The Project Gutenberg eBook of Rebilius Cruso, by Daniel Defoe

This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
most other parts of the world at no cost and with almost no restrictions
whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it under the terms
of the Project Gutenberg License included with this eBook or online at
www.gutenberg.org. If you are not located in the United States, you
will have to check the laws of the country where you are located before
using this eBook.

Title: Rebilius Cruso
       Robinson Crusoe, in Latin; a book to lighten tedium to a learners

Author: Daniel Defoe

Translator: Francis William Newman

Release Date: December 20, 2015 [eBook #50732]
[Most recently updated: June 18, 2023]

Language: Latin

Produced by: Mark C. Orton and the Online Distributed Proofreading Team

Note: an alternate version [70468] with revised spelling and macrons is
available on Project Gutenberg. This version should be considered the
original version of the work with version 70468 being a derivative of
it.

*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK REBILIUS CRUSO ***




                            REBILIUS CRUSO:

                      ROBINSON CRUSOE, IN LATIN;
                       A BOOK TO LIGHTEN TEDIUM
                             TO A LEARNER.

                                  BY
                        FRANCIS WILLIAM NEWMAN,
      EMERITUS PROFESSOR OF LATIN IN UNIVERSITY COLLEGE, LONDON;
             HONORARY FELLOW OF WORCESTER COLLEGE, OXFORD.

                                LONDON:
                 TRÜBNER & CO., 57 & 59, LUDGATE HILL.
                            M.DCCC.LXXXIV.

                              NOTTINGHAM:
               PRINTED BY STEVENSON, BAILEY, AND SMITH,
                             LISTER GATE.




PREFACE.


This book was composed when the writer was a Professor of Latin, as
part of a larger scheme. He has long been convinced that the mode of
teaching Latin has become less and less effective in proportion as it
has been made more and more scientific. The effort has been general to
confine the pupil to the most elaborate styles and the most approved
classics, and the exercise of memory has been superseded by minute
accuracy in the study of very limited pieces. In the natural mode we
have enormous endless repetition and much learning of the names of
things. We begin with short sentences and a very limited number of
verbs; and we learn with the least possible number of _rules_. If
we could talk in Latin, that would be of all best; but as we cannot
get exercise in talking it for practical needs, no teacher can hope
to gain adequate readiness and facility: or if a few might, yet this
could not be counted on in any general system. It has long been my
conviction that we ought to seek to learn a language _first_, and study
its characteristic literature _afterward_. Greek and Latin literature
plunge us into numerous difficulties all at once, inasmuch as their
politics, their history, their geography and their religion are all
strange to the young student. To take difficulties one by one is
obvious wisdom; and with a view to this I elaborately maintained in an
article of the _Museum_ (No. iv., Jan., 1862, Edinburgh) that we ought
to teach by _modern_ Latin. As parts of such a system I have executed
and published a Latin “Hiawatha,” and Latin Verse Translations of many
small pieces of English poetry. If I could write Latin conversations
_that would interest learners_, I should gladly have undertaken this:
but when I tried, I could not invent matter that seemed interesting
enough. This indeed is my objection to Erasmus’s “Colloquies,” which
also are not easy enough in idiom to satisfy me. This “Robinson Crusoe”
I thought I could make very interesting, and it includes a far greater
variety of vocabulary than can be obtained from any of our received
classics of the same length. I hope also the style is easy.

I surely need not apologize for taking only the general idea from
Defoe. His tale is far too diffuse, too full of moralizing and with too
little variety. He was very ignorant of the Botany and Zoology of the
tropics, and when his tale is faithfully abridged, its impossibilities
become too glaring. The Arabic “Robinson Crusoe” published by the
Church Missionary Society cuts down Defoe’s story unmercifully.

I am indebted to my former colleague, the late Professor T. Hewitt
Key, for the translation of Robinson into the name Rebilius. He also
approved of Ignipulta for _a gun_, not as strictly grammatical, but
as good enough to pass with Latins who were familiar with the word
Catapulta. From him also I adopted Cannones, for _cannons_, and Pistola
_a pistol_. The word Canna, a cane (or hollow tube) seems to be the
root of Cann̄on, a _tube_ or _cannon_, in Spanish, whence the American
can̄on for a tunnel, or larger tube.

After I had executed my own Rebilius (finally completed in 1861), I
learned that a Frenchman, Goffaux, had published a “Robinson Crusoe”
in Latin and French. On discovering this, I stopped the printing which
I had begun, and after some delay succeeded in getting the book. But
on perusing it I found his principles of remodelling the tale to
be fundamentally the opposite of mine, concerning which I need not
enlarge. I like his Latin, yet do not think his book supersedes mine.
But if teachers can practically use his with advantage, I shall be well
satisfied.

I wish here to renew my protest, that no accuracy of reading small
portions of Latin will ever be so effective as extensive reading; and
to make extensive reading possible to the many, the style ought to be
very easy and the matter attractive. To enable us to talk, we ought
to have a vocabulary that includes all familiar objects,--which the
Classics of our schools cannot give us. Terence, though somewhat too
difficult, would have great excellencies for the learner; but the
substance of his plays is low, and eminently unedifying.

In the near future, _some_ universal tongue will be sought for by the
educated. If Latin be still learned in England, France, Italy, Germany,
Hungary, Spain, this is still, as three centuries ago, the best for all
Christendom. But perhaps even Latin will be beaten out of the schools.

It may be well to remark, that inasmuch as the grave accent has been
very widely used in school books as indicative of _an adverb_, I
adopt the mark in this sense; and think it no objection to say that
the Latins never so used it. Neither had they our stops. We do not
pretend to follow their writing in detail. We usefully distinguish the
vowels u i from the consonants v j; they did not. What should we gain,
by writing the Iliad as its author wrote it? So too, I think it well
occasionally to add long or short marks, as ēgēre ĕgēre ēgĕre, vēnēre
vĕnĕre, lătēre lătĕre lātere, to obviate ambiguity. Nay I write fluctûs
for gen. sing., fluctūs for plural, but fluctus for nomin. sing.
When _et_ means _both_ or _even_, I set an acute accent over it, not
doubting that it then received some emphasis.

I also borrow from the marks used in Hebrew an _under_-parenthesis
for coupling words that are in grammatical union. This mark is often
very effective in explaining the structure of complicated Greek
sentences.




CONTENTS.


    CHAPTER I.

    1 Robinson’s parentage. 2 His first adventures. 3 His
    slavetrading voyage. 4 The shipwreck. 5 They take to the
    boat. 6 It is swamped. 7 His narrow escape. 8 His forlorn
    position. 9 He sleeps in a tree. 10 His mental struggles.
    11 The dog and long boat. 12 He swims to the ship. 13 Its
    condition. The skiff. 14 He makes a raft. 15 He loads it,
    first with food; 16 next, with other necessaries. 17 He
    tows off the raft by the skiff. 18 Favouring weather. 19
    It is all but wrecked. 20 He sleeps again in a tree. 21
    His first supper. 22 He fastens the raft; 23 and visits
    the long boat. 24 Second visit to the ship. 25 He plans a
    raft on water-tight empty boxes. 26 He carries off a few
    costly articles in the skiff; 27 and tows off whatever will
    float. 28 He lands his train at the nearest point; 29 and
    explores a natural harbour. 30 His dog-and-cat meat. 31 He
    ascertains that he is in an island. 32 Its character. 33
    His precaution against panthers. 34 He puts his first raft
    in safety. 35 Third visit to the ship. 36 He brings away
    his new raft. 37 Second expedition the same day.

    CHAPTER II.

    38 In future, he will write less minutely. 39 Weather
    changes. 40 He goes on foot to his harbor. 41 Its cliffs
    and caverns. 42 He bathes. 43 Sport and affection of the
    dog. 44 Robinson ascends to the table land. 45 Shoots a
    she-antelope and wounds a kid. 46, 7 How he deals with his
    booty. 48 His mental agitations. 49 His ledger of things
    good and bad. 50 How he is soothed. 51 He conciliates dog
    and cat to the kid. 52 Thirteen days’ work. 53 Why the ship
    had so much ammunition. 54 His search for certain articles.
    55 He finds iron tools; 56 and baskets of dry beans; 57 and
    a portion of the plaid dresses. 58 He heightens his skiff.
    59 His device for the long boat. 60 He saves it into his
    harbor. 61 Last visit to the ship. 62 His raft is wrecked.
    63 The ship vanishes.

    CHAPTER III.

    64 His state of feeling. 65 His affection to tame animals.
    66 His cooking of the beans. 67 Recovery of articles from
    his wrecked raft. 68 Details concerning the caverns. 69
    Smoothness of their floor. 70 Solidity of their roofs. 71
    Their screen of cactuses. 72 His bedroom and larder. 73
    His manifold embarrassments. 74 He discovers a pure rill
    at hand; 75 and a natural dock for the boat. 76 He hedges
    in a spot in the valley. 77 He transports certain things
    to the caverns. 78 Numerous gay-hued birds. 79 Abundant
    vegetation. 80 Kindling materials. 81 Tropical products. 82
    The creek ends in a land stream. 83 Natural fruit gardens.
    84 He clings to the seaside. 86 He recovers the computation
    of time, and resumes his nautical mathematics. 87 How he
    had learned. 88 His register of lunar months.

    CHAPTER IV.

    89 How he had learned carpentry. 90 He makes a little
    sledge. 91 He arranges his caverns. 92 His fear of wild
    beasts. 93 He adapts the ship ladder to a new use. 94
    Digs a hole under his window. 95 He now feels safe. 96 On
    mining. 97 On his familiarity with gunpowder. 98 Removes to
    the caverns. 99 His encounter with a female antelope. 100
    His two new young ones. 101 Absence of men on the island.
    102 He amasses fodder and improves two cliff paths. 103
    He discovers a palm grove eastward; 104 and a forest glen
    aloft to N.W. 105 How he brings down fuel and timber. 106
    Climate of his island. 107 He rows round to the palm grove.
    108 He cuts a young tree for boat oars.

    CHAPTER V.

    109 He arranges his armory. 110 His other apartments. 111
    His laundry operations. 112 Treatment of his skin and hair.
    113 Distress from cold. 114 His leathern tippet. 115 His
    mat for the back. 116 Defence for head and cheeks in heat.
    117 He shapes his new oars. 118 Exercises his boat in
    harbor. 119 From his skiff he sees a lofty mountain. 120
    How he cooks waterfowl. 121 How he gets tame pigeons. 122
    His toil in carrying. 123 His spirits suddenly fail. 124
    His religious agitation. 125 His tackle to catch a rabbit.
    126 He catches two. 126* He plaits new shoes.

    CHAPTER VI.

    127 He explores the high mountain. 128 Panorama from the
    summit. 129 The mainland is on the south. 130 He discovers
    vine plants, and brings home citrons and lemons half-ripe.
    131 He returns by an easy and natural road. 132 Joy makes
    him liberal. 133 Threefold character of the island. 134,
    5 He explores the hill west of the creek. 136 He catches
    a parrot. 137 He makes a rabbit-hutch. 138 He reads of
    elephant catching. 139 He plans to catch a fully-grown
    antelope alive. 140-2 The battle and victory. 143 He
    catches a female alive, and two kids. 144 Steady morning
    rains. North of the palm grove, he surveys eastward more of
    the coast; 145 with tortoises on wide sands. 146 Why he has
    no palms in his harbor. 147 Sport of the dog with the kids.
    148 Their swiftness. 149 Description of the antelopes. 150
    He trains them to the little sledge; his harness. 151 His
    dog learns to watch the flock. 152 He trains them to his
    whistle. 153 His schemes for food. 154 His fishing. 155 His
    weir-net. 156. He moralizes on his own character.

    CHAPTER VII.

    157 His dressing of fish. 158 His unleavened bannocks.
    159 His home garden. 160 His argumentation with himself.
    161, 2 How he is affected by his mother’s birthday. 163
    His funeral feast. 164 He finishes it in the glen. 165, 6
    The parrot’s talk. 167-9 He brings home a tortoise. 170
    The hull of the ship is cast up. 171 He ventures upon it
    within the reef. 172 An ague seizes him. 173 His dread
    of darkness; he drinks, first lemonade; 174 afterwards,
    Cinchona. 175 He gets oil and eggs from the tortoise. 176
    He makes lampwicks. 177 The weather clears. 178 Birth of
    new kittens. 179 Other new broods. 180-2 Development of his
    religious sentiment. 183 The Popish Prayer-book. 184 The
    lessons which he now learnt.

    CHAPTER VIII.

    185 He saws down the horns of the male antelope. 186 Use of
    the horns. 187 He makes a drill, 188 with a bow, 189 and
    guide; 190 also a larger sledge. 191 Deficiency of leather.
    192 How he makes fine ropes. 193 His small bridge. 194
    His beach road. 195 New kids. 196 Contrivance for picking
    cocoa nuts. 197 Experiments on leaves, pith and bark.
    198, 9 Migration of his flock. 200 He sleeps in a hammock
    under the sky. 201 He makes the rush mat for his back.
    202 His dress in the heat. 203 His preparation of a yam
    garden. 204 His siesta. 205 His raisins. 206 New products
    of the soil. 207 Turpentine or Resin. 208 Midday with the
    dog. 209-11 More fruits. 212 Unsuccessful expedition in
    the long boat. 213 He cannot return against the wind; 214
    his distress. 215 The parrot comes to comfort him. 216 He
    trudges home, leaving the boat. 217 He fixes the latitude;
    218 plants his kitchen garden. 219 Adds to his stores of
    food. 220 Insufficiency of his store-chests. 221 His first
    attempt at pottery. 222 He builds a furnace. 223 Makes huge
    square jars of coarse pottery. 224 He sets up a target for
    practice. 225 His preserving of fruit. 226 His recovery of
    glass beads.

    CHAPTER IX.

    227 Two boats of black savages arrive. 228 He arms; 229
    goes forth and views a cannibal feast. 230 A captive
    escapes. 231 Robinson shoots one pursuer dead and wounds
    another; 232 but saves the life of the latter. 233 Binds
    up his wound. 234 Ascertains that the two boats have
    departed. 235 He brings the fugitive to his caverns. 236
    Returns to bury the dead; 237 and bring home the wounded
    man. 238 He tries the temper of the fugitive. 239 His
    deliberation and assumed majesty. 240 His careful treatment
    of the fugitive (Elapsus). 241 He astonishes both men with
    his pistols,--also Elapsus with telescope and watch. 242
    He pours away nearly all the brandy and rum. 243 Elapsus
    makes good sandals for Robinson. 244 Robinson gives him
    a handsome plaid; 245 also cloaks to both. 246 He takes
    Elapsus to the scene of the murderous feast. 247 Elapsus
    reveals the virtues of trees and shrubs, 248 and talks of
    Indian poultry. 249, 250 Various palms and their uses.
    251 Thoughts about the long boat. 252 Convalescence of
    Secutor. 253 Elapsus devises a royal badge for Robinson.
    254 Robinson accepts it; 255 and gives a secondary badge
    to Elapsus. 256 Description of the two men. 257 Elapsus
    is curious about work in iron. 258 Skill of both men in
    wattling and plaiting. 259 Skill of Secutor in cookery;
    his making of tea. 260 Why Robinson resolves to show no
    distrust. 261 He teaches both the sword-exercise. 262 Armor
    used in it. 263 Secutor makes new arrows. 264 Robinson
    plans a cross-bow. 265 The men execute it.

    CHAPTER X.

    266 Expedition to fetch the boat. 267 Mending of the
    sails. 268 It tacks well. 269 Elapsus pronounces it, _Not
    yet good_. 270 Secutor enlarges the kitchen garden. 271
    Their sport in swimming. 272 Trial of soap-making. 273
    Secutor as groom and gardener. 274 Reliefs for the men’s
    toil. 275, 6 Elapsus works bulwarks and flaps (outriggers)
    for the boat. 277 Robinson studies how to fulfil his
    demands of ironwork. 278 With Elapsus he makes a longer
    excursion on the hills. 279 Gets a view of the ridges and
    under cliff on the north-east. 280 The three work together
    at the smithy. 281 The parrot is killed by a falcon. How
    Elapsus comforts Robinson. 282 Diligent work during the
    rains. 283 Secutor’s enmity to the rabbits. 284 Robinson’s
    literary occupation. 285 His talk with them during their
    work. 286 They present him with a royal dress. 287 They
    try the new rig of the boat. 288 Petition of the two men
    concerning wives. 289 Robinson’s anxieties. 290 His first
    question. 291 Their further suggestions. 292 His fresh
    objections. 293 He insists on first surveying the coast.

    CHAPTER XI.

    294 Their new manufactures. 295 Robinson plays the
    hydrographer. 296 Elapsus finds the rice plant. 297 They
    survey the west coast. 298 Difficulty about currents. 299
    Problem of the flock, solved by Elapsus. 300 They agree
    to hew new oars. 301 Robinson claims better missiles. 302
    Their reply reproves him. 303 Their activity. 304 They
    carry home the fruit crop. 305, 6 Some account of their own
    country. 307 Calculations of Elapsus. 308 Secutor’s account
    of the late war. 309 Why neither tribe comes to the island.
    310 Robinson promises to sail within four days. 311 Energy
    of Secutor. 312 Zoology of the mainland. 313 Robinson’s
    final preparations. 314 Fate of the tame rabbits. 315 The
    three put to sea at evening; 316 and at dawn see land. 317
    The two men resume their true names. 318 Reception by the
    populace. 319 The shooting match. 320 Sister of Gelavi; 321
    also his bride. 322 Robinson consents to everything. 323
    They are towed out with honor. 324 The return voyage. 325
    They land at the Garden-port. 326 What of the flock?

    CHAPTER XII.

    327 Nuptial preparations. 328 Indian Poultry. 329 Pranks of
    thieves. 330 Nuptial ceremonies. 331 Speech of Robinson.
    332 Services of Upis and Calefus; 333 also of Pachus. Skill
    of Totopil in snares. 334 Functions of Robinson. 335 New
    Pottery and store closet. 336 Sago, Wax, Oil, Sugar. 337
    Pachus and Calefus undertake rice. 338 Apartments. 339
    New cares of Robinson. 340 Retrospect of his slavery. 341
    His rest on Sunday. 342 His Sunday School. 343 His pupil
    teachers. 344 Materials for paper. 345 Religious talk with
    Gelavi. 346 Pachus makes needles. 347 New ideas of Gelavi.
    348 Robinson seeks explanation. 349 Gelavi cannot satisfy
    him. 350 Pachus finds a stream of copper. 351 Three persons
    are driven on shore in a boat. 352 Policy of Robinson. 353
    Perplexing comment of Gelavi. 354 The strangers depart. 355
    Anxieties of Robinson. 356 New arrivals. 357 Robinson’s
    suspicions. 358 of Gelavi and Fenis. 359 Fenis’s defence.
    360 Robinson recovers himself. 361 His promises to Cortops.
    365 Supplementary conditions.

    CHAPTER XIII.

    366 Robinson’s zeal for his own language. 367 Gelavi
    opposes. 368, 9 The discussion. 370 Robinson reluctantly
    yields. 371 He aids Gelavi in new alphabet. 372 He trains
    his own family to firearms. 373 Refuses to tell how to
    make gunpowder. 374 Pachus and Robinson sleep in hammocks.
    375 Guns of distress. 376 Robinson sends to Cortops for
    rowers, 377 and boards the ship. 378 The rowers tow it off
    the sandbank. 379 Robinson guides them to the creek. 380
    He promises a new mast, 381 and food. 382 The captain’s
    story. 383 He asks the longitude, 384 and promises to carry
    Robinson to England. 385 Robinson orders food, 386 and
    shoots three wild antelopes, 387 and a pelican. 388 Cortops
    gives rice liberally. 389 The captain visits the caverns,
    390 and accepts _one_ dead antelope. 391 Gifts to Cortops
    and the rowers. 392 On the new mast. 393 Robinson and two
    men cut it. 394 Robinson visits Cortops by appointment. 395
    Secret interview and compact. 396 It is revealed to Pachus
    and Gelavi. 397 Robinson abdicates in favor of Cortops. 398
    Cortops adopts Gelavi as son and successor.

    CHAPTER XIV.

    399 Dispatch of business. 400 Royal gifts of Robinson to
    Cortops. 401 Sudden loss of Robinson’s skiff by Upis. 402
    Yards are wanting to the mast. 403 Robinson undertakes to
    be ship-carpenter; 404 and buys many wares of the captain
    as presents to Cortops, Pachus and Calefus. 405 Great
    farewell on the Sunday; 406 and solemn advice to Gelavi.
    407 Final arrangements in the ship. 408 Last gifts of
    Robinson. 409 The ship is wind-bound. 410 Robinson’s story
    of himself. 411 How he escaped from the Moors to Brazil.
    412 Received funds from England. 413 Became familiar
    with his employer’s sons; 414 was invited to join in
    partnership. 415 Easy liberality of the Brazilians. 416
    European considerations. 417 Robinson becomes a partner.
    418 Fertility of the country. 419 Nature and management of
    his estates. 420 Occupation of three years. 421 His _ennui_
    in the fourth. 422 New overtures of his partner. 423-430
    Robinson consents, after faint resistance. 431-3 His voyage
    and shipwreck. 434 The weather changes. 435 They are towed
    off. 436 The boats and Gelavi depart. 437 They fall in with
    a ship bound for England. 438 Robinson sends a letter by
    it. 439 He reaches Jamaica. 440 Arranges business at Brazil
    by letters--and without further events, regains his English
    home.




ERRATA.


Transcriber’s Note: the errata have been corrected as part of the
process of producing this e-text.

    Section 8, line 6--_for_ rersus _read_ rursus.
      ”    12,   ” 14--_for_ protulentam _read_ potulentam.
      ”    35,   ” 15--_for_ facilime _read_ facillime.
      ”    59,   ” 12--_for_ hue _read_ huc.
      ”    65,   ” 12--_for_ compertum _read_ compertam.
      ”    66,   ”  6--_for_ panxillulum _read_ pauxillulum.
      ”    70,   ”  3--_for_ tălis _read_ talĭs.
      ”    91,   ”  4--_for_ qualicumque _read_ qualicunque.
      ”   103,   ”  8--_for_ explorari _read_ explorare.
      ”   216,   ”  2--_for_ incedentem _read_ incedens.
      ”   291,   ”  4--_for_ Secutorum _read_ Secutorem.




ROBINSON CRUSOE.

REBILII CRUSONIS ANNALES.




CAPUT PRIMUM.


1. Natus sum ego Eboraci, ex bonâ familiâ, sed peregrinâ: quippe pater
meus Germanus fuit e Bremâ, ubi appellabatur Kreutznaer. Ceterùm per
mercaturam dives factus, Eboraci consedit, unde recepit in connubium
matrem meam. Ex hujus agnatis praenomen mihi Rebilius, ex patre nomen
Kreutznaer inditum est. Sed vulgus hominum, facili corruptelâ, Crusonem
me Rebilium appellabat. Tertius eram filius familiae. Frater maximus,
tribunus militum, cum Hispanis praelio congressus, ad Dunquercam
occubuit. Frater proximus, sicut ego quoque postea, incertum quomodo,
evanuit. Me quidem pater, diligenter institutum, juris legumque studiis
destinabat: sed, fatali quodam motu, nihil mihi arridebat, nisi ut mari
oberrarem.

2. Primâ in juventâ clam patrem évasi nauta. Cursu mox felici cum
magistro navis humanissimo ad Guineam Africae navigavi. Altero in
cursu a Mauris piratis captus sum, et per quatuor fere annos duram
servivi servitutem. Inde miraculo audaciae elapsus, in Lusitanâ quâdam
navĕ ad Braziliam sum devectus, ubi colono cuidam tres ampliùs annos
strenuam operam navavi, praefectus servorum agrestium. Mox per hunc
amicosque hujus adductus sum, ut ad Guineam navigarem, homines nigritas
conquisiturus, quos ipsi inter se per sua praedia servitutis causâ
dividerent. Equidem magnam lucri partem eram derivaturus.

3. Sed longe aliter ordinavit Deus, ne impune caecae cupiditati
obsequerer. Nempe ventis abrepta navĭs Oceanum transire nequibat, sed
longe ad Caurum devehitur, circa Orinoconis ostia, ut credebamus.
Altera mox superveniens procella magno impetu nos in Occidentem
propulit, ubi, si e mari effugeremus, per feros homines foret pereundum.

4. Gravi impendente periculo, nocte intempestâ et saeviente adhuc
vento, nauta qui erat in vigiliâ “terram adesse” exclamavit; atque,
antea quàm ceteri experrecti superne congregamur, navĭs in arenis
haeret. Stătim cum strepitu tremendo corruunt māli eorumque armamenta.
Fluctūs magnâ vi foros proluebant, neque ipsae navĭs compages diu
toleraturae videbantur. 5. Magister scapham demitti jubet. Demittitur:
nec facilè id quidem. Res, quae maxime ad vitam sunt necessariae,
raptim ingerunter; tum nos ipsi, tredecim viri, in eandem descendimus.
Montosum littus inter sublustrem caliginem furvum apparebat: eò
remigamus, si qua fortè in sinu terrae reducto tranquilliore mari
utamur. Jam, violenter undante salo et circum nos se frangente, res non
nauticae peritiae sed divinae opis videbatur: quare inter remigandum
se quisque Deo Supremo, pius impiusve, commendabat, salute paene
desperatâ. 6. Ventus, ad terram propellens, cursum scaphae accelerabat,
terram faciebat formidolosiorem; metu autem maris, spe littoris, ipsi
nosmet quasi in certissimum exitium detrudebamus. Tandem, vadosiore
mari, fluctūs perniciosius circumfringi et dejectari scapha. Mox, ecce
crista undae ingens, quae nos persequitur; et vix DEI effamur nomen,
quum cuncti sumus absorpti.

7. Quae sequebantur, longa fortasse enarratu, factu erant brevissima.
Profundiùs sensi me verbere fluctûs illius deprimi, sed, animâ fortiter
compressâ, ad summas aquas emersi tandem. Altero in fluctu spumante
implicatus atque violenter circumtortus, immensùm anhelans eluctor;
tum conversus, humeros meos succedenti oppono cristae. Ea me magnâ vi
cautem versus projecit, aquâ exstantem: hanc ego amplexus, adhaereo,
dum decurrit unda; tunc, priusquam novus superveniat fluctus, per vada
exsiliens scando, iterumque amplector cautem; simul, aestu paulisper
obruor. Ictus ejus me aspere quassabat, sed extemplo aëra animamque
recepi, et rursus per vada supergredior. Citra saxa undas longe minus
ingentes sensi, inter quas poteram natare, aegrē profectò. Mox littore
ipso projectus, uncis pedibus in sabulonem lapillosque inculcatis,
pronus decĭdo, ut ne me fluctus retrahat. Uno pòst temporis momento in
terrâ firmâ asto. Conversus, video praeter littus cautium seriem, inter
albicantes aquas nigrarum; nihil aliud per tenebras in mari dispicio,
neque scapham neque quemquam e sodalibus.

8. Tamen haud valde caliginosa erat nox. Ingentes aliquot nubes, et
plurimae nubeculae, sibilante vento raptabantur: inter has clarissima
lucebant sidera e nigerrimo caelo. Respiciens ad terram, collium
duntaxat cerno lineamenta ac rupium. Tum vestimenta raptim detracta
mănibus contorqueo, et, quoad possum, aquam marinam exprimo. Eadem
rursus induor, (quid aliud facerem?) et rupem proximam per algas enisus
ascendo; frustra: nam ne inde quidem in mari quidquam discerni potest.

9. Attamen arboris forma super colle exstat. Hanc sequor, et, ut
potissimum in caligine, arborem illam scando et ramos amplexus
interfususque me repono. Vestimentorum in loculis nihil habui, praeter
cultellum, tabaci aliquantum et tubulum fumarium. Post brevem requiem
assurgens, virgam grandiusculam amputo, quâ protegam me aliquatenus.
Aquâ marinâ largiùs insorptâ, tamen neque sitis neque famis aderat mihi
levamen. Sed, loco cibi, tabaci folium in os meum compono, implicatâque
ramis virgâ, membra mea ita dispono, ut ne decĭdam, si somno capiar.
Vespertiliones, et maximi illi quidem, stridoribus ac volatu, somnum
aliquamdiu discutiunt.

10. Item quoad concitato opus erat corpore, mens mea tranquilla fuerat
ac praesens: nunc, quando quiescit corpus, maxime se mens agitare
coepit. Imprimis gratias Deo optimo maximo sincerissimas profudi,
admirans praesertim, si ego solus ex tanto naufragio servor. Mox
id ipsum crudelissime me pungit; etenim hîc solitarius, madidus,
famelicus, paene nudus, pejùs enecor quàm in mari, nisi verò feri
homines sive bestiae me devorabunt. Sane ego id temporis pius non eram,
minime religiosus. Igitur tantâ in calamitate magnus me aestus animi
conquassabat, inter grates querelasque, consilium ac desperationem.
Tandem agitatione victus profundo somno conquievi, laboris ac
moestitiae oblītus.

11. Mānĕ expergiscor, multum recreatus, sed algens; nec mirum. Ceterùm
ibi maris temperies humanae cutis calorem aequat: etiam nox ipsa
tepet: porro arboris illius densa folia fuerant mihi pro tegumento,
ne calor in apertum aethera effugeret. Sciuri, psittaci, macaci
sive cercopitheci circùm garriebant continenter. Evigilans incipio
descendere: ecce autem canis noster ad radices arboris meae, quasi
custodiens. Id me tenero quodam ita affecit gaudio, ut lacrimae oculis
oborirentur. Ergo non sum prorsus solitarius; unum saltem retineo
amicum! Hunc demulceo, plaudo armos, paene amplector. Mox festinanter
deambulans, navem nostram ex adverso conspicor, longiuscule ultra eas
cautes, ubi ipse projectus fui. Sine dubio aestus intumescens, ex
arenis levatam, huc detrusit. Jam autem paene sopito vento, inanis
tantùm supererat undarum jactatio. At ego in margine rupis incedens,
despecto circa littus: mox, interjectis vix mille passibus, scapham
nostram discerno in arenâ, subter caeruleâ quâdam rupe. Adire eam
volui; sed quasi lingua quaedam maris interfusa impediebat; et quoniam
fame urgebar, in navem potiùs, si possem, regrediendum censui.

12. Degressus rupe, redeo praeter littus: ibi pileum nauticum video,
summo cum moerore. Jam aliquantum recesserat aestus, atque, ut
aestimabam, vix trecenti aquarum passūs a nave me distinebant. Exutis
pallâ braccisque, intrepide mare ingressus sum, inter grallatorias
aves, quae plurimae aquâ exsurgebant; et facilè navem natando assequor.
Puppis ejus valde elevata est, depressa prora; ex quâ catenae
dependentes aquam tangebant. Has ego prehensas ascendo, et supervado
loricam tabulatorum. O tristem ruinam, ubi māli, vela, funes strage
conturbatissimâ complicantur. Sed ego ad cellam penuariam decurro,
ibique arrepto pane nautico (qui _bis coctus_ appellatur) vescor
libenter. Mox, ex arcâ meâ ipsius extractas, vestes induor atque
horologium meum resumo. (Profecto resurgente aestu vesperi, ille meus
in littore vestitus natans asportatus est.) Simul ut aquam potulentam
invenio, sinūs vestium pane complevi, ut quoties lĭbēret, vescerer: tum
meditabar, quid facerem potissimum.

13. Illud me angebat, quòd manifeste, si in nave mansissemus, omnes
fuissemus salvi. Super prorâ quidem saepius insultantes undae plurimas
res corruperant; sed altera pars, puppim versus, alte sublata, sicca
erat atque incolumis. Quippe, ut credo, quia in arenâ, non in cautibus
haeserat, carinae soliditas perduravit. Quàm plurimas res jam cupiebam
asportare; sed id erat difficile. Scapha major, ut dixi, in littore
projecta erat longe. Illa quindecim viros facilè portabat, et in magnis
Africae fluviis ad invehendos venales magno usui erat futura. Alteram
comportaveramus longe minorem, cymbam potiùs quam scapham dixerim;
quae duos homines cum remige posset ad scapham devehere, si quà juxta
ripas aquae forent breviores. Haec in nave remansit: demittere eam in
mare erat in facili; sed parum capiebat, nec videbatur nimio sub onere
aestum littoris toleratura. Postquam arcas ac dolia multo cum suspiratu
aliquamdiu aspexi, contemplor mālos, ac ratem componendam decerno.

14. Subito exsultans, ex fabri nostri repositorio serrâ dereptâ,
malos disseco, ut trabes longitudine fere pares efficiam. Has in mare
provolvo, funibus quibusdam mālorum supra inhibitas. Ligna grandiora
cujuscunque generĭs colligo, ingero, omnia funiculis deligata. Postea
ipse seminudus, cum malleo et confibularum sacculo circum collum
suspenso, degressus equito super trabe. Undatio maris jam deminuta est:
raptim ego ligna atque trabes, vēlis funibusque confusas, conjungo,
destino, depango; vi meâ maximâ, quantumvis rudi, ratĭs fundamenta
jaciens. Redeo supra; video quanta sint portanda onera, ratemque nondum
sufficere. Tum alia ligna plurima et tabulas ex omni parte navĭs
conquiro. Has dissecare ex suo loco, nimii laboris erat atque temporis.
Sed septa animadverto lignea, quae ad dividenda nigritarum cubilia
comparaveram. Utrumque binis hamis e tergo, binis spicatis clavis e
fundo, erat instructum; annulis lateri navĭs infixis, per quos hami
inseri debebant. Haec septa plurimam atque optimam mihi sufficiebant
materiem. Quibus rebus superadditis, molem ratĭs et soliditatem
multum adaugeo; tum funibus astringo cuncta. Longum id erat et sane
difficile: necnon sol me admonebat horarum: horologium substiterat.
Denique postquam, graviter insultans rati, firmitati ejus confido,
maximo cum dolore sentio, vix minimam partem eorum, quae vellem,
posse me asportare; jam autem deligendum esse. 15. Ab operâ paulisper
requiesco; vini ardentis saccharini haurio pocillum, meditorque
moestissime. Ea quae ad vitam maxime sunt necessaria, decerno sumere
imprimis; tum, arma ad vitam defendendam. Quatuor nautarum arcas
commode vehi posse super rati meâ credebam. Totidem exinanio, et,
per tollenonem[A] suculis instructum, demitto in ratem: hanc mox
scalas versùs traho. Sacculos impleo plures bis cocto pane, oryzâ,
fabis, miliariâ atque hordeaceâ farinâ; et facilè in arcas dejicio.
Fabis atque milio praesertim eramus nigritas cibaturi, et sane multum
hujus cibi portabamus, sed infra in alveo. Jam tres caseos Batavicos
arripio, caprinae carnis siccatae massas quinque, (quâ carne vel maxime
vescebamur,) et frumenti Europaei relliquias quasdam, quod ad gallinas
alendas convexeramus. Gallinae vi procellarum perierant omnes. Ceterùm
triticum fuit id, cum hordeo: postea inveni corruptum esse per sorices.

