkelijke schatkist of inkomsten
behoorde, der Utrechtsche kerke toekwam, welke
in dien tijd door zeker priester Sijbrand, die
twee broeders had, Lintraven en Ostraven, uit naam van Utrechts
12n Bisschop, Otbalt of Odibald, bestuurd werd.
In het laatste gedeelte der 10e eeuw, en bepaaldelijk in
het jaar 985, werd Dirk III, graaf van Holland,
door keizer Otto III, met den erfelijken
eigendom van het landschap of graafschap van Texel begiftigd, hetwelk deze graaf reeds vroeger in leen
bezeten had; en nu hadden de Texelaren hunne lotgevallen met de
Kennemerlanders gemeen.7
Meermalen deelde Texel in de droevige
gevolgen van oorlogen en verdeeldheden, en was het ook getuige van
krijgstooneelen. Zoo bedwong Graaf Floris in
1182 of 1183, de Friezen op Texel, en ook op
Wieringen, hen noodzakende, om hem, bij wijze
van brandschatting, 4000 markzilvers, op [44]te brengen. Ofschoon de
waarde dezer som thans moeijelijk te bepalen is, is het echter zeker,
dat zij, voor dien tijd, zeer aanzienlijk was.—Ten jare 1204,
werd Gravin Ada, door Graaf Willem I, in eenen kelder(?) aan den
Burg op Texel in verzekerde bewaring
gesteld; waarop wij later, bij de plaatsbeschrijving van den Burg zullen terugkomen. In 1288, hadden de bewoners
van Texel zich, in verbinding met de
Drechter Friezen, tegen de ondernemingen van
Graaf Floris V tegen de West-Friezen, verzet,
welke aankanting tot in 1289 duurde, toen zij zich aan Floris onderwierpen.
Uit eene oude aanteekening, blijkt, dat Texel als een grafelijk leen in bezit is geweest bij
Jan van Henegouwen, Heer van Beaumont,
die den bewoners, bij handvest van 1317, alle regten toestond, welke
door zijnen broeder, Grave Willem III,
bijgenaamd de Goede, aan die van Drechterland en Hoogwouder-Ambacht,
vergund waren.8 Naderhand hebben zijne opvolgers uit den
huize van Chatillon, Graven van Blois, mede verscheidene voorregten aan de bewoners van
Texel gegeven.
In 1383 werd Texel eene vrije jaarmarkt
toegestaan, welke gehouden moest worden 3 dagen vóór, en
3 dagen na St. Jan. De plaats van deze markt of
kermis, begon aan de Nieuwe Brug en strekte
zich van daar uit tot aan Jan Schoemakers
Huis.
Ook werd toen bepaald dat, indien iemand zich vergrepen had aan een
beest of vogel, niet meer waardig zijnde dan 42 schellingen, de boete
ook niet boven die som mogt gaan.
Men mogt toen op Texel vrij visschen en
vogelen.
Een getrouwd man kon maar de helft van zijn goed
verbeuren.—
Na den dood van Guij van Blois, verviel dit
leen aan [45]Hertog Albrecht van
Beijeren, omstreeks 1398, in welk jaar den Ouden Hoorn,
op Texel, door de Friezen verbrand
werd.—In een zeer oud handschrift, vind ik, dat op dit eiland, de
volgende ordonnantie, werd bepaald: „De Baljuw, Schout noch
Regter mogen tappen; noch aan eenig ingezetene drank verkoopen; geen
wijn, van uitheemschen gekocht, binnen Texel te
tappen, geen heuschbeden of geld meer te betalen aan nieuwe
Ambtslieden; provisoren niemand verder te dragen dan tot hunne
Zeenten.—Koorn mag vrij van Texel vervoerd worden.”
Hertog Albrecht, schijnt het leen
Texel aan zijne tweede gemalin, Margaretha van Cleve, geschonken te hebben, aangezien men
een handvest van haar vindt, van den 9 Junij 1401, dat door
meergemelden Albrecht, in datzelfde jaar
bekrachtigd werd. Ook bezat zij het na Albrecht’s dood, blijkens een brief, gegeven in
Texel, den 1sten September
1405.—Hertog Willem VI, Graaf van
Holland, vaardigde den 26sten Maart 1414, naar stijl van den
Hove (alzoo in 1415) een besluit uit, waarbij de Texelaars, het poortregt en gelijke vrijdommen als die van
Alkmaar bezaten, in welke regten zij dan ook door Schout, Schepenen en
Raden der stede Alkmaar, in het jaar 1434 zijn erkend.—Onder
anderen, werd bij die verordening bepaald, dat er, „binnen de
stede van Texel 13 Schepenen zouden zijn, als:
in de Kerszoekingen Den Westen 3
Schepenen; Burgt 4, Waal 3, en Oostereind 3, door den
Schout te kiezen Ter Burgt, in de kerke up ten
Goeden Vrijdag: goedstijds, voormiddags, bij zijnen eede, van de
rijkste, vroedste en redelijkste knapen.”—Voorts dagteekent
het bepaald bezit der Mielanden benevens de Wind-Koorn-
en Lammertienden, op Texel, mede van 1415, welke regten die van
Texel eertijds, onder een erfpacht van 50 nobelen ’s jaars,
bezeten hadden.—
[46]
Na den dood van Willem IV, heeft zijn weduwe
deze regten, welke eenigzins in verval schijnen te zijn geraakt,
hersteld. Margaretha van Bourgondië,
moeder van Vrouwe Jacoba, heeft de heerlijkheid
van Texel in lijftogt bezeten, hetwelk blijkt
uit een octrooi, door haar in 1436 gegeven, om den polder van
Wal- of Waal-en-Burg,
benevens eenige andere nabijgelegen polders te bedijken. De eerste
bedijking van Waal-en-Burg dagteekent van den
jare 1436. Deze polder brak daarna weder in, en werd andermaal bedijkt
in 1612, toen zijnen vlakkeninhoud 700 morgen lands bedroeg.—
Krachtens de bezittingen, welke Vrouwe Margaretha
van Bourgondië gehad heeft, vindt men
waarschijnlijk onder de privilegiën van Texel, het handvest van Hertog Filips van
Bourgondië, wegens den eed, door
haar afgelegd aan al de ingezetenen der landen, die hem, na den dood
van Vrouwe Margaretha, weder waren
aanbestorven.
Genoemde Hertog beloofde, in 1442, voor hem en zijne nakomelingen,
de heerlijkheid en het land van Texel in hooge
of in lage geregten nooit te zullen verkoopen of vervreemden. De
Texelaars verloren echter onder het bestuur van dezen vorst, alle hunne
regten en handvesten, naardien zij zich, omstreeks 1426, met de
Kennemers9 oproerig en wederspannig
jegens hunnen landheer betoond hadden, en zelfs gepoogd hem de stad
Haarlem te ontweldigen.
Dit vonnis werd hun echter 30 jaren later, gelijk met het opbrengen
van zekere ongewone belasting op de haardsteden, kwijt gescholden en
zij weder in hunne vorige regten hersteld.
Zij moesten van elke haardstede 4 grooten’s jaars betalen;
[47]benevens andere straffen, breeder vermeld in de
sententie tegen hen, gegeven in 1426; terwijl wij ten opzigte van de
tienden, welke aan de tiendenaren moesten verstrekt worden, het
navolgende lezen:
„Zij zullen ons tienden geven, den elfden schoef: de
eigenaar is verpligt als het koorn rijp is, den tiendenaar driewerf te
roepen, telkens zoo luid dat men het hooren mag over 7 akkeren: en komt
de tiendenaar dan niet, dan mag de eigenaar het koorn uitzetten bij
twee van zijne geburen, en den tiende een etmaal houden: na dien tijd
er schade aan geschiedende, is de eigenaar niet gehouden tot
vergoeding:—Voorts zullen die van Texel ons geven eens
vronen schuld, (vroon is vrijdom van alle lasten,
schattingen, loon, enz.) ten ware wij hen daarvan verdragen
wilden.”10—
De Graven van Holland hadden omstreeks 1415, ter inning hunner
renten, aldaar, op Texel eenen bijzonderen
Rentmeester.