16. Dein latice ardenti anquisito, vini palmaris congios fere sex, cum
plurimis delicatiorum potuum lagenis, seorsim conclusi. Hae lagenae
partim magistri fuerant, partim meae ipsius. Lacernam meam et lecti
opertorium corripio, porro serram, securim, malleum clavosque: sed haec
in cymbâ destino portanda. Plures fuisse in nave nitrati pulveris cados
majores sciebam; sed ubinam artillator noster eos habuisset condĭtos,
eram nescius. Tandem multum anquisitos duo invēni siccos sanosque,
tertium aquâ marinâ corruptum. Cistas tres, hôc pulvere completas,
curatissime intra arcam super rati ita concludo, ut, si fluctus alluat,
minimo sit detrimento. Jam de igne fovendo subit cura. Coqui nostri
recenseo supellectilem. Inde deripio foculum cum forcipe, batillo et
rutabulo, cratibulam ferream, ahenum, ollamque coculam. Satis oneris
jam videbar imposuisse. 17. Cymbam protinus per easdem suculas mari
committo; id quod difficillimum fuisset, nisi requiessent undae. Huc
impono ignipultam aucupariam optimam, par pistolarum cum balteo,
mulctram stanneam, igniaria, sīnum ligneum, poculum ex albo plumbo,
item corneum; cum vestibus ac fabrili supellectile, quam nominavi. Addo
pilularum plumbearum sacculum ac gladios duo. Unus horum falcatus erat
Maurusii mei domini gladius. Solem video declinare; itaque propere
funem tractorium rati adjungo, funiculos plures in cymbam projicio,
jamque descendo cum remis, ratem ad littus tracturus.

18. Tria me confirmabant,--mare tranquillum; aestus placide allabens;
aurae quoque, quantum erat, terram versùs spirans. Parvam ancoram in
cymbâ portabam. Jam remigo, atque contus animum subit. Redeo, effero
contum: demum littus peto, sed directam viam cautes prohibebant. Aves
multae in ratem consederunt, ut piscarentur commode. Has aegre abigo.
Mox sensi me praetervehi, ipso mari clam trahente: inde sperabam posse
me in fluvii alicujus ostium deportari, ubi bona mea tutiùs exponerem.
Id quod evenit: nam rupes mox subeo, ubi in convallem sinus maris
intrat. 19. Sed dum remis, quantum possum, medium in flumen cymbam
dirigo, paene altero naufragio conflictor, rate vădo illisâ. Declivi
protinus rati delabebantur ejus onera, nisi propere succurrissem.
Circumactâ cymbâ, ligna aliquot de rate in interstitia ejusdem intrudo,
quasi paxillis enormibus sustinens arcas. Hîc alligatus necessario
commoror, anxius sane animi, donec aestus insurgens ratem allevavit.
Tum in parvum quendam sĭnum deverto, juxta planitiem, cui mare debebat
superfundi. Eò mox delatus metuebam ancoram dejicere, ne tanta mōles
funem abrumperet, nisi aquas stagnare intelligerem. Tandem recedens
aestus in terrâ firmâ relinquit et cymbam et ratem.

20. Onera mea exponere inutile erat, nocte appropinquante. In arbore
aliquâ iterum dormire decrevi; itaque suffertâ ignipultâ armatus, item
gladio serrâque, per ulvas uberrimas procedo, anquisiturus idoneum
cubile. Nemus haud longe video. Ibi delectâ majore quâdam arbore,
curvis transversisque ramis, gradūs pro scalis in cortice serrâ incīdo;
tum scandens cum serrâ amputo ramorum quidquid sit obfuturum, et
cubandi facio periculum. Macacos video plures in arboribus, sed parvos
mitesque.

21. Redeunti cănis occurrit, lepusculum ore ferens, quem ante pedes
meos projecit. Intellexi eum magnam partem devorasse; etenim plenus
saturque apparebat. Sane ego donum ejus non contemsi, quamvis laniatum.
Accepi; sed subit cura, ne sōlo meo amico priver, nisi sedulò
pascam. Magno erat corpore, multoque egebat cibatu; de quo incepi
meditari.--Dulcem aquam juxtà conspicor, in flumen marinum decurrentem.
Mox frondibus foliisque siccis igne facto, lepusculi reliquias super
vivis prunis ope gladii ac serrae torreo, gustatuque ejus quàm
maxime fruor. Primam illam in insulâ solitariâ coenam cum voluptate
tristitiâque mirē commistâ memini. Jamque caligabat. Ego autem tabulam
quandam reportatam clavis destinavi ad ramos arboris meae, ibique
lacernâ obvolutus somno me dabam. Ignipultam inter ramos apposueram:
cănis jacebat subtus. Pistolis quŏque succingor, ne simia aliquă major
me incessat.

22. Et profundē equidem dormivi, defessus laboribus; tamen ante lucem
sum experrectus: (etenim illâ in regione aestatis ipsius nox proximē
ante diluculum tenebras obtendit:) atque ego meditans consilia mea
compono. Ut primum dilucescit, descendo. Ligna aliquot exacuo securi;
tum pro sublicis in arenam ita adigo, ut ratem, quamvis crescentibus
aquis, inhibeant. Nitrati pulveris cistas lacernâ protego, si
fortè pluat. Serram,--malleum,--clavos,--tabulas duas, robustam
tenuemque,--argillam mollem, cum vetere fune pro stuppâ,--in cymbam
colloco. Aquam mulctrâ haustam sumo mecum, item poculum ac panem.
Lepusculi, quod restat, cum căne divido, ipsoque in cymbam adsumto
flumen ingredior, scapham nostram invisurus.

23. Pleno maris aestu, tardiùs descendo flumen; mox intra cautes
littus lego, ne quid undarum me incommodet. Magis magisque admiror
avium abundantiam, quà marinarum, quà silvestrium. Inter cautes ac
littus grallatoriae abundabant. Ad scapham tandem pertingo; perfractam
invenio, velut animo praeceperam; credideram posse me detrimenta ejus
resarcire. Sed viginti passūs a mari jacebat, procellâ aestuque illius
noctis longe evecta; neque summâ meâ vi potuit moveri. Porro, remos
idoneos neque habebam, neque, si haberem, adhibere possem, onustâ certe
scaphâ. Aeger animi hanc relinquo, remigoque navem versus. Cogitans
autem statuo mălum velumque scaphae anquirere, si fortè postea horum
usus venerit.

24. Ad scalas navĭs accedo. Has natans non potueram manu attingere:
etenim puppis nimiùm erat elata. Sed astans in cymbâ, facilè eas
apprehendo. Câne primum superposito, alligatăque cymbâ, ipse ascendi;
mox desideo inops consilii. Ollam offendo fructuum condītorum: cum
pane vescor, dum cogito. Video alteram ratem non posse me construere;
spatium diei non sufficere, si trabes ipsâ ex nave sint dissecandae;
loricam tabulatorum discindere, laboriosum fore, nec valde utile. 25.
Maurorum memineram rates utribus suffultas. Utres non habebam. Arcas
aquae impenetrabiles volebam pro utribus adhibere; sciebam autem
nostras solido esse robore et astrictâ fabricâ. Unaquaeque harum
ligneo pessulo rudique sĕrâ obdebatur; cuncta compari erant modulo.
Die superiore, dissecto serrâ pessulo, facilè aperueram quatuor illas;
ĭdem nunc facio in caeteris, atque exinanitarum exploro commissuras.
Arctissimae videbantur; id gaudeo: sed funibus properē in mare demisi
quatuor harum, ut commissurae aquâ intumescerent; meam ipsius, quae
optime fabrefacta est, pice ac stuppâ circa operculum incepi oblinere,
periculum faciens, num aquam excludere possem. Postquam operui,
cuneos tenues ligneos juxta pessulum inferciebam, quo astrictissimē
concluderem. Hanc in mare demisi, fundo sursum sustentata; atque ibi
religatam reliqui, ut operam meam aqua exploraret.

26. Jam video diem procedere, metusque subitò me incessit, ne quis
thesauros meos e rate compilaret, neve bestia corrumperet cibum.
Insula foret an continens terra, culta an inculta, ferocibus bestiis
infesta necne,--nondum sciebam. Ratĭs autem dilectissima oculis sōlique
exposita manet, dum ego novas hîc res conquiro! Credebam non posse
me illo ipso die novae ratĭs onus asportare; satius esse, redire
quàm citissimē. Illud succurrit: “Herì, quae ad vitam maxime erant
necessaria, avexi; hodie, quae pondere lĕvissima sunt, nundinatione
pretiosissima, aveham in cymbâ; ut _si fortè_ navis aliquă me servabit,
ne prorsus sim pecuniae inops.” Duo gladios pulcros e caeruleo chalybe
invenio; hos avide sumo. In secreto magistri scrinio aureos nummos
Hispanorum (doblounos vocant) certò sciebam contineri; quos ille
comportabat, ne, ventorum vi aliquò devectus, pecuniâ ad reficiendam
navem ĕgēret. Dolabrâ protinus fores scrinii perfringo: invenio autem
non auri solum crŭmēnas, sed instrumentum astrologicum, pretiosum illud
quidem, ac duo optima horologia; item furcillam mensalem et cochlear,
utrumque ex argento; mox duas acūs magneticas, utramque suâ in capsula:
tertiam videram ipsum juxta gubernaculum, propter usum gubernandi. In
mensulâ offendo supellectilem geographicam ac scriptoriam, cum libris
quatuor. Cuncta arripio, et quasi votum Deo concipio, nunquam, quantum
in me est, cognatos magistri optimi quidquam laturos damni, _si fortè_
in hominum gregem restituar.

27. Dum meos ipsius perscrutor loculos, unde argentum, arculas optimas
clavesque avebam, illud “_si fortè_” animum auresque meas pertentat.
Immo totum hunc diem quasi rhythmus quidam “_si fortè_” tinnit in
auribus, dum remigo, dum incedo. Jam res pretiosissimas in arculis
concluseram, quum scaphae memini armamenta. Haec facilè reperio. Mālum
ejus ad terram attrahendum decerno, pone cymbam alligatum. Quamvis
properans, temperare mihi nequivi, quin lardi asportarem succidiam, cum
bulborum majorum marsupio ac capide duobusque cultris. Dein, quidquid
videbam corbium, fiscorum, riscorum, quod natare poterat, restibus
constringo, et pone traho, in cymbâ portans me ipsum ac canem cum novis
thesauris. Ecce autem, dum in eo sum, ut navem relinquam, duae feles
cymbae insiliunt, quas quidem neque ego neque cănis aspernatur.

28. In remigando, vereor ne agmen meum, pone tractum, vădo fluminis
illidatur; in littus potiùs projicere volo. Dein locum puto
exquirendum, ubi ratĭs mea postero die tutissime appellat: nam si
arcae in fundo ratĭs aliquò affligerentur, maximum fore periculum ne
cunctae res disperirent. Dixi linguâ quâdam maris primo illo mānĕ me a
scaphâ interseptum. Hanc video ad dextram cautium, eòque dirigo cursum.
Corbes, mālum scaphae, caetera, facilè in littus sursum traho; dein
sĭnum illum maris propero intrare.

29. Circa quingentos passūs penetrabat terram, rupe praecipiti undique
circumclusus. Ostium angustius erat, quia aspera saxa utrinque
exsurgebant postium instar. Littus intimum e mollissimâ ac planissimâ
erat arenâ; id quod facilè perspexi, quia nondum altius pertinuerat
aestus. Ultra arenam video algas cactosque. Huc certum est ratem
illam cras deducere. Quae quum summâ celeritate lustrassem, contentis
brachiis domum remigo: nempe _domum ire_, erat, _ad opes meas_. Intra
cautes mare inveni tunc quidem sanè tranquillum.

30. Ad coquendum protinus accingor, praesertim (si credere possis)
propter canem; immo, propter feles item; namque ad quidvis, quod posset
me amarĕ, mire allectabar. Quatuor intra lapides ignem accendo. Tres
stipites, infrà arenae infixos, suprà fune colligo; inde suâ catenâ
suspendo ahenum coculum. Aquam in capĭde apportatam infundo; addo
fabas, farinam hordeaceam, lardi segmen cum bulbo. Materiâ igni largiùs
injectâ, ignipultam arripio paroque collem ascendere qui haud longe
aberat. Cănem mecum adsumo, feles credo propter fervorem ignis nihil
nocituras cibo. 31. Mille quingentos passūs ad summum aestimabam iter
illud; sed quia propter rivulum quendam atque uvidum sŏlum circuivi,
longius erat aliquanto. Demum enisus per praecipitia, mare undique
circumfusum conspicor, aliam nullâ ex regione terram, praeter scopulos
aliquot duasque pusillas insulas novem fere millia occidentem versus.
Unus in postico mons mare exsuperabat; sed tamen eram in insulâ. Hoc me
magnopere angebat.

32. Magnâ ex parte sterilior videbatur insula, saxosis collibus
abundans, non sine arboribus; quae quidem in cavis locis densabantur.
Nisi numerarem felem quandam feram, carnivoras non offenderam bestias;
sed praeter macacos ac sciuros in convalle, lepores et exiguos
porcillos videram; aves autem notas ignotasque ubique quàm plurimas.
Alitem majorem, arbori insidentem, glandibus olorinis transverbero
rediens. Pluma ejus rostrumque accipitris erat, ungues modicae, caro
piscibus foetida. Tum vero memet increpabam quòd jaculandi suppetias
perderem. Alites autem rapaces, quanquam plurimos, non magnos illos
videram. Porrò feras hujus insulae coram homine plerasque intrepidas
esse repperi. A collis jugo ingentes prospicio arbores, quas aestus in
flumine resurgens debeat alluere. Hae supra ratem erant, neque procul
ab arbore in quâ proximâ nocte dormiveram. Subter has statuo ratem
attrahere, succedente aestu. Sed propere reversus, ignem exstinctum
invenio, cibum non male coctum. Feles, valde famelicae, magnâ voce
querebantur. Has et canem largiter pasco; et mecum statuo, plures etiam
me fabas, si possim, navĕ extracturum.

33. At ferae visio felis me commoverat aliquantum. Verebar ne majores
ejusmodi bestiae hîc degerent, ut pardus, ut panthera, quae arbores
facilè escendunt. Circumvallare me certus sum. Utensilibus arreptis
fabrilibus cum materiâ ac fune, peto arborem meam; ubi, incisuris
securi impressis, pālos infigo, breves tabulas suprà destino, tum
quator desuper palis contra ictus infernos corroboro. Quippe intellexi
felem quamcunque ab ipsâ stirpe arboris tanquam incurrere sursum; et
si quid praeruptē emineat, arceri. Restim autem quasi in annulos duos
sive amenta complico, quem ramis alligatum, ipse possim prehendere
ascendens. Tali tum podio arborem, ut poteram, praetexui: postea
confirmavi, pleniore adjutus supellectile. 34. Jam video noctem
aestumque approperare. Sublicis evulsis, pone cymbam traho ratem,
apponoque sub arbore ingenti incolumem; ubi latēre posse credens,
sublicis iterum depango. Deoneratâ cymbâ, compono res omnes accurate.
Tum, crastinis consiliis aestuans, tamen somno celeriter corripior,
alatis blattis atque vespertilionibus contemtis.

35. Evigilo ante diluculum. Depropero ad cymbam detrudoque in fluvium;
cănis quasi suo jure insilit. Subter stellis remigo, adverso aestu. In
navem invado, etiam ante solem ortum; sed dilucescebat. Inspicio arcam
meam; optime aquam excluserat. Caeteras item e mari subtractas stuppâ
ac pice pariter ac meam ipsius concludo. Omnia funibus contentissimis
astringo. Mox quattuor sufficere videntur; immo sic tutius fore ad
primum experimentum. His in mare delatis, et firmissimē constrictis
superpono dolium pulveris nitrati, alterum panis, mox totum fabri
repositorium. Adjungo seriam olei, ollam picis, arma missilia aliquot,
alias res minores. Vela quotquot inveni, quae supervacanea portabamus,
cum scaphae velo, collocavi supra; superque his rursus carbasum quendam
pice liquidâ oblĭtum. Tantum onus facillime videbantur arcae tolerare.

36. Postquam restibus omnia consolidavi, paulò ante meridiem, strenuo
nisu ratem ad littus traho, paene infimo in aestûs recessu. Sed inter
postēs saxeos in sĭnum illum procedo, neque in flumen adversum volŏ me
committere. Mare intrà mox quietissimum invenio, et quasi in stagno
religo ratem. Maximē gavisus, projicio me sub rupe et paulisper sub
umbrâ requiesco: dein cibo recreatus, ad operam redeo. 37. Quidquid
erat in rate, in algosum siccae arenae acervum expono; sed laboriosē,
propter humiles aquas. Video mare adhuc tranquillum; cras posse
co-oriri procellas. Spes et cupiditas, quamvis lasso, dedit vires. Cum
carbaso illo (si fortè sit usui) atque cunctis funibus retraho ratem ad
navem. Quintam illam properē adjungo arcam, et aliquot res ponderosas
impono; inter quas hîc nominare libet mŏlam ferramentis acuendis,
glandium majorum cadulos duo: in cymbâ autem meas vestes, et pulveris
nitrati aliquantum. Cuncta deporto intra postes marinos incolumia paulò
ante tenebras. Valdē defessus inde redibam: sed aestus cymbam subvexit
sine meâ vi. Vix poteram coenare; igitur pasto căne felibusque, somno
me commisi.




CAPUT (II.) SECUNDUM.


38. TRIUM dierum res gestas narravi singillatim. Imo in corde meo
inscriptae sunt, quasi hesternae essent. In iis quae sequuntur,
saepius accidet, ut rem probē nōverim, diem meminerim parùm; nec
lectori jucundum foret, ut res, si possem, diarii more enarrarem.
Dehinc, quae ex nave insuper avexi, summatim potiùs memorabo. 39.
Quarto māne dormivi post lucem. Jejunus, vescor avidē: etenim in
aheno cibus aliquot dierum mihi meisque restabat. Sed quasi nervis
succisis, languebat animus fastidiebatque suos successūs. “Cur laboro?”
inquiebam “cur-ve juvat me vivere, solitarium, moribundum? Quid prosunt
navĭs spolia, nĭsĭ ut aliquot dies vitam extraham?” Tum addidi clarâ
voce: _Nĭsĭ fortè! Nĭsĭ fortè!_ Mox intelligo ventum a mari flare,
aestum violentiùs insurgere, in ostio periculosum forsitan cymbae
fore. Cymbulam autem illam majoris quàm cuncta quae in nave restabant
aestimabam. 40. Tum si ad navem ratem e portu meo traxissem--etenim
illum maris sĭnum postibus munitum jam Portum Meum appellabam--quis
sponderet, quin naufragium ipso in flumine patĕrer rediens? Nubes porrò
volitare animadverti; imber ne caderet, meliùs tegi, quae exposita
reliqueram in portu. Etenim cava plura illâ in rupe cognoveram. Illùc
igitur pedibus confestim ire decerno. 41. Rupes ad laevam primò rubra
erat, nĭsĭ ubi algâ obtegeretur; ipso in portu alba; ulterius praeceps
ac caerula: omnis autem e saxo (ut credidi) calcario. Portus cavis
locis, immò cavernis abundabat, quarum in aliquam possem sine magno
labore eas res recondere, quas pluvia corrumperet potissimùm. Per algas
cactosque enisus, hùc reposui lectum vestesque omnes, item panem,
ignipultas ac nitratum pulverem, carbaso illo piceato contecta. Res
fabriles et cetera graviora vēlis obtexi.

42. Jam corporis illuvies me vexat; nam per tres laboriosissimos
dies ac duas noctes iisdem in vestimentis illotus manseram. Discingor
nataturus. Pleno ferè aestu quasi lacus maris clarissimus coràm
redundabat. Cadebat pluvia tenuis, sed inter nubes radiabat jubar; mox
apparebat arcus coelestis. Mirē ille visus stringit mulcetque animum
meum. 43. Atqui cănis in aquam me insequitur et mecum vult ludere.
Nostratium cănum ille fortasse Graio Hibernorum căni simillimus erat,
Molosso domestico gracilior et velocior, glabro item corpore, ut
caloribus nāto. Probē nătabat, sed digitatus erat, non _palmipes_ (quod
appellant); id est, digitis non erat pellitis; atque ego velocitate
natandi facile eum superabam. Itaque hunc dum eludo, me recreo. Ut ex
aquâ egressus sum, is crura pedesque meos tam amanter lambit, atque tam
gestit me recuperâsse, ut nequiverim me continere. In effusum fletum
solvor, velut olim in pueritiâ, sentioque cor exonerari. Vestes mutavi:
immundas in aquâ marinâ sub majoribus lapillis demergo: tum egredior,
insulam exploraturus. 44. Scando e portu per ardua. Inde video illum
collem, quò anteà enīsus sum, hôc a lătĕre ascensu facillimum. Culmen
rupium planities erat sive campus calcarius, delicatis vestitus herbis.
Hae recenti pluviâ ita erant recreatae, ut nova veteribus admista
folia florum praetulerint speciem, ubi rubor vel purpura cum novo
virore contendebant. Lepŏres sive cuniculi suis e latibulis egredientes
audentiùs me aspexere, quos ne insequeretur, aegrē repressi canem.

45. Mox in scopulosa loco evado, et capros discerno feros procul;
_antilopas_ potiùs dixerim. Pone saxa inserpo, quanquam minimē fugaces
erant. Glandibus olorinis tubum suffercio; dein igne emisso occīdo
capram vulneroque haedum juxtà. Cănĭs intercurrens haedum prehensâ
pelle attinet, dum assequor. Crure vulneratam posteriore invenio;
poterat tamen incedere. Matrem volui reportare ad flumen vallemque
meam; sed fateor, adhuc eram tam delicatus, ut noluerim recentem
vestitum sanguine commaculare. Sudariò e sinu vestis extracto,
argillâque udâ in vulnus compressâ, constrinxi firmiter; tum gramine
sanguinem omnem abstersi. 46. Volui eam in cervicibus portare; sed
quando conor, id verò meas vires exsuperat. Super glareosam humum
aegerrimē cornibus eam traho, in gramine faciliùs. Haedi cornibus
funiculo circumdato, hanc duco mecum simul; id quod, dum ignipultam
porto, paene nimium erat; igitur saepius consedi. Via autem et declivis
erat, nec longa, circa alterum jŭgi lătus; itaque tandem pervēni.
47. Protinus in udo linteo crus haedi astringo; et, ne longus sim,
tantâ curâ foveo pascoque (nam grandiuscula erat) ut mansuetissima
evaserit. In arenâ, juxta ratem primam, sub densis umbris, pelvem
excavo; in quam, aquâ semisalsâ repletam, recondo capram, ut otiosiùs
carni coquendae dem operam. Canem appropinquare vetui; pasco autem
liberaliter et hunc et feles: aves tamen metuo, ne carnis sint cupidae.

48. Dum strenuē me exercebam, vix sentiebam miserias meas: sed simul
ac lassitudo abrumperet operam, nisi somno corriperer, mens coepit
agitari: id quod saepius mihi evēnit. Meas egomet cogitationes nequibam
tolerare, et variis quasi ventis hùc illùc ferebar. In desperatissimâ
conditione me videbam, extra navium Europaearum cursum. Fracto animo,
lugens, interdum lacrimans, diffisus Deo, decreta ejus conquerens;
rursùs ipse memet objurgabam, solabar, hortabar, confirmabam, maximē
gavisus quòd tot res e navĕ congessissem. 49. Itaque per id tempus,
quoniam apud neminem potui vicem miserari meam, aperui capsam
scriptoriam, ex quâ chartam, calamos, atramentum, protuli, incipioque
angores meos argumentando effundere, quasi per sermonem. Mox talem
altercationem in tabulas (ut ita dicam) _accepti impensique_ refero,
quas lectoris oculis nunc subjicere libet.

  MALA MEA.                              LEVAMENTA MALORUM.

  1. In insulâ solitariâ sum projectus.  1. At non es demersus, sicut
                                            ceteri.
  2. Ego unus e sodalibus enecor         2. At tibi uni restat spes
     aegrimoniâ.                            aliqua effugii.
  3. Exsulo e societate hominum.         3. At non servĭs hominibus
                                            scelestis.
  4. Vi bestiarum sum planē obnoxius.    4. At non in belluosam Africam
                                            projectus.
  5. Laboriosissimē victum quotidianum   5. At magnam tu habes ex navĕ
     quaero.                                opem.
  6. Servio hic servitutem perpetuam.    6. At alios tu in servitutem
                                            non redigis.
  7. Nĭsĭ prius solitariĕ moriar, ad     7. At non tua magis quàm
     solitariam senectutem reservor.        parentum senectus erit
                                            solitaria.

50. Profectò ultima illa nimis me pupugēre. Quae pro levamentis
scripsi, vulnus animi recrudescere fecerunt. “Peccavi,” inquam:
“meritam poenam tolerabo viriliter: _fortasse_ ipsa poena aliquid
tandem boni afferet.” Tum citò sedata est omnis mea perturbatio.
Ego autem haec atque talia reputans, admiror, quanta sit vis vel
incertae obscuraeque religionis, si modò rectâ intendatur viâ. Illud
_fortasse_ et _si fortè_ pluris est, quàm quis putaverit; quia
saepius indicium est animi per tenebras, lucem versùs, enītentis.
Id autem ipsum est virtus: nam sapientissimus quisque nostrûm in
suâ tamen versatur caligine, semperque eluctatur pleniorem versùs
lucem. Itaque iterùm evasi strenuus. 51. Tum căni felibusque haedum
conciliare studeo. Omnes paxillis depango vicinis; unicuique suum
largior cibatum; unumquemque suâ vice demulceo. Ex consuctudine spero
familiaritatem, ex meâ caritate caritatem mutuam. Postea ad portum
căne comitante reversus, alias exploro cavernas, pluresque res meliùs
ordino. 52. Tredecim dies in terrâ degebam, necdum navis evanuerat.
Illam undecies (credo) ascendi. Quantumvis co-acervaveram, plus tamen
concupiscebam; et dum navis consistebat, inter eam portumque meum
acerrimum sustento ratĭs commercium. Res aliquot, quas avexi, libet hic
memorare: Incudem artillatoris, quam aegerrimē amolitus sum; virgas
vectesque ferreos; pensilem lectum cum lodicibus; suppărum antīcum e
subsidiariis: lacernas plures: piscatoriam supellectilem novam atque
amplam. Porro e re jaculatoriâ magnos forcipes follesque, malleum
robustissimum, pelves ferreas ad plumbum liquefaciendum, batillum
grande. Tum omnes ignipultas, bonas malas, asporto; item alterum par
pistolarum. Demùm fabrilem mensam, retinaculo cocleato instructam,
multo cum labore per tollenonem demitto, laetusque comperio hanc per
se natare. Inter minores res memoro libram cum lancibus aheneis,
sive trutinam oportet appellare, quam in scrinio magistri offendi.
Ille propter medicas, credo, usūs habebat; nam magister nautis pro
medico erat. Ego hanc, velut pecunias, idcirco asservavi, siquando pro
nummis valeret. Ingentem plumbi convoluti laminam, quae nimia posset
esse, securi malleoque discissam particulatim asportavi; etiam magnum
pilularum plumbearum vim, plures rudentes, funes, ferreos hamos,
clavos, pessulos, confibulas, annulos. Cannonas suâ ex sede non eram
deturbaturus. Postea magnum tritici dolium laetus invenio, seriam
optimi adōris, sacchari cadum majorem, vini ardentis amphoras tres;
porro cultros furcillasque mensales, grandem forficem, tres novaculas,
quatuor nautarum gladios sive sicas.

53. Ne fortè mirètur lector, quare tantam bellici terroris vim
in mercatoriâ nave vexerīmus, naturam illius commercii curatiùs
demonstrabo. Homines barbaros e Guineâ eramus in servitutem
reportaturi; quem ad usum ét ipsa navis et omnis ejus dispositio
ceteris erat valdē diversa. Grandiuscula erat navis, navales socii
sexdecim. Cannonas habebat quinque,--unam a tergo,--ne forte aut
cum praedonibus aut cum nigritis foret confligendum; neve, propter
subitum aliquod in Europâ bellum, Lusitaniâ implicatâ, nos tanquam
Lusitani lacesseremur. Ignipultae quoque inerant plures, pars venando,
alia pars pugnae apta. Simul pulveris nitrati plumbique rotundati
vim magnam vehebamus, atque adeo hominem unum toti rei jaculatoriae
praefectum: Artillator appellabatur. Harum rerum impensâ valdē minuitur
negociatoribus lucrum, nisi quòd hôc in commercio merx quae exportatur
vilissima est; quae reportatur, pretiosissima.

54. Aliquot fabas primâ in rate asportavi. Quanquam sciebam magnam
hujus cibi vim navi fuisse impositam, sed infra in alveo, credidi
marinâ aquâ corruptam esse. Nihilominus descendo. Puppim versus
omnia sicca erant; in inferiore parte aqua stagnabat. Sed non me
illud repellit. Infrà nudus, per aquam incedo, quae genu attingebat,
scrutorque merces palpando: tandem saccos invenio fabis plenos.
Unum horum placebat avehere, sed quando conor, nequeo ad tabulata
extollere. Re deliberatâ, non operae pretium videtur de cibo madido
laborem pendere; nam asservari posse quis spoponderit? 55. Mox res
duras acutasque sub pedibus sentio; ipsa erant ferramenta, quae inter
merces nostras imperaveram. Palae, planē nostratium instar, profectò
non inerant; tantùm ligones, furcillataeque marrae, praeter sarcula
ac dolabras. Deinde in sĕcures incĭdo. Tales res sub aquâ dijudicare,
paulùm difficile erat. Num operae esset pretium auferre,--dubitabam.
Tandem aliquot cujusque generis assumo, praesertim capita securium ac
ligonum. 56. Postea felicior eram. Nam in conclavi quôdam, quod coqui
nostri erat proprium, quinque offendi corbes, fabarum plenas, apprimē
siccarum. Has curatiùs repono avehendas, et aliam post aliam cunctas
demùm ad terram deporto salvas. 57. Porro dum mensam fabrilem amovebam,
quae suprà erat, non in alveo, pone in angulo fasces quosdam mercium
retexi. Hos aperio. Intus erant versicolores vestes, quas propter
Afrorum commercium imperaveram. Avidē corripio, sed nesciebam quare.
Posteà numeravi, invēnīque sexaginta. Ceterae, ut opinor, fuerant in
alveo.

58. Duodecimo māne, ut remigo ex portu ratem pone trahens, fluctus
asperior aliquantum aquae in cymbam immisit. Exhaurire simul atque
remigare non poteram: si remos inhiberem, verebar ne deflexa cursu
cymba lătus undis objiceret. In portum, ut tutius, stătim redeo:
ibi roborandam suscipio cymbam. Altiorem facio proram, additis
tabulis, quae, ferreis virgis firmatae, aliquantum asperginis possint
rejicere. Non longi laboris erat illud; sed nimius ventus me terrebat,
igitur reliquum diem scaphae addixi. 59. Illud consideraveram.
Naufragium recente lunâ passi eramus ipsis in Kalendis Septembribus.
Ad plenilunium iterùm intumescente Oceano posse credebam sublevari
scapham; grande momentum, servaretur-ne an prorsùs confringeretur. Ex
arcis meis unam deligo, aquae (siqua alia) impenetrabilem. Quidquid
in scaphâ infirmum videtur, summâ meâ arte reficio, seu stuppâ ac
pice, seu argillâ vitreariâ opus sit. Simul ac aestus recesserat,
ancoram quàm longissimē per arenas mare versùs traho, suo ancorali
arctiùs scaphae colligatam. Dentem ancorae firmiter defigo, quoad
possum. Ipso in ancorali, circà septem pedes ab ancora, funem brevem
nodo astrictissimo implico; mox hùc deportatam arcam eodem fune
connecto. 60. Illud evenit, quod speraveram. Arca, aestu insurgente
sublevata, simul ut ad scapham aqua pertingebat, (nam ego cum spe
metuque cuncta notabam) incepit scapham attrahere. Tum pro cupâ[B]
natante arca mihi erat. Confestim decurro ad cymbam. Per aestum remigo,
ubi propter altitudinem aquae fluctŭs non se frangebat; et ut primùm
scapham assequor, eam remulco inhibens, solvo ancorale; nam ancoram
extrahere, nimii id fuisset temporis. Mox, ovans et praegestiens,
scapham in portum deduco incolumem. Haec in duodecimo erant die. 61.
Māne insequente, quum speculor, sentio mari malè credi: tamen quasdam
etiam res volui eripere, quanquam rati non confidebam. Scalas navis
ac tollenonem ad ultimum reliqueram. Optimas habebat fores diaeta[C]
principalis: has concupivi, quia bonâ erant fabricâ. Cardines facile
avello: fores reste firmiter colligo. Dein suculas[D] cum trochleis[E]
assumsi; ipsius porro tollenonis ferramenta omnia: sed scapum
rostrumque ejus, quae lignea erant, trahenda per aquas destinavi, cum
scalis et foribus. Ferreum onus, uno homine non gravius, in cymbâ
decerno asportare.

62. Impigrē redii, sed aestus in horas magis tumescebat. Tunc quum
maximē intrabam portûs ostium, agmen ponè tractum adeo disjectabat
cymbam, ut ego perterritus funes necessario absolverim, ne demergerer.
Incolumis egomet postes illos praetereo, laetus quòd nil mihi cymbaeque
accidisset, praeter asperginem profusam. 63. Ventus etiam atque etiam
incrudescebat: post tres horas violenta flabat procella, quae totam per
noctem furebat. Māne, ut prospexi, evanuerat navĭs.




CAPUT (III.) TERTIUM.


64. Equidem ut vacuum aspectabam mare, neque lacrimatus sum neque
gemui, ne agitabar quidem animo. Sed tenerum quendam sentiebam
affectum, tanquam si fessâ aetate parens, cujus magnis fruimur
beneficiis, legitimē ac necessariò decessisset. Immo non tam navĭs
quàm egomet videbar obiisse mortem. Ab hominibus abscindor, novo sum
in orbe rerum, asto tanquam in aeternitatis solitudine. Ignotus me
circumambit Deus, cujus sentio tum misericordiam tum severitatem, me
ipsum culpans sed non amarē, nec sine modo. Non in genua procumbo;
non preces, non vota concipio; grates non effundo, nec poenitentiam;
tamen caeca quaedam, ut opinor, me penetrabat veneratio. Certē eram
et tranquillissimus, et quasi religiosē defixus. 65. Ex hôc statu
me expergefacit cănis, amanter blandiens. “Ah! quàm vellem posses
colloqui,” inquam clarē; et amore erga canem haediculamque meam atque
ipsas feles valdē pertentor. Propè poenitet me, quòd capram matrem
occīdi. Quoniam bruta animalia, si modò reciprocare amorem possint,
communem habent nobis socialemque naturam, nolo vitam eripere temerē.
Haec cogitans, insuper memini, parcere nitrato pulveri quàm sit
bonum, pondus caprae quàm fuerit molestum. Paulò pòst quaerebam, cur,
si victum terra subjicit, malim ferarum more raptas vitas praedari.
Illa sanē quaestio profundius in pectus descendit, postquam ubertatem
insulae pleniùs compertam habui. 66. Sed exsulto, et pastis animalibus,
de fabis meis satago, quarum aliquas aquâ coctas velim, pro cănis
cibatu. Postea has coquebam cum carnis frustis, cum sebo, lardo, demùm
piscibus vel oleo; faciebamque massas quadratas: tum si aliunde nihil
foret in promtu, hinc et canem et feles pascebam. Semper denique hôc
modo pauxillulum carnis aut piscium pro condimento adjungebam fabis,
farinae vel radicibus.

67. Postero die, coelo sereno et mari tranquillo, ligna tollenonis
et diaetae fores ejecta sunt in littore; cum minore detrimento quàm
quis exspectaverit. Has res, ut primùm possum, citra vim undarum
traho; denique in cavernas illas, de quibus dixi, depono, et quando
ab aliis operibus vaco, restituo tollenonis ferramenta. Postea hunc
ad navale meum constitui, propter usūs scaphae. 68. Sed de domicilio
meo multa erant decernenda. Cavernas in rupe quô latius exploraveram,
magis admiror. Ultra numerum videbantur. Aliae patebant, sine externo
pariete, tanquam porticus aut ambulacrum; aliae angustâ januâ, intus
cameratae, junctae sunt item internis ostiis, ita ut tota rupes velut
spongia esse posset. 69. Contemplans credidi, has mari esse excavatas:
nam sub pedibus pavimentum erat saxeum, molliter tanquam fluctibus
rotundatum, et quasi per latissimos gradūs ascendens. Omnia mea possem
hic optimâ cum disciplinâ disponere; sed de cubiculo erat praecipuē
cogitandum; nec libebat arborem meam priùs relinquere, quàm munitius
quiddam reperirem. 70. Illud animadverti,--nihil saxorum praeter littus
jacēre, quod a rupe cecidisset; et quidem ubi gelu est ignotum, rarior
esse debet talĭs rupium labes. Porrò pavimenta cavernarum parcâ tantum
arenâ vestiebantur, tanquam vento illatâ. Lacunaria fere camerata
erant, hic atque hic quasi stiriarum massis distincta. Aquas per rupem
stillantes crediderim saxo saturatas fuisse. 71. Littus externum,
propius undas, algarum erat ferax; internum, ultra summos aestūs,
aliâ quâdam algâ et cactis aliisque spinosis fruticibus opplebatur.
Plures horum in decem pedes surgebant, aliquot in quindecim. Ex his
silva plurima et quasi umbraculum ante cavernas praetexebatur, nequis
e mari vel a rupe oppositâ facile intrò perspiceret. Ego autem,
arreptâ sĕcuri, continuam sub rupe aperiebam semitam, succisis cactis
caeterisque, quidquid nimium obstaret. Jamque velut in meam villam me
recondo. 72. E cavernis duas praesertim denotavi, unam pro cubiculo,
alteram pro penariâ. Utrăque internum habebat ostium, per quod aura
flabat salubris. Senseram autem, et apud Mauros et in Braziliâ, quantúm
nox frigidula corpus fervoribus adustum foveret atque recrearet; et
si in magicâ hâc horrendâque insulâ (sic eam quandoque vacuis oculis
contemplabar) per summos calores habitandum mihi foret, tale cubiculum
magni aestimabam. Opera quaedam hic meditabar, si hùc mea omnia
congererem; propter quod consulto opus erat. 73. Mari seu terrâ, ipsam
ratem, sive bona mea ex rate, deducerem, aut periculosum aut laboriosum
fore opinabar. Mox subit haedi cura, cui neque pabulum hoc in loco
habebam neque aquam dulcem. Mihimet profecto aquam imprimis anquirere
opus erat: sed non diu hujus rei inopiam queror. 74. Etenim postquam
per spinas fruticeti longiús patefeci viam, et dulcem aquam et navale
scaphae idoneum invenio. Post quingentos amplius pedes abrupta humus
erat, alveo marino intus penetrante, tanquem ostio rivuli. Intelligo
alveum hunc, quasi flumen submarinum, ad Postes Saxeos continuari;
intus autem navale, mihi satis profundum, etiam in recessu aestûs
praeberi. 75. Hunc in alveum rivus e terrâ praeceps decurrebat. Spatium
autem praetereundi inter rupem alveumque satis lātum patebat, succisis
modò fruticibus. Jam tollenonem mente destino in margine erigendum: sed
redeo contentus in vallem, de ordinatione bonorum meorum meditans. 76.
Omnia de primâ illâ rate detraho disponoque subter quâdam arbore, cum
ipsâ rătis materie. Latēre volebam, si fortè quis adveniret. Plurimas
caedo virgas, quae facillimē udo in solo possint frondescere, hasque
ita defigo, ut quàm maxime, quidquid sit intus, obtegant. Hùc deduco
haedum, velut suum in praesepe. Cistas quae pecuniam, quae astrologicam
supellectilem, quae pulverem nitratum continebant, has et capsas
scriptorias aliasque res minores, singulatim ad cavernas asportavi:
postea culinae instrumentum.

77. Post aliquot dies, his rebus ordinatis, coelo sereno, censeo
deambulandum. Caput infulâ densâ, Turcarum more, obvolvor; quod quidem
in Braziliâ faciebam. Balteo pistolisque succingor. Grandem cultrum
plicatilem sumo ac peram; dein convallem ascendo juxta ripam fluminis.
Novâ in regione omnia non possum lectoris animo subjicere, quae meis
occurrebant oculis; sed plura conabor paulatim expedire. 78. Avium
versicolorum tanta erat multitudo, ut nisi in Braziliâ praerepta
mihi esset admiratio, tunc obstupescerem. Hic autem me praesertim
alliciebat pulcerrima illa avicula, quam in Occidentalibus insulis
Angli _aviculam bombilantem_ appellant. Plura quidem hujus generis
passim volitabant, item mira papilionum varietas. 79. Immo, non modò
alia prorsùs arborum, fruticum, graminum, foliorum genera apparebant,
nostris hominibus ignotu, verùm etiam fere omnis arbor reptatoriis
fruticibus, vitium aut hederarum ad instar, vestiebatur; atque adeò,
obruebantur plurimae. E tantâ varietate vix quidquam primò poteram
agnoscere: ceterum imprimis anquiro esculentas radices atque ignis
alimentum. 80. Quidquid juncorum obviam vēnit vel cannarum, medullam
exploravi, anne idoneum praeberet fomitem. Tria demùm genera in peram
selecta condidi, quae experimento probarem. Aridas sive ligni sive
lignosorum foliorum reliquias celerrimâ flammâ arsuras credebam. Talis
materiae plures asportavi pugillos. Rubos quoque notavi dumosque
aridos, ex quibus immensa copia cremando sufficeretur. 81. Mox fruticem
video, qui piper gignit; sed magis gaudebam, quòd dioscoreas esculentas
invēni multas. Duo harum genera optima pro certo agnoveram,--quae
_alata_ appellatur, et quae _globosa_. Ulterius perscrutans, adeo
abundare intelligo has radices, ut, si conservari possint, cibus semper
futurus sit in promtu. Jam _cinchonam_ video arborem, colligoque
ramulos plures. Ne longus sim, satis sit narrare, me circa hos locos
posteà invenisse medicas quasdam herbas, quas in Braziliâ didiceram,
et alias quas pro condimentis ciborum aestimabam. 82. Acclivitas
vallis augescebat. Vix quatuor millia passuum aestus marinus in terram
penetrat; sed modicus rivus pluresque rivuli descendebant per plantas
et arbusculas. Propius ad colles densantur generum diversorum arbores,
grandes aliquot. Nova simul atque arida folia in eâdem consistebant
arbore, id quod colores pulcerrimos contendebat: immo, exoriebantur
fructuum germina ipso e ramo, unde pendebant fructūs putrescentes. 83.
Quinque vel sex millia continuavi iter, semper ascendens convallem.
En vero, hic loci seges illa pretiosissima blanditur oculis, _zea_
virore et auro fulgens. Plēnē maturam credidi. Humi jacebant grana
plurima et siliquae. Pigebat me, quòd major mihi pera non erat in
promtu. Quantum potui, inferciebam, jamque pro certo habebam cibum
mihi nunquam defore. Tandem colles sinistri se demisere; atque alia
vallis, latior atque amoenissima, quasi hortos viridissimos in sinu
suo retegit. In fronte mihi assurgebant juga altiora, montes paene
dicerem, spissis vestita herbis, ex quibus undique stillabant rivuli
perennes. Arbores fructificas admiror, inter quas dispiciens agnosco
citros, aureas mālos,[F] et Assyrias mālos, quas _limonas_ appellamus.
Sanē jucundissimus erat ruris aspectus, meque sensi esse opulentum
latifundiorum dominum. Utramque vallem mihi tanquam proprium protinus
assero, nominoque priorem convallem meam, vel Convallem Fluminis,
alteram Hortos meos.

84. Multúm me alliciebat hortorum amoenitas, copia arbŏrum et dulcis
aquae, defensioque montium. Deliberabam de commigrando illúc, nisi quòd
nollem maris prospectum amittere, si navĭs veniret: immò, prorsùs nolui
cymbae scaphaeque usūs renunciare: necnon per pluviales horas nihil
cum cavernis meis videbatur contendere. Etenim hâc in regione caeli
liquebat mihi dirissimas aliquando esse expectandas procellas, quae
tentoria ac domicilia perverterent; tali in tempestate nil cavernis
esse comparandum. Pigebat me videre fructūs plurimos et optimos humi
prostratos et aquâ putrescentes. Arbores passim vim venti prodebant.
Sine dubio autumnales procellae tantas fecerant ruinas. Seriùs ego hos
in locos processeram, messe fructuum praeteritâ. Attamen hôc sub astro
tam vegeta est vis terrae genitalis, ut novi fructus apparerent, qui
mox possent maturescere. Plures horum concupivi, et de modo convehendi
meditabar.

85. Redii ad cavernas alacer animi, curarum oblītus. Peram oppleveram
illis rebus quas memoravi; loculos autem vestium aromatis, gummine
et citreis mālis aliquot. Protinus novos thesauros curatē digero.
Denique a cavernis in arborem meam propter noctem retro cedere, paulò
laboriosius videtur.

86. Māne quum expergiscor, sentio dierum me amisisse computationem.
Ne prorsus fierem barbarus, ad disciplinam puerilem me reduxi. Dies
incipio in digitis numerare. Quid unoquoque die fecerim, ego mihimet
recito; inde comperio, quinam sit hodiernus dies. Tum volo mathematicus
rationes retractare. Dixi me quatuor libros e navi avexisse. Unus
erat precum sacrarum libellus, secundum normas Papales: alterum erat
de Geographiâ: tertium nihil habebat nisi numeros ad usum navigandi
digestos: quartus ipsam nautarum mathematicam tractabat. Hanc perlego
libenter. Quippe non solùm solitudine animum avertit, sed absolutius
quiddam et sublimius subjecit cogitanti, ne semper de meis tantummodò
curis satagerem.

87. Quaerere potest lector, quî factum sit, ut ego, patre invito
navigans, nauticam mathematicam edidicerim. Videlicet, admodùm juvenis
Londinum petii, navem anquisiturus, in quâ peregre irem. Magna
mihi tunc illa felicitas videbatur, quòd humanissimo cuidam viro,
navĭs magistro, incĭdi, in Guineam navigaturo. Is me clementissimè
exceptum, pro suo sodale habuit; persuasitque ut, quantam maximam
possem conquirere pecuniam, hanc commutarem idoneâ merce qualem ipse
admonebat, et apud se collocarem. Ego igitur quosdam ex amicis pecunias
rogabam, hique, exoratâ matre meâ, fortasse etiam patre, quadraginta
lībras Anglicas ad me remiserunt. Eas autem magister optimus sic
administravit, ut, ex Africâ demùm reversus, mercem quam rettuli, nempe
aureum pulverem, Londini trecentis lībris Anglicis mutaverim. Porrò
(quod eram lectori demonstraturus) ipso in cursu, cum benevolentiâ vere
paternâ, omnia quae navis magistrum scire oporteret, diligentissime
me docebat, praesertim astrologicorum praecepta, viasque caelum
servandi. Ego sane, tantâ caritate delenītus, summâ industriâ haec in
studia incubui, rediique ex hâc expeditione magnopere auctus mentis
vi, sive ad navigationem, sive ad mercaturam. Atqui, O meam maximam
calamitatem! amicus ille summus meus atque alter pater, morbo vehemente
correptus, decessit subitò. Hujus me tenera subit memoria, dum
praecepta mathematicorum retracto, dum stellam Polarem observo, locique
latitudinem (quam appellant astrologi) colligo; item dum noctibus
singulis omnium horologiorum libramenta convoluta intendo.

88. In animo imprimis erat, ut Cristiano more septimum quemque diem
quodammodo religiose observarem; enimvero mecum constituebam septenorum
dierum opera. Sic (credebam) temporis computationem eram servaturus.
Mox vidi fore ut multa me prohiberent ullam praefinitam laborum
rotam persequi; necnon sine religiosâ contione res nihili mihi erat
dies Dominicus: itaque ad aliam rationem me properē converti. Novae
lunae observantur facillimē et paene necessario. Navis fracta erat
nocte proximâ post novam lunam: quando altera advēnit nova luna,
decrevi mecum, atque unum defōdi stipitem propter mensem lunarem.
Postea elegantiùs res administrandas censeo. Paxillos praeparo
tredecim modicos et compares, gemens identidem si universum annum hic
mihi degendum erit. In assi idoneae magnitudinis tredecim foramina
terebro, illis paxillis accommodata. Quoties redit nova luna, paxillum
solemniter infigo. Post lunam tredecies novatam, cunctos extraho
paxillos, grandius terebro foramen et grandiorem insero palum. Hic pro
anno lunari valet. Mox procedente lunâ, menstruos paxillos alium post
alium restituo. His constitutis, novâ quîvis lunâ poteram computando
affirmare, quinam esset ille dies secundum Europeas temporis rationes.




CAPUT (IV.) QUARTUM.


89. Jam ad res convehendas trahulam decerno parare: nam rei fabrilis
non eram imperitus. Hanc profectò artem in Braziliâ magnopere
exercebam, cùm propter varios usūs, tùm quia ipse me animus excitabat.
Fabrilis nempe opera valdē fuit necessaria nobis, nec servis nigritis
satis bene cognita. Faber noster lignarius, bonus ille quidem vir,
malleo fortiter feriebat, serrâ patienter laborabat: sed accuratē
metiri, coarctare commissuras, immo, rectam lineam ducere, vix calluit;
nedum designare opus. Si novam quandam casam vel officinam struere
oportebat, praepropera ejus industria absurdissimique errores angebant
me. Itaque hunc dum paro docere, ipse artem disco. Mathematicâ meâ
scientiâ qualicunque adjutus, poteram sanē plura animo moliri, in
chartâ describere, constituere, computare. Mox ipsis ferramentis manu
prehensis, delineabam, dissecabam, runcinabam; nihil quod lignarii
fabri est, intentatum relinquo. 90. Jamque, ut dicebam, ad confingendam
trahulam me converto, quae èt per arenas et super leviorem rupium
superficiem facilè currat. Dolio quodam ligneo, quod perfractum erat,
detraho circulos ferreos. Hos, velut calceos, trabibus duobus brevibus
paribusque, leniter curvatis, subjicio. Suprà, simplicissimum constituo
currum, in quo vehatur onus viribus meis tractu non nimium. Restim
addo, atque finitum est opus. Quoniam in recessu aestûs continuus
erat arenae margo a praesepi meo usque ad portum, hâc viâ, quaecunque
vellem, in animo erat trahere: nec jam manibus humerisve portabam.
Postea domum ipsam curatiùs digero atque excolo.

91. Conclavia verō habui nulla; plura quidem septa, siquidem
unaquaeque caverna, seu locus cameratus, erat pro septo. Principale
septum ⸤meum ipsius⸥ erat _cubiculum_, de cujus munimentis erit
dicendum: dein _penaria_, pro cibo qualicunque: tertium, _culina_;
tum, _fumarium_; deinceps _armamentarium_ sive _fabrica_; sextum erat
_musēum_. In musēo lĭbros, horologia, astrologicam supellectilem,
lībram trutinariam, materiam omnem scriptoriam repono, cum sellâ ⸤e
tribus quas habebam⸥ optimâ. Harum rerum aliquot cum pecuniâ in cistis
erant: mensam postea confeci. Septimum septum continere debebat ignis
materiem; _lignarium_ appellabam. Octavum pro _fructuario_ cedebat.
Novum pro haedi _stabulo_ destinabam. Decimum ac remotissimum nitrati
erat pulveris repositorium. 92. Cubiculum autem tale fuit. Angustâ
ac celsâ fenestrâ intrabatur, cujus limen quinque pedes ab externo
sŏlo, duos ab interno aestimaverim. Alteram intus habebat fenestram,
per quam aura flabat salubris: hanc tamen, prae multâ meâ cautione,
transennâ protexi. De vallandâ externâ fenestrâ cogitaveram; sed
arboreum meum opus imitari, in saxo nimis difficile videbatur. Plures
portarum formas considero, mox rejicio. Puteum potiùs volo sub fenestrâ
fodere, quem ipse scalis transeam, dein scalas intus ad me retraham.
93. Navales scalae meri erant gradūs lignei, firmiter constricti
funibus, qui pondus hominis tutò sustentabant. In navis lătĕre septem
ampliùs dependebant pedes. Lătĕra nunc his adjungo lignea, tantummodo
ut rigōrem, non ut robur addam; nam funium robur sufficiebat; sed
quia flexiles erant, id hic erat incommodum. Scalae sic refectae octo
pedum habebant longitudinem. 94. Deinde ligones recognosco cunctos, et
marras bifurcas trifidasque, si quid horum possit cuniculariae hastae
vicem gerere; sŏlum enim calcarium robusto egebat ferramento. Talia
inveni instrumenta, quorum ope puteum, brevem sanē, defōdi sub ipsâ
fenestrâ, duo tantùm pedes altum, sed quatuor ampliùs a rupe exstantem.
Vecte ferreo, quanquam non acuto, graviora saxa amolitus sum, postquam
initia penetrandi factu sunt. Tum hôc puteo adeò protectus videbar,
ut ne a pardo quidem foret metuendum. 95. Illud enim me confirmabat,
quòd feles ferae quae non ⸤naribus confisae⸥ venantur, nunquam possent
conjectare, quid in meo cubiculo dormiret. Ego verō interdum serpentes
quoque formidabam: sed nunquam ne unum quidem anguem, magnum parvumve,
meâ in insulâ vidi; quae, velut Hibernia, sancti Patricii benedictione
videbatur frui. Stelliones erant in cavernis, quos fovebam, quia muscas
insectasque comedunt: et sanē facilè mansuescebant. 96. Si ligonibus
res non cessisset, fodinam paratus eram nitrato pulvere displodere.
Praetermisi narrare, me, postquam dolium pulveris nitrati ⸤aquâ marinâ
corrupti⸥ deportavi, intus crustam invenisse duram, intra quam pulvis
siccus erat et planē incolumis. Crustam malleo comminutam reservavi,
et pro experimento, vel lusûs causâ, aliquoties in pyrotechnicam
adhibueram, diffisus posse in aliquam utilitatem converti. Postea
credebam rudera haec nitrata ad fodinas displodendas esse accommodata:
igitur asservavi, si fortè usus vĕniret. 97. Pulvere nitrato eram
profecto assuetissimus, de quâ re libet ampliùs explicare lectori.
Etenim dum degebam in Braziliâ, maximo studio ⸤missilis plumbi
dirigendi peritiam⸥ colebam. Nec sanē unquam hujus exercitationis
fueram alienus; sed neque patriam circa urbem, neque super mari
opportunitates eam excolendi reppereram. Attamen in Braziliâ, rure
aperto, ingentibus silvis, ubi prodigiosa insectarum vis ⸤mirificam
avium quŏque copiam⸥ in aeternum praestat, si quis sub sole potest esse
agilis, ad aves venandas ipso agro attrahitur. Primò habebam ignipultam
quandam a domino meo Maurusio dereptam; mox meliores quaesivi, imprimis
ex Lusitaniâ. Postea Helvetici cujusdam viri, qui Romae mercenariorum
militum praefectus fuerat, ignipultas duas vel optimas fortè potui
ĕmĕre, unam duorum tuborum; quas quidem hujus filius, post patris
mortem illatenùs evagatus, inter alias res vendidit. Equidem ad tela
illa probanda in scopum aliquando collineabam: sed quia valdē incertus
erat a longinquo jactus, plures ac minores uno in tubo conferciebam
glandes, quae, per aera dispersae, latius ferirent. Furcâ item
_bitubam_ illam sustentabam, propter certiorem ictum. Et quoniam
grandiores illic abundabant alites, ut vulturius, ut ferus olor, ut
grues atque ardeae nostris diversae,--nec deest struthio quidam--hos
quoque pilulis olorinis petebam, jaculandique omnino peritissimus
evasi. Proh caecitatem hominum! quippe nesciebam quantum in solitariâ
insulâ haec mihi ars esset profutura.

98. Simul ac cubiculum satis firmaveram, volui illùc commigrare,
cunctis cum animalibus meis. Haedus paululum clauda erat, id quod non
dolebam: tanto minus erat me effugitura. At verò tres jam mihi erant
haedi, de quo narrandum erit. Ceterùm falcato gladio ⸤quidquid idoneum
videbatur herbarum aut frondium⸥ demetebam et convehebam ad cavernas:
multum sanē ⸤sōli expositum siccatumque⸥ recondidi. Haedos omnes suo in
stabulo composui.

99. De novis haedis incipit narratiuncula. Trahulâ jam meâ adjutus,
cupidinem admiseram venandi iterùm, ne căni felibusque cărŏ deforet.
Trahulam per clivos clementiores sursùm traxi super molli brevique
herbâ, ignipultam in trahulâ habens. Canem non potui retinere, quin
lepusculos venaretur: is prorsus evanuit. Ego ut primùm in scopulosum
deveni iter, trahulam omitto, inter saxa serpo. Emergens capram
conspicor cum haedis ad stagnum herboso in pratulo. Non me fugerunt,
neque demonstrabant metum. Decerpo gramina, accedo propius et porrigo.
Haedi accurrunt, libenterque rodunt. Ego cornua eorum resticulis cingo,
et laqueis brachio meo adnecto. Iterum iterumque decerpo gramen,
studeoque mansuefacere. Accurrit mater capra, grandis et robusta;
haec quoque e manu meâ comedit. Poenitebat me, quòd voluissem tam
cicurem animantem occīdere; nunc robustiore eam adnecto reste. Sed
ut primùm vi se tractam sentit, violenter retorto capite manu se meâ
abripit, et priusquam me possim recolligere, cum reste effŭgit. Exiguo
temporis intervallo convertitur. Haedos mecum videt, et directo cursu
⸤summo cum furore⸥ me petit. Magnum equidem sensi esse periculum,
nam et cornu incurrentis et ipse impetus lethalis esse poterat.
Coactus me tuēri, demittor in dextrum genu, ne dëerrem, ignipultam
constantissimē dirigens. Vix quindecim distabat pedes, atque ego ignem
emitto. Quanquam capite et collo transverberata, plures gressūs illo
impetu evecta est, titubansque ad dextram meam procubuit emortua. 100.
Obstupescebam, incertus quid facerem. Mox capram libuit omittere,
haedos attinere: nec longa erat ad praesepe via, per ardua descendenti.
Gramina etiam atque etiam decerpsi recondidique in sacculum; et
siquando male sequerentur haedi, gramen ante ora ostentans, alliciebam.
Hoc modo incolumes deduxi, gaudens praesertim quòd mas et femina erant.
Paxillis celeriter prope claudam haedum advenas depango, suggero
gramina; tum festino, matrem reportaturus. Regressus, trahulam coactus
sum per asperiora loca, ut possem, subducere, dum mortuam assequor,
quam aegrē in trahulam compono; dein satis laboriosē hanc cum ignipultâ
per saxosa loca deduco, mox facilius super clivis herbosis. Illam, ut
priorem, demergere in pelvi sive piscinâ volebam, sed spurcam credidi:
quare nil melius noveram, quàm ut in praesens ramis frondosis corpus
operirem: etenim ligo et pala non erant in promtu. 101. Jam de ferarum
audentiâ reputans, intelligo homines hâc in insulâ esse ignotos. Id
multùm me solatur; nam quantumvis solitudinem detrectabam, barbaros
saevosque homines formidabam longē amplius. Porrò si lepores avesque,
aequè ac capri, hominis metu vacant, si nunc haec animalia facile
mansuefiant, stultē absterreri opinor. Itaque magis magisque pulveri
nitrato parcendum decerno, et, quidquid ferarum posset, mansuefaciendum.

102. Etiam congerebam pabulum. Multas deportabam siliquas zeâ plenas,
et dioscoreas aliasque radices; item cepe, bulbos, condimenta. Caprae
secundae carnem partim siccaveram fumo, partim sale condiveram, nec jam
de cibo eram sollicitus. Duas vias e cavernis ad summam rupem ligone ac
vecte tutiùs jam munio; unam, quâ primo illo māne, prospectâ scaphâ,
per praecipitia atque algas degressus sum; alteram ex portu praeter
navale meum. In difficiliore loco ⸤stipites duo firmiter defossos⸥ fune
connecto, quô audacius securiùsque descendam; tum gradibus incisis,
opus perficio.

103. In reportandâ caprâ, trahulae me quodammodo poenitebat. In arenis
quidem bene currebat, item per saxa lēvia gramine vestita; sed in
feraci humo super spissis variisque herbis, inter admistos frutices,
trahere quàm portare difficilius fore sentio: ad dioscoreas, ad zeam,
ad citros aliosque fructus convehendos peras sacculosque meosque
humeros anteponi oportere trahulae, nisi meliorem potero munire viam:
id quod me male habet. Igitur universam viciniam explorare cupio.--Dixi
me ab excelso quodam colle prospectasse. Hôc colle inferior alter, qui
cavernas meas ferè ex adverso despiciebat, littoris aspectum superiori
ademerat. Quum, ascensâ rupe, in inferiori colle asto (quem _Speculam_
meam nominavi) admirans gaudensque propiorem littoris oram contemplor.
Ad dextram, id est, ad occidentem, fluminis video ostium, deinde
portum meum, tum in fronte promontorium modicum.[G] Contra autem ad
sinistram, id est, ad orientem, inter humiles rupes ac mare, acclivis
planities arboribus procērīs mirē luxuriabat, palmis praesertim.
Suprà, pone rupes, palus quaedam seu lacus angustus extenditur: rursus
super hôc novus atque excelsior rupium ac saxorum ordo, unde pluvias
credo in paludem colligi. In orâ paludis viridissimas adverto herbas,
plurimasque aves aquatiles. 104. Sed ego ad interiora me converto. Ab
excelsiore illo colle arbores quasdam in cavo loco videram, non multas
illas quidem. Jam explorans perspicio omnia praeter summas arbores
abscondita mihi tunc fuisse, interjecto quodam inferiore grumo. Clivus
ille montis quasi pelvi erat ingente excavatus, in quam multum aquarum
ex scopulosâ illâ regione confluit. Hae, graminibus sustentatae,
perpetuum sufficiebant rivum, qui in flumen, non longē a praesepi meo,
decurrebat. Inde fuerat mihi primus ille dulcis aquae haustus. Hâc in
pelvi (nam proprium hujus formae nomen nescio:--convallis non erat)
consistebant arbores plurimae, Europaearum aspectum praeferentes.
Amplius postea perscrutatus, repperi has non esse nostratium ad instar,
tamen fructui lignoque utiles. Hunc locum appello _Saltum_ meum. 105.
Hinc poteram ligna devehere, sive ad fabriles usūs sive ignis gratiâ,
multo faciliùs quàm a fluminis convalle. Quippe grandis ramus vel ipse
arboris truncus, tractus seu humi devolutus, ad rupem erat facile
descensurus. Sic postea saepius rem gessi. Minora ligna, quae igni
debebant inservire, ex summâ rupe praecipitabam. Sed propter graviora,
quae diffringi nolebam, robustam delegi arborem, ipsum ad marginem,
unde magis praeceps erat rupes. Cursui tum devolventis ligni, fune
circa hujus stipitem contorto, moderor ac tempero, donec ad fundum
pervenit. Sed haec post aliquot menses.

106. Quo meliùs intelligat lector mearum rerum statum, de situ insulae
et varietate tempestatum quaedam sunt dicenda. Insulae latitudinem
(quod Geographi appellant) satis compertam habeo: poteram sanē in
stellâ Polari observandâ errare, sed non multum: gradūs, credo,
habebat duodecim (12°) ab aequinoctiali circulo, Septentriones versus.
De longitudine nihil pro certo confirmare ausim: arbitror tamen
atque autumo eandem esse atque insulae quam Portum Opulentum (_Porto
Rico_) appellant Hispani. Nostris vero in chartis nihil omnino hic
denotabatur: porro quaenam sit meae insulae longitudo geographica,
minimē nunc rēfert. Propter tempestatum notitiam satis est tenēre,
bis in anno solem super verticem insurgere, ultimo fere Aprilis die,
sextoque fere Sextilis. Intra hos continuatur aestas, quae tamen
imbribus satis violentis dividitur. Imber quotidianus ac modicus fere
ad finem Junii mensis cadit, sed ipso in fine est sanē immodicus. Post
hoc siccitas et calor subsequitur. Maximos autem calores in tertiâ fere
parte hujus aestatis pono; vel, si ad amussim denotandum est, triginta
sex dies ab Idibus Quintilibus perdurat aestuosum tempus. Hos intra
dies rarior est pluvia. Quiescit ventus triduum vel quatriduum; tum
vespertinus turbo sanē violentus, attamen gratissimus, aëra recreat.
Hic rerum ordo fervoribus moderatur, longo mense amplius. Tandem summa
aestas disturbatur et quasi convellitur horrendis et pervicacissimis
turbinibus, seriori in parte Sextilis. Hinc procellosum illud mare,
quod nostram abripuit navem. In Februario item mense debent expectari
procellae; sed neque harum tempus praefiniri potest neque violentiâ
compares sunt aestivis. In tempestate procellosâ abundant fulgura, post
quae frigus ossa penetrat. Sed haec frigora si excipias, jucundissima
est aëris temperies. Pluvia ut plurimùm cadit tenuis ac dulcissima
tres vel quatuor horas unoquoque māne per plures anni menses. Nisi per
tonitrua, veste ad defendendum frigus non opus est, sed contra solem
vestiendus es. Attamen post nimium fulgur Caurus ventus plures per dies
mirum frigus incutit, sed semper citra gelu. Nec calores conqueror.
Lusitanum vel Anglum hominem equidem credo, si neque tēmētum imbibat
et carne parcissimē vescatur, (id ipsum apud Mauros didici,) totum per
annum posse laborare salubriter, modò per maximos fervores prudentiam
adhibeat. In hieme certē (id est, dum sol a meridie stat) si nimium
exuaris vestimentorum onus, ipsis in Angliâ Anglis ad laborem par
eris. Spirante Cauro post fulgura, lacernâ, ac spissâ quidem, carere
neutiquam potui: ignem aliquoties fovebam, sed rarò.

107. Ego autem quodam die quum pluvia maturē destiterat, cymbam
ingredior remigoque non sine timore circum illud promontorium quod
caeruleam terminat rupem. Plurimas palmas video, quas credidi ejus
esse pretiosissimi generis, quod vulgo Nux Cocus appellatur. Multae
aliae arbores fruticesque mihi ignoti illic stabant, sed ipse littoris
acervus Portum meum referebat. Tantùm omnia hic ampliora atque
uberiora. De _algâ_ saepius memoravi. Aliud nomen non succurrit;
etenim nostratibus viris res ipsa ignota est. Hic denoto, algas illas,
ut plurimùm, non marinas fuisse, sed maritimas, ultra summum aestûs
terminum. Hi reptantes erant frutices, diversi generis; hibiscos,
acanthos, conjecturâ dixerim. Sanē erant pulcerrimi, puris distincti
foliorum ac florum coloribus. 108. Deambulo in littore, cocos admiror:
multum cogito ac vescor spe. Subitò memini remos vel optimos e coci
trunco fieri, scaphamque meam remis carēre. Sĕcurim mecum habui. Unam
e minimis cocis stătim exscindo atque obtrunco. Caput hujus in cymbam
congero, ipsam destino fune trahendam. Sed quum volo redire, aestûs
recessus me impedit: nam circa promontorium, ubi fuerat mare, nunc saxa
longiùs excurrebant, quae metuo circumire, ne in profluentem aliquam
marinam implicer. Tandem super saxis ingrediens, flexuosum reperio iter
aquae, in quo cymba natare possit. Hanc traho, saxis ipse insiliens.
Postea truncum illum super humeris asporto per eandem viam; mox, cymbam
ingressus, me atque mea omnia domum laetus reporto.




CAPUT (V.) QUINTUM.


109. Pluvia quoties caderet, intus me abdidi, et in excolendâ domo
satis habui operis. _Armamentarium_ meum praesertim cum exultatione
cordis aspiciebam. Arma igniaria cuncta, rite emundata, perfricata
oleo, hamis ad muros suspendi. Mensam fabrilem suo in loco constitui;
juxta hanc, repositorium fabrile: in angulo, ferramenta agrestia.
Quotidie suum quidque in locum severissimē repono, experientiâ doctus
sic facillimē quidque inveniri, ubi festinato opus est. 110. Porro
in _penariâ_ ac _culinâ_ multa ordinavi. Scalas quas ad cubiculum
intrandum adhibebam, compagi cuidam ligneæ per hamos annulosque sic
annexui, ut, super his astans, carnem suprà ⸤procul felibus suspensam⸥
possem attingere; possem quoque disjungere scalas, quoties vellem.
Quando memet objurgo propter nimiam carnis cupidinem, respondeo, me
ipsis felibus consulere, ne suum ipsae cibatum deperdant. In penariam
cellam dolia item atque arcas plures collocavi: alias quidem in
fructuario meo. Ceterùm pro culinâ sumseram ejusmodi cavernam, cujus
in angulo erat quasi focus naturalis. Rimam quandam vidi, per quam
fumus exire poterat: hanc ferreo vecte amplio. Porrò foramen majus
effodio suprà, ne fumus per culinam vagaretur. Exibat autem in alteram
minorem cavernam, quam pro _fumario_ destinabam. Hîc carnem suspendo,
siquam induratam velim. Tum fumus, hôc modo diffusus, minus erat me
proditurus: nam velut nebula in rupe poterat videri. In _lignario_
autem meo, quidquid ligni ex nave deportaveram, et quidquid materiem
ignis habebat, illud omne reponebam. Vela quoque huc deposui, sed parùm
contentus loco.