In 1489, was Claas Korf, Rentmeester, van
wien aangeteekent staat, „dat hij onheuslijk zijn voordeel
gezocht had, uit eene aanstaande reductie der munt, waarover later, in
1506, zijne erven zijn aangesproken.”—
Ten jare 1442 komt Texel voor, onder de
benaming van het gemeene land van Texel,
doorgaans het land van Texel
geheeten.—Omstreeks dezen tijd werd Keizer Maximiliaan Opperschout11 van Texel, en werd er om
de 14 dagen Poortregt, d. i. Regtdag gehouden. Deze
verandering is echter spoedig daarna vervangen door eene andere,
waarbij [48]bepaald werd, dat er drie maal per week poortregt
zoude gehouden worden.—
Jan van Naaldwijk, kennis verkregen
hebbende, van de onlusten en opschuddingen, welke omstreeks den jare
1491 in het noordelijke gedeelte van Holland plaats hadden, vond het
geraden, zich derwaarts te begeven, ten einde er, zoo het mogelijk
ware, eenig voordeel, tot ondersteuning en bemoediging zijner toen
verzwakte partij, uit te trekken.—Hij vertrok dan ook werkelijk
in Julij van dat jaar, met zijne vloot uit Sluis, landde naar eenen voorspoedigen togt op Texel, hetwelk hij, benevens het eiland Wieringen, bemagtigde.—Hij trachtte al aanstonds deze
eilanders te doen begrijpen, dat, in stede van herwaarts te zijn
gekomen, om hen leed of schade te berokkenen, hij hier kwam, om hen
voordeel en rust te bezorgen, om hen van de zware schattingen te
bevrijden, waaronder zij gebukt gingen, en eindelijk, om de rust in het
land te herstellen en te verzekeren.—
Hierdoor verkreeg hij dan ook weldra eenen grooten aanhang. Hij
hield zich, gedurende het grootste gedeelte van den zomer, op en in de
nabijheid dezer eilanden op, en maakte met zijne vloot de Zuiderzee en
noordelijke zeegaten, onveilig.—Terwijl eenige zijner
partijgangers zich, doch te vergeefs, van de stad Hoorn poogden meester
te maken, vond Jan van Naaldwijk gelegenheid,
om de hoofden van het zoogenaamden Kaas- en Brood-spel,
de behulpzame hand te bieden.—
De bewoners van Texel mengden zich toen ter
tijd, nevens die van Kennemerland, in de
onlusten, die door het Kaas en Broodvolk gesticht werden,
waarover zij naderhand door den Hertog van
Saxen zeer gevoelig gestraft werden.—
25 Personen van Texel moesten in het zwart,
ongegord, blootshoofds en barrevoets, knielende om vergiffenis voor
[49]hunne rebellie te komen smeeken. Al de handvesten
des eilands moesten gesteld worden in handen van den Hertog, terwijl
deze de straffen aan zich hield, waarmede de tot den vijand
overgeloopen eilanders moesten gekastijd worden. Zij moesten zijn huis
of kasteel sterk maken (in weerbaren toestand brengen) naar inhoud der
brieven, hun door den Raad van Holland toegezonden, terwijl zij daarenboven nog 1000
Andriesguldens, gelijkstaande met ƒ 5000, boete betalen en
gedurende twee maanden, aan 25 door hen uit te rusten manschappen,
soldij en leeftogt moesten verstrekken, welke manschappen onder bevel
van den Schout dienen moesten, om de rust op het eiland te
bewaren.—
Naar alle waarschijnlijkheid zullen hun de toen verlorene regten en
privilegiën òf te gelijk met de andere Kennemers en
Kennemervolgers, òf in Maart 1494, zijn teruggegeven. Althans
het regt van wind-, molen- en lammertienden12, dat zij
tegen eene uitkeering van 40 Nobelen, van 8 schellingen groete,
Vlaamsche munt, ’s jaars in erfpacht bezaten, en welke aan
Jan van Borrij, Baljuw of Casteleijn van het
slot te Medemblik, waren overgegeven, werden
hun in laatstgenoemd jaar weder opgedragen.13
Omstreeks het begin der 16e eeuw, schijnen de zeeweringen
op Texel zich in geenen gunstigen toestand
bevonden te hebben, althans vinden wij, dat die van Texel, in 1509, [50]aan hunnen landsheer een beklag
inbragten, „over de groote gevaren der zee, waartegen eertijds
voorzien was geweest door Vrouwe Maria van
Bourgondië, die ook hunne oude privilegiën bevestigd
had, bij een nieuw privilegie gegeven te Loven,
den 28sten Mei 1477; behelzende onder meer de vier
Raadsmannen des maandags te kiezen na Palmzondag: 26 mannen ieder rijk
100 nobelen ofte meer: hieruit kiest de Graaf, of de Schout in ’s
Graven naam, noemt en beëedigt op Goeden Vrijdag 13 schepenen. De
Raadsmannen beëedigd zijnde, kiezen vijf Heemraden, door den
Schout te beëedigen: deze stellen keuren op de dijken, sluizen,
wateringen en wegen.”—
Zeer rampspoedig was voor het eiland Texel
het jaar 1522, toen het door de Geldersche Friezen tweemalen zeer zwaar
gebrandschat werd. Deze woeste, op roof en buit verhitte, benden,
landden hier in den zomer van bovengenoemd jaar, met eene vloot van 20
sterk bemande schepen, tweemaal aan. De eerste reis vorderden zij eene
brandschatting van 8000 Filipsguldens (ongeveer ƒ 40,000, van onze
munt.)
Hiermede echter nog niet voldaan, eischten zij spoedig daarop eene
tweede brandschatting van 10,000 Filipsguldens (bijna ƒ
50,000.)