111. De corpore curando quædam si narrem, ignoscet lector. Quae
sequuntur, plures ad menses, immo annos, pertinent. Dixi me sub
aquâ marinâ, post tertium in insulâ diem, vestes immundas lapillis
oppressisse. Posteā reputabam,--si vel saponem haberem, operæ non
fore pretium has nostro more in splendorem recolĕre. Spurcitiem
vestimentorum non e colore consistere, atra essent an candida, sed
e cutis excremento, quod quidem salsâ maris aquâ optimē amoveretur:
mănibus autem ac sapone fricatas, deteri vestes. Quapropter has ipsas,
solĕ siccatas, iterum postea induebar. Deinde etiam simpliciorem
excogitavi viam.--Postquam expertus sum, vespertina natatio quantum
reficeret corpus, decerno, sub solis ocasum unoquoque vespere, ipsâ in
tunicâ, cum feminalibus linteis ac tibialibus[H] (id est, tegumentis
crurum gossipinis) denatare in portu meo. Egressus aquâ, exuor
vestimenta, contorqueo manibus, suspendo, alia induor. Illa altera māne
sicca invenio. Itaque recente semper vestitu pernoctor. Sanē per summas
pluvias aegerrimē siccabantur res: tali in tempestate madidas vestes in
culinâ suspendebam.

112. Praetereā, cuti fricandae do operam, neque caesariem prorsùs
negligo. Sciebam enim, inter barbaros, si quă sit gens sanitate,
proceritate, decōre corpŏris insignis, hanc praesertim cuti curandae
semper dēdi; sin autem me illuvieï permisero, in nullam non spurcitiem
posse delabi. Equidem e navĕ meas habebam mappas atque mantilia
cum sudariis. Mappae detergendae corpori nimium lēves erant; mox
in caloribus has adhibui ad genas protegendas, Arabum Scenitarum
more. Mantilia, ut quae villosa maximē, dum durabant, prae ceteris
approbabam.--In capillorum supellectile nihil egomet habueram, praeter
unum pectĭnem atque unam scōpulam setosam: sed totidem, quæ magistri
navĭs erant, avexi, pluresque nautarum pectines. Nautis scōpulae nullae
erant. Scōpulas equidem magni aestimabam; nam diffisus sum posse
reparari. Barbae, ipsâ in navĕ, semper promittebantur; nec in meâ
insulâ me radebam, quanquam haberem novaculas; sed forfĭce identidem
tondebam leviter aut capillos aut barbam.

113. In tempestate procellosâ, praesertim post fulgura, propter frigus
Cauri, quoties desisterem ab opere, lacernam induebar, nec spernebam
ignis solatium. Sed tum maximē poteram laborare. Nova gramĭna aut
radices aut viridem zeam, optimâ caule meliorem, aut ligna reportabam;
porro utrumque tramĭtem quô in summam rupem evadebam, comparabam in
melius. Quippe rubram super rupem sperabam fore ut trahŭla tandem
subīret. Quodam die imber superveniens infulam capitis meam humore
saturavit, et, tergo profusē madido, caurus ventus acerrimum mihi
frigŏris sensum incussit. Domum cucurri magis quàm incessi, mutatisque
vestimentis deliberabam. Serĭca mea umbella e navĕ in promptu erat;
sed ubi manūs esse debērent līberae, hâc ūti non possem. Inter pluvias
nimium sensi solĭs fervorem, nec infulâ potui carēre. Hîc omnia narrabo
quae excogitavi, quanquam plures per menses.

114. Caprarum pelles servaveram. Sanē molles erant et delicatae. Harum
lacinias duas commodâ magnitudine abscĭdi, quae pro cucullo forent.
Junxi suprà, a fronte usque ad occĭput; inde per cervīces defluere
permisi. Ipsâ in dorsi spinâ duplices cadebant, contra pluvias solemve
umbraculum. Caput atque adeò infulam comprehendebant arctē. Quoniam
femineae quas habebam acūs tenues nimis erant fragilesque, idcirco
sarcinarias adhibebam acūs cum tenuissimis funiculis: his satis bene
consuebam. Sed depsĕre volo internam cutem, quod quidem artificium
parum cognoveram. Ego autem cinchonam aquâ decoxi lento igne, ut aquae
remaneret quàm minimum, quàm maxima autem foret ejus potentia. Mox
infudi in ferreum artillatoris ferculum; superpono pellem, ut interior
pars imbibat cinchonam. Post biduum, longulo ac lēvi lapide, quem pro
magĭde[I] aestimabam, oleum pice imbutum imprĭmo atque infrico in
pellem: jamque pro depstâ accipiebam.

115. Etiam summis in caloribus vix sufficiebat tunica,[J] nam contra
insectas tibialibus[K] erat opus. Sed dorsi quoque tegumento carēre
nequâquam conveniebat; id quod probē sciunt Lusitani. Atque erat mihi
sagulum Lusitanum vel optimum, nisi quòd propter nigrum calorem radios
sōlĭs imbiberet: quare aut albis testis marinis aut spinis fortasse
hystriceis vellem sanē dorsum obtexĕre. Jam, quoties humeris quidpiam
portandum erat saltem asperum ac grave, suffarcinamentum desiderabam,
ne excoriarentur ossa. Intellexi spissâ tegete esse opus, quae humeros,
si onus portarem, defenderet; porro solem pluviamve repelleret, nec
imbiberet calorem. 116. Tale tegumentum demùm contexui, postquam juncos
cannasque insulae paulô meliùs cognitos haberem; neque ullo vestimento
superbivi magis. Contra calores superficiem tegetis madefaciebam;
inde frigus gratissimum me recreabat. Item mappas ac lintea ⸤quantum
possem⸥ reservans, roscidis foliis callide obvolutis amicior caput,
unâque deligo fasciâ sive taeniâ. Quoties ex laboribus ac calore
requiescerem in umbrâ, poteram, detractâ infulâ, crines madefacere: tum
vero assumebam cingulum, ne in viscera admitterem frigus. Sic caput
frigidulum erat, corpus tepidum.

117. Scapham autem, mense Decembri nondum finito, gestio instruere.
Coci truncum, quem deportaveram, cortice exutâ, difficulter sanē
secundum longitudinem dissecaveram serrâ, et in remōrum formam magis
magisque caedebam. Etenim cymbae remi tanquam pro exemplare prostabant.
Ad remigandam quidem scapham sex homines cum sex remis adhibebamus,
quatuor ad minimum. Ego, unus homo, duo ingentes remos moliens, nihil
possem contra fluctūs vel contra profluentem maris facere: attamen
restagnante mari ac vento, unus prope debilis remex aliquantum usui
foret. 118. Circa Kalendas Januarias serenissimâ in tempestate mālo
veloque scapham instruxi. Ancoram ejus cum arcorali atque illâ arcâ,
item tollenonis ferramenta, jamdudum ex arenis recuperaveram. In portu
saepius exercebam tum vela, tum remos; hosque in melius figurabam.
Quorsum haec, nesciebam equidem: enimvero nisi perquam leni aurâ non
auderem exitum; sed in scaphâ videbar quasi novam quandam tenērĕ vim,
necnon ipsam navigandi artem inani amore fovebam. Mox operae, quam
priùs in scaphâ navaveram, diffisus, iterum carinam sarcivi. Ubicunque
rimas metuo, argillam pice oblĭtum firmissimē infercio, donec omnia
viderentur tutissima.

119. At marinas profluentes, si quae essent requiescente vento,
volebam propter scaphae salutem cognoscere. Has ut explorarem,
clementissimo sub vento, ulteriùs ⸤meridiem versus⸥ in cymbâ processi.
Ecce autem, quando duo ampliùs millia eram a terrâ, jugum montis longē
altius quàm excelsus ille collis a quô ter, quater prospexeram. Ab
hôc monte terram opinabar sensim desidere usque ad hortos meos. Jam
video, si insulam ac maria rectē prospectare vellem, montem illum
esse conscendendum; idque meditor. Posteā recordor, me ipso a colle
eundem vidisse montem, sed tantam esse ejus altitudinem tunc non
suspicatum. 120. Quanquam neque mites vellem feras timore mei implere,
neque prodigere nitratum pulverem, decerno tamen exercendam esse
jaculandi artem, ne obliviscar, neve ipsa arma robigine corrumpantur.
Versicolores quidem aves, quales fere inveniebam, vix me fugiebant; sed
aquaticae quaedam volucres, nostris non valdē dissimiles, omni astutiâ
ac metu evadebant me. Has credidi advĕnas esse, assuetasque hominibus:
praecipuam earum sedem posteā conspicatus sum. Ego autem has pro cibo
et propter teli exercitationem occīdo. Anătes erant, ansĕres, olōres,
plumis formisque non omnino nostrarum ad instar, porrò plurum inter se
generum. Has, ut plurimùm, plumbulis in orâ tantùm maritimâ petebam, ne
teli fragor ceteras terreret feras: canis autem, sive in terram sive
in aquam decĭderent, acerrimē eas reportabat. Si protinùs comedere non
placeret, nec egērem quo canem pascerem, in fumario suspendebam. Quippe
fumus et maturabat carnem et putredinem avertebat. Assae potiùs quàm
aquâ coctae mihi placebant; sed carbonem, Anglorum more, altē exstruere
nequivi. Supra ignem assāre necesse erat: quare alitem, membratim
concisum, filīs ferreis, tanquam verubus, trajectum, vivas supra prunas
amburebam.

121. Eodem fere tempŏre columbas quasdam facillimē nanciscor. Dum colle
regredior obambulans, alarum stridorem audio: mox conversus volatum
quasi columbarum agnosco. Hae aves in cavum saxi locum se recepēre,
quem oculis facile notavi, credidique me posse illuc ascendere.
Postquam cuncta conjectando emensus sum, virgam arboris ⸤abscissam
pro signo⸥ terrae infigo: tum domum redeo meditans. Quantum possum
celerrimē columbariam cellam, perlĕvem illam quidem, compango: hanc
humero portans eundem locum repeto, post biduum. Virga illa eminens
fit index; saxum ascendo, pluresque in cavis invenio nidos, quibus
ova nondum inerant. Unum nidum in columbariam meam cellam transfero;
mox advolavit columba, intravitque cellam nidum repetens. Id gaudeo,
et relinquo cellam. Post plures dies reversus avem nido insidentem
invenio: quam ipsâ cum cellâ motu clementissimo reporto domum; atque
illa intrepida manebat. Conjux postea subsecutus est: ambobus, ut
poteram, quotidie dabam cibatum. Postea turriculam confeci columbariam,
columnae innixam, securitatis ergo: nec pullos volebam mactare, sed in
spem amplioris prolis reservabam.

122. Cibi quidem satis superque mihi erant, si modò convehere
possem. Sed quô magis ruminor, laborem deportandorum fructuum horreo
magis. Hoedos in praesepe reduxeram, ne graminibus quoque congerendis
defatigarer; tamen ⸤illâ in convalle depressâ⸥ oneribus gravabar,
neque trahulam poteram adhibere, propter novarum herbarum luxuriem.
De tractoriis jumentis paene desperavi, videbarque in servitutem
laboriosissimam devotus; sin requiem capto, protinus mens fiebat
miserior.

123. Accedebat quod calceamentis deficiebar. Nautæ super nave aut
nudis pedibus aut tenuissimis soleïs agebant. Calĭgas ego et magister
navis habebamus, sed ego magnitudine pedum superabam. Porrò saepiùs
ex necessitate mare ingredienti, corium caligarum se contraxerat. Ego
autem post tres laboriosos dies, pedibus aeger, nolebam exire. Omnium
rerum me taedebat. Nova luna jam intraverat. Assim ego quadratam coepi
incīdere, inscriptionem quasi sepulcri designans. Talĭs erat:

                  +--------------------------------+
                  |         REBILIUS CRUSO,        |
                  |                                |
                  |        _Anglorum civis_,       |
                  |      _Maurorum captivus_,      |
                  |     _Braziliensis colonus_,    |
                  |   _Hîc naufrăgus solitarius_,  |
                  |      _Hominum miserrimus_,     |
                  |  _Quintum jam mensem enecor_.  |
                  +--------------------------------+

Illud iteravi ter quaterque, _hominum miserrimus_. At subitò vocem
quandam sensi, non auribus, sed corde: “Tu-ne omnium miserrimus?
Tu, qui summâ pace fruĕris, in pulcerrimâ uberrimâque insulâ, sano
validoque corpore! At ne te Deus Mauris iterum praedam projiciat vel
morbo feriat!” 124. Cohorrui. Tum reputabam: “Anne hoc illud est, quòd
vates sacri summâ in solitudine afflatum Dei quaerebant? Numne igitur
me quŏque intrat ille afflatus?” Mirē profectò agitabar. Dein memet
increpui: “O fatue Rebili, sanae non es mentis. Imaginariâ sapientiâ
verâque deliratione capiēris, si divinam credes te audire vocem.”
Protenùs velut demortuus hominibus, vivus necessariē coram Creatore
meo, mirâ quâdam ac novâ audentiâ illum compellabam, et quasi votum
concipio. “O Supreme! quisquis es (inquam), nimius tu es mihi: pavesco
fanaticam dementiam. Sed dulcem redde hominum aspectum; tum prudentiùs
te cognovero, pleniùs venerabor.” Post haec tranquillior fiebam: sed
periculosa esse sensi intervalla industriæ, nisi oblectatione aliquâ
solarer. Quare pictam avem psittacum, si possim, capĕre ac mansuefacĕre
decerno, si forte mecum colloquatur. De macaco[L] cogitaveram; sed
timui has bestias, ne maligno forent ingenio: sanē aliorum generum alii
sunt mores: itaque hoc consilium deposui.

125. Mox lepŏres quoque volŏ capĕre. Quippe saepius captaveram, neque
ars mea processerat. Lepŏres illi (seu rectiùs cuniculi: ita credo: sed
quia cărŏ leporem potius referebat, idcirco ex primâ illâ nocte lepŏres
semper appellaveram;) attamen gallinarum domesticarum more se gerebant.
Quàm proxime sinebant me adire, tangere non sinebant; sed in cava
terrae prorumpentes, inde me intuebantur. Laqueos instruxeram plures,
sed frustrà: jam piscando experiendum esse arbitror. Super nave flagra
aliquot robusta erant, quae (nam fatendum est) ad flagellandos nigritas
comportabamus, si ratio tulisset. Horum tria offenderam, avexique
propter lororum usūs. Nunc unius in fine hamum piscatorium grandiorem
affigo. 126. Virgam quoque praeparo tanquam piscatoriam, sed breviorem,
resticulâ instructam: huic fasciculum tenerarum herbarum adnecto.
Tres sacculos super humero portans cum virgâ flagroque, lepŏrum adeo
locos. Sinistrâ fasciculum jactans, ad ludum allicio. Pòst paulò lepus
incipit, ut felium catuli, persequi fasciculi cursum ac gramina ejus
subinde rodere. Flagrum ego dextrâ tenens, opportunitatem rei gerendae
opperior, subitoque projecto hamo, super caudâ leporem opprimo.
Confestim arreptum attineo, sacculoque immersum. Tantos ille ciet
strepitūs, ut ceteri accurrant mirabundi; dumque obstupescunt, alterum
verbere hami assequor. Animadverto marem esse ac feminam; quare satis
habeo, laetusque deveho praedam. Sub rupe ubi cava loca abundabant,
credo non male habitaturos; postea ad mansuefaciendos operam adhibui.

126* De calceamentis pauca sunt explicanda. Quoniam labascebant omnium
caligarum coria, sensi validiore esse opus tegumento pedum: idque
juncis ac lentâ quâdam cortice plicatis concinnavi. E juncis, quos
⸤diversi generis plurimos⸥ in sole siccaveram, cos deligo qui lenti
simul et relucentes viderentur: nam quidquid reluceret, id caunarum
more pluvias optime rejecturum credidi. Ex his plicavi marsupium,
cujus forma erat pedis instar a convexo ad calcem praecisi. Dein e
corticibus, quas maceraveram, lora plicavi, lata minŭs duo digitos.
Veterum caligarum fundum vel soleam sub marsupio illo positum, dum pes
meus inerat, loris illis circumligavi, nodavique super talo. Rudis sane
hic calceus erat, attamen aliquatenus certe pedem protexit vulneribus.
Non absurdum erit hîc dicere, me ipsâ in Braziliâ contra insectas
saepe Persicos gestâsse socculos, e tapēte factos. Per hos non possunt
culices mordere, sed spinae sentesque facile penetrant.




CAPUT (VI.) SEXTUM.


127. Circa Idus Januarias ad montem explorandum accingor. Lacernam
capio cibumque, si forte pernoctari opus sit. Mollissimos induor
calceos: _prospeculum_ adnecto balteo. Adsumo canem. Sed ante exortum
solem educo haedos, et (quod morĭs mei erat) commodo in loco paxillis
destino. Tum ex convalle dextrorsùm surgens juxta aquam desilientem
pergo, saltum versūs meum. Sed ascendo jugum, quò latius prospectem,
saltumque subtùs in laevâ facio. Modica erat acclivitas, sed continua.
Sub soleâ mihi breve erat gramen,--molle, frigidulum, non impediens.
Quô magis insurgebam, largior erat aura ac plena vigōris. Facile
lībereque incedebam. Dextrà, caprorum video scopulos ac pascua; sed
ad sinistram magno flexu redeo, dein convallem fluminis nōtam attineo
suprà, moxque hortos meos. Hos simul ac praeteriveram, sinistrorsum
leni deflexu contendebam, incepique ipsum montem oblique ascendere.
Jamque intellexi, longe faciliùs hôc cursu ⸤quamvis longo⸥ hortos
adiri; nam propter auras montanas, siccius sŏlum, breviores herbas, non
modò non defessus, immò recreatus sum itinere. Ubi aquula quaedam a
monte desilit, cănĭs incipit lambĕre. Sic monitus, cibis communicatis,
vescor biboque. 128. Ut primùm monte de summo prospexi, praegestiens
cuncta admiror. Valde praeceps erat mons occidentem ac Septentriones
versùs, id est, ad mare. Ipsa aetheris claritas extentusque Oceanus
pulcerrima erant. At ego propiùs circumspecto alterum in lătus, unde
clementissime surgebat tanta altitudo, illam vallem lustraturus in quâ
supernè horti erant mei. Penitùs despicere nequivi, sed per oppositos
clivos cursum ejus usque ad mare indago. Aestus tunc quàm maxime
recesserat; laetus tamen animadverto rivum se in mare effundentem,
duosque ⸤quasi hujus tributarios⸥ de diversis ripis rivulos, quorum
utervis scapham meam possit excipere. Per prospeculum dispiciens,
facilè vidi palmas astare praegrandes ⸤ostium rivi versùs⸥ et paene
ad oram maris. Postquam illàc satiavi oculos, conversus in aliam
terrae regionem aspecto. Vasta hîc subjecta est silva usque ad ultimum
insulae littus. Declivitas modica erat, nec continua: quindecim millia
silvae ad minimum haec aestimabam. Ne prospeculi quidem ope ultimarum
poteram arborum naturam cognoscere, ceterùm proximae ultimaeque valde
erant dissimiles. Ad Aquilones Juga Caprina (sic enim nominabam)
scenam concludebant, sed mare supereminebat. 129. Haec dum commeditor,
prospectoque circumcircà, repente terram e longinquo videor videre
meridiem versus. Dispicio, anne sit nebula. Etiam atque etiam
contemplor: demùm agnosco latissime porrectam terram, valde humilem,
sed terram tamen. Primò me spe illud ac gaudio affecit. Continentem
Americae meridianam esse pronuncio: mox fateor, nihil id ad me. Etenim
talis regio solitudo est vastior, foedior, immanior longe quàm haec est
insula. Fac abesse barbaros homines pantherasque; at illic si forem,
aut in latissimâ atque inhumanâ arenâ projicerer, aut (quod credo
potiùs) in aggeribus silvosis maximi alicujus fluvii, inter paludes
immensas atque insaluberrimos vapōres. Sane haec insula prae continente
illâ tanquam Paradīsus est. 130. Retorqueo oculos meum versùs regnum,
contentus, laetiorque; tum directâ incipio viâ descendere, donec totu
mihi vallis patet. Mox hortos meos considerans, frutices observo
grossulariis[M] non dissimiles, quibus propiores clivi distincti sunt.
Hos versus dirigo gradum. Magis magisque uvidum invenio hoc lătus jugi,
velut spongiam; id quod rivum perennem promittit, herbis pluvialem
aquam multos per menses sustentantibus. Frutices autem illi in sicciore
stabant orâ, quanquam propè ad humida. Vites recognosco, et uvas credo
posse suâ in tempestate hinc deferri. Porrò cruda māla citrea colligo
plura limonasque ad delicias bibendi.

131. Regredior paullatim descendens, donec ad juncturam vallium
pertingo. At ipso in laevo vallis lătĕre quasi viam naturalem cespite
obductam conspicor, quae declivitate perquàm modicâ ⸤saltum versus
meum⸥ ducit. Per hanc libet degredi. Nusquam minùs decem pedes lāta
erat. Suprà ad laevam, infra ad dextram, clivus satis arduus erat,
herbis multorum generum abundans, sed in fundo arboribus consitus
densissimis. Agnovi protinùs, facillime posse in trahulâ meâ ex hortis
hâc viâ fructūs ad rupes super cavernis devehi; nam cespes erat
brevis, durissimo in sŏlo atque (ut arbitrabar) calcario; jamque uno
in conspectu propè tria millia viae hujus patebant. Deambulans alacer,
saltum tandem meum in laevâ praetereo, mox desilientem illum rivulum
assequor, videoque non posse trahulam sine ponte hàc transire. Sed
talem pontem non magni esse operĭs judico.

132. Praeclarum sane videbatur hujus diei iter. Laetus, atque
idcirco liberalior, tritico atque hordeo Europaeo columbas largiter
pasco. Has fruges ⸤in sacculis condĭtas⸥ e nave asportaveram, sed
parvi aestimabam; nunc columbis largior. Neque unquam sane has aves
neglexi, sed inter famulos reputans, plus minusve cibi impertiebam.
133. In universum aestimanti, tres partes ⸤naturâ diversas⸥ insula
exhibebat,--fructiferam, sterilem, silvestrem. Sterilia ac sicca
Caprinum opinor Jugum collesque vel grumos inde porrectos usque ad
portum meum: ultra Jugum quidnam fuerit, nondum videram. Spatio longe
minimo fortasse erat fructifera; sed ubi tantae silvae, ibi fruges
aliquando esse possent.

134. Equidem postquam sensi quanto cum labore radices esculentas
e convalle humeris portem, placuit cymbâ devehere, si cum aestu
maris flumen ascendere possem. Quodam die hos propter usūs solito
maturiùs illâtenus ascenderam, ubi quaedam humo nascentia colligerem;
tum, nĭsĭ contra aestum me defatigare vellem, duas fere horas erat
considendum. Quare cymbâ transgressus flumen, regionem ex Occidente
oppositam exploro. Ostium versùs fluminis valde praeceps erat ripa,
sed ubi aestus maris desinit, leniorem habebat clivum. Collis
calcarius esse videbatur, alteri illi super cavernis meis simillimus.
135. Simul ac culmen attigi, mare versùs omnia esse praecipitia
intelligo. In brevibus herbis prostratus, caput ultra marginem
rupis protendo, ejusque radices subtùs video undis etiamnum lavari.
Ulterius ad Septentriones surgebat mons insulae ille altissimus,
quam exploraveram. Celeriter ea vidi quae maximi erant, redeoque
properus. 136. Vix attingo cymbam, atque tres conspicor psittacos in
ramis considentes. Flagrum arripio (id erat in cymbâ), item illico
virgam decīdo. Concitatiore flagri verbere psittacum assequor, hamoque
deprehendo. Rostrum ejus metuens, sarmento oculos meos protegebam.
Ille autem subito dolore territus, prorsùs exuit fortitudinem, neque
valde reluctabatur. Itaque sarmento, quod in laevâ tenebam, caput
ejus opprimo, mox pede inculco sarmentum, expeditoque cultello unam
plumam circumcido. Ne longus sim, funiculo attentum deveho domum,
asperiore capturâ nihil gravius perpessum. Fune pede deligo, perticâ ad
insidendum datâ. Facilius id videbatur, quàm caveam e cancellis facere.

137. Ego autem captivis leporibus consulens, dolium quoddam e
perfractis transennâ instruxeram: hic in cavo rupis degebant. Fimus
caprinus, quem e stabulo egererem, in sicciore humo appositus, locos
praeparabat in quibus cespites herbasque leporibus dilectas defoderem.
Lepŏres summâ curâ pasco ac mansuefacio.

138. Sed in narratione meâ paullum nunc regredi opus est. Ut
me oblectarem, saepius lĭbrum sumebam; aliàs mathematicum illum,
qui teneram curam primi mei atque optimi patroni revocabat; aliàs
geographicum. Hinc quodam die de Indis edisco, quàm prudenter feros
elephantos mansuefaciant. Equidem de capris meis ad trahulam jungendis
cogitaveram, sed nondum grandes erant: harum autem opperiri ætatem,
longum videbatur. Jam, his perlectis, credidi, posse caprum ferum
pariter ac ferum elephantum ad quamlibet aptari disciplinam, cujus
quidem ⸤ipsius natura⸥ foret capax: cuncta in eo verti, ut feram in
manu tenēres. 139. Re ponderatâ, demum egressus sum, certus depugnandi.
Duas succingor pistolas, quibus me in extremis protegam; sed restibus
laqueisque sum fretus. Laqueis duobus tribulos ferreos, si recte rem
nomino, validissime annexueram. Tribuli autem tali erant naturâ, ut,
hominis pede oppressi, trina spicula in sŏlo defigerent. In reticulâ
herbas comportabam eas quas maxime deligebant capri. Canem domi
constringo, atque sic armatus sedes peto caprinas. Plures ibi video
capras atque hoedos; mox caprum quendam grandem ac robustum contemplor,
(vix minor erat quàm bonus asinus) qui viribus confisus seorsim
agebat. Hunc adeo, herbas suavissimas porrigens. 140. Ille autem neque
territus neque iratus, accedit roditque libenter. Herbas in humum
projicio, dumque pascitur, laqueos cum tribulis super cornibus impono.
Tribulum unum pede pressum humi infigo; dein, antequam sentiat, inculco
alterum quoque, et sub pede attineo. Protinùs gnarus se illigatum,
in posterioribus cruribus se erigit, sursùm capite nītens: ego autem
tertio laqueo pedes ejus primores involvo. In eo erat ut alterum
extraheret tribulum, quando arcte constrictis primoribus pedibus, quos
in aëre habebat, ego asperrime trudens dejicio eum in lătus. Consido
in armum, inculcans cornu. Ille autem sic depresso capite pedibusque
correptis, onus violentissime detrectabat, sed nequibat excutere. Ego
non invitus sino eum se defatigare calcitrantem, subulamque[N] grandem
ac lorum expedio. 141. Summâ in tranquillitate labrum ejus superius
perfodio, atque insero lorum, quod annuli instar concinno, pluries
nodatum. Tribulis novo in loco defixis, ampliùs paulo libertatis
pedibus ejus permitto, ut amplius se defatiget frustrà connītendo.
Tandem defessus, sudore perfusus, requiescit. Herbis in reticulam
recollectis, surgo; convello tribulos, appendoque cervici ejus;
tum labro traho leniter. Is, dolore gemens, erexit se, invitusque
sequebatur, pedibus etiamnum constrictis, sed non adducte. 142. Sic
quinquaginta forsitan passūs eum deduxi. Tum subitò reluctabatur;
sed dolore labri percĭtus, cornu me feriebat: id verò facile caveo,
loro subtrahens; simul, iterum adducto laqueo, praepedio crura. Sane
ille totus contremiscere, praeteritorum memor et posthàc me sequitur
obedientissime: quod simul atque animadverto, porrigo herbas ante
nares. Nolebat rodere, sed odorem libens captabat; jamque facile eum in
saltum meum deduco. Ibi arbori firmiter alligatum fame paro expugnare.
Porro id nullius erat laboris; etenim postquam haedos juxtà affixeram,
mixtâ crudelitate et clementiâ mox plenissime est domitus.

143. Explorato, posse feram sic subigi, post aliquot dies capram
pariter aggressus, hanc quoque vel faciliùs deduxi. Duo haedi grandes
ac paene adultae matrem ad praesepe volentes secutae sunt; tum nova
veteri admista caterva citò maerere destitit. Itaque grex meus jam
caprum habebat ac capram, item tres haedos duasque juvencas capras.
Ego verò cunctos incipio trahulâ consuefacere. Difficile sane est
res gestas ordine stāto narrare. Quippe perpetuo variabantur labores
mei, neque unquam uno quasi nisu ullum opus perfeci, sed particulatim
operabar, seu tempestate coeli motus, seu phantasiâ, vel subitò aliquid
recordans; et siquid parùm bene valere crederem, reficiebam in melius.
De piscatione meâ mox sum dicturus. Sic, inter labores multos et otii
paulum, praeteriêre menses.

144. Circa Kalendas Apriles, ut credo, imber matutinus (de quô
memoravi) largior et almior cecidit. Mirum inde vigorem nacta sunt
omnia quae gignit humus, miramque ego ipse voluptatem percepi.
Exspatiandum decerno. Ad speculam meam (de quâ antè memoravi) enisus,
progredior ut littus ad Orientem ampliùs cognoscerem. Duo millia
fortasse passus processeram, quum viam quandam _Lunatam_ video (si
sic licet appellare), quae flexu continuo, acclivitate modicâ, ab orâ
maris palmarum feraci ad culmen hujusce regionis ducebat. Jam praeter
oram maritimam duo numerabam promontoria duosque sinūs: nunc _Tertium_
hunc appello sĭnum. 145. Ceteris in rebus primò nihil nŏvi exhibebatur,
nisi quòd arenae extendebantur latissimae. Pluribus has rebus
distinctas videbam. Expedito prospeculo, marinas dispicio testas,--immò
testudines,--diversissimas magnitudine. Id quidem gaudeo. Porro hôc
in sinu palmae ita dominabantur, ut vix quidquam aliud inter arbores
desuper viderim. Paludes autem longiores in rupibus continuabantur
suprà palmas illas. Ut explorem cuncta propius, palude quâdam non
facilè circuitâ, descendo ad oram maris. Tria palmarum genera agnosco,
flecto sensim ad sinistram, demùm Lunatâ illâ viâ domum redeo. 146.
Postea mecum excutiens, cur in portu meo cacti optimē crescerent,
palmarum nihil esset; colligo, quia paludes apud me super rupibus
non sint, idcircò neque cocos neque alias palmas nasci. 147. Jam de
grege quotidiana me incessit cura, ignarum quid sanitati necessarium
foret, et quantus ac qualis hujus aestatis calor. Multa feci, mox
infecta reddidi; quae narrare non opus est. In saltu meo novum praesepe
meditabar. Sed haedos non effugituros credo, retentis capro caprâque;
igitur solvo. Cănis autem tunc mecum erat, ipsum ad saltum. Is, simul
ut haedi excurrere in prata coeperunt, novâ libertate gestientes,
ipse ludi fit particeps: quippe collusorem diu non habuerat. Tum mihi
aspectus sanē erat jucundissimus. 148. Caper, immò capra, ut credo,
brevi in curriculo plerosque canes venaticos superat, sed căni perdurat
velocitas. Ipsae se haedi tam pernīces ostendebant, ut non sine magnâ
contentione cănis eas praeverterit. Neque volebant effugere; nam iterùm
iterùmque redibant. Ego vero omnium hilaritate exhilaratus, increpo
memet, quòd cicures animantes tam innocenti voluptate privaverim.

149. Capros hos dictito; attamen nequaquam erant nostratium caprorum ad
normam. Antilopas equinos vel ὄρυγας fortasse quis illos appellaverit.
Cervix horum carnosa et arcuata, armus amplus planusque, equum
generosum referebat. Pellis brevissimo delicatissimoque villo sive
lanugine, colore mustelino, vestiebatur; neque seta inerat neque
pīlus, praeterquàm in jubâ atque in măris barbâ. Juba fere tota in
ipso sedit armo. Lacertosiores erant quàm damae fulvae; fero potiùs
cervo comparaverim. Cetera erant rotunda, bene compacta; crura autem
gracilia, ex osse densissimo. Os frontis valdē robustum credidi. Cornua
non recurva, sed propiora taurinis; id quod arcuatae cervici credebam
aptius. Caprae cornua divergebant aliquantum. 150. Antehàc cunctos
in trahulâ exercueram, sed sine pondere: pondus nudo dorso saepius
imponebam: nunc capro capraeque quotidianum laborem adjudico, si rectē
possim apparare. Retinacula funalia trahulae adaptaveram, sed collare
tractorium longē erat difficilius. Quidquid compegeram, rudius esse
sensi: id enim erat agendum, ut ne pulmonem onus opprimeret. Vidi tamen
armos cervicemque equinis esse tam comparia, ut si male res cessisset,
artifex culpandus foret, non animal. Nihilominus toties male rem gessi,
ut destiterim ampliùs hàc in viâ conari. Funes demùm meos circum
frontem, cornibus sustentatos, composui; id quod si non optimē, at
satis bene confecit rem.

151. Ligna quae superne ad rupis marginem convexi, ⸤ut plurimùm⸥
devolvo, trahulâ suprà relictâ. Fere quotidie post finitum imbrem
haedos cum cane submitto in clivis lusuros. Valdē mihi placebat, quòd
cănis circumcurrere et circumscribere eas, pastoricii cănis more, magis
indiès discebat. Ego autem, si longiusculē abesse viderentur, jubebam:
“iret, reduceret:” quod quidem ille, quasi probē intelligens, confestim
faciebat. Porro grex ipse canem diligere videbatur. Jam sperabam non
necesse fore ut has vincirem, quae ferae libertatis non recordarentur.
152. Aliud quoque mox excogitavi. Ex virgulâ quâdam, puerorum
nostrorum more, cavatâ ac terebratâ, fistulam confeci. Hâc clarē
canebam quoties gregem eram pasturus: immò, si in viâ inter trahendum
capro forem vescendi facturus copiam, fistulâ anteà sedulo sonabam;
neque unquam eos frustrabar, sed post illum cantum, aut cibatum illis
aut potum fidelissimē afferebam. Inde factum est, ut sono fistulae
libentissimē accurrerent. 153. De cibo meo restat aliquid narrandum.
Panem nauticum ac farinam e nave eô magis consumebam, quia verebar
ne mucescerent. Video autem, si Summi Numinis decreto hic diutius
mihi sit degendum, domesticis opus esse copiis. Quidquid herbarum,
aromatĭs, fructuumve condiat cibos, si nec ponderosum sit et conservari
queat, id fateor a longinquo non male importari: sed quidquid sit quô
vescar praesertim, hoc omne sub meâ esse manu oportere credo. Igitur
agellum vel angulum potius in portu dioscoreis destinaveram, si humum
idoneam afferre possem. Siccatae carnis paullulum restabat, neque id
jucundum. Lepŏrem, praeter primum illud a căne, non gustaveram; sed
pisces facile capio,--id quod explicandum est. 154. Primò lineâ hamis
instructâ piscabar, sed hujus valdē taedebat me. Postea pone cymbam
parvum verriculum trahebam, quod identidem scrutabar, pluresque hôc
modo pisces capiebam. Mox alia succurrit ratio,--ut ostium portūs
verriculis trajicerem; idque feci, quamvis difficile erat valida
ferramenta in scopulos illos (_Postes_ quos dixi) infigere. Clavos
spicatos e ferro optimo postquàm satis acui, malleo artillatoris sic
impegi, ut angustas rimas inter saxa exsculperem: huc adegi ferramenta,
quibus retia innīterentur. 155. Aestus alluebat pisces, quorum aliquot
saltem nunquam non relinquebantur in verriculis. Interdum magna vis
capiebatur; tunc maritimae aves per retia irruentes meque et praedam
meam vexabant. Quoniam ⸤corticibus sublata⸥ natarent verricula, pisces
attinebantur sub aquâ, quae profunda erat in ostio. Itaque hoc meum
aestimo esse _vivarium_, unde pisces, quoties velim, non magno labore
capio. Magnum mihi laborem attulerant verricula; sed animum meum, de
cibatu cănis feliumque anxium, solabantur.

156. Profecto quando de meis laboribus mecum reputo, illa mihi
interdum subit animum contemplatio, anne, si optimus parens, ut erat
tenerrimus, sic sagax fuisset meaeque intelligens indolis, posset
forsan me domi apud se tenēre, contentum atque beatum. Nae, si probē
me nosset, non in Anglicarum legum studia,--semper arida, jejuna,
saepissimē praepostera,--incumbere me voluisset; sed impigrum ac
strenuum aliquod opus, ubi oculus manusque viget, tali commendasset
filio. Poteram autem patriae littora vel agrum latiùs pervagari,
parentibus non derelictis. Etenim memini, quando eram in Braziliâ,
quamdiu nova erat opera, mirâ me vehementiâ eam semper persecutum
esse. Nempe ut fortis equus ire vult, sed quorsum aut quare, nescit;
sic impetu quodam ad agendum instigabar, nullo satis certo actionis
fine proposito: itaque, rem quampiam assecutus, simul fastidiebam. Nec
ulla profundior causa in funestam illam et sceleratam navigationem
me propulit, ex quâ in exilium tristissimum et laboriosissimum sum
detrusus.




CAPUT (VII.) SEPTIMUM.


157. De capiendis piscibus memoravi: de coquinandis addo pauca. Octo
decemve pisces, vel pauciores si grandes erant, rapido igne leviter
elixabam, tum pinnas,--id est, tota latera,--capita, caudas, felibus
meis reservabam. Magnâ spinâ extractâ, ceteram carnem aut super
cratibulâ leviter torrebam, aut cum fabis vel grano admiscebam pro
cănis cibatu. Equidem in verriculo saepius marina animalia inveniebam,
qualia nemo pisces nominaverit: porro piscium genus valdē carnosum,
quod magni aestimabam, squatinis nostris simillimum. Illud addo: si
vellem, poteram facillimē grallatorias aves quae inter cautes aut ipso
in portu piscabantur, igne dejectas capere: sed carnem piscosam fore
credidi, pulveris nitrati dispendio male emptam.

158. Farinâ autem elixâ cum piscibus vescebar primò; mox Arabum
more assas placentas faciebam. Nempe, combustis super ferreâ laminâ
vel plano saxo lignis, prunas submovebam; placentas udas in calidâ
superficie positas sub patellâ ferreâ obtegebam: huic iterùm
superingerebam prunas. Placentae subtèr, velut in furno, coquebantur:
sed fermentare placentas nesciebam. 159. De his hactenus. Ceterum
de pulcritudine rerum quae domicilium meum cingebant, non eram
incuriosus. In floribus aut foliis si quid excelleret, pluries
reportavi aut radicem aut sarmentum, quod defoderem in cavernarum
viciniâ. Summâ in aestate coci nucem, quae suâ ex arbore deciderat,
reportavi mecum, plenē maturam credens; mox ipso in portu meo serendam
decrevi. Etenim sic commentabar mecum: “si properē in Angliam avehar,
nunquam me poenitebit hanc sevisse arborem, plurium fortasse parentem,
aliorum hominum domicilium ornaturam: sin hâc in insulâ detinear
ultra biennium, gaudebo arbusculam videns surgentem.” Sedulo delegi
locum serendi, congessique humum uberrimam; statuo irrigandam esse
diligentissimē. 160. Post diem sanē laboriosum, dum sub astris vescor
et bibo, antequam me in aquarum lavacrum committam, miror quamnam
ob rem me tantopere fatīgem. “Anne, O fatue Rebili, nihil tibi esse
operis putas? Times-ne, ne facilè nimis vivens, socordiâ opprimaris?”
Tum respondeo: (etenim moris mei erat, multa clarē loqui. Nĭsĭ hoc
fecissem, patriae linguae forem oblītus: immò ipsum mentis acumen
hebetatum foret. Sed prope omnia mea difficiliora consilia, plenâ
oratione pronunciando, definiebam magis et consummabam.) Itaque
respondeo: “Cibus, vestis, domicilium, vitam asservant hominis; sed
pulcritudo beatam facit vitam. Ad portum meum adornandum, in honorem
ejus et pulcritudinem, cocum nucem ceterasque res consevi.” Extemplo
etiam clarius, “Oh fatue Rebili! (inquam) hominum neutiquam miserrimus
es tu, qui adornando domicilio das operam.”

161. Aliam rem, absurdum forsitan, non absurdum erit lectori
communicare. Quarto die postquàm cocum insevi, longiùs durante pluviâ,
tempus computabam, invenioque natali matris die me illam sevisse
nucem. Mox memini, quàm incertum sit, vivat-ne mater an mortua sit.
Mirē tangebar et tenerâ perfundebar memoriâ. Tum quia plures noveram
vel audiveram, qui praesagium mortis alicujus se habuisse crederent,
hoc mihi ipsi matris mortem ominari videbatur. Etenim jam fassus sum,
me, simul ac opere cessarem, moestum saepius evasisse fractumque
animo. 162. Quando me ineptiarum incuso, respondeo, “fortasse non esse
ineptum.” Nam si restituat me Deus in patriam, tum aut gaudebo vivam
inveniens matrem, aut rectissimē praecepero debitam moestitiam. Sin
nunquam restituar, sed solitarius peream, minùs sum inhumanus, minùs
ab omnibus necessitudinibus abruptus, quando caritate praeteritorum
emollior. Melius autumo, propter ficta humanarum rerum flere, quàm
rebus humanis omnino non tangi, et pro me solo vivere. 163. Quamobrem
ubi nona venit dies, decerno in honorem matris novemdialem praebere
coenam. Hospites autem, quos solos potui invitare, erant psittacus,
cănis, grex, lepŏres, feles, columbi. His optimam, quantum possim, paro
coenam. Ceteros facilè satio, sed duas capellarum experior avidissimas.
Magnitudine indies crescebant. Omnes, cibo succulento pastos, sperabam
majores pinguioresque quàm fera animalia fore, si semper largiter
praeberem. Etenim velocitatem in capris minimē cupiebam. Pondus
corporis trahulae conveniebat vel lac promittebat uberius; itaque
largâ manu pascebam libens. In pabulo autem erat gramen merum, frondes
item herbae plures delicatae, quas in matris honorem suggesseram. Has
cunctas comedunt, concupiscuntque etiam. Imber destiterat commodē:
censeo igitur finiendam in saltu novemdialem coenam. 164. Quàm
celerrime annulo lori caprum apparo, ejusque caudae capram adjungo:
ceteros solvo. Falcatum gladium in balteum insero, caprumque ducens
notum ascendo tramitem. Illi sequuntur. Cănis in fronte excurrit,
psittacus humero meo insederat, suo more garriens incontinenter. Feles
⸤mirabundae emigrationem⸥ ejulant, tanquam ploratrices (opinabar) ad
sepulcrum, mox nolebant progredi: cum leporibus domi remanebant. Magnam
veli laciniam cum funiculis in dorsum capri conjeceram; sic saltum
attinemus. Haedi alternis pascuntur, ludunt. Sed ego gladio falcato
herbas frondesque molles, quae sub quotidianâ pluviâ luxuriabant,
largiter succīdo,--alias laciniâ veli obvolvo, alias mero fune
colligo,--super dorso jumentorum apponens. Opportunum erat, quòd tunc
haec pabula deportavi, nam postea propter pluvias paulo difficilior
fuit convectio. Ceterùm animantium hilaritas et mea ipsius excitatio
moestitiam mihi dispulit.

165. Sub longiore pluviâ multùm ego cum psittaco loquebar; quod
quidem ab initio feceram. Sed postquàm consuetus est nuces atque alios
cibos e manu meâ capere, gaudebatque meo adventu, propere discebat
loqui, et valde me risu alloquioque solabatur. Etenim, ut plurimùm,
docebam eum sic pronunciare: “O fatue Rebili!” sic enim memet appellare
solebam. Atqui ille vocabulum “fatue” aut non potuit dicere aut non
voluit, meum autem nomen libentissime ac plenissime proferebat. 166.
Aliquando audiebam, O debili Rebili; vel, O febili Rebili; alias, O
hebili Rebili; quae quidem sic interpretabar, ut essent, O dēbilis, O
flēbilis, O habilis! dubitabamque subridens, numne habilis magis an
debilis essem. Sed longe saepius meum nomen ipsum iterabat, et quasi
variabat amatorie. O Rebili Rebili, inquiebat; tùm accelerans semper
sonorum cursum, O Rebi bili, Rebi rebi, Rebi relili, Rebi libili,
O!--Et quum ego tristi cum misericordiâ vocabulum O! pronunciarem,
ille me imitans primò tragicâ severitate dicebat O! sed in fine
tanquàm cavillans deridensque illud O! joculariter efferebat, donec in
cachinnos solvor.--Neque vincīre eum opus erat; itaque ligamina detraxi.

167. Omnium uvidissimus, ut opinor, Junius erat mensis, nunquam tamen
quinque vel sex horas exsuperabant pluviae. Quodam die post imbrem
splendida fuit coeli serenitas cum aurâ mollissimâ. Interrogavi memet,
quidnam facere oporteret. Stătim respondi,--“Nunc, si vir es, Rebili!
testudinem marinam reportabis.” Hoc namque saepe cupiveram, conatus
eram nunquam; sed hâc in ⸤claritate sōlis⸥ post pluviam, testudines
credebam summâ in aquâ suspensum iri. 168. Cymbâ expeditâ progressus
sum. Lāto lenique motu fluctuabat aequor maris, molle, rugosum, et
quasi oleo perfusum. Fervorem solis aura marina discutiebat: itaque
pergo. Tertium illum attingo sĭnum; mox video testudines plurimas,
summis in aquis apricantes, fortasse dormitantes. Cautissime
circumspicio, et modicâ delĕgo[O] magnitudine unam, cujus caput erat
aversum. 169. Lenissimo motu allabor, omnesque caveo strepitūs; dein
pedes testudinis posteriores transversis mănibus arripiens, dum ad
proram genibus innitor, uno molimine ac jactu praedam mediâ in cymbâ
teneo supinam. Morsus testudinis horrendus est: hunc si cavebis, cetera
erunt in facili: in dorsum autem conjecta, jacet immobilis. Confestim
redeo, tam citô successu laetus. Postmodò haec praeda majoris mihi erat
quàm putaveram.

170. Indies mox foedior ingruebat tempestas. Tandem inter nimbos
nigerrimos prodibant fulgura tremenda, quae frigus maximum incutiebant:
grandinis procellae sequebantur. Tonitrua per plures horas erant paene
continua. Mare vehementer furebat; aestus ipsas ad rupes pertigit.
Quando pluvia paulisper destitit, exeo prospecturus: ecce autem carina
navis nostrae decem mensibus post naufragium, ipsis in arenis intra
cautes projecta. 171. Extra cautes mare montosum erat; intra tam
perfractum, ut nulla posset esse cymbae utilitas: sed valde brevem esse
intelligo aquam. Tantâ sum cupiditate incensus, ut caligis ac braccis
exutis, mare ingressus navis fragmina scanserim. Summae sane partis non
multum restabat: quid remaneret in alveo, volo inquirere. Facile video
et multa inesse et nihil posse me id temporis amoliri: itaque postquam
satis exploravi, redeo domum, per aquas praeter rupes necessariò
vadens. 172. Sed algebam, crepitabantque dentes mei. Muto vestimenta:
frico cutem: sed algeo tamen. Ignem accendo, neque inde multum acquiro
caloris. Sensim invēni, penitùs in viscera descendisse frigus, et morbo
me pertentari. Projectus in cubili, quidquid ibi erat vestimentorum
circumvolvor. Nequicquam. Ignarus quid facere oporteat, pavesco ne
vesper ingruat, tenebris obtegar, inops auxilii consiliique. Tandem
algoribus meis nimius fervor succedebat, valde profecto violentus. 173.
Interdum Maurorum formulam adhibens, in pectore aspiravi: “O Deus!
a te prodivi, ad te redeam!” Quid foret, esse solitarium, tum demùm
cognoveram. Jacēre, stare, sĕdēre, cuncta dolebant; flagrabat caput.
Corporis dolores angor mentis exsuperabat. Tenebras, omnium rerum
maxime, metuebam. Surgo, pede titubante incedo, aquam potulentam et
citrea māla quaerens. Os interius plane siccum erat; lingua si buccas,
si palatum tangeret, ibi adhaerebat. Quare mālum citreum in tenuissimas
quasi assulas concīdi, quarum unam linguae apposui: alias in poculo
compressi, deinde aquâ commiscui. Hoc medicamentum sorbillabam,
interdum bibebam. Credidi fervori viscerum id fore utile. Alteram
mox atque alteram super linguam compono assulam citricam, siccitatis
levamentum. Jam nox adveniebat, recordorque animalia non esse pasta.
Feles vehementer ejulabant. Neque potui eas abigere, neque, dum fervor
capitis instat, sufficiunt mihi vires ad ministrandum.

174. Tandem in sudorem solvor: post horas dolentissimas mens se
aliquantum recuperat. Spisso obvolutus pallio, cibatum praebeo
felibus, leporibus, capris, căni, quanquam debilis toto corpore. Jam
certum habeo, qualis sit febris hujus natura; felicemque me judico,
quod lux in tantum duraverit. Mente levatus, plurimisque vestibus
opertus, somnum capto; sed quando dormīto paulisper, morbida me terrent
insomnia, pravâ religione plena. Sane pluribus horis ante lucem ipse
sudor cessat; tum, quamvis defessus, laboriosè cutem perfrico, et
quidquid e vestimentis maxime sit villosum, libens amplector: ligna
in culinâ accendo. De remedio morbi tum meditor. Dixi me cinchonam
e valle apportasse, atque in usum corii adhibuisse. Bonam hinc esse
medicinam noveram; nunc verò contra amaritudinem ejus firmans mentem,
aquâ commixtam lībĕre poto. Nec dubito quin me sagaciter curaverim;
nam febris non rediit. Mānĕ autem e cubili surgens, cogito quid postea
faciendum.

175. Imprimis statuo: si possim, noctem insequentem non sine lumine me
acturum. Aut candelas aut lucernam aliquam judico necessariam. Nihil
facilius videbatur, quàm Maurorum ritu rem conficere, si aut oleum
aut sebum haberem. Sed quicquid fuit, id omne credidi consumtum esse,
aut in cibatu canis aut in scaphâ resarciendâ, sive in retinaculis
jumentorum vel in serrâ. Tum testudinis reminiscor: hujus adipem
volo adhibere. Item carnem ejus, ut novum quiddam, pro cibo stătim
concupisco. De mactandâ, fateor, haesitabam; nam tale feceram nihil.
Caput testudinis si amputabitur, tamen (aiunt) post viginti quatuor
horas mordebit tenacissime. Quid ergo occīdet eam? Ego verò opinor,
amputato capite, nihil doloris sensurum corpus. Igitur ipso in dolio,
ubi in aquâ marinâ servabatur, amputo caput: hoc caute forcipe abjicio:
cetera concīdo et plurima intus ova invenio. Horum quatuor protinus
torreo, vescorque cum placentâ. Maximam vim adipis excipio. Partem
hujus (eam fere quae solidior erat) pro placentis assandis vel pro
sartagine reservavi: longe plurimam pro oleo sumsi. Tum de linamentis
cogito. 176. Feliciter accĭdit, quòd huic rei non opus est viribus:
linamenta contorquere, puellarum potest esse opera. Veterum funium
quidquid esset corruptum, pro stuppâ reposueram. Inde duabus horis
linamenta confeci, quot triginta noctibus facilè sufficerent. In ferreâ
patellâ depono adipem ac linamentum sic circumtortum, ut finis hujus
super labro patellae minimum tantùm dependat. Ipsum linamentum liquidâ
adipe saturatum accendo, experiorque rem bene procedere. Equidem si
dormirem, nemine linamentum subinde extrahente, pòst paulò extinctum
foret: attamen id parum rēferre censeo; nam per igniaria possem
accendere, ut primùm evigilarem. Postea juvat me invenisse, talem
febrem posse subigi.

177. Post triduum finitae sunt pluviae, et sol processit clarissimus.
Ego quoque prodeo, tepore gaudens. Inviso littus. Video doliis stratum,
cadis, arcis perfractis, lignis omnis formae et ferramentis. Paene in
sicco erat ipse navis alveus, cum ancorâ atque ancorali. Cuncta jam
pro meis destino, sed volo relaxari paulisper; etenim minùs firmum
me sensi: igitur ab his redeo in portum. 178. Feles video, utramque
cum catulis recèns natis. Tum me subit: “Ah! illud erat, quare adeò
ejulavere; non tanquam funeris ploratrices, sed ut expostularent
catulorum alimenta.” Bonis matribus collaudatis, praetereo. Jamque
recordor, feram felem primo illo die esse a me visam; de quo postea
aliquoties dubitaveram. Agnosco, aut in saltu aut in silvâ magnâ
tales inveniri bestias. 179. Gregem deambulans assequor. Haedos
omnes grandescere ac pinguescere notaveram; jamque video juniores
capellas spem prolis dare. Inviso lepŏres: en autem, lepus femina
lepusculos ediderat. Non ridere non poteram: immò cachinnavi. Sic autem
interpretatus sum: Teneram progeniem male nasci ante finitas pluvias:
quare sic esse a Naturâ comparatum, ut quàm proxime posteà nascerentur.

180. Lectori denunciandum est, inde ab illâ febre pictatis me conscium
novae factum. Re non prorsùs nova erat; nam inde ab ipso naufragio
quasi fermentatio mentis coepta est. Tum primùm didici, quanti
esset humana caritas, quàm jucundus ipse aspectus hominis. Mox ergā
ipsa animalia emolliebar, quorum caritatem pluris quàm utilitates
aestimabam. Deinde intellexi, quàm ingens esset inter generosissimum
brutorum atque infimum hominem discrimen: etenim quemvis e servis
meis Brazilicis loco cănis optimi vehementissime amplexus forem. 181.
Jam poenitebat me de parentibus: neminem praeter memet culpabam.
Ergā hos reverentia, ergā omnes impetŭs quidam amoris ac desiderii
me exercebat: itaque, ut opinor, ad rectam religionem eram maturus.
Etenim dixit nescio quis: “Qui inferiora bene amat, hic superiorem
bene venerabitur.” Attamen ante hanc febrem ipse Deus ignotus quīdam
ac nimius videbatur mihi; quem quĭdem diligere, praeter naturam esse
censebam. Nec his de rebus singillatim juvat explicare. Quippe neque
ego ab aliis neque ceteri a me eam religionem ediscent, quae pectŏris
est, non merae mentis. 182. Sed ipsâ in febre, quando tranquille Deo
me commisi, intellexi primùm, quàm non longinquus esset Deus; immò,
ipso illo in loco adesse illum, si uspiam alibi. Exinde profundior de
religione me invadebat cogitatio; neque cogitatio solùm, sed cordis
quīdam motus, qui me tunc primùm ad sacram lectionem instigabat.

183. E quatuor meis libris, unum dixi esse precum Lusitanarum secundum
formas Papales. Idcirco spreveram. Nunc autem legens, plures invenio
versiculos e Judaïcis et Cristianis lĭbris, qui cunctorum sunt, non
Papistarum modò. Duo me praesertim commovebant. “Quem diligit Dominus
Deus, hunc castigat, per virgarum disciplinam erudiens filios.” Item.
“Quare homo, qui vescitur aurâ, de poenis delictorum conqueratur?
nae, prodest in juventâ sustinere jugum.” 184. Tali lectione
affectum, preces ét verae et vehementes sancto me gaudio tum primùm
pertentarunt. Porrò hinc repperi, unde solitariae vitae derivarem
solatia. Inquietissimus sane interdum eram, pertaesus solitudinis et
suspirans ad alloquium; attamen tria tandem plene didici:--constantius
ea quae animo, quàm ea quae oculo percipiuntur, permănere:--Deum non
minùs mihi esse praesentem, quòd abessent homines:--denique, Ut ex hôc
taedio me potuit eripere, sic in eodem posse illum ⸤purgato mihi animo⸥
pleniorem dare liberationem.--Sed haec pedetentim et plures per menses.
Quippe vera religio vita est, non disceptatio ingeniosa, nec nisi multâ
pectŏris exercitatione ipsarumque rerum experientiâ percipitur.




CAPUT (VIII.) OCTAVUM.


185. De grege erat quod me male habebat. Capri maximi quanquam labrum
perfoderam, tamen expertus sum aliquando ferociter eum cornibus petere;
idque periculosum esse sensi, quando ad trahulam eum vellem ligare. Re
perpensâ, ne mihi aliquando sit infestus, cornuum ejus maximam partem
serrâ amputo. Relinquo tantum, quantum helciis sustentandis sit opus.
Exinde gnarus deminutarum virium, tranquillior factus est. 186. Ne
posthàc obliviscar, hîc libet narrare, quidnam cornibus ejus fecerim.
Solidiora erant, quàm caprarum quae asservaveram: jam arcum terebrandi
gratiâ conficere statuo. Saxum quoties vellem perforare, nihil e meâ
supellectile placebat. Erat mihi terebra,[P] erat caestrum[Q] fabrile,
utrumque tenue nimis; non nisi ligno vel cornui terebrando idoneum.
Ad saxum terebrandum clavis spicatis utebar multo cum labore; nunc
arcum ritu Maurorum libet adhibere. 187. Imprimis e velorum funiumque
trochleolis unam delēgi bonam, perfecto orbe, cujus in medio quadratum
erat foramen. Ferreolum item delĕgo; (multa in littore talia tunc
jacebant) quae illud foramen tantùm[R] non intret. Hujus unum finem
igne mollitum valde tundo, ut sit et solidior et paene acutus: alterum
finem in teretius concinno. Mox limâ hîc atque hîc detritam, in foramen
trochleolae impingo. Acutiorem finem molâ quoque exacuo: sic ipsam
terebram perfeci. 188. Arcus restat. Anquisito robore solido, unum
fragmentum circumcīdo serrâ; dein duo foramina paulò obliqua terebro,
quorum in utrumque inferciatur cornu infimum. Spatium inter haec
relinquo, velut manubrium, quod firmiter possim prehendere: duobus
laminis ferreis ac fune robusto confirmo juncturam: Cacumina cornuum
laxo nervo connectuntur: hic est arcus. 189. Nervus, trochleolae
convolutus transversusque, fit tensus: tum arcus, citrò ultròque
tractus, terebram rotat. Porrò in angustâ assi foramen facio, quod
alter terebrae finis facile intret. Assim hunc in dextrâ tenens, dirigo
terebram, dum sinistrâ arcu operor. Simplici hôc apparatu saxa dehinc
longe facilius terebro.

190. Vereor ne taedio sim lectori, si plurima quae elaboravi accuratè
explicem. Nova atque ampla materies e ferro lignoque, quam cum
reliquiis navis nostrae nactus eram, novâ me implet ambitione: item
auctus grex vim novam trahendi offert. Idcirco, plurima convehenda
destinans, majorem volo construere traham, tam latam, ut aequâ fronte
jumenta trahant tria, meque ipsum, quoties velim, habenas retinentem,
vehant. Quidquid ligno ferrove conficiendum erat, confeci; sed corium
dëerat. 191. Pelles si haberem, nec depsendi eram peritus, nec libens
propter pelles capros occīderem. Tantum animal, tam plenum sanguine,
mactare, avehere, concīdere, nauseam mihi movebat. Sed e fruticibus
maritimis unum repperi, cujus folia funiculis comparaverim. Haec in
sole siccata, mox oleo tincta, leviter contorsi, tum ex connexis
robustiores struxi funes. Inde materiem habebam, e quâ habenas,
retinacula, etiam helcia atque alias res jumentis utiles conficio. His
si non optime instruebar, meis tamen usibus fuēre idonei.

193. Vix opus est dicere quàm curiosè omnia ferramenta ex littore
collegerim; nihil equidem sprevi e lignis, doliis, arcis, fracta an
solida essent. Majora quaedam ligna, multo molimine sursùm tracta ipsis
in caloribus, pro ponte destino, per quem traha mea aquulam e saltu
tramëet. Cratibus superjactis et fiscorum frustis, cum tabulis et humo,
viam tandem consolidavi. 194. Alteram quoque viam sub rupibus credo
necessariam, ne aestu maris interrumpatur trahae commeatus. _Torno_
meo (id est, novâ terebrâ) saxa cavo, nitrato pulvere discutienda; et
⸤minùs laboriosè quàm expectaveram⸥ objices amoveo viae. Profecto hanc
viam faciliùs confeci, quàm ponticulum illum, qui quidem non magno
poterat esse usui, donec tramitem super rubrâ rupe feceram trahae
pervium. Omnium meorum operum hoc vires meas unice exhausit, praesertim
quia aurae tum maxime stagnabant. Sed protinus magna habui adjumenta
frugibus vel fructibus deportandis, sive ab hortis meis sive a convalle.

195. Quinto die ante Kalendas Sextiles, caprae duae partum ediderunt,
unaquaeque binam progeniem. Primò lac mihimet avebam, conorque mulgēre.
Huic rei inhabilis fui, reputansque declino mulgendi labores, ne ego
potiùs pecori quàm pecus mihi inserviat; nam si mulgendi negligens
forem, id pecori foret crudele, mox lactis cohiberet profluvium.
Tum in delicatiores cibos lac adhibere, longe nimii temporis erat
et curae. Spero me cocis nucibus cito abundaturum, atque harum lac
semper fore in promtu. His autem de nucibus sunt quaedam explicanda,
quae praetermiseram. 196. Nolueram barbarorum more proceras arbores
scandere; id quod ét laboriosum fore et periculosissimum credidi.
Novas scalas hanc ad rem, duobus anteà mensibus, et propriam falculam
commentatus sum. Et quidem pro falculâ, ⸤perticae longae in fine⸥
loculum incīdo, ubi inhaereat ansa cultri coquinaris: tum ⸤funiculo
cerâ oblĭto⸥ (nam massam quandam cerae habebam) ansam illam perticamque
circumvolutam firmiter constrinxi. Atqui modica firmitudo poterat
sufficere; nam acuto cultro leviter amputantur nuces.--Pro scalis
ipso in cocorum sinu par idoneum arbŏrum succīdo, triginta fere pedes
longarum, postquam capita detraxi. Utramque dedolatam ⸤quantùm possim
sine detrimento roboris⸥ extenuo, ut quàm levissimae sint scalae.
Sane erant cavae, (medullâ quâdam plenae,) idcirco robustiores, quàm
si ejusdem fuissent ponderis et longitudinis, sed solidae. Gradus
scalarum addo, e lignis atque e fune, ut in cubicularibus meis: sed
tres in summo funes valde laxos relinquo, ut scalae applicatae quasi
amplectantur arborem, nec possint delabi. Tali instrumento adjutus,
credidi posse me amplam nucum vim decerpere, quanquam plurimae coci
⸤longe proceriores⸥ macacis opulentam reservabant praedam. Haec,
credo, in Maio mense finita sunt. 197. Equidem coeorum utilitates
parùm intelligebam; sed plurimas esse gnarus, nihil rejeceram. Frondes
pennasve (si ita licet dicere) parvae illius coci, quam pro remis
succīdi, animadverti paene tegulorum[S] esse instar. Has funiculis
ita consuëram, ut cuculli[T] vicem optime gesserint. Medullam cocorum
arborum atque aliarum palmarum statuo explorandam: corticem omnem
asservo.

198. Grex, (quem propter sanitatem maturiùs in saltum transduxi,)
evulsis sŏlo pedicis, in vallem rediit. Cunctos invenio circa vetus
praesepe, herbas ⸤uberrimas atque apprime succulentas⸥ summo cum
gustatu rodentes. Pedicas detraxi, ipsas animantes reputans a Naturâ
meliùs quàm a me edoceri, ubinam potissimùm degĕre oporteret. Quoniam
cicŭres invenio sibiloque fistulae obedientes, id mihi sufficit.
Succurrit animo, quantùm roboris amiserint vaccae nostrates domesticae,
quàm saepe difficili partu torqueantur, per nostram importunam
curationem. Vereor ne meum gregem immutem, si stulte ego me immisceam.
199. Seriùs, quum aurae stagnarent calorque ingrueret, non ad saltum
perrexere, sed ad apertum ac summum collem; fortasse quia culĭces
vel oestri urgebant. Multo mānĕ (credo) pascebantur, ante lucem;
posteà auram captantes mirè apricabantur summo in colle, ibidem
dormientes. 200. Ego quŏque in stagnante aurâ pertaesus cavernarum,
postquam aliquot noctes iterum inter ramos arbŏris dormiveram, melius
fore credo, si gregem sequar. Quare multâ ac difficili machinatione
tres assĕres longissimos summo in colle sic erexi, ut de colligatis
capitibus lectus pensilis sustineretur. Ego per funem ascendo, qui
desuper fluitans quasi in annulos nodatur, in quos ingredior. Ut primùm
lectulum attingerem, funem illum ad me recipiebam. Talis erat nŏvi
cubilis forma.

201. Haec inter opera, ex novo quodam junco contexui dorsualem illam,
de quâ dixi, tegetem; item foliis roscidis tum primum caput meum sub
infulâ condo. Etenim nimius erat fervor solis; quanquam calor non
adeo suffocabat quantùm metueram. Illâ in regione ipsius aestatis nox
longiuscula est, flabatque identidem siccâ in tempestate vespertinus
turbo venti, qui aëra refrigerabat; necnon quâvis in nocte aura quaedam
montana superioribus in locis sentiebatur. 202. Maris temperiem sensim
augescere credebam; ego autem magis magisque lavacris captabam frigus.
Si caput ac dorsum a sole defendas, alio tegmine vix opus est, nisi
propter culices; ego verò, tenuissime amictus, posse videbar multum
laboris vel summâ in aestate perferre.

203. Finito quod maxime urgeret, paro humum optimam ab ostio fluminis
ad portum transvehere, in qua dioscoreae serantur. Locum delegi, quem
possem ex rivulo ⸤quoties vellem⸥ irrigare. Hunc ad usum ligna aliquot
sic cavavi, ut compluvii[U] instar essent. Robustissimas meas tabulas
ad traham curatiùs constrinxi, ut humus ingesta ne efflueret. Duobus
jumentis biduum conveho humum: traha sub rupibus in plano currit: cava
loca impleo; quidquid fimi uspiam rejectum est, comporto, opperiorque
tempus dioscoreīs ipsis plautandis.

204. Multum fruebar lectulo pensili. Sub astris jucundum erat frigus,
aliquando tamen nimium. Nox decem horas durabat, ac sine crepusculo.
Tot horas dormire non possum, frigesco interdum sub nudo aethere.
Gregem comperio pasci tres vel quatuor horas ante solem, dormire post
meridiem: credo me, iterum animalia imitantem, sequi Naturam ducem.
Ante solem exortum iis rebus operor, quibus lux est minùs necessaria:
inter has vescendi operam numero atque incedendi sive ad cavernas
sive ad vallem. Sed unusquisque dies suum habuit colorem suumque
opus. 205. Jam credo advenisse tempus fructûs colligendi. Uvas in
hortis invenio multis in locis jam maturas. Aliquot gustatis, magnam
vim decerptam resticulis suspendo, ut sole arescant. Multos per dies
hûc commeans idem facio, pluresque fructūs trahâ reporto. 206. Tum
_ricinum_ invenio fruticem, e quâ oleum illud quod “castoreum” vulgo
appellant, conficitur. Multo cum gaudio _maniocam_ invenio, ex quâ
conficitur _cassava_ panis. Hanc in Braziliâ noveram: inde etiam
excoquitur _Tapioca_ Anglorum. Porro _banana_ vel _musa_ his in
locis nascebatur, infra autem nanas quasdam palmas dactyliferas esse
comperio. 207. Alio die optimum repperi in _mangâ_ arbore terebinthum,
credidique me hinc satis habere posse, tum stuppae, tum terebinthi
aut rēsīnae. Plures fructus colligo vix exorto sole, postquam ante
lucem ad hortos pedibus incessi. Si quando ⸤fabrilem propter operam⸥
validâ nervorum exercitatione opus sit, id aut ante solem perficio,
aut sub stellis lunaeve luce, taedis aliquando adjutus. 208. Jam paulo
audentior factus, canem habens comitem,--si usus veniret, sub arbore
dormiebam horis meridianis. E sopore experrectus, apparo traham, jungo
jumenta, ipse vehor in trahâ, hortos pomeridiano tempore inviso. Tum
fructus ingero, jumentis ad pascendum solutis. Si nimis vagentur, cănis
reducit. Demùm junctis iterum ad traham, descendo cum onere pretioso.
Nova mox ingruit difficultas, quum non sufficerent arcae protegendis
thesauris.

209. Tamen neutiquam satiata est mea cupiditas. Ad cocos nuces
demetendas falculam illam mecum apportavi; scalas novas ipsis in
hortis relinquebam. Dum autem infra incedo, _ananassas_ video multas,
(_māla pīnea_ vulgo nos vocamus): nunquam ego anteà has animadverti.
Jam intelligo et plurimas esse et maximas, paene ex arenis cum cactis
nascentes. Unam illicò vindemiavi, nec abstinui quin grande frustum
comederim. 210. Mox nucem cocorum ⸤ab humo sumtam⸥ perforando experior
num sicca sit. Paulum lactis exsugo,--dulce, spissum, non copiosum.
Plures harum colligo reservoque seorsim. Tum applicatis scalis,
quicquid nucum videbatur maximum, id decerpo, duosque facio acervos.
Propere domum redeo cum ananassâ illâ ac falculâ, et, paulum recreatus,
in cymbâ regredi ad hortos volo. Attamen statum aestûs quum video, et
promontoria quae essent superanda, id verò non ausus sum. 211. Tum
subit cogitatio, quanto meliùs foret, si scaphâ possem reportare; tanta
erat copia, tanta varietas fructuum oculos et mentem captantium. Bis
trahâ hortos invisere uno in die facinus erat magnum: quantum trahâ
possem reportare, quinquies id scapha portaret. Post auroram, credo,
lenis aura favebit: maris ⸤plures per dies⸥ aequor fuerat undis expers.
212. Jam dactylos, bananas, cocos nuces, ananassas, uvas, ad libitum
me habiturum spero: nimia me spes et nimia cupiditas festinavit.
Crastino die ⸤leni aurae⸥ vela scaphae permisi; illa per vitream oceani
superficiem clementissimo motu delabitur; mox ultra promontorium paulò
velocius devehor. Demùm laetus ipsum attingo ostium, et detracto velo,
remis ingredior rivum. 213. Multa avidis oculis lustravi: quae acervata
erant, assumsi: plurima alia abripui. Sine morâ impono omnia scaphae,
et reciprocum iter conor. Tum vero fortuna se vertit. Stagnante aurâ,
velum inutile erat. Remis incumbo, sed tardiuscule moveor. Nervis
contentis, defatigo memet, aestuosâ in horâ. Tellurem observans, dubito
anne progrediar, maximâ meâ vi. Cohorreo, ne hâc in parte profluens sit
maris, quae me in ignotas aquas rapiat. Uni homini certe nimia erat,
nisi vento marique favente, hujus scaphae moderatio. Igitur deficior
fortitudine, et reflecto scapham in palmetum, quò tandem pervenisse
gaudeo, valde defessus. 214. Ego verò angor animi, quo pacto reduci
possit scapha. Re amplius perpensâ, credo nunquam me ausurum eam mari
committere iterùm. Tunc moestissime solitudinem meam conquĕrens,
optabam ut iterùm puer ille Maurus, quôcum ex Mauritaniâ aufugi, socius
mihi navalis foret. Sed protinus me conscientia objurgat, quòd propter
servitutem ejus, fortasse necessariam, ego nummos acceperim: itaque
ingemens, os in mănibus recondidi. 215. Exinde tanquam in somniis
hilarem audivi vocem, Rebili bebile libi bili O! psittacus autem in
humero meo considebat. Is quidem rostro ac capitis plumâ genas meas
demulcebat, ac voces profundebat carissimas. Sane tangebar. Quia sine
comite meo processeram, ille ad hortos ⸤me anquirens⸥ avolaverat.
Volasse eum, minus accuratè dixi; quippe mancâ etiamnum pennâ, inter
volatum atque obliquum saltum procedebat. 216. Tum repletâ fiscellâ,
experior quantum possim humeris sufferre incedens. Modicum bananarum
et dactylorum onus assumo: vescor quantum libet, bibo e rivulo, et,
relictâ scaphâ, ascendo vallem. Pedibus jam siccis, (nam aquâ marinâ
immersi erant) sub umbrâ citri per fervores maximos recondor, dormioque
paullum; demùm notum per tramitem evado, moestusque assequor cavernas.