Doch niet alleen, dat die van Texel van
vreemden overlast te lijden hadden, ook hunne eigene overheid trachtte
hen, in 1525, met zwaardere lasten te drukken:
Immers lezen wij in eene oude oorkonde, Anno 1525, het volgende:
„In dit jaar wilde men die van Texel, de nobelen voor molen-, wind- en lammertienden, die
zij à 50 Stuivers gewoon waren te betalen, tegen 85 St.
berekenen, en dan nog wel met den achterstand van vroegere
jaren.”—
Deze verhooging van belasting is echter niet in werking gebragt,
aangezien wij lezen: [51]
„doch hun dat kwijtgescholden, en het regt
verleend om ten eeuwigen dage te kunnen betalen, de nobel tegen 50
st.;—
„de wind-, molen- en lammertienden bedroeg des ƒ 250
’s jaars, op Meidag te betalen, zijnde de Meijlanden
(waarschijnlijk de Miendlanden) voor lang daar af, en aan de
Grafelijkheid getrokken;”—Iets lager staat: „dat die van Texel worden gegund, geoctroijeerd en geaccordeerd, in
eeuwigen erfpacht, die windmolens, metten winde, alzoo die ter tijd
stonden binnen die voorschreven stede van Texel,—die jaarlixe lammertienden aldaar, en die
Meijlanden binnen derzelver stede gelegen: uitgenomen den
Waal,—den Holleweg—die
Lijmculen—Langewaal en dat Hooiland, gelegen
aan de Oostzijde van dat hoppe, langs an Zegendijk, die den
Rentmeester van ’s Graven wege doet verpachten.”14
In Maart 1571 deden de Watergeuzen eene landing op Texel, en bedreven er veel moedwil en schade. Zoo
verbrandden zij er het huis van den Schout en eene kerk, waarschijnlijk
de kerk van het dorp den Westen, en namen
bovendien nog eene vloot van meer dan 30 schepen weg.
Dan niet slechts had Texel in den loop der
tijden door toedoen van menschen veel schade te lijden, ook het water,
dien algemeenen en met reden, zoo algemeen gevreesden vijand van
Hollands kusten, benadeelde menigmalen dit belangrijke eiland. Vooral
waren het de hooge en geduchte watervloeden van de jaren 1625, 1628 en
1629, die ook hier veel schade veroorzaakten. Den 3den
November van het jaar 1638 strandden er op de kusten van dit eiland 85
zeeschepen, met eenen zuidwestelijken storm.—Den 18den
December 1660 bleven er van de 155 schepen, 38 voor anker liggen, de
overigen [52]strandden of kapten bij tijds hunne kabels. Op het
einde van 1683 kwamen eenige oorlogschepen uit Zweden hier voor gaats,
en werden door eenen zwaren storm overvallen; daarbij strandden:
de Hollandia, van 84 stukken en 450 koppen, het
volk gered; de Woerden, van 72 stukken en 350
koppen, waarvan 58 gered, de Tijdverdrijf,
van 54 stukken en 230 koppen, waarvan 15 gered, de
Prins te paard, van 54 stukken en 230 koppen, allen verdronken;
de Leeuwin, van 54 stukken en 230 koppen, allen
gered; de Gouda, van 42 stukken en 175 koppen,
grootendeels gered, alsmede nog twee oorlogschepen van Enkhuizen en
Hoorn en verscheidene koopvaarders.—
Omstreeks eene eeuw later, stelden de Engelschen vele, doch gelukkig
vruchtelooze pogingen in het werk, om eene landing op dit Eiland te
beproeven. In Julij 1672 namelijk, vertoonde zich eene Engelsche vloot,
van 60 zeilen, voor den Helder, met het plan om in Noord-Holland eene landing te doen, en alzoo Amsterdam van
de Noordzijde te bedreigen. Zeker was zoodanige onderneming op dien
oogenblik ligter ten uitvoer te brengen, dan een paar maanden vroeger,
want onze vloot was door gedwongen afdanking zoo schaars van volk en
krijgsvoorraad voorzien, dat zij, naar het oordeel van De Ruiter zelven, niet meer tegen den vijand bestand was.
Doch, was onze vloot buiten staat om te strijden, ditmaal namen de
elementen voor ons den strijd op. Op den dag, welken tot de voorgenomen
landing op Texel bestemd was, verhief zich een
hevige storm uit het zuidwesten, (anderen zeggen noordwesten) die
gedurende drie weken bleef woeden, twee vijandelijke schepen deed
stranden, vele andere zwaar beschadigde, en de geheele vloot van de
kust deed afdrijven.
Volgens eene latere, vrij algemeen verspreide, en bijna algemeen
geloofde volksoverlevering, zoude de mislukking der voorgenomene
landing veroorzaakt zijn geworden door eene [53]dubbele
ebbe (een niet geheel ongewoon verschijnsel op onze kusten) gevolgd
door eenen noordwesten storm.—
In 1756 had in de nabijheid van Texel een
voorval plaats, dat zeer veel opziens baarde.