217. Ex quantâ calamitate quam angusto discrimine effugissem, per
meam tempestatum imperitiam, prorsus nesciebam: nam, triduo pòst,
turbo furiosus ventorum totum coelum pervertit cietque intimum
mare. In cavernis libens me recondo. Tum memini Kalendas Septembres
imminēre, quo in die navis fracta est. Anno superiore egenus eram,
inops, spe destitutus: nunc opum multarum sum dominus et praeclaro
fruor procellarum profugio. Equidem libris legendis et calami usu peto
varietatem negotii. Quae feci, non libet hîc accuratius narrare; sed
libro illo mathematico adjutus, dedi operam ut fundamenta rationesque
mathematicas solidius probarem. 218. Ut primùm credo saevas praeterîsse
procellas, decerno in domesticum hortum incumbere. Dioscoreas circa
quinquaginta praeparaveram, radicibus circumcisis: item septemdecim
maniocas tractaveram pariter: has omnes in trahâ reportatas rite
consevi: mox humum de novo ⸤a fluminis ostio convectam⸥ addidi, quia
de maniocâ prius non cogitaveram. 219. Macacos vidi fructibus meis
insidiari, item ⸤nescio quae insecta⸥ aliquot horum corruperat.
Nolo de cibariis anxius esse: alia multa opera curam viresque meas
avocant. Credo, quantum sine nimio labore possim convehere, tantum
convehendum; nam nescio utrum, seu robigine seu insectis sive avibus
aut macacis, maxima pars rerum coacervatarum sit peritura. Itaque res
edules avide reposui; porro alias res, ut ricinum,--e quo facilius
oleum extruxi propter fabriles usūs quam ex aliâ quâpiam re. 220.
Sed arcae loculique ad res asservandas non sufficiebant. Quidquid
habebam ollarum aut lagenarum, adhibui ananassis, persicis mālis
aliisque fructibus conservandis. Ahenum maximum oleo ricini spurcum
erat; nam quanquam arenâ emundaveram, manebat quidam odor et nauseam
creabat. Nova vasa fingere volebam, immo magna, quae ut apud Mauros,
doliorum vicem sustinerent. 221. Prima mea experimenta valde rudia
erant. De formâ incuriosus, argillam sole siccare et concoquere
conor, si massam aliquam possim satis consolidare. Lāteres potius
quam ollas conficiebam: cito autem agnovi, rem hâc viâ non procedere.
Coctis lāteribus sine dubio erat opus, ad furnum constituendum; dein
igne, non sole, coctos lāteres velim. 222. Herbas in sole siccatas
pro stramine crudis lāteribus intertexo, argillâ primo subactâ: sic
facio struem. Stipites virides cum sicco ligno mistos interpono atque
compono: mox subjicio ignem. Materie renovatâ lentum calorem per totum
diem sustento: postero die (quoniam non videbatur ignis sufficere)
violentius incendo: jamque lāteres bene cocti erant et solidi. Mero
luto et lateribus illis (sine gypso, quod ex rupe calcariâ potuissem
comburendo conficere) furnum construxi. 223. Omitto narrare, quo pacto
in experimentum primò fecerim ollas. Ceterum explorato, posse me
plumbo liquefacto vitream quondam faciem superponere, id quod propter
munditiam concupivi, optimum credidi, quàm maxime quadrata fingere
ingentia vasa; quoniam haec forma omnium esset facillima. Plura horum,
fateor, praeter aciem rimas ēgērunt; sed res solidas, non liquidas,
recondebam; itaque meis usibus aliquatenus serviebant.

224. Ceterùm ut telorum artem probe exercerem, intimo in portu
clipeum quendam ingentem, velut metam scopumve, erexi. Compages erat
ex assulis: velorum praetensis laciniis, in medio (pro _taurino_, quem
vocant, oculo) pullum lanam affixi. Unamquamque ignipultarum suâ in
vice exercebam, aliquando majoribus glandibus, aliquando aut olorinis
aut minimis: sed plumbum omne diligenter recollegi, quantum poteram:
spatia quoque sedulo notavi, ut in collineando peritior fierem. Nisi
me aliquo modo aut exercerem aut oblectarem, moestitia me incessit;
etenim non jam laboribus fatigabar. 225. Sed multus eram tunc temporis
in coquendo et condiendo, ne fructus perirent plures. Ollas Europaeas
aliquot habebam, sed operculis egebam, quae aëra excluderent. E
_mangis_ rēsīnam quandam elicui, quâ velut pice oblinerem velorum
lacinias. Hae, operculis circumdatae, satis bene concludebant ollas;
at rēsīnam de novo superlevi. 226. Oblītus sum quaedam de ejectamentis
maris narrare. Uno in dolio plura invēni ornamenta, praesertim specilla
ac vitreas bullas. Specillorum orae detrimentum tulerunt; sed bullae
erant incolumes. Tria item fascicula invēni, discolorum vestium plena.
Postquam aperui, sub umbrâ exponendas decerno. Non integra fuit colorum
pulcritudo, necnon plures vestium quasi rigescebant. Omnes in cavernis
reposui, si forte posthàc utiles fierent. Bullas autem plurimas,
resticulis, sive filis conjunctos, super jumentorum cervicibus ornandi
causâ suspendi.




CAPUT (IX.) NONUM.


227. Tales inter curas exercebar, quando nova res me vehementer
excitavit, Octobri mense. Quodam mane, dum eram in culinâ, mare versùs
aspiciens, repente video navigium, nigris hominibus plenum, quod
ad portum meum videbatur tendere. Haesito exanimis, neque audeo in
armamentarium excurrere, ne cernar; metuoque ne animadvertant aut retia
mea aut tramitem. Appellunt sub coeruleâ rupe, extrahuntque captivum,
cui brachia post tergum erant retorta. Dum obstupesco contemplans,
subitò in navigium redeunt cum captivo et remigantes abeunt. Extemplò
alterum video navigium, quod promontorium coeruleae rupis studet
exsuperare: jam intelligo priores eòdem tendere, ne a sociis suis
dividerentur. 228. Ut primùm evanuere, surgo. Ignipultam corripio
bitubam, quae Helvetici militis fuerat; quâ quidem hâc in insulâ
nunquam usus eram, praeterquam in exercitando, quoties in clipeum
collinearem. Quum paulò gravior esset, furcam quandam pro fulcro
adhibebam: quâ in terram defixâ, multo certiùs jaculabar. Utrumque
tubum nunc diligenter suffarcio, hunc magnâ glande, illum olorinis;
item par pistolarum. Vescor parce; placentam in sinu vestis recondo.
Accinctus balteo, gladium sumo, pistolas, bitubam suâ cum furcâ, item
prospeculum, quod de collo suspensum gerebam funiculo crassiore,
quia loris delicatis deficiebar. Perulam quoque capio, pulveris ac
pilulorum repositorium. Tum aliquoties ad Numen Supremum vota vel
preces attollens, egredior prospecturus. Canem abegi, qui me comitari
voluit. 229. Ad speculam meam quantâ poteram celeritate ascendo. Inde
video circiter viginti quinque viros cum duobus captivis. Ignem jam
accenderant: mox unum e captivis nudum in arenâ extendunt, caput clavâ
obterunt, et confestim membra discerpunt. Cultros non clare dispexi,
sed (quod horrorem simul ac nauseam mihi mōvit) torrefactis membris
vescuntur. Dum facinus exsecro, credo licere mihi, si possim, omnes
trucidare, qui hospitium insulae meae tam foede violent. Ego autem
consedi immotus et tanquam fascinatus.

230. Repente alium video captivum praeter oram maris fugĕre: hunc
quinque persequunter summo ardore. Ille, colles versùs tendens, pone
rupem evanescit. Tum exsurgens curro, cavens tamen ne exanimis fiam;
tandem iterum fugitivum discerno. Viam Lunatam ascendit; pone tres viri
sectantur, quorum primus clavam habuit bellicam. Duo illi sagittas.
Fugitivum credo a primo secutore velocitate superari, tantummodo
praeoccupasse cursum. Ego in fossà quâdam lateo, defigoque furcam in
sŏlo. 231. Intelligo fugitivum non posse evadere: etenim anhelabat
graviter. A primo secutore prehensus, ab illis necabitur; sed opperior
dum prope veniant. Tranquillissime collineo, dein olorinis pilulis
jaculor. Illicò prostratus cadit primus secutor. Saltat metu fugitivus,
fragorem audiens, sed nescit primò quid acciderit. Mox capite inflexo
respiciens, vidit hostem dejectum: tum ipse quoque subsistit, animam
recipiens. Secundus adhuc currit: jam sagittâ arcui applicatâ parat
transfigere fugitivum. Id me iterum accendit, nec tamen occīdere eum
volo. Glande majore ex altero tubo crura ejus peto, affligoque actutum.
Qui tertius accurrit, duo socios prostratos cernens, auditoque fragore,
summâ celeritate retro cedit. Mox duos alios qui pone sectabantur,
hic vertit retro; itaque evanuere omnes. 232. Tum egomet egredior.
Fugitivus obstupescebat etiam. Tandem accurrit, et corâm provolutus,
terram fronte tangit. Id erat pro veneratione. Excito hunc, et, Anglicē
loquens, plane tanquam intelligat, impero ut mecum veniat. Vulneratos
volo invisere. Posterior volutabatur humi, nec potuit surgere; tamen
ab arcu ejus aliquantum metui. Sed fugitivus circumsultans arcum e
manu ejus eripit: protinus correpti erat oblisurus fauces, nisi ego
iratissimâ voce prohibuissem.

233. Vulneratus ille stolide admiratur: angor (credo) vulneris metum
domuerat; nam per femur transfossus est. Fugitivum jussi brachia
vulnerati mănibus constringere, funemque e loculis petii, frustra.
Sed funiculum illum collo detraxi, qui prospeculum meum sustinebat:
hic pro compede sufficiebat. Dein vulnere inspecto, mappam e loculis
vestis meae extractam applico, et linteis infulae firmiter ligo. 234.
Tum fugitivo imperavi, ut mecum tollat virum et in proximo quodam
cavo reponat. Non reluctatur ille saucius: credo eum, quum vulnera
ligarem, intellexisse tale facinus non inimici esse. Sed ad primum
secutorem convertens me, mortuum esse cognosco; fortasse in cor
penetraverant pilulae. Confestim fugitivum accersens, reviso speculum.
En autem! duo illa navigia jam sunt in mari, abeuntque: id quod mihi
erat gratissimum. Credidi eos, perterritos quasi miraculo, aufugisse.
235. In re tam novâ vix me recolligo; spatium considerandi cupio; sed
fugitivus me suscitat, osculans talos meos. Equidem tum ejus demulceo
genas, jubeoque me sequi. Descendo ad cavernas: vestem induo, cibos
appono, ipse quoque vescor. Veste sane ac cibo gaudet, mox iterum
iterumque me veneratur. 236. At ego traham paro cum duobus jumentis.
Quando gregem aspexit, video quantùm excitetur. Impono trahae lecti
vestimenta, ligonem ac palam quandam. Arma mea, praeter gladium, exuor:
tum cum fugitivo ac cane ascendo novum meum tramitem, jumenta ducens.
Longiore hoc circuitu regressus ad mortuum, incipio humum ligone
aperire, ut corpus recondam. Id verò fugitivus me non vult facere:
sumit ferramenta, operam strenue perficit: tum mortuum humo obtegimus.
Clavam ejus curiosus asservavi. 237. Exinde sine morâ sauciatum hominem
in traham assumtum reporto, et gestu signisque benignis permulceo.
Profectò volui hominem sanare, nec ignarus eram quantum impediret
sanationi pavor et anxietas. Quare quidquid potui excogitare, feci,
tanquam fratri. Aquam libenter bibit, vesci noluit. Postquam vulnus
summâ meâ ope sedulò curavi, hunc relinquo: dein fugitivi manūs paro
ligare, ut videam quô se modô gesturus sit. 238. Is autem, genibus
procumbens, summâ humilitate manūs offert, ut colligem, si velim. Id
satis erat. Ego subridens funem retraho: ille rursus gestu demonstrat,
velle se mihi servire: atque ego accipio. Jubeo in arenâ consīdĕre.
Ipse sericam umbellam, fastûs causâ, effero, et sub hâc compositus, in
optimâ meâ sellâ sedens, delibero quid faciendum.

239. Arbitror duo hos viros pro servis et pro amicis esse mihi a
Deo datos, si horum possim èt venerationem et caritatem conciliare.
Utrumque arguo per me esse morte ereptum; quoniam, ille alter ne
stranguletur, id per me stetit. Utrique credidi novam prorsus esse vim
jactûs ignei. Igitur sperabam mentibus eorum posse me dominari. Decerno
largam caritatem majestate temperatam adhibere. Protenus fugitivo
indo nomen _Elapso_; alterum appello _Secutorem_. 240. Sed novus me
incessit timor, ne Elapsus, cymbâ visâ, evadet remigans; quare remos
primò recondidi. Porro, si domo solus abirem, vinciebam Elapsum; sed,
domum reversus, non solvi modo, sed blandissime alloquebar, Anglicâ
linguâ prorsus garriens. Optimos dabam cibos, socium operis assumebam,
industriam ejus collaudans: multa docui, mox ab eo multa quoque didici.
Vidi eum esse gratum et sedulo obedire. Leni cum risu vinciebam eum;
necnon ille ridebat, saepius osculabatur manūs meas. Sed ante nundinas
tertias pudebat me vincire, nec jam faciebam. 241. Jam quô magis
ambobus augerem reverentiam mei, spectaculum jaculationis machinatus
sum. Duas tabulas ostento ligneas: demonstro ambos esse lēves, sine
puncto vel incisurâ. Unam pone alteram apposui, modico intervallo; sic
autem ut Secutor, quamvis claudus, aspiceret. Dein e parvâ pistolâ
emitto ignem. Glans, transverberatâ priore tabulâ, defoditur in
secundum. Igne ac detonatione territi ejulabant ambo: mox visâ glande,
Elapsus priorem scrutatur tabulam, et mirabundus Secutori demonstrat
parvum, immo minimum, foramen. Nec alteruter audebat pistolam
tangere. Ipsam rem volueram. Pòst paullo Elapsum per prospeculum meum
aspectare feci; id quod cum admiratione commovet. Procedente autem
tempore horologium meum ostentavi, apertis interioribus machinamentis.
Talibus rebus credebam barbarorum mentes salubriter capi. 242. Jam
magnam facio jacturam. Gnarus quantum barbaris noceant vina ardentia,
anxius ne his aliquando depravati sint atque efferati, quidquid hujus
generis habebam, Deo invocato, effudi, praeter unam lagunculam, quam
idcirco in arcanis reposui, si forte pro medicinâ aliquando foret
utilis. 243. Nondum memoravi, Secutorem bonis esse indutum sandaliis,
Elapsi pedes nudos fuisse. Uterque praecinctorium gerebat, Secutor
balteum quoque cum cōrȳto sagittario. Sandalia illa e cortice erant
plicata; Elapsus autem, dum sedet domi otiosus, a me quidem vinctus,
sandalia propter meos usūs imprimis, dein propter suos, e meâ vetere
materiâ confecit. Talem virum cur vincire oportebat? 244. Ego rursùm
illi dono vestem versicolorem, ex iis quas ex mari recuperaveram. Is
accipit gratus. Post triduum video eum hâc veste fulgentem: colorum
splendor, qui aliquantum erat immutatus, integer redierat. Interrogo
eum Anglicē, unde hoc miraculum? Ridet ille, laetaturque, sed linguâ
nequit explicare. 245. Necnon omisi narrare, lacernam propter nocturnum
praesertim frigus utrique me dedisse; id quod libentissime accepēre.
Etenim Secutor, qui ambulare nequibat, frigus si quod erat, graviter
persentiebat; quare accuratiùs eum protegebam; et sane gratus animi
videbatur. Ego autem multis signis doceo, illos inter se amicissimos
esse debere. 246. Tandem Elapsum in cymbâ mecum colloco, post matutinam
pluviam. Mensis fortasse Februarius erat, serenum coelum, mare
tranquillum. Ad tertium remigo sĭnum, ubi horrendum illud epulum vidi.
Tum subit animum, foedas reliquias non esse amotas: nec fallebar.
Ipso in loco ossa trucidati viri albescebant. Carnis reliquias aut
aves aut insectae aboleverant; sed calvariam humanam quivis noverit:
item spinam dorsi atque alia. Elapsus, pietate (credo) gentiliciâ
motus, arenâ manibus corrasâ, omnes has reliquias quamvis moerens
defodit. Mox ad alias res convertimur. Arbores ille magno contemplatur
gaudio, fruticesque explorat diligentissime, folia multa asportat.
247. Ne longus sim, ut primùm verbis explicare poterat, plurimos
indicabat mihi fruticum atque arborem usūs: hinc et oleo et funibus
cito abundabam. Ex humili quodam rubo oleum hic mihi extraxit, itaque
non jam confugiendum erat ad ricinum. Mox tria magni pretii indicavit
legumina, inter humidiora convallis; primùm, rapa maxima et optima,
nostratibus solidiora et suaviora; deinde, quiddam e fabarum genere,
grande ac bonum sane. De Ægyptiorum fabâ audivi. Nescio an haec et
illa consimiles fuerint. Tum genus quoddam, ut putabam, cucurbitae;
sed formâ fere cylindricâ, velut pulvinulum, colore purpureo, optimâ
cucumi praestantius. Postea īdem oryzam detexit humidis in locis, quos
ego evitaveram. Porro gossypium mihi retexit. Ex aliis rebus stuppas
quasdam vel villos extraxit, cannabi vel lino pares.

248. Aliam quandam rem voluit Elapsus me docere, sed intelligere
nequibam. Grandiores aliquot aves, quas ego phasianis rettuli dum
propiùs praeter volant, ille manibus plaudens columbas et capras esse
dicit. Primò sic interpretatus sum, ut diceret has edules esse, ut
carnem columbinam et caprinam. Posteà explicatum est, has aves posse
domari et mansuescere, ut capras columbasque meas: de quô seriùs
narrabo. 249. Itidem de palmis multa ille me docuit. Equidem noveram
alias esse nuciferas, quas _cocos_ appellabam; alias phoenices, vel
dactyliferas, nanas illas quidem meâ in insulâ. Jam disco, tertium
genus ét funiferum esse et saccharum praebere; _caryotum_ appellari
audio. Mollissimi fiunt hinc restes, tanquam lora optime depsta, qui
propter capistra jumentorum aut cingula possunt adhiberi, necnon
propter balteos. Attamen ex aspero nucum villo robustiores contexuntur
funes, crassae tegetes, scōpae rigidae. 250. Quartum dixit esse
oleïferum; id quod in Braziliâ quoque audieram; anne prorsus eadem
arbor sit, nescio. Quintum porro nobilissimum, robore procerissimo et
optimo, cujus folia pro umbellâ essent. Denique ex tribus generibus
ad minimum, oleum, vinum, saccharum, ab uno ceram, ab alio farinam
optimam, provenire. Sed me juvabat, unumquidque inde sumere, unde
minimi esset laboris. 251. Tam cito tot res Anglicē Elapsus didicit,
ut crederem posse me jam, hôc ministro, scapham reducere. Equidem in
hortos eum deduxi, ubi multa me docuit: sed melius arbitrabar, ad
reducendam scapham, Secutoris opperiri vires. 252. Ille ex vulnere
convalescebat, et summam mihi demonstrabat reverentiam. Ut primùm
sine periculo reptare poterat, ad focum accedebat, rem culinariam
observabat, paulatim ipse coquebat, et quae Anglicē dicebam, coepit
intelligere, etsi pauciora cum eo locutus eram, quam eum Elapso,
qui mihi erat socius laborum. Glans plumbea sine dubio e crure ejus
exierat: nihil intus remansit, quare simplicior erat ejus curatio,
donec solide convaluit.

253. Quodam die Elapsus vitreas illas bullas capris detrahit, et,
humillime me veneratus, meo collo circumponit. Ego ridens dolium ei
ostendo, ubi plures habeo bullas; mox detractas collo meo capris paro
reddere. Ille verò reclamat, obtestatur: tunc e dolio aliquas delegit,
quae lucentissimae videbantur; has significat mihi convenire. Minores
quasdam ac minùs fulgentes suo collo suspendendas rogat. 254. Quanquam
primò irridebam, mox video rem non esse contemnendam. Non barbari
sōlum, verùm omnes homines regem suum vel imperatorem insignibus
imperii decoratum volunt. Majestati meae conveniebat, ut regium aliquod
insigne gestarem. Itaque demùm his bullis, quas pro regulorum Afrorum
lenocinio imperaveram, egomet regium quiddam inesse opinor. 255. Si
autem in regno meo ad res ordinandas gradūs quosdam honoris constituam,
Elapsus sine dubio summus minister regius esse debeat, et secundariis
gemmis fulgere. Ingenium quŏque ejus versutius esse et capacius quàm
Secutoris cognoveram, ut erant hi viri valde dispares. 256. Elapsus
gracilis erat, procerus, amplâ fronte, micantibus oculis, vultu valde
mobili, ore autem suavissimo. Secutor humeros latior erat, minùs
procerus, genis plenioribus, vultu non malo illo quidem sed tardiore.
Crura, brachia, crassiora quàm Elapsi, qui quidem vix summas suas vires
attigerat. Hunc credidi tria et viginti annos aetatis habere, Secutorem
triginta vel amplius. Ut, quae ⸤mei vicarius⸥ Elapsus juberet, Secutor
obediret, profore credidi, si Elapsum quasi magistratûs insignibus
decorarem. Itaque monilia illa, majora et minora, mihi atque Elapso
comprobavi. 257. Inter haec re fabrili Elapsum exerceo, usumque doceo
omnis meae supellectilis. Jam intelligebat omnia fere quae dicerem,
sed loqui vix conabatur, praeter aliquot vocabula negandi, affirmandi,
approbandi, interrogandi. Artem ego ferrariam neque exercueram neque
multum fortasse solus potuissem: sed quum ille de ferramentis curiosum
se demonstrat, nova me ambitio capit, si forte, his ministris, ars
quoque illa mihi serviat. Nunc explico tantùm, per ignem et malleum
rem confici. 258. Barbarorum uterque contexendis viminibus, juncis,
arundinibus, cannis, valde excellebat. Quidquid hujus modi ego confēci,
erat sane inhabile. Jam vero illi magnam mihi vim qualorum, corbium,
fiscorum rapide contexunt, Elapso materiem harum rerum comportante;
necnon, quod praesertim mihi cordi erat, idoneas perficiunt caligas
textiles. Ut aquam excluderent, res nullius momenti videbatur, si
lapidum ac saxorum asperitates, necnon insectas defenderent. 259.
Secutor autem in re coquinariâ excellebat. E cocorum nucibus placentas
delicatissimas, item quasi florem quandam lactis, faciebat. Pisces,
dioscoreas, manioces, bananas, plurimas nuces ita condītas proferebat,
ut nihil supra: etenim pro condimentis habebat ananassas, zingiberim,
piper et alia aromata, saccharum e palmis et oleum vel optimum. Mox,
postquam inter silvas vagari potuit, aves plurimas insidiis capiebat;
unde nullo nitrati pulveris dispendio, suave habebamus epulum. Porrò
fruticem invenit, cujus foliis in sole desiccatis aquam aspergebat
calefactam: horum jus tepidum, saccharo admisto, praesertim cum flore
coci lacteo, gratissimum fuit. _Potionem foliaceam_ appellabam.
260. Saepius mecum deliberavi, anne satis tuto sĕcures penes hos
viros relinquerem: video tamen, si quid in hâc re sit periculi, id
fortiter dissimulando optime defendi. Si suspicionem fassus ero,
pravum consilium ipse submonebo. Tela omnia amŏvere, quae possint esse
lethalia, prorsus non possum. Si (quod minime est veri simile) ambo
homines in me conjurabunt, fortasse vix potero servari; nam igniaria
mea tela surripient. Sed nisi conjurabunt, alteruter mihi auxiliabitur:
nec credo alienari posse amborum animos, dum majestatem ac vim meam
benignitate tempero. 261. His rebus perpensis, quia lusus corporeus
mentem levat, ludum gladiatorium decerno. Etenim si redeant barbari, si
depugnare cogamur, meos viros velim totidem barbaris longe praestare;
at si neque suas habeant sagittas neque fusili plumbo exerceantur neque
gladiis bonis rem gerant, inferiores barbaris fiant. Igitur Elapsum
protenus, Secutorem simul ac sanitas permisit, gladiatoriam doceo artem.

262. Vimineis quibusdam munimentis caput, humeros, crura protegimur,
ut magnâ vi possīmus sine periculo caesim ferire; et effusos ex ictibus
habebamus risūs. Postea ludum variabam, ne ullâ ratione pugnandi
deficerent. Sane ventrem, pectus, vultum protegere, si hostis punctim
petat, longe difficilius est. Spissâ tegete ac larvâ robustâ armaturam
concinnavi; sed ipsi viminea scuta fecerunt, quae, laevo brachio
gestata, ictūs repellerent. Video tamen hanc ludi formam, quantumvis
obtusum sumas pro gladio baculum, oculis et ventri esse periculosam.
Psittacus autem re gladiatoriâ abhorrebat cunctâ, multoque cum
ejulatu absiliebat. 263. Mox Secutor, qui suum retinebat arcum atque
aliquot sagittas, pennis anatum ac ferreis clavis vult sagittas novas
fabricari. Ipsius sagittis mucrones ex piscium ossibus erant, nam ferri
suâ in gente exstabat nihil. Clavos eos quotquot maxime viderentur
idonei, libens dono; is autem valde peritum se ostendit, quum insuper
limam et cultrum operi commodo. 264. At ego vel parvam catapultam magno
arcui longe anteponebam, pigebatque me quòd pessulum ejus tractorium
chartâ describere, nedum ligno fingere, tam difficile videretur. Sed
calamis et chartâ designando meditor, experior, donec pessulum cum
talo suo tandem recte excogitaverim. 265. Tum caprarum cornua, quae
reservaveram, exquiro, et idoneum proponens stipitem caedo, sculpo,
terebro: denique mollissimo e ligno, satis magnâ cum diligentiâ, rude
et grande constituo exemplar: quo viso totam rem intellexere. Itaque
ipsis opus remisi elegantius perficiendum; nec spe meâ falsus eram, nam
catapultas haud spernendas pòst paùlo confecerunt. Ego autem glandes
idoneas e plumbo confeci, sed spicula avebam.




CAPUT (X.) DECIMUM.


266. Circiter id temporis statui scapham, si possem, reducere, ne
vela prorsus corrumperentur. Elapsus autem jam satis intelligebat,
quid juberem. Malleum, clavos, serram parvam, argillam vitreariam,[V]
acūs sarcinarias, funiculos, velorum aliquot lacinias, in mulctrali
composui: haec Elapsus portat. Ego cibum, poculum, cultellum, pistolas
porto. Flumen convallis vado transivimus, saxis adjuti modicis, quorum
ope credebam pontem sine magno opere posse construi. Sic breviore
cursu ad scapham pertingimus. 267. Primùm vela expando, inspicio,
tento: tribus in locis valde infirma esse opinor. Denoto, ubi
resarcienda sint: id Elapsus strenue perficit. Intereā mulctrali aquam
pluvialem marinamque scaphâ exhaurio: fructus in aquâ putrescentes
vehementer aversor: subtùs invenio solida omnia, nec quidquam rimarum
esse timendum. Fabri ope non egent tabulae; itaque perfectis velis
ingredimur. 268. Aura, sicut expectaveram, adversa erat. Remigamus ex
ostio, dein expansis velis, ad dextram excurrimus, gubernante Elapso,
id quod optime calluit: ego jubeo et vela rego. Ut primùm deflectendum
in terram opinor, exclamo “Ad sinistram!” et protinus torqueo vela.
Obedit ille: scapha optime convertitur: tunc praecipuus meus decessit
timor. Sine ullo periculi sensu primum illud exsuperamus promontorium,
quamvis adversante vento, postea celeriùs proficiscentes praevertimur,
denique littus intra cautes legimus usque ad portum meum, ubi in navale
scapham laetus repono. 269. Ego autem Elapsum interrogo, “Anne bona
sit scapha?” Responsum exspectabam, “Sic, sic;” vel “Bona, bona:” sed
admiror, quum ille clare ac deliberate respondet, “Bona non est; bonam
faciemus posthàc.” Iterum interrogo, Cur? Is verò quasi novam vōcis
facultatem exhauserit, nihil respondet nisi, “Sic.”

270. Quod cibos collegeram et sēvĕram longe amplius quàm quod mihimet,
uni viro, erat opus, sāne gavisus eram: sed quum Secutor, injussu meo,
in agello meo novam operam inciperet, iracundiùs paullò rationem ejus
rei reposco. Is humillime mănibus ac vultu deprecans, “Sic optime” esse
confirmat. Ego vero gaudeo, quòd, tardior ingenior qui visus erat, per
se possit bonas operas excogitare; nec diu est, quum video, in hortulo
eum pariter atque in culinâ fore utilem. Jumentis ĭdem gaudebat; inde
spes mihi, fore ut ex diversis famulorum ingeniis cumulatior proveniret
opera nostra. 271. Ut primùm, sanato crure, natare ausus est, admodùm
gestiebat; nam propter tepōrem maris, nigritae omnes natandi sunt
studiosissimi. Equidem post primum illum diem nunquam in ipsum mare me
committebam, ne intra cautes quidem; tanta me timiditas in solitudine
invasit: in portu modò natabam. Sed cum Elapso etiam inter fractos
fluctūs amabam ludere; mox aquâ, velut telo, inter natandum, aves
grallatorias petebamus, quô in ludo acerrimum se Secutor ostentabat.
272. Oleo jam abundans, _saponem_ facere volui; nec poteram Secutori,
quid vellem, explicare. Algas vere marinas plurium generum cremavi:
earum cineres oleo admistas igne lentissimo percoquebam, aquâ calidiore
circumpositâ. Item e mangarum fructu quum spissum quandam extraxissem
rēsīnam, hanc oleo commistam itidem decoxi. Post aliquot experimenta,
duobus modis saponem non ita mălum confeci: tum omnem rem perspexit
Secutor, meque in sapone componendo facile superavit. Usum autem
saponis edocui, atque exinde in curando corpore utebar. 273. Rideo
sane, quum video quantâ ille superbiâ aurigam se e trahâ jactet, in
vilissimo quodem scamillo sedens, tribus jumentis vectus. Ceterùm
omnia quae imperaverim, recte perficit, usuque trahae impetrato,
multas reportat radices cum ipsarum humo: has dividit aut circumcīdit,
fimum curatissime ingerit; demùm satis magno cum labore amplum facit
seminarium. Tum mecum arguo, si nimium praeparetur cibi, id minime
culpandum, quoniam tres viri vesci e meo oportebit: item industrios
homines non e suis laboribus effugituros; jam pro patriâ adoptasse hanc
insulam. 274. Elapsus quoque suas inveniebat operas: atque ego, dum
uterque mihi, quidquid jubeam, obediat, gaudeo quòd liberrimâ utuntur
diligentiâ, neque socordiae sint amantes. Tamen ne subitò defessi
concĭdant, saepius excogitabam, aut ludo aut varietate, levamenta
laboris. Remigando, piscando, gladiatoriis ludis, natando quotidie,
telis et catapultâ, ordinarium opus variabatur. 275. Tunc autem texendo
vel plicando praesertim exercebat se Elapsus, nec quidnam conficeret,
satis intelligebam. Ex cannis diffissis quasi tabulas complicat
arcte reticulatas, juncosque sic internectit, ut foramina concludat.
Levissimum sane erat opus, quamquam firmum. Artem ejus admirans, quaero
tandem, quorsum haec spectent. Respondet, “Propter scapham, sed ferro
quŏque opus esse.” 276. Amplius interroganti, totum suum propositum
explicat, partim verbis, partim rem ipsam demonstrando. Ait, scapham
in fluvio esse non semper malam, in mari cum velo plenam periculi;
quippe quae neque fluctūs neque vim venti tolerare possit. Duplex opus
scaphae esse addendum. Ne fluctus a fronte supercurreret, erigendam
tanquam loricam in prorâ, dein praeter latera quasi alas expandendas,
sed has firmandas ferro. Id mihi esse curandum, se paraturum cetera.
277. Admirabar hominis ingenium, nec tamen proram praealtam approbabam;
ille vero negat sine his rebus vela profore. Mox ingemo, nescius quare,
quorsum, quando, in magnum mare sim invasurus. Sed memet objurgo: Cur
tandem, priusquam hi viri ad te venerunt, tu tantopere hanc scapham
fovisti? Agnosco oportere, in casūs necessarie incertissimos, scapham
quàm robustissime reconcinnare, vēlis idoneam. Itaque de ferrariâ
re etiam atque etiam commeditor, modò chartâ delineans, modò ipsa
ferramenta colligens, comparans, examinans.

278. Inter haec libet cum Elapso caprorum scopulos visitare. Equidem
semper timidus fueram, quoties ibi forem, (nam inter saxa prospicere
nequibam) ne novum quid atque infestum latens subitò ingrueret. Fateor
me, dum solus manebam, timidiorem indies factum. Minùs minùsque me in
densos arctosque locos volebam committere; sed aperta amabam spatia,
ubi cuncta longe possem prospectare: idcirco quoque minùs inter saxa
caprina pervaseram. Nunc cum Elapso fortiorem me gerens, cum pistolis
prodeo: ille sicam gerebat: explorare, non venari volo. Ascendimus
tramitem; verna prata floribus suaveolentia praeterimus; locos notos
recognosco. Mox longiùs penetrans, ab excelsiore quodam saxo repente
novum gratissimumque video prospectum. Lacus longissimus, quasi amnis
flexuosus, per plura millia passuum in fronte jacebat. Aquas quasdam
vicinas anteà notaveram; jam agnosco aut membra hujus fuisse lacûs,
aut ejus quasi cisternas naturales. In orâ erant herbae fruticesque
viridissimi, uberrimum mitibus bestiis praebentes alimentum. Circa
surgebant acclives scopuli, quibus decurrentes sine numero rivuli
lacum replebant. Maxima vis hîc versabatur aquatilium alitum tanquam
suâ in domo. 279. Dum haec me valde excitant, Elapsus antiloparum
gregem viderat, magnâ cum delectatione: mihi in _paludes_ aspicienti
illud jam succurrit, fortasse has ejus esse generis quod _palustre_
appellatur. Sed nolo eas perturbare, atque ad mare potiùs duco, ubi
juga montium altiùs assurgebant. Lacum a septentrionibus circumeo,
inde pergens mare versùs. Tandem, per scopulos enisi, mare non longe
videmus, sed descensu asperrimo a nobis divisum. Subjacebat ora terrae,
longula, palmis praesertim abundans; sed rupes ulteriùs ipsas in undas
videbantur se praecipitare. Nullum sane portum hâc in orâ dispicio,
quod orientem versùs patebat. Circumversi, sed mare despicientes,
redimus domum. 280. Ego verò, quanquam augescebant imbres, operâ
ferrariâ identidem exercebar. Incudem, folles, malleos, forcipes, e
re tormentariâ navis nostrae habebam. Fornacem de novo, famulis meis
adjutus, decrevi exstruere, lateritiam materiem residuam adhibens.
Carbones e ligno parare uterque probe calluit. Mox, Elapso folles
exercente, ego ac Secutor ferreolos calefactos tundebamus. Etiam
calidum frigido pertundere docebam, dum Secutor forcipem tenet. Sic
virgae ferreae, quales propter scapham postulabat Elapsus perficiuntur.
Aliud post aliud paullatim conamur; primò multimodis clavos ferreos
mutabamus,--in hamos, in annulos, mox in spicatos annulos; sic plures
in formas discebamus ferrum fingere. Tandem illi, re totâ perspectâ,
significant, meo labore non jam esse opus: se hujus artificii esse
compotes. 281. Inter haec, magno sum dolore afflictus, occiso psittaco.
Hunc accipiter quidam incautum excepit, neque ego ulcisci poteram,
quanquam strepitum carissimae avis audiens. Sed antequam ignipultam
attinerem, hostis cum praedâ evanuit. Hanc sane rem aegerrime tuli.
Quod postquam animadvertit Elapsus, solari me volens, psittacos
non bonas esse aves dicit, alias quasdam longe meliores; neque
dolendum esse, quando tanta mihi superesset avium pulcerrimarum atque
utilissimarum varietas, quae _velut caprae aut columbae_ cibatum ab
homine accipere vellent. Tunc memini, eum tale quid de phasianis illis
dixisse; mox interrogando comperio, ipsas has aves facile mansuescere
et ova parĕre plurima: id quod libenter audio. Tum Secutori denuncio,
si aliquot harum avium possit insidiis capere vivas, id mihi fore
gratissimum.

282. Plurima per imbres parabamus. Catapultas indies perfectiùs
figurabant: loricam ego et alas scaphae summâ curâ maturabam. Scilicet
Elapsus bitumine quodam opus suum perunxerat, ut aquam rejicerent junci
cannaeque: a me postulabat ut compagem totam firmiter conjungerem. Alia
quaedam in melius novabam, quae longum est dicere:--de supellectile
tractoriâ, item de arcīs penariis. Famuli autem mei operas quasdam
inter se exercebant, de quibus non consulebar. Id me non conturbat,
quoniam industrios sentio. Inter imbres pabula vel ligna colligunt,
folia, cannas, alia reportant, fimum humo ingerunt, gregi inserviunt,
natant, remigant, gladio vel telis se exercent. Sic dies praetereunt
celeriter. 283. Jam Secutor ad me venit, veneransque humiliter ait,
“Pessimos esse lepŏres: velle se occīdere.” Dioscoreas et maniocas
ostendit, non corrosas modo, sed ex humo evulsas. Lepores si supra
sint, “bonos” esse ait, sed “infra non bonos.” Etsi parùm bene
loquebatur, intelligo quid velit, et video non esse absonum. Attamen
vexare mitissimam gentem, quam egomet tanquam colonos deduxeram, id
nimis crudele puto. Tandem, multùm reluctatus, escâ atque blanditiis
veteres mansuetosque parentes capio, et in pristinam caveam concludo.
Ceteros ad arbitrùm Secutoris abigi aut occīdi patior. 284. Duorum
jam ministrorum operâ adjutus, paullò amplius poteram litteris me
dare: id vero ipsum illi mirabantur. Aliquando quasdam res iis e lĭbro
legebam, si quid possent intelligere: pòst paullò id eos penetrabat
altiùs. Nempe videbant, sibi esse aut suam aut senum aliquot ⸤quibuscum
vixissent⸥ sapientiam; me ex libro plurimorum cognitiones ad libitum
meum haurire. 285. Quoniam neque librorum habui copiam, neque otium
iis esse poterat, litteras docere supervacaneum credidi; sed libere
colloquebar multis de rebus. Illi autem, arrectis animis, studiose
auscultabant. De meis fortunis aliquot res enarravi, denique de
naufragio. Magnitudinem demonstravi navĭs et uberem rerum copiam, quam
ex meris ruinis excepi. Talia dum narrabam, illi textilia continuabant
opera et linguae meae indies fiebant intelligentiores: id quod maximi
sane erat momenti.

286. Tandem se aperiunt, explicantque quidnam elaboraverint.
Regium mihi vestitum exhibent atque imponunt. Primum erat capitis
decoramen, crista vel corona ex pennis multicoloribus: hanc infulae
meae superimpositum volebant. Dein tegĕs dorsualis ex palmeis cannis
atque arundinibus; quae sic erant dispositae, ut ipsarum colores pro
pulcerrimo fuerint ornamento. Praecinctorium item erat ex mollibus
juncis, quod a ventre ad genu pertingebat. Tum calcei, ex palmarum fune
supra, ex cocorum villo infra. E bullis vitreis catellas fecerant,
collarem talaremque: porro alias bullas aut vesti aut praecinctorio
assüerant, tanquam gemmas. Talia fidelitatis documenta laetissime et
benignissime accepi: sensi profectò, posse barbarica regni insignia
multùm valere, aut apud hos ipsos, aut apud alios barbaros. Decerno
quotidie, finitis operibus, uno alterove horum me ornare; et si
qua dies solemnior videretur, gestare universa. Nunc, benignitatis
ostentui, utrumque fidelium ministrorum super oculis osculor. 287.
Longum foret si narrarem, quantâ cum industriâ messem fructuum, radicum
ac foliorum suâ in tempestate collegerīmus, tres viri cum tribus
jumentis. Ego autem post biennium hâc in insulâ jam factus sum temporum
peritior: si verō antea ego nimium fui avidus, hi nunc meam aviditatem
superant. Nec culpo, immo laudo et gratias ago, quòd tam laboriose
victum et delicias comparent. Pluviae, calores, procellae, fulgura,
suo in ordine, velut anno superiore rediēre. Demùm, tempestate illâ
peractâ, coeli serenitas rediit; atque illi sub auroram laborantes,
scapham perficiebant praeseptam labrosamque. Dein post autumnales
procellas prorsùs finitas, ut ipso in mari probaretur opus, erecti sunt
omnium animi. Vēlis accuratissime recognitis, varias cursûs experimur
formas. Pro saburra ⸤ponderosa aliquot saxa⸥ portabamus; haec cum ipsâ
ancorâ ita collocavimus, ut scapham male deprimerent; quae nihilominus
se solidam stabilemque praestitit. In portum regressi, novam loricam
exploramus, num quà laxetur vel firmitate careat. Sane plauditur ab
universis. 288. Postridie coram me submisse veniunt, dicuntque, “esse
quod velint orare: sperare se, benigne me auditurum.” Impetratâ veniâ,
lībere curtēque explicant, “sine uxoribus vitam non bene transigi:
velle se in scaphâ uxores ex adversâ terrâ reportare.” Id me sane
perculit: tot res in mentem irruebant; vultusque meus, ut credo,
retegebat, quid sentirem. Breviter aio: “omni in re me illis consultum
velle; si possim, facturum; sed multa esse perpendenda, nec posse me
illicò responsum dare. Ad munia sua redirent, crederentque me de suo
commodo anxie meditarî.” 289. De mobilitate et perfidiâ barbarorum
multa audiveram. Memet interrogabam, anne idcirco regiis me honoribus
cumulaverint, ut scapham furati abirent. Id vero posse nego; hi namque
viri fuêre hostes: uterque ad me quàm ad alterum propior est. Tum si
aufugere velint, Quamne ad terram? anne ad patriam? sed patriae sunt
diversae. Sed sint sane fideles: mene scapham meam cum meis ministris
mari committere, domi sedentem? qui si fluctibus hausti nunquam
redeant, iterùm sum orbatus, et pejus quoque, spe abruptâ. Melius
arbitror pericula participare. At si omnes egredimur, quis gregem
custodiet? quis fruges decerpet, servabit? Talia commeditatus, crastino
die iterùm colloquor. 290. Primùm interrogo, Anne jam uxores habeant.
Secutor abruptiùs respondet: “per me suam uxorem a se distractam:”
fuscus autem rubor, dum loquebatur, vultum oculosque implebat, in quo
tenerum aliquid inesse putabam. “Mortuum esse se uxori suae,” addidit;
“quae, secundùm gentis morem, jam alii viro sine dubio nupsisset;
quoniam, se vivere, nemo suorum posset credere.” Recte eum dicere
judicabam. Mox Elapsus humescente oculo incertâque linguâ respondet,
“sibi virginem quandam fuisse desponsam, quando ab hostibus surreptus
esset.” Nihil ultra addidit. 291. Deinde interrogo, unde velint uxores
petere? ab Elapsi patriâ an a Secutoris? et quo signo cursum in mari
possint dirigere? Respondet Elapsus, “Secutorem ad ipsius patriam
nolle reverti: id uxori ejus fore crudelissimum: Elapsi patriam
ambo petituros. Ceterùm si vento favente hanc insulam ipsâ vesperâ
relinquant, cum luce terram continentem propiùs visurum, cunctam sibi
satis notam; deinde, ut primùm popularibus suis aspiciantur, his
approbantibus ad terram appulsuros.” Talia quum audissem, respondi:
Recte se res habere; sed amplius esse ponderandas.

292. Vespere post operam, ad rem redeo, interrogans: “Quis autem
tot buccis cibum dabit, si hâc in insulâ quinque erimus,--tres viri,
uxores duae?” Tum Secutor arridens ait, “Octo hominibus satis esse
jam cibi, superque.” Elapsus autem, genibus meis provolutus, dextram
osculatur, oratque, “ne irascar; sed amplius quiddam illos in animo
habere. Interroganti mihi, Quidnam igitur?” respondet: Matrem suam esse
mortuam, fratres occisos: velle se, si possit id fieri, patrem suum
hûc transvehere. Hoc quum dixisset, vultum meum sollicite contemplans,
addit: “Numne aliud quiddam audeam dicere?” “Perge:” inquam. Tum
dicit, “Nescire se, quis sit uxorem daturus: posse autem fieri, ut
parens, qui unam habeat virginem filiam _ita_ velit dare, _si_ cum
eâ sit iturus. Anne ego nolim insulam meam frequentari?” Res ipsa
non mihi displicebat: quanquam id quoque reputo, cavendum esse, ne
nimiâ barbarorum frequentiâ ipse in servitutem redigar. Ergo benigne
respondeo, de tot novis rebus considerate cogitandum. Illud tantum
affirmo, si proficiscentur, me socium periculi habituros.

293. Postridie iis annuncio, gratissimum esse id mihi, quòd tam longe
prospexerint tamque industrie laboraverint, praeparantes cibum,
instrumenta, materiem, ipsamque scapham. Talibus viris, quidquid restet
ardui, sperare me fore pronum; sed priusquam aliis de rebus dicam,
illud apprime necessarium, ut nostram nos insulam exploremus, antequam
in casūs maris committamur. Hoc enim stare mihi certum, ut non sine me
navigent. Jam si procella ingruet, si vi venti in aliud insulae lătus
detrudamur, quid ignavius, quàm non nôsse portūs, littora, rivos, ubi
tutò recondamur? Circumnavigandam insulam, indagandas profluentes
maris, tentandas bolĭde profunditates, notandas in chartâ montium
formas, priusquam in incerta maris ruamus. Haec quum dixissem, illi
primò vix intelligebant; sed postquam bis terque explicavi, tandem
aequissimis animis decretum meum acceperunt.




CAPUT (XI.) UNDECIMUM.


294. Post hos sermones uterque magis magisque in operas ruit.
Vestitus nuptiales ac dona sponsalia credebam praeparari. Cannarum,
arundinum, juncorum, restium vel filorum, pinnarum plumarumque magnam
vim comportabant. Postea explicatur, patrio Elapsi regulo plumatam
vestem ac dorsualem tegetem pro dono destinari. Id quum intellexi,
e vitreis meis bullis plures obtuli, ut pro torque collari essent:
has accepit Elapsus libentissime. Video quoque lectorum opercula vel
stragula e mollibus juncis contexi: igitur versicolores vestes ⸤quas
habebam fulgentissimas⸥ in sponsarum usum dono. 295. Ego vero bŏlĭde
(quam Graeci vocant) quaesitâ;--etenim plures in nave fuerant--saepius
cum alterutro virorum egrediebar longiùs, interdum in cymbâ, si
valde esset serena tempestas, quia tum remis certior est cursus.
Tunc totam illam oram quae Caprino Jugo subjacet, satis exploravi;
nusquam patebat scaphae receptaculum: sed colles accurate delineavi,
ut locos posthac recognoscerem. Necnon cum ambobus in scaphâ egressus,
oram adversam juxta hortos ulterius visitavi; quidquid de littore,
de profunditate, de montibus erat notandum, id conscripsi, notatis
coeli regionibus. Necnon unicuique montium nomen indidi aliquod, cum
suâ figurâ descriptum. 296. Quum die quodam in hortis cum Elapso
permansi, Secutore domum misso propter varios usus, per inferiora
prata diligentius exspatiantes, oryzam invēnĭmus in uvidiore loco
late crescentem, ubi nunquam anteà incesseram. Hanc rem credidi
posse aliquando magni esse momenti. 297. Postridie quiescente aurâ,
excurrimus in cymbâ usque ad portum hortorum. Montem illum altissimum
judico praecipuum esse oportere locorum documentum. Quare a tribus
lateribus figuram ejus accurate delineo; tum credidi, me, si hâc in
parte insulae forem, in die quamvis nubilo posituram meam agniturum.
Cautes quoque, si quas vidērem, scripto notavi. 298. Profluentes maris
multò erat difficilius observare vel conjectare; nam aestus diurnus
atque aura conturbabat rationes meas. Insulam a Septemtrionibus
praeverti non ausus sum. Multa navigando expertus, tandem despero de
profluentibus cognoscendis, nec valde perturbor, sed de hac re reticui.

299. Domum revertenti delicatissimum mihi prandium apponit Secutor,
ex avibus grandioribus membratim concīsīs. Genus avium nesciebam: num
otides[W] esse possint, dubitabam. Ille explicat, esse eas ex hôc
genere, quod mansuefactum volebam; sed hactenùs nullam se cepisse
vivam. Neque ille neque Elapsus vult vesci: sed postquam finivi,
vescebantur. Tum interrogo, quidnam de grege possit fieri, si nos omnes
peregrinamur. Tacent paulisper; mox Elapsus respondet: “Si faveant
aurae atque Fortuna Maritalis, triduo nos posse reverti. Solvendum
esse gregem, compedibus fortasse vel objicibus praepeditum. Quando
redeamus, fistulae cantui obedituros: sin minùs, si forte haedorum
aliquot amittantur, ferendum damnum. Nos e colle Caprino novos haedos,
si libeat, venari posse; uxores non posse.” Quando haec serio ac
deliberatissime dixit, vix risum continui. 300. Sed pergo interrogare,
Quot remos habeamus scaphae. “Duos tantùm,” respondent; eos nempe
quos egomet fabricavi. Id sufficere nego; quippe si aurâ deficiamur,
fortasse remigantes tres viri quatuor remis novum assequemur ventum,
sed duobus utentes remis in stagnante aëre haerebimus. Novos remos,
clamant, caedendos; id quod ego comprobo. 301. Tum alium injicio
scrupulum. Si barbaris foret confligendum, ego ignipultâ pistolisque
valeo; ministri mei cominùs gladio bene pugnant, sed eminùs a barbaris
superantur. Nam neque multas habent sagittas, neque multum in hâc arte
sunt exerciti: porro si maxime essent sagittarii, duo viri a multis
facile obruuntur. Melioribus opus est telis,--Hìc pausam facio. 302.
Illi primò tacuere: tandem invito sermonem. Elapsus timide interrogat,
“anne sciam, quot habeamus in usum catapultarum praeparata spicula
missilia?” Tum respondeo, “Ego certe nescio.” Ille vero, tanquam
veritus ne me reprehensione corripiat, tacet iterum. Sed Secutor,
paullo audentior, testatur, “non posse illos portare spiculorum jam
confictorum pondus: plura confingere, inutile esse: quod genus telorum
sit melius, se nescire, nisi si ignipultas denotare velim.” 303. Sensi
me errâsse; nam nolui igniaria tela tunc eos edocere. Itaque benigne
dixi, “industriam illorum omni laude esse dignam, meque gaudere, quòd
tantam haberent spiculorum vim: sperare me, sine praelio aut jurgio nos
redituros; sed quotidie catapultas exercerent, et tot uterque secum
assumeret spicula, quot res ipsa permitteret.” Tali responso contentos
se demonstrabant.

304. Caesis duobus cocorum truncis, dissecamus, dolamus, in remos
fingimus;--nam quatuor remos placebat conficere. Variatâ operâ ac ludo,
in labores reficimur, aemulatione ac spe erecti. Haec inter negotia
multum colloquinur. De ipsorum patriâ interrogo viros, numne earumdem
rerum sit ferax, quae hâc in insulâ gignuntur. 305. Illi explicant,
paene contiguas se habitasse regiones, scopulosâ orâ divisas, quae
⸤ipsos propter scopulos⸥ ab utrisque concupisceretur; hinc illos
internecinis involvi bellis. Nam ceteram suorum terram ex merâ humo
consistere, molli, uvidâ, arboribus fruticibusque uberrimâ, sed siccis
solidisque locis carente: porro per inopiam ferri optimum lignum minus
esse utile; igitur saxo destitutis nulla esse domorum fundamenta.
306. Domos gentilicias, ut plurimùm, nidos esse, inter ramos arborum
contextas, ut ab udo solo submoveantur, praesertim tumescentibus
fluviis. In uvidâ calidâque illâ humo procēras nasci arbores, egregios
fructūs; plura tamen genera meis in montibus vigere, quae illic uvidus
calor non patiatur. Interrogo, Habeant-ne uvas? “Habebamus,” inquit
Secutor, “sed gustu his dispares: nil erant nostrae, nisi dulcis
quaedam in ore aqua.” “Ergo,” inquam, “tu exquire, quidnam e siccatis
nostris uvis sit optimum, quod patri sponsae tuae des dono.” Arridet.
307. Tum in Elapsum conversus: “Tuâne in patriâ nuptias tum celeriter
perficiunt, ut parens tribus horis unicam filiam viro ignoto foràs
ducendam tradat?” Paullum pudibundus respondet ille: “Si pater domi
relinquendus erit, non potest id fieri: sin pater cum filiâ sit iturus,
potest nonnunquam. Atqui neque ego inter meos sum ignotus, et propter
me confident Secutori. Te autem regie vestitum postquàm viderint ac vim
telorum noverint, audierintque a me qualis et quantus sis, quidlibet
mihi tui gratiâ concedent.” Dubitabam, merane esset hoc adulatio, an
veritas; vera tamen eum dicere, libebat credere. 308. Mox e Secutore
quaerebam, quapropter ipse atqui ipsius populares ad insulam meam tunc
pervenerint et nunquam aliàs. Rem ab initio narrat. Scopulosa illa
regio erat ab alteris occupata: hinc coeptum est bellum. Quisquis
hostium erat in praesidio, comedendus destinabatur: id gravissimum
iis supplicium. Inter alios correptus est illic Elapsus. Sed patriam
versùs redeuntes oppressit procella, quae duas scaphas in apertum mare
abripuit. Totam noctem frustra luctati, summo mānĕ insulam meam non
longe vidērunt. Volentes neque vēnēre neque iterum venient; nam ignei
mei teli vis pro fulgure praestigiatoris divini sine dubio nunciatur.
309. Tum volo scire, utrum hic esse insulam prorsus nesciverint. Tum
Elapsus confirmat, montem insulae excelsissimum interdum distingui;
sed non vacare ut merâ curiositate mari se committant,--tumido, an
tranquillo. Percontor, numne caro humana propter lubidinem palati
exquiratur. Ambo vehementer negant: in ultionem summae injuriae,
idcirco tantùm aiunt quasi religiose comĕdi. 310. Mox Secutor urget,
ut diserte dicam quô die velim navigare; nam certum se habere, benigna
mea verba pro factis valere, nec velle me sine causâ diem proferre.
Tum video decernendum esse sine ignaviâ diverticulorum. Respondeo, si
cuncta parata sint, intra triduum nos profecturos. Rursus interrogat,
anne velim eum omnia, quae victûs causâ sunt commoda, praeparare: ego
autem assentior. 311. Crastino die, dum aliis in rebus absum, Secutor
haedum jugulat, sanguinem in agello suo diffundit, cornua reservat,
membra discerpit; alia coquit, alia suspendit in fumo. Ungulas Elapsus
pro glutine arripit, pellemque incipit patrio more depsere. Haec
rediens invenio obviam; sed neque probo neque culpo, quoniam veniam
meam praeripuerat Secutor. 312. Ad Elapsus conversus quaero, anne suâ
in patriâ tales sint capri, sive aliarum pellium abundantia. Respondet,
apud suos abundare ursulos, porcillos, immo porcos varii generis,
macacos, sciuros, et quadrupedes capris meis pares, paene aquaticos;
ex quibus pelles diversas habeant; porrò formidandos sed raros pardos,
quorum pellis optima sane: item audisse se, longe inter scopulosos
colles capros fere hujusmodi existere: se nunquam vidisse.--Lubet me
talia sciscitari et colloqui.

313. Post biduum mihi nunciant, parata omnia: occidente sole
navigandum. Hic nuncius me quasi stupore defixit; nam mille res prius
videbantur conficiendae. Sed video me multa imperasse: nunc dicto
obediendum: ergo de bellico apparatu primùm satago, postpositis rebus
ceteris. 314. Mox repperio Secutorem lepŏres meos occīdisse, coxisso,
sub crustulâ condidisse. Vultu angorem demonstro: sed ille, me commotum
sentiens, humi consĭdet tacitus, reprehensionem (credo) expectans.
Demùm fractâ voce ait: “Poenitet me, siquid te, here, laesi.” Tum
suspirans dixi, “Mutari non potest: fortasse non male fecisti: ceterùm
ne canem meum occīdas. Ego verò tibi ignosco.” 315. Ne longus sim, fere
Nonis Novembribus, sub noctem navigamus, nunc remis, nunc aurâ adjuti.
Astris facile dirigebatur cursus ad meridiem. Quum vento tranquille
ferebamur, quieti me dĕdi, jubens, si quid mutaretur, expergefacere.
Ante lucem stagnavit aura; tunc evigilo; jubeo remigare. 316. Orto
mox sole, Elapsus grumos patrios procul agnoscit: uterque moestior
videbatur: susurrabant inter se. Sed Elapsum dormire jubeo: ego cum
Secutore propello scapham. Post horulam video Elapsum propter inquietam
mentem non posse dormire; itaque Secutori impero somnum. Quando intra
conspectum venimus, Elapsus in mālo erigit signum, apertâque arcâ,
regiis vestibus me exornat. Tum extracto cibo vesci hortatur. Secutor
mox evigilat, et vescimur omnes, căne non invito. 317. Jam linter a
terrâ cautiùs appropinquat: tres inerant viri: credo, quia nos erant
tres. “Quid autem te tui cives vocant?” Elapsum interrogo. “Ego apud
eos” inquit, “sum Gelavi.” “Dehinc ergo apud me eris Gelavius,” inquam.
“Ego vero apud meos eram Totopil,” infit Secutor. “Ergo tu,” inquam,
“eris Totopillus.” Dum risu et alloquio oblectamur, accesserat linter:
mox noster Gelavius nescio quid clarâ voce pronunciat. Illi gestientes
strepunt, proxime accedunt, me mirabundi aspectant. Postquam iterum
peroravit Gelavius, illi rapide ad terram remigant, nos sequimur
tardiuscule. Tandem, jubente Gelavio, ancoram jacimus: me viri mei,
honoris causâ, humeris suis in littus deportant. Stratis tapetibus,
consideo: sericam meam umbellam Totopillus super me praetendit;
Gelavius evanuerat. 318. Opperīmur reditum ejus. Redit demum cum
catervâ magnâ. In fronte erat ipse, cum seniore viro et virgine. Tum
me compellans aït, “En pater meus! En unica soror!” Pater genua mea
manūsque fervide osculatus est, virgo quasi venerans constitit. Mox
Gelavius cum Totopillo verba secreto habet, post quae intimos credidi
sermones misceri. Interea tota nobis caterva circumfunditur, mox
ad scapham se convertit. Id me aliquantum commovet. Gelavius autem
multas res, dona principi, effert; dein ignipultas meas cum sacculis
subsidiariis: mox Totopillum video scutulum pro metâ erexisse.

319. Quinque juvenes cum arcubus astabant. A viginti passibus sagittas
ad scutulum direxere; nemo medium ferit, nemo per tabulam penetrat.
Deinde Gelavius et Totopillus a triginta passibus e catapultis
jaculantur. Hi ét justius collineabant, et altius penetrabant:
facile erant victores. Postea ad me venerans accedit caterva,
orans ut ignipultae ostentem vim: tum multò cum honore ad carcer
ducunt. Quinquaginta passus metari jubeo: bitubam meam suâ cum furcâ
comportaveram. Demisso genu, bis ignem ejicio: utraque glans medium
transverberat scutulum. Ejulabant territi, mox murmure collaudabant:
deinde magnum erat silentium. Gelavius tunc cunctis explicat, his
telis se per me fuisse servatum. 320. Inter haec Gelavii pater cum
filiâ coram me redit, Totopillus autem pro interprete mihi explicat,
velle illum se suamque filiam fidei atque insulae meae committi. Tum
ego abruptiùs Totopillo, “Ego-ne hanc pro tuâ uxore mecum reportabo?”
Is autem erubescens annuit: “Here! reportabis sane, si libet, ét
uxorem meam et patrem uxoris.” “At vero,” inquam, “principi oportet me
obviam venire honoris causâ, nec tanquam clanculum abire.” Respondet
Totopillus, “Immo, id principi foret ingratum. Ille neque tibi vult
offensam afferre, neque nimio erga te honore se suis elevare.[X] Sed
donis Gelavii placatus, honorificam coram multitudine de te fecit
mentionem.” 321. Jamque accurrit Gelavius, excitatus ut nunquam
videram. Hic secum habebat virum ac mulierem cum virgine. Me recta
petit, et rem omnem aperit. “Ellam! quae mihi erat desponsa. Propter
mei amorem nondum voluit nubere: en pater materque ejus! Tu-ne nolis, O
here! hanc meam familiam mecum revehere? Omnes sunt tui cupidissimi.”
“Ego sane volo,” inquam: “sed quot post horas?” “Jam sunt parati,”
respondet: “ad tenuem comportandam supellectilem vix semihorâ opus
est.” 322. Fateor, haec mihi nimia erant: velut in somnio esse videbar.
Tandem ministris meis dico: “Quod bene vortat Deus, ex intimo pectore
gratulor vobis. Nunc, ne tempestas se mutet, quàm celerrime redeamus.”
Illi cum senioribus colloquuntur; tandem renunciant, tribus post
meridiem horis esse navigandum. Id admirans, aio non posse fieri.
“Immo,” aiunt: “sic erit melius, ipso te judice.”

323. Video alias aliasque accedere lintres, et multa inter se parare.
Praestitutâ horâ scapham ingredimur, quinque viri, una mulier, duae
virgines, cum căne optimo, quem pueri valde mirati sunt. Hospitum
unusquisque spississimas suas vestes indutus est: stragulas quoque in
scaphâ composuerant. Aura paullum erat adversa; sed octo lintres cum
robustis remigibus nos fune trahebant, tribus horis amplius. Simul ut
Auster ventus flabat, Gelavius, multis actis gratiis, bonos remiges
valere jubet, munusculo quŏque unumquemque proretam honorat, sed
tantâ res tradidit celeritate, ut, quid dederit, nesciam scribere.
324. Excusso remulco, vēlis navigamus. Gelavius clavum tenet. Illud
tantum narrabo, me propter concitationem mentis non potuisse dormire;
Gelavium, qui prius non potuit, post aliquot horas dormivisse optime.
Jucundissimam sensi noctis auram, et de futuro meditabar, non sine
precibus ac gratiis Deo oblatis. 325. Primâ cum luce ⸤montis nostri
figuram⸥ agnosco. Tandem Austro cessante, Subsolanus ventus surgit
vehementior, torquetque nos nimium ad sinistram. Equidem nolebam
tam pretiosum onus vel minimo periculo committere: igitur, quoniam
nemo omnium erat invalidus, in hortorum portum direxi cursum. Ibi
sumto matutino cibo, scapham Gelavio commisi, cum patre, quando
faveat ventus, circumducendam: ego cum ceteris domum revertor,
colles escendens. Nos ante meridiem cavernas assequimur: illi seriùs
perveniunt. 326. Summam autem rupem dum pervadimus, fistulâ canendo
recolligo gregem. Desunt duo tantùm e junioribus. Hos crastino die
Totopillus acerrime anquisitos recuperat, cane adjutore. Sic illa res
faustum habuit exitum.




CAPUT (XII.) DUODECIMUM.


327. Nomina novae familiae hic libet narrare. Gelavii pater erat
_Pachus_, soror _Laris_. Sponsa autem Gelavii _Fenis_ appellabatur;
hujus părentes _Calefus_ et _Upis_. Upim credidi vix amplius
quadraginta quatuor habere annos, et neque Pachum neque Calefum
exsuperare quinquaginta. Biduum praeparandis nuptiis destinantur; quae
quidem omnia ipsis relinquo. Nuncio tamen parentibus per interpretes
meos,--si quid vestis apud me sit, quod utendum velint sumere propter
filias suas, vel si quae de cavernis videantur pro cubiculis commodae,
ne graventur quidvis me rogare.

328. Inter haec maximo cum gaudio accurrit Totopillus, nunciatque se
alites tres, ex eo genere quod posset mansuescere, cepisse vivos. Atqui
non erant phasiani, neque, quantum ego poteram intelligere, otides;
sed nostratium gallos gallinasque potius referebant, quanquam longè
erant grandiores augustioresque, ac sane splendidi. Equidem Gallum
Indicum pro nomine indidi. Libenter credebam, hoc avium genus numero
ovorum apprime excellere: tum mansuefacienda decerno. Mas unus erat,
duae feminae: nesciebam, anne pares numero conjuges esse deberent:
sed Totopillo imperavi, asservaret omnes summâ cum sedulitate,
daretque operam, ut proles gigneretur plurima ac mansueta. Ipsum erat
genus alitum, quod olim mihi Gelavius denotaverat. 329. Quando autem
fructuarium meum intro, fures ibi video res despoliasse. Cocorum
aliquot nuces, sacculo quodam discisso, abreptae fuerant: id sine dubio
macacorum erat opus. Atque anteā, me absente, unam nucem surripuerat
macacus, neque, qui rem vidit Totopillus, poterat prohibere. Alias
res mire disjectas suis e locis invenimus: feles inculpat Totopillus.
Equidem non credo: sed ille urget vehementer, petitque ut liceat unam
reservare felem cum pusillo mare, ceteras abigere: ego vero, ne nimium
adversarer, tandem permisi.

330. Exploratis cavernis, tres pro conjugalibus cubiculis destinantur:
sed quoniam opera quaedam priùs videbantur necessaria, meo ipsius
cubiculo cedo. Hoc atque museum novis nuptis permitto, fructuarium
Calefo et Upi: ego in armamentario dormio. Nuptias suo fere in more
transigunt: sed postquam uterque pater sponsum sponsam suam osculari
jussit, (id quod solemnes ceremonias mihi videbatur terminare,) ego,
indutus regium vestitum, peroraturus assurrexi, jussique Gelavium
interpretari. 331. Dixi me, Dei nomine, in meam eos insulam convexisse,
ut forent beati, me regente: ceterùm obsequentiam postulo: jamque
imprimis, mea lingua est ab omnibus perdiscenda, et quantum fieri
potest, semper dehinc hâc in insulâ audietur.--Tum Gelavio et Totopillo
impero, ut prandium nuptiale apponatur. Post prandium, in rupem
ambulabant, mirantes insulam. Vespere, obortis tenebris, e corrupto
pulvere nitrato aliquot ego _pyrobolos_ cremavi, gestientibus barbaris.
Sic confectae sunt nuptiae.

332. Jam ego Upi matres antilopas, a căne vigilanter custoditas,
demonstraveram, et de mulgendi arte conatus eram explicare. Ea curam
lactariam acerrime suscipit: duae autem erant matres cum haediculis,
nec multum sane expectabam lactis, quanquam corpore erant grandiores.
Eadem _cassavam_ panem ex maniocâ et _tapiocam_ optime conficiebat. Mox
Calefus pollicetur nova vasa fictilia, ac meliora quidem, se facturum;
atque ego de caseo, de butyro, de lactis flore, quidquid noveram, per
Totopillum communico, sed caseum praesertim censeo faciendum. Item
plumbum liquefactum, ad vitream vasorum superficiem quantum conferat,
demonstro. 333. Pachus instrumenta agri colendi atque omnem rem
ferrariam vehementer admiratur: mox per Gelavium edoctus, princeps
evadit faber ferrarius, item agricola. Calefus operam figulinam,
lorariam, funariam potiùs exercebat; materiam quoque caedebat lubens.
Totopillus, ut antea, culinae se dabat: item calo erat atque auriga,
et hortulanus et lanius et auceps. Multam hic habuit in condendis
decipulis peritiam. Nunquam ego ne unum quidem cuniculum resticulis
potui capere; at Totopillus porcillos plurimos, aves innumerabiles,
laqueis convolutis aut suspensis capiebat: hinc illae coenarum
deliciae, illa pennarum plumarumque copia, quam miratus eram; hinc
nuperrime gallus Indicus cum gallinis. Etenim Gelavius patrio suo
regulo vestem pulcerrimam, e multicoloribus avium plumis contextam,
dono dedit, qualis in Angliâ caballi pretium afferret.