Een Duinkerksche kaper, die zich tot uitoefening van zijne kwade
praktijk van een Zeeuwsche poon of Goereesche vischschuit bediende,
hield op eenen Engelschen koopvaarder aan, die van New-York naar
Amsterdam gedestineerd was, en digt bij het Nieuwe Diep ten anker lag;
en dewijl men volstrekt geen vermoeden had op kaperij in eene onzijdige
haven, en vooral niet van de zijde eener Zeeuwsche poon of vischschuit,
viel den kaper de bemagtiging zeer ligt. De kaper zeilde daarop met het
prijsgemaakte schip naar zee, en riep den zoogenoemden praaischipper in
het voorbijzeilen toe: „Ik weet wel, dat Frankrijk en Holland het
eens zijn.”15
Weldra echter leverde de Engelsche gezant over dit feit zijne
klagten bij de Algemeene Staten in, waarbij de prijs in denzelfden
toestand, als waarin hij genomen was, werd terug geëischt. De
Staten gaven aanstonds aan dien eisch gehoor, en gelasteden hunnen
afgezant aan het Fransche hof, Lestevenon van
Berkenrode, daaromtrent bij de Fransche regering te
onderhandelen, hetwelk, echter niet zonder veel moeite, ten gevolge
had, dat het prijsgemaakte schip met zijne lading teruggegeven, en
daarmede aan den eisch van het Engelsche Gouvernement voldaan
werd.—
In December 1789 hadden er op Texel vele
woelingen [54]plaats, ter oorzake eener aanstelling van de
Gecommitteerde Raden van het Noorderkwartier, waarbij Mr.
Gerrit Buijskens, tot Schout en Dijkgraaf van
Texel en Baljuw van Eijerland benoemd was. Genoemde Buijskens, in September 1786 door de Gecommitteerde Raden
van het Noorderkwartier tot voormelde waardigheden aangesteld, had zich
in deze betrekking met allen lof van zijnen pligt gekweten, en was,
ofschoon der patriotische zijde toegedaan, in dezelve gebleven, en op
het einde van Wintermaand 1787 weder derwaarts gereisd. De heffe des
volks uit de gemeente Oostereind,—waarschijnlijk aangemoedigd door de
Burgemeesters van de Waal en Oostereind, welke hem als zoodanig weigerden te erkennen,
aangezet door zekeren Lammert Dijke, kwam,
vereenigd met die van het Oude Schild, en
aangevoerd door den schipper van ’s Lands schuit met eenige
roeijers op den Burg, van welke plaats
Buijskens de Regenten op het Raadhuis deed
vergaderen, ten einde naar tijdsomstandigheden een besluit te nemen.
Dan, zoodra had echter de zaamgevloeide en niets dan oproer en geweld
in den zin hebbende volkshoop dit niet vernomen, of men bezettede
den Burg, benevens het huis van den Schout, en
sloot alle toegangen zoodanig af, dat men er niet dan met het grootste
gevaar uit konde komen. De zaak verkreeg nu een ernstiger aanzien; was
het tot hiertoe bij razen, vloeken, schelden en dreigen gebleven, thans
kwam het tot dadelijkheden.—Men hieuw met den sabel, men perste
geld af, en besloot eindelijk met het openloopen van de huisdeur,
waardoor Buijskens eindelijk genoodzaakt werd
te besluiten tot de afzegging van de voorgenome vergadering der
Regenten.—
Dit geweldig rumoer hield aan tot des avonds zes uren, toen vier
personen, welke zich Afgevaardigden of Gecommitteerden van de oproerige
volksmenigte noemden, ten huize van Buijskens
kwamen, en hem uitnoodigden, zich met hen [55]naar hunne principalen te
begeven, verklarende, dat zij, in geval hij zulks mogt weigeren, niet
voor het behoud van zijn leven en van dat zijner echtgenoot en woning,
te kunnen instaan. Buijskens, door den nood
gedwongen, gaf gehoor aan hunne uitnoodiging, en volgde deze
zoogenaamde Gecommitteerden naar de herberg De Vergulde Kikkert,
alwaar hij voor eene vergadering van 25 man werd gebragt, waarin de
reeds genoemde Lammert Dijke het woord voerde.
Deze vroeg hem, op wiens bevel en waartoe hij thans op Texel was gekomen.—Het antwoord van Buijskens, dat hij begreep desaangaande aan niemand
verantwoording verschuldigd te zijn, dan aan Hun. Edel Mog., deed, zoo
als trouwens te verwachten was, niets af. Evenmin het vertoonen van het
besluit der Gecommitteerde Raden, waarbij hij in zijne waardigheid was
aangesteld. Het opgeruide volk kwam niet tot bedaren, noch verstond
reden, vóór dat hij beloofd had, binnen den tijd van drie
etmalen Texel te verlaten, en zijn ontslag te
verzoeken.—Buijskens begaf zich dien ten
gevolge naar Amsterdam, van waar hij aan Gecommitteerden Raden van het
Noorderkwartier, een breedvoerig verslag van het voorgevallene
toezond.—Dit had ten gevolge, dat deze eene bezending naar
Texel afvaardigden, die het gehouden gedrag der
Texelaars ten zeerste afkeurde, doch het geraden vond, om, „uit
overweging van de volstrekte onmogelijkheid, om hem, Buijskens, in zijnen post te doen voortgaan, zonder het
eiland, zoowel als zijn persoon, aan verregaande gevolgen bloot te
stellen, en omdat hij uit overtuiging daarvan zijn ambt geresigneerd
had,” Buijskens van zijn ambt ontsloeg,
waarmede de bewegingen ophielden.—
Ook gedurende de komst en overheersching der Franschen hier te
lande, was Texel meermalen getuige van vrij
levendige bewegingen.
Dit eiland, dat bij den aanvang van het jaar 1795, door [56]het
menigvuldige ijs, op de reede, gedurende eenen geruimen tijd, alle
regtstreeksche gemeenschap met den vasten wal moest derven, verkreeg
eerst op het einde van Januarij des volgenden jaars, 1796, kennis van
de komst der Franschen aan den Helder;—en, alhoewel de
Texelaars voor verreweg het meerendeel, bekend
stonden, als sterk verknocht aan het doorluchtig Vorsten Huis van
Oranje-Nassau, ontbrak het hier, evenmin als
elders, aan andersgezinden of patriotten. Groote en luidruchtige
vreugde heerschte er bij deze laatsten, toen zij vernamen, „de
Franschen zijn tot ons overgekomen”, nu zal het zijn: Vrijheid,
Gelijkheid, Broederschap, en even als op andere plaatsen, werden ook
hier, op alle dorpen van het eiland, vrijheidsboomen geplant. De
onderscheidene gemeenten kwamen te zamen, en verkozen hunne eigene
volksvertegenwoordigers en regeringsleden. De Schout, Cornelis Theodorus Elout, een man, die in de algemeene
achting der eilanders deelde, werd door de burgerij uitgenoodigd om aan
het bestuur te blijven, terwijl de Secretaris, Cornelis Maronier, zijnen sedert 1787 verlaten post weder
aanvaardde.—Eenige Fransche
krijgsgevangenen, die zich sedert November op dit eiland bevonden,
herkregen door dezen zamenloop van omstandigheden hunne vrijheid, en
deelden met hun gansche hart in de vreugde der Patriotsche burgers van
Texel. Deze nu vrijgelaten Fransche
krijgslieden werkten zeer mede tot het behoud der goede orde, rust en
eensgezindheid der burgerij, terwijl de Chef de Brigade Cantagnelle, inzonderheid door zijne welwillende
raadgevingen, de nieuw verkozene volksvertegenwoordigers bijstand
bood.
Toen daarop in 1799, tijdens de landing van de Engelschen en Russen
in Noord-Holland, de geringe magt, welke zich te dien tijde hier
bevond, en die uit omstreeks een 60 tal manschappen bestond, in het
laatst van Augustus Texel [57]verlaten
had, werd het den 29sten dier maand door de Engelschen,
namens den Koning van Engeland en den Prins van
Oranje, in bezit genomen. Alle openbare gebouwen werden in
beslag genomen en ingerigt tot kazernering van een korps, dat
zamengesteld werd uit overloopers en vrijwillige zeelieden, terwijl
tevens de burgerij met de inkwartiering van nog andere troepen belast
werd.
Door dezen zamenloop van omstandigheden werd de toestand van
Texel’s inwoners steeds hagchelijker,
aangezien in de behoeften, welke thans grooter dan gewoonlijk waren,
bij gebrek van toevoer, niet kon worden voorzien; hier kwam nog bij,
dat de Engelschen alles opkochten en naar hunne vloot verzonden.
Hierdoor ontstond welhaast zulk eene schaarschte van levensmiddelen,
dat er den 15den September geene erwten, rogge noch boter,
en slechts voor zes dagen gort aanwezig was. En, ofschoon men op de
klagten daarover wel eenige maatregelen tot wering van gevreesd gebrek
nam, zoo werden de Texelaars niettemin in de volgende maand
genoodzaakt, den Engelschen 840,000 ponden kaas te leveren. Dan, weldra
waren de Texelaars van dezen overlast bevrijd, daar de vijand reeds in
November ons vaderland, en dus ook Texel,
ontruimde.
Ook onder het Fransche bestuur had Texel,
boven vele andere plaatsen, zwaar te lijden. De handel, die milde bron
van welvaart, ook voor dit eiland, was ten eenemale gestremd, terwijl
het, boven de willekeurige opschrijving voor de krijgsdienst, nog
genoodzaakt werd tot levering van 120 kustbewaarders, onder Fransche
bevelhebbers, wier ongehoorden dwang vele huisgezinnen tot den
bedelstaf bragt.
Ook hier pleegden de douanen schandelijke afpersingen en kwellingen,
terwijl de meesten der, van tijd tot tijd elkander aflossende,
plaatskommandanten, maires, enz., zich door mishandeling,
onregtvaardigheid, ja door allerhande verdrukking, [58]als
geessels der menschheid deden kennen. Geen wonder voorzeker, dat de
brave en vaderlandslievende Texelaars, welke ook hier sedert lang met
ongeduld den slavenketen dier ondragelijke overheersching torschten, op
het eerste gerucht van der Franschen aftogt uit Amsterdam, en de aldaar
en elders ontstane bewegingen, zich ook hier gelden deden. Op den
18den October wapperde dan ook Hollands driekleur van den
kerktoren te Oostereind. De Fransche adelaars
werden van de huizen der beambten weggenomen; algemeen heerschte
vrolijkheid en leven, zonder dat eenige baldadigheid hunne hartelijke
en uitbundige vreugde onteerde. Dan, weldra werd Texel’s burgerij, door de strenge maatregelen van den
aan den Helder bevelvoerenden Admiraal
Verhuell tegen deze vreugdefeiten genomen,
genoodzaakt, om Hollands vlag weder te strijken, en de herstelling der
weggenomen Fransche standaards toe te laten, waarop eene gedwongene
rust ontstond, die tot den 4den December voortduurde, toen
het door den evengenoemden Admiraal bevolen vertrek van eenige
gewapende schepen, welke tegenover het Oude- en
Nieuwe Schild gestationneerd waren, andermaal
de gelegenheid openstelde, om tot de hervatting van het bevrijdingswerk
over te gaan. Spoedig had zich dan ook te Oostereind en te Nieuwe Schild, een
korps van tachtig schutters gevormd, welke zich op de best mogelijke
wijze van wapenen voorzien had. Deze vaderlandslievende menigte, heesch
andermaal, op beide voormelde plaatsen, de Hollandsche vlag, en trok
vervolgens naar het Oude Schild, alwaar men bij
hunnen komst mede de vlag van den kerktoren deed wapperen. Na hier
eenige versterking te hebben bekomen, trokken zij naar de Schans en hadden den moed, om deze sterkte, welke door eene
talrijke bezetting, onder het bevel van een Fransch officier, verdedigd
werd, en bezet was met het noodige geschut, ter overgave te
eischen.—Hierop kwam [59]de sergeant, Willem
Lourens, aan het hoofd van 27 man aan den buitenpost, welke door
het afschieten der geweren in de lucht en het geroep van
„Oranje boven!” het teeken des vredes en der
verbroedering gaven.
Men ondernam echter thans geen verderen aanval op de Schans, maar trok naar den Burg, om
ook dáár de vlag der onafhankelijkheid van den kerktoren
te doen wapperen.—De zaak erlangde echter den volgenden dag een
gewigtiger aanzien. Op den Hoogen berg kwam
namelijk een korps van ongeveer acht honderd man bijeen, voorzien van
allerhande wapentuig, en gezind, om op dezen dag de bevrijding van
Texel te voltooijen. Dit vorderde echter de
inneming eener sterkte die, zoo door bezetting als geschut en proviand,
zeer wel ter verdediging was toegerust. Men had echter besloten, ook
tot dit uiterste te komen, doch overlegde tevens daarbij, dat het
raadzaam ware, de plaatselijke regering hiervan vooraf kennis te geven.
Deze werkte dit voornemen zeer in de hand, en had zich bereids bezig
gehouden met het beramen van maatregelen, ter ondersteuning van dit
heldhaftig voornemen. Zij deed het voorstel, om eerst den weg van
onderhandeling te beproeven, hetwelk algemeen werd goedgekeurd.
Nu begaven zich eenige gemagtigden naar het fort, welke daar
binnengelaten werden en met den Franschen kommandant in onderhandeling
traden, hetgeen ten gevolge had, dat des namiddags ten 5 ure een
verdrag getroffen werd, waarbij men bepaalde, dat een detachement
schutters de kleine poort inhouden, en de bezetting den volgenden
morgen met krijgseer zoude uittrekken, om terstond op daartoe geschikte
vaartuigen vervoerd te worden. Dit verdrag werd algemeen en met
vreugdegejuich goedgekeurd, waarop elk in vrede en rust huiswaarts
keerde.
Dan, niet lang duurde deze rust, naardien men ontdekt [60]had, dat
de Plaatsmajoor toebereidselen maakte om het fort te laten springen.
Kapitein Van Breeningen nam daarop het moedig
besluit, om zich van dien trouwelooze te verzekeren, en bragt, zoodra
het voornemen van den Plaatsmajoor ruchtbaar werd, alles in den nacht
op de been, waarop, na eene nieuwe raadpleging van de overheid met de
hoofden van den opstand, geoordeeld werd, dat het verdrag geschonden
was. Zij, die de vorige bezending hadden uitgemaakt, werden nu
andermaal naar den Franschen bevelhebber afgevaardigd, en eischten nu
de overgave der sterkte, op genade of ongenade, daarbij voegende, dat
weigering of draling door eenen oogenblikkelijken storm zoude gevolgd
worden. De bevelhebber de wettigheid der vordering erkennende, waarbij
hij tevens zijn leedwezen te kennen gaf over hetgeen thans gebeurd was,
gaf zich daarop, onder betuiging dat hij zijn vertrouwen stelde op eene
edelmoedige behandeling, met de bezetting als krijsgevangenen over, aan
welk vertrouwen ook beantwoord werd, door hem, op zijn woord van eer,
te ontslaan.
De bezetting van het fort door de schutters, en de ontwapening en
inscheping van alle Fransche en andere vreemde krijgstroepen nam
dadelijk eenen aanvang, terwijl de Plaatsmajoor, die zich in zijne
dolzinnige woede steeds weêrbarstig aan alles en jegens allen
betoonde, geboeid aan boord werd gebragt. Deze krijgsgevangenen werden
alsnu terstond met vaartuigen, waarop eene gewapende wacht was
geplaatst, naar Amsterdam getransporteerd,
alwaar zij aan den Admiraal Verdooren werden
overgeleverd.
Texel, nu geheel van vijandelijke magt
bevrijd zijnde, nam Kapitein Van Breeningen, op
dringend verlangen der burgers, het opperbevel op zich. De
overgeblevene krijgslieden, aan wier keus, vertrek van Texel, of trouw aan het vorstelijk huis van Oranje-Nassau, was gelaten, schaarden [61]zich
volgaarne onder zijne bevelen. De onderscheidene punten van defensie
werden daarop van de noodige bezetting voorzien, terwijl men elkander
trouw zwoer tot in den dood, zoo men van de zijde van den Helder weder met nieuwen dwang bedreigd mogt worden.
Spoedig daarop ontving men van Amsterdam de
noodige wapenen en ammunitie, waardoor men in staat werd gesteld, om,
na verloop van eenige weinige dagen, vijf kompagnieën, te zamen
uitmakende een korps van ongeveer achthonderd man, wel uitgerust en
volledig gewapend, op te rigten. De Heer Ahlé, die zich bij het geheele bevrijdingswerk door
beleid en moed, meer dan gunstig had onderscheiden, nam, als
Luitenant-Kolonel, het bevel op zich over dit
battaljon, terwijl de gewapende burgermagt gedurende 5 maanden met de
meeste bereidvaardigheid het eiland bleef bewaken, tegenover eenen
magtigen vijand, die, eerst na verloop van dien tijd zijne geduchte
positie verliet. Spoedig daarna keerde de oude orde van zaken terug en
werd op Texel niet weder verstoord.
Een ander en nog magtiger vijand echter, verontrustte in 1825 dit
eiland, op eene andere wijze.
Neêrland’s gevreesde nabuur, de Noordzee, sloeg bij den
stormvloed van Februarij onderscheidene gaten in den Zuiderdijk, zoodat
de polder het Grie overstroomde, waardoor ook
de binnendijk bezweek en al het land ondervloeide. Een groot geluk
evenwel was het voor de eilanders, dat de meesten hunner in de op
heuvels gebouwde woningen konde blijven, waardoor ook het meeste vee
behouden bleef. Ook voer de reddingsboot, ofschoon met groot gevaar
verzeld, gedurig af en aan. Eens, in den nacht, te digt aan de
dijkbreuk gekomen zijnde, werd zij door den stroom, veroorzaakt door de
eb, bijna naar buiten medegesleept. Met inspanning van vereenigde
krachten redde men zich ter naauwernood [62]tegen den binnenkant van
den dijk. Een andere keer werd zij door eene onweêrsbui en hoos
beloopen, die de boot het onderst boven wierp, en vijf der manschappen
overstelpte, zonder dat echter iemand hunner het leven verloor.
Ook de andere zeedijk, digt bij het Oude
Schild gelegen, dreigde te zullen bezwijken, doch werd met veel
krachtsinspanning bewaard.