334. Video porro me ipsum, velut in Braziliâ quondam, oportere nunc
pro operarum praefecto esse. Nauticam quidem rem ipse pro me suscepi;
sed in nendo e foliis filum, in complicando cannas, juncos,--multa
faciebant feminae. Linamenta lucernarum torquent, oleam palmarum
exprimunt. E lignariâ fabrorum arte pleraque jam Gelavius exercebat et
quidquid juberem, perficiebat prudentissime. In viminibus cannisque
contexendis peritissimi erant omnes. Hic autem loci affirmare oportet
quid de barbaris sentiam, non omnibus, sed multis, quos nos Angli
nimium contemnimus. Erras valde et pessime consulis, si longe ex
ipsorum consuetudine velis eos detorquere; attamen hunc errorem si
declinas,--si aperte ingenue fideliter juste agas,--multo fideliores
tibi erunt quàm quis putaverit; mox miram sagacitatem, gratos animos
generososque, aliasque virtutes neutiquam spernendas deprehendes summam
inter barbariem. Nos autem, heu lugubri fato! nostra communicamus
vitia, illosque dediscimus nativas ipsorum virtutes; dein incertis
ex causis inimicitiae insurgunt, donec hostile odium mitia commercia
pessumdet. 335. Prima autem mihi cura post nuptias erat, ut ⸤res
comparatas⸥ melius ordinarem, unamquamque suo in loculo. Novas ut ollas
largioresque praepararet Calefus, urgebam, argillamque unde haberet,
indicavi. Ego autem, quoniam veteres non sufficiunt arcæ, majus
quiddam, armarii instar, eum mensis interioribus, condo. Fores illas
diaetae nauticae principalis, quae supra biennium apud me jacuerant,
pro hujus armarii foribus adhibeo. Illud opus me per sex dies exercuit.
Totopillum jussi curatissime deligere, quid primum deberet consumi,
quid in saccharo conservandum, quid per se posset consistere. Is autem
dioscoreis, maniocis, cucumibus in novo agello per se dedit operam.
Quoties aliquid aut piscium aut carnis erat consumendum, plures
didicerat reservare reliquias, quibus ⸤elixis propter canem ac feles⸥
massae farinulentae vel alius cibus gustum derivarent idoneum. 336. Mox
de oleo ac saccharo erat providendum, deque _sagone_ (quod appellant)
et de cerâ palmarum. Palmis aliquot succisis, aut farinulentam medullam
aut ceram habebamus: folia, cannas, stipites, ad suos quidque usus
adhibemus. Maximam autem et olei et sacchari copiam jam nunc censui
parandam. Saccharum Gelavius, optimum illud quidem, e palmâ quâdam
affătim detulit: _Borassum Flabelliformem_, ut nunc audio, appellant
arborem. 337. Post haec de agriculturâ dubitabam. _Zeam_ quàm maxime
accurandam opinabar. _Oryzae_ plantas in hortis dixi invenisse
Gelavium; sed illam culturam minùs esse salubrem credidi, nec posse
nisi uvidissimo in loco exerceri. Attamen Pachus et Calefus orant, ut
sibi liceat hanc rem administrare: itaque ipsis remisi, simul indicans
zeam a me oryzae anteponi. 338. Pachus in cavernis ordinandis strenuum
se praebet. Feminae, adjuvante Gelavio et materiem suppeditante,
in vestibus nectendis valde erant industriae; mox dato _sapone_,
vestimenta lavare edocui. Tandem, post duos fere menses, tota mea
familia suas habebat sedes, satis ornatas, suasque operas.

339. Tantis adjumentis suffultus, poteram esse otiosior, immo
segnior: nec laetior tamen eram. “Quorsum haec?” interrogabam. “Num
tota mea vita sic est degenda,--res opimas colligendo, consumendo? An
meliorem aliquam religionem potero his barbaris impertire? Tentandum
est fortasse: sed linguam meam imprimis perdiscant oportet. Anne
horum operâ ecquando patriam recuperabo meam?” Talibus exercĭtus
cogitationibus moestior fiebam ac taciturnior: id vero sentio pessimi
esse exempli. Etenim nisi multum colloquar, ne Gelavius quidem nec
Totopillus garrient Anglicē; tum cēteri non poterunt discere. Statuo
fabellis ac narratiunculis, quoties coenamus, abundare; et, cum Gelavio
imprimis, item cum Totopillo, de religione sermones habere seorsim.
340. Equidem jam pridem de meâ ipsius historiâ quaedam, praecipue
de naufragio, illis narraveram; sed plurima tunc parùm intellexere,
atque iterum audire avebant. Nunc autem primùm clare dixi quondam
fuisse me Mauri hominis barbari servulum; id quod animos eorum adeo
perculit, ut singula quaeque audire cupiverint magnopere. Ego autem
quae plures per dies tunc narravi, non celarem lectorem meum, nisi
dictu longiuscula forent. Profecto illa servĭtus crudum meum et
praeferocem animum salubriter mitigavit; et quoniam herum non crudelem
habui, multa tum didici sub Experientiâ magistrâ. Porro illâ in terrâ
caloribus assuevi, immò robustior fiebam. Sol orae Marocanae, nostro
longe acrior, aurâ Oceani temperatur, neque nobis est insaluber, modo
caput fasciâ sindonis involvas, et vino abstineas prorsùs. Illic quoque
plurima didici de frugibus, de oleribus, de fruticibus, quae postea
erant utilia. Plurimas res item minore didici apparatu facere, quâm quô
apud nos fiunt. Quippe ferramenta agrestia, domesticam supellectilem,
instrumentum culinae, pistrini, fabricae,--offendi illic rudiora omnia;
sed Necessitas inventrix multa simpliciter conficit, quae fato quodam
meo discebam. Denique ipso industriae fructu superbiens, strenuus
operis evasi, versutus ad excogitandum patiensque laboris. 341. Sed ad
rem redeo. Aliud quoque jam aequum videbatur. Quoniam continuus labor
ad vitam non jam erat necessarius, festique aliquot dies ipsis barbaris
assolent, septimus dies (quem _primum_ vel _Domini_ diem appellamus)
Cristianorum more debebat tandem distingui; ex quo religionis aliqua
posset cura exoriri. Itaque Kalendario meo recensito, quisnam sit
“dies Domini” discerno: tum subditis meis edīco, ut festus sit hic
dies: quo die item coram me post matutinum cibum congregentur. Ego
regium monile gerens, precem brevem Numini Supremo pronuncio, ut suo
halitu mentes nostras purget; illum quoque ipsius propter virtutes
adoro: postea litterarum rudimenta cunctos doceo, ut novam linguam
profundiùs animis defigam. 342. Si pluvia cadit, in musēo congregamur;
ego in tabulam ligneam cretâ scribo: sin serenum est caelum, ubi arena
subtilis ac plana est potissimùm, ibi radio maximas designo litteras.
Ea imprimis vocabula, quae saepissime pronunciantur, docui scribere,
ut nomina rerum, Homo, Vir, Femina, Cănis, Panis; ut verba communia,
Fac, Dic, Da mihi, Vĕni, Abi; ut pronomina, Ego, Tu, Nos, Vos, Hic,
Ille, Sic.--Primo quidnam vellem faceremve, parùm intelligebant; sed
quum īdem sonus eâdem cum litterâ saepiùs audiebatur, sentiebam eos
excitari. Gelavius primus orabat, ut sibi liceret rem iterare. Dein
incipit a Me, Te, Se; item Nos, Vos, Hi, Hos, Sic, Dic; et postquàm bis
terque est a me edoctus, optime perdidicit brevia vocabula tot, quot
omnibus elementis comprehendendis sufficerent. Mox ego totam litterarum
seriem, in parvâ chartâ conscriptam, ipsi trado. 343. Gelavius sane
et Totopillus, qui quae dicerem intelligebant, longe celeriùs ipsas
discebant litteras. Hos amplius indies edocui. Proximo die Dominico
ceteris ipsi praecipiebant. Tandem furor discendi cunctos pervasit
magnus, quando hos viderunt ét intelligere et pro magistris esse: sed
multa non poterant legĕre, qui paucissima vocabula noverant. 344. Mox a
me exquirit Gelavius, ex quânam re conficiatur charta. Ego de papyro,
de lino, de gossypio facio certiorem; explico item de membranâ sive
pergamenâ. Multa posteā folia grandiuscula ad me reportat, siccat in
sole, premit, lēvigat; juncos item aquâ maceratos contundit, gummi
miscet, explanat, chartas meas imitans, sed parùm res cessit: tandem e
praegrandibus palmae cujusdam foliis satis bonam censet haberi chartam.
Dixi huic arundines ac pennas avium pro calamis scriptoriis sufficere,
pro atramento succum sepiae; gummi addendum, si liquor in chartâ
nimis difflueret. Ille confirmat, nunquam sibi defuturum scribendi
instrumentum, modò artem ipsam mente arripuerit. Jam unam quotidie
horam litteras eum doceo. Die Domini quaecunque nova vocabula ceteri
didicerint, ea doceo scribere; paullatimque, quum plura intelligunt,
quaedam de religione incipio inculcare.

345. Cum Gelavio liberiùs de rebus divinis loquebar. Quidquid de
Deo Creatore, de lege morali atque officiis, de sancto Dei judicio,
de ejusdem in sanctos gratiâ dicerem, id omne illi facile esse et
quasi naturale comperio: etiam de immortalitate humani animi (id quod
mirabar) jam eredebat. Sed quoties auderem de Cristo, de Moyse, de
Judaeis narrare, otiosus audiebat, quasi qui miraretur quid haec ad se
attinerent: aliquando fortiter contrà dicebat. Tandem diffisus posse me
tantis argumentis suam impertire gravitatem, abstinui, ne profundius me
demergerem.

346. Non absurdum erit narrare, quantum Pachus suâ arte ferrariâ
feminas adjuverit. Erant e meo instrumento acūs quaedam minores, item
majores sarcinariae. Has Pachus multum admiratur. Minores nequit
imitari, sed utriusque formae plures procudit grandes, quas exacuit
politque satis pulcre, oculis recte pertusis. Unicuique feminae dono
dat tres formae utriusque: his vestes, tegetes, stragula consuunt.

347. Gelavius identĭdem quaerit ex me, numne poeniteat me, quòd
plures sumus: num velim ad tres viros rursùm redigi: num si pro octo
octoginta forenus, id oporteret dolere: num malim paucorum esse quàm
plurimorum regulus. Nesciebam quorsum haec intenderent: subesse
quiddam mihi videbatur. Demum interrogo directà, anne consulto talia
loquatur. Tum modeste ac candide respondet: “O here! talis est hujus
insulae jucunditas, talis omnium rerum copia atque commoditas, talis
tua ipsius benevolentia, aequitas, sapientia; ut ego populares meos
vellem sane multos hisce rebus mecum frui. Nec dubito fore ut illi
velint eadem, si modò liceret: tuum erit dicere, si id licebit
nunquam.” Haec quum responderet, haesitavi consilii incertus. Mox dixi:
“sane suis esse illum benevolum: ego quid velle, quid nolle deberem,
id mihi ipsi neutiquam līquĕre.” Notavi posteā cunctos, ultra quod
necesse erat, ampliare culturam. Id ipsum anteā fecisse Totopillum
memineram, tum quum hancce coloniam clam meditabantur: itaque credo
omnes eandem fovere spem, quam indicaverat Gelavius. Hoc me male
habet, ne nimis adverser, neve periculosum quidpiam gratificer. 348.
Iterum e Gelavio quaero quot novos colonos tutò posse venire credat,
et quânam sub lege: num tot modò quot in unâ familiâ nobiscum aetatem
possint degere.--Respondet, “semper se credere, fore ut ego in patriam
restituar: quippe, ubi una venerit navis, aliquando tandem venturam
esse alteram. Tum se suosque, optimo defensore orbos, parvam manum
pollentibus barbaris relinqui: nam hos quoque aliquando venturos, nec,
nisi aut igneis telis aut majore catervâ, posse abigi. Tot erga novas
familias, quot firmo sint praesidio, esse optandas. Mille viros nimis
multos non fore, sed quinquaginta contra ejectamenta maris sufficere.”
Interrogo, quid sibi velint maris ejectamenta. Sic ille explicat, ut
dicat, “viros qui in scaphis per casūs maris hùc advehantur inviti.”
Vis ergo (inquam) quinquaginta importare familias? “Si liceret,
vellem,” respondet. At Gelavi! (rursus aio) id non per me licebit.
Propter locos, arbores, antilopas, pisces, aves, nulla non erit pugna
atrox. Nemo mihi obtemperabit nemo intelliget: ego inter primos
occīdar. 349. “Ah, ne talia fingas,” (inquit): “ne metuas, here! Priùs
certe ego moriar: sed non nôsti meam gentem.” Dic quomodo (inquam).
“Primùm, here! (respondet) homines sumus, non bestiae; itaque èt Deum
et principem veneramur. Quisquis fortitudine, prudentiâ, justitiâ
excellit, hunc extollere, decorare, sequi amamus. Talis tu es vir, qui
strenue ac juste regere calles. Nostrorum virorum quot te noverint, te
prae nostris regulis omnibus anteponent. Dein, audi, quaeso, ampliùs.
Summi nostri reguli patruus est Cortops quīdam, optimus ille quidem
vir, sed fratris filium sibi praeponi aegrē fert, habetque factionem
non parvam. Mitis est ac senior vir; filii autem ejus omnes praelio
occubant. Is profecto talem in insulam colonos deducere vehementer
cupiat: immo, id ipsum audivi, ac credo. Jam si hùc adveniret, ille et
suos cunctos facile regeret, et tibi obsequeretur officiosissime. Tum
omnia illa de locis, arboribus, antilopis, ex consuetudine nostrâ ac
sine pugnâ ordinabuntur.” Optime causam dicis, O Gelavi (respondeo) et
callide adularis; sed nimiâ me solicitudine tota haec res excruciaret:
quare amplius de eâ ne colloquamur.

350. Nos autem, ita ut dixi, cursum nostrum tenebamus, nec poenitebat
me meorum subditorum. Singula narrare de tot hominibus, longum foret.
Omnia quae egomet inveneram, paullatim discunt; sed Pachus novam rem
reperit. Per Gelavium a me exquisiverat, unde veniret ferrum. Dixi, e
montibus effodi, ejusque aspectum esse, tanquam in humum influxisset,
massasque humi suâ gravitate implevisset. Post aliquot dies laetus
renunciat, ferrum a se in monte repertum. Ostendit marram, novo quodam
metallo crustatam. Explicant mihi, vidisse eum, in ulteriore altissimi
illius montis latere, rivulum quendam discolorem, turbidum: marrâ
postquàm conciverit, hanc concrevisse crustam. Video non ferream esse
crustam illam, sed aheneam. Respondeo, posse hoc multi esse usûs,
quanquam non sit ferrum; amplius oportere examinari. Posteā doceo tale
aes colligere et fabricare, quoties usus venerit.

351. Hiems hujus regionis praeterierat. Calidior tempestas
appropinquabat; quotidiani imbres augescebant. Die quodam Martii
⸤solito acriùs⸥ flabat ventus et continenter per noctem duravit. Sub
ipsum mane per tenuem pluviam ego cum Totopillo cocorum sĭnum versùs
pergebam, atque a speculâ meâ video lintrem terrae appropinquantem.
Egrediuntur duo viri, una femina: tot modo inerant. Video protinus
piratas non esse hos: viri defessi esse videntur, femina algescere.
Haec ubi a vento protegatur, vestibus contectam collocant: ipsi
vagantur, ramos aspectantes, ut qui cibum anquirunt. 352. Pistolas
mecum habui, sed nihil erat quod timerem. Ramulo arboris raptim
abscisso, hunc elate gerens, cum Totopillo descendi, ciebamque eos
clamore: neque illi a nobis fugerunt. Jussi Totopillum colloqui, si
forte intelligerent. Is cito confirmat, esse eos Gelavii populares,
vento abreptos, jamque fame, labore, frigore enectos. Nolui, in portum
admissis, secreta domûs aperire: sed jussi eum dicere, “cibum iis
missum iri,” et ipsum juxtā manere. Ego actutùm redeo, tum Gelavium
remitto cum cibo, uxoremque ejus cum spissis siccisque vestibus. Ipsi
frustra conantur ignem fovere. Fenis et Totopillus apud eos morantur:
Gelavius illico ad me redit: sic jussi. Tum colloquimur.

353. Ego aio: si per ventum non poterunt ante noctem regredi, nunquam
regredi debere, ne plures posteā in nos reportent, pervulgato insulae
arcano.--Is laudat consilium meum, modò possit fieri. Mox addit:
velle se quĭdem plures insulae cives; sed invitos retinere, nisi
vincias, fore lubricum; nam posse aliquando scapham meam furari.--Id
me perculit, nec quidquam ultra dixi: tamen eundem illum in sĭnum
hospites cöercere statuo. Fenis autem rediens ait, sibi illam feminam
antea notam esse, et vero dilectam, atque ejus se misereri. 354. Quando
refoti sunt, tertio die de reditu consulitur. Erat sane difficilis
lintri reditus, si ventus eâdem ex regione perstaret flare, quamvis
clementer. Imperavi ut nemo retineret eos, nemo abigeret, sed suis
relinquerentur consiliis. Multas nobis gratias agunt, viatico accepto,
aiuntque velle se, ut primum possint, domum redire. Quarto demúm die
evanuerant, sub noctem regressi.

355. Haec erant in mense Martio, neque ego tunc suspicabar quò
me invitum divina duceret Providentia: nam novos colonos arcessere
pertinaciter nolui, quamvis timerem ne meis forem iniquus: sed
sollicitudo acris semper me vetabat. Continuabantur menses, et nostra
omnium opera. Praeteriere suo in ordine genialis pluvia ac foeda
tempestas: tertiùm jam mihi redibat siccior aestatis pars. Nos quidem
in fructibus colligendis tum maxime fuimus occupati. 356. En autem
ipso Sextili mense, dum cum Calefo et Totopillo per rupem incedo, e
saltu prodeunt duo viri barbari. Pistolâ correptâ, jubeo Totopillum
eos compellare. Respondent, “amicos esse se, et regem insulae
amicissime petere.” Jubeo, mei honoris causâ, tela in humum projicere:
projiciunt. Tunc ut amicos saluto, recipere tela jubeo, et dicere
cur, unde, venerint. Totopillus, parum facile, tamen interpretatur
responsa. Senior autem e duobus illis, mitis aspectu vir, qui fere
septuaginta habere videbatur annos, in hunc modum loquitur. “Ego sum
Cortops. Cum quindecim lintribus venio, octo et viginti familiis, ut
tuâ veniâ cum bonâ pace consideamus hâc in insulâ, tibi pro summo
principe obtemperaturi. Ceteros infrà relīqui, dum tua reportamus
jussa. Agrum autem ex tuâ abundantiâ a te oramus.” Quia de re inopinatâ
illicò respondere erat difficile, multùm salvere jussi; hìc in saltu
requiesceret paulisper: honoris causâ hos duos meorum apud eum
relinqui: me celeriter cum servis cibisque rediturum: tum nos de omni
hâc re lībĕre collocuturos. 357. Itaque decessi solus. Proditum me
credidi. Gelavius sine dubio nuncium Cortopi per illos viros miserat,
quoniam me obstinatum sensit. Tamen si triginta viri armati jam in
terram expositi erant, per vim telorum malè resisto palam: arte et
solertiâ est opus. Aut suadere debeo ut protenus abeant, aut deliberare
quo tandem pacto minimo cum periculo maneant, sive ad tempus, sive in
perpetuum. 358. Interim irascor Gelavio et incipio objurgare. Ille
admirans, obnixe ac simplicissime negat quidquam nuncii se aut misisse
aut missum velle; idque iteravit tam anxie, ut nequiverim persistere.
Jam hunc cum Pacho cibos ac dona aliquot relaturum mitto. Ipse, regalia
assumens, memini Fenim fuisse feminae illius amicam. Igitur, missâ ad
eam Lari, arcesso, et iratâ voce interrogo, quidnam hospiti dixerit.
Illa, quanquam malè loqueretur, tamen, quae dicebam, satis intellexit.
359. Effusa in lacrimas respondet, se, ab amicâ suâ rogitatam, anne
commode se hìc haberet, dixisse; “Immo optime: sane se esse beatissimam
sub benignissimo ac justissimo principe in jucundissimâ insulâ.” Talia
eam velle dicere, sermone quamvis incondĭto, intellexi. “An nihil
aliud dixisti?” interrogo. “Sane plurima,” inquit. Quid ergo? “At
ego nescio.”--Nonne tu nuncium ad Cortopem misisti, ut hùc vĕniret?
“Certe nihil tale auderem (inquit) neque ausa sum.” Sed neminem tu hùc
invitâsti? “Oh here (respondet), invitavi neminem; tantùm, ut credo,
amicae meae dixi,--Vellem ipsam et quàm plurimos meorum sub optimo
te principe esse beatos, velut memet.” Postquam experior nihil ultra
sciscitando extorqueri, vultum compono: bono animo eam esse jubeo: dein
egredior. 360. Incedens simul reputo. Si re verâ propter famam mei, non
propter cupiditatem mălam, tot viri veniunt; tum verò, si prorsus eos
venisse nolim, ipse memet objurgare debeo, quòd non fuerim injustior;
neque adeò sunt timendi, qui ad imperata perferenda festinant. Meae
me laudes fortasse emolliebant: nulla convincitur proditio. Tum illud
surgit:--quatuor ope virorum nunquam hic navem fabricabor: si redire
ad patriam volŏ, per plures id debet confici. Quid si nunc plures Deus
ipse ad me misit? Ego-ne illos abigam, in aeternam memet redacturus
barbariem? Reputans talia, cum alio prorsus animo ad Cortopem reverti,
qui cibos jam confecerat, et cane meo, propter offulas blandienti, se
oblectabat. 361. Nunciatur mihi, cunctam ejus plebem esse in portu
hortorum; sub arboribus a calore protegi: habere secum maximum zeae
atque oryzae numerum, item maniocarum; coria quoque comportare et
maximas vestes, tegetesque quae malignam imbrium vim possint arcere:
quadraginta duos viros puerosve esse, septem et quinquaginta feminas:
Cortopis omnes dicto obedire: ipsum Cortopem mihi profecto velle
submitti, constanter autem a me orare sedem idoneam.--Responsum feci
plenum benevolentiâ. Pollicitus sum, illicò me demissurum, qui ligna
secaret in focos, atque alterum qui plura ⸤cibo commoda⸥ distribueret,
velut oleum, sal, aromata: tertium qui ollas cacabosque ferret. Interim
me de sede dandâ meditaturum.--Mox nos redimus cavernas versùs, duo
illi viri ad suos. Quando animadverti auram extra ordinem a meridie
continuari modicam, melius censeo ut in scaphâ ⸤Gelavius cum patre
soceroque⸥ supellectilem ac cibum portet. Gelavius ⸤minoribus gemmis
fulgens⸥ me repraesentat. Hic lignum secat, illi prandium properant.
362. Ego autem sub sericâ umbellâ propter fastum ac calorem tectus,
ad Caprinum jugum deflecto, atque, inde prospectans, novae coloniae
decerno longam illam oram subter jugo, cum primo sinu citra Lunatam
Viam, si eo quoque ĕgērent. Sed ora illa facile suffectura erat.
Postulo ut septimus quisque dies pro festo habeatur; ut, quot possint,
illo die coram me veniant; ut Cortops quater in anno, ad minimum, me
veneraturus adeat; ut mea lingua pro imperatoriâ linguâ aestimetur,
quam cuncti, ut primùm possint, discant elŏqui. His acceptis legibus,
proximo die circumremigant, suamque capiunt sedem.

363. Paullo pòst clariùs denoto; quidquid sit illâ in orâ, Cortopis
esse, sine ullâ exceptione. Quaslibet aves, quoslibet pisces, illâ
tantùm in orâ, pro suis oportere eum aestimare. Sin ultra lineam
altissimi jugi Caprini voluerit venari aut fructum terrae percipere, id
mecum amplius deliberandum. Si quid in monte velit seminari, id liberum
esse; et quidquid coluerit quispiam, id fore cultoris.--Has quoque
leges comprobârunt: tum ego sollicitudinem deponebam.

364. Mox ligones, secures, dolabras plurimas deligo, item marras
aliquot et cultros mensales, quos Cortopi dono dem, suae plebi ad suum
arbitrium distribuendos. Cultrum, furcam et cochleare, splendidiore
specie, ipsi destino Cortopi. Sacchari aliquantum et olei addo, item
aromata. Has res ille cupidissime ac multis cum gratiis accipit. Tum,
ne gemmis Gelavius praeluceat, monili pulcrius variato exorno Cortopem.
365. Postea aliud quiddam mihi arrogo:--Si hostes hanc in insulam
descendant, ut sub Cortope cuncti imperata mea perficiant, conferantque
subsidia belli.--Id quoque facile conceditur. Tum citrea atque aurea
māla, cocos nuces uvasque siccatas, et conservatarum ananassarum ollas
ad Cortopem demitto.




CAPUT (XIII.) TREDECIMUM.


366. Jamque post violentam concitationem res ad suos cursus rediēre.
Sexdecim pòst diebus aestas procellis abrumpitur: piget me quòd
cavernis hospites carent. Ego autem de meâ linguâ intrudendâ praesertim
sollicitabar. Prima mea colonia et linguam non absurde et litteras
parce didicerat: nunc meditor quô possim pactô easdem novae plebi
impertire. Quando cum Gelavio colloquor, rogat ille, utrum velim eum
assentiri obedienter, an loqui lībĕre. Lībĕre autem (inquam) loqui.
367. Tum infit: “Nos, here, tua familia, te et multùm audivimus et
valde amamus: igitur in linguâ litterisque profecimus meliùs. Tamen
nimius fuit ille conatus, nec nisi propter tui amorem tolerabilis. Duas
res unà postulas, utramque difficilem. Crede mihi, longe praestat,
ut de linguâ tuâ paullum differatur. Nostram potiùs nos linguam
primùm litteris exprimere discamus: postea quidquid e tuâ didicerint
linguâ (et discent multa paullatim) cupient ipsi scribere.” 368. Haec
audiens, quasi obstupui. Quid? (inquam): tune linguam barbaram vis
litteris effingere, et quantum possis, in perpetuum defigere?--Acriter
respondet: “Nostrae tu, here, nescius es linguae, qui barbaram vocas.
Lingua est copiosa, delicata, subtilis, tenerrima, sono mollissima, usu
gravissima: immo, quantum conjicere possim, tuâ sane praestantior.”
Quid ais? inquam. Ego non nōvi tuam linguam: recte dicis. Sed cur
credis eam meae antecellere? “En (ait) quando tu _Nos_ dicitis, ego
illud _Nos_ per quatuor vocabula interpretor. Nam aut _Ego ac tu_
valet, aut _Ego atque ille_, aut _Ego ac vos_, aut _Ego atque illi_.
Hic quatuor sunt, quae tua lingua in unum illud _Nos_ confundit; nostra
pulcerrime distinguit _Bini_, _Bili_, _Binir_, _Bilir_. Nonne hanc
recte dico magis hic esse subtilem, accuratam, copiosam?” Assentior.
“Item _Vos_ (pergit dicere) duas confundit res; nam aut valet _Tu
cum ceteris quos compello_, aut _Tu cum quibusdam absentibus_. Hic
iterum nostrates duo habent vocabula, _Vinir_, _Dinir_. Jam tu de
_fronte contrahendâ_ loqueris; unam hanc a te didici locutionem: nos
quatuor habemus verba simplicia. Nam frontem contraho aut propter
lucem nimiam, aut meditabundus, aut cum maerore, aut cum malitiâ: nos
quadrifariam dicimus ac simpliciter.” Perge ultra, (inquam). “Deinde
tu (inquit) de _demittendo capite_ loqueris: nos septem vel amplius
modis hoc pronunciamus. Nam caput demitto, primùm ut hostile telum vel
ramum arboris devitem: deinde, ut venerer aliquem; tum, ut acutiùs
prospeculer; quarto, ut assensum denotem; quinto, propter pudorem;
sexto, per obstinatam contumaciam; septimo, in aquas descensurus;
item octavo, saltans. En octo nostratium vocabula, Metic, Rodic,
Fiarilic, Duthic, Lianic, Shanfic, Madiric, Reutic.”--Immo, Gelavi!
(inquam interpellans) linguam tu meam parùm novisti: nam nos _Annuere_
adhibemus, assensum capitis demissi denotantes. 369. “Verissime dixisti
illud, here! (respondet). Non nōvi tuam linguam, neque unquam plene
novero, nisi si possem renasci, et cum lacte matris carissimas voces
haurire; nisi possem cum pueris iterum colludere, in vestris ludis
litterariis discere; nisi possem in contione sapientium fervida captare
verba, atque in foro, ubi res venditis, multos per menses nundinari.
Nisi de novo possem matris, sororis caritatem discere, et suaves amoris
susurros nunc primùm tuâ in linguâ audire, nunquam sic ego complectar
eam, ut tu corde atque animo complectĕris.” Fateor; vehementiâ ejus
perculsus sum. Nihil tale expectaveram: itaque reticui. Tum addit,--“O
here, noli succensere: sed ita se res habet. Lingua tua nobis in meram
mentem vĕnit, quasi cum frigidâ luce. Nostra pectus tangit, animum
erigit. Ut tuam nos, quantum possimus, discamus linguam, aequissime
postulas; sed nostram quae tenerrimis nos memoriis perfundit, noli sic
surripere nobis, ut tuam mancē apprehendamus, fortasse foede laceremus.”

370. Nunquam antea suspicatus eram, quàm sua cuique genti pretiosa
esset lingua. Pòst paullo fassus sum, malè me consuluisse, Gelavium
recte judicare: itaque jubeo, si possit, populares suos edocere, quô
pacto ipsorum linguam litteris exprimant. Tum ille a me opem orat.
Dicit, meis litteris illorum sonos non omnino congruere; propterea,
se haerere. Equidem non modo Lusitanicē multa de orthographiâ (quam
appellant) cogitaveram; sed priùs, quando Maurusiē discebam loqui,
omnia Europaeis conscribebam litteris, mutatis additisque aliquot
formis. 371. Igitur fere centum auditis perscriptisque vocibus, tandem
quum autumat omnes linguae sonos se mihi pronunciasse, facile ei
totam seriem explico. Hoc ubi plurifariam probavit, crediditque rem
confectam, totum gregem nostrum edocet; illi alacriter arripiunt.
Postea, die Domini, quando ceteri conveniunt, incipit horulam dare
huic rei impertiendae. Ego autem illo die contionor de rebus pluribus,
quae possint mentes stimulare, excolere, firmare. 372. Illud laetus
video, non esse segnes hos barbaros neque ventri aut temeto deditos.
Etenim veloces esse et armis strenuos, id cuncti pro publico officio
aestimabant. Sed ludos sedulo iis commendo. Feminae nostrae quotidie
natabant, sed suo in grege: nos viri jam ⸤duntaxat extra portum⸥
natamus. Ego sic jussi: namque ipsis non interesse videbatur. 373. At
ego jam decerno, igneorum telorum usum Gelavio ac Totopillo impertire,
quo tutior fiam. Id summo cum gaudio accipiunt, ut documentum fiduciae
meae. Pulveris nitrati quia parcissimus fueram, aliquantum etiam
restabat. Hoc reparari posse desperans, quidquid potest sine dispendio
pulveris doceri, edoceo, atque illi acerrime artem meam assequi
conantur. Totopillus de pulveris illius compositione acriter exquirit.
Carbonem facile explico; sed quid sit nitrum, quid sulfur, nequeo
interpretari; nec, propter immane periculum, vellem eum componendi
experimentis se objicere. Itaque hoc pro arcano relinquitur. 374. Hâc
aestate ego ac Pachus in pensilibus lectis super rupe dormiveramus:
ceteri tres cum uxoribus malunt in cavernis manere; neque ego prohibeo.
Pachum pro comite mecum assumo.

375. Inter haec subita res iterum rotam meae vitae convertit,
et demum me părentibus, mihi patriam reddidit. Ante lucem, tertio
ante Idus Decembres, bombus cannonis me expergefacit. Iteratur ter
quaterque. Agnosco signum navĭs, quae opem in periculo orat. Primâ
luce per prospeculum contemplor, videoque navem magnam, quae in arenis
longe a terrâ haeret. Arbitror illas ipsas esse arenas, ubi, quatuor
antè annis ampliùs, nostra navis se impegit, confregitque mālos.
Attentiùs observans, credo unum mālorum esse confractum. Mox vexillum
discerno: id erat Anglicum. Tum miro gaudio, moerore, spe afficior.
376. Mare erat tranquillissimum: vix ulla tum flabat aura. Acie
oculorum contentâ, per prospeculum nihil video motûs neque instantis
periculi. Tum illud succurrit: Quidni possumus, pluribus connitentibus
scaphis, remulcis navem ex arenâ detrahere? Gelavium jubeo properare
ad Cortopem, et meo nomine impense rogare, ut lintres suas cunctas
cum remigibus robustissimisque remulcis ad navem mitteret, atque ⸤a
me dicta⸥ eos accipere juberet. 377. Protenus ego cum Totopillo et
Calefo Pachoque in scapham ingredior: nos quatuor remigamus, quoniam
ventus deest. Cibum nondum gustaveramus, sed comportari jussi quidquid
esset in promtu. Primi ad navem pertingimus, mox Anglicâ voce exquiro,
ubinam sit praefectus navĭs. Illi mirabundi, et laetantes quanquam
tanto in periculo, eum evocant. Narrat mihi, id quod ipse dispexeram.
In littus, nocte utique tranquillâ, incurrerant, fregerantque mālum
anteriorem. Etiam tum haerebant, timebantque ne surgente vento
obruerentur. Dico me jussisse lintres remigesque tracturos vĕnire,
si forte id opis esse posset. Tum certiorem me facit, fundum nāvĭs
esse solidum, neque admisisse aquam. Mox a magistro bolidem petii,
et a scaphâ meâ tentabam aquas. Sex ulnae navi sufficiebant. Means
remeansque in scaphâ, submarini aggeris finem dimidio fere horae satis
comperi. Jam autem tredecim pervenere lintres. Magister me docebat,
quot remulcis esset opus: ipse affigit, funesque ex suo addit. Saburram
tramovet, partes navĭs afflictas levans. Ejus dicta per me et Gelavium
traduntur. Remis incumbunt, graviùs quàm violentiùs primò. Remulci
tenduntur, strident. Exclamat Gelavius: credo eum prohibuisse nimium
intendi. Iterum; ter; quater incumbunt: demum non frustra esse video.
Motus quidem navĭs exiguus apparet, augescit, continuatur: tandem
clamor gaudentium exoritur: navĭs vădo detrahitur et protenus bene
natat. 379. Tum magister a me gubernatorem petit, qui in tutum aliquem
locum navem deducat, donec mālus erit resartus. Multùm ille miratur,
quum respondeo, “nemini ceterorum quidquam de hôc mari esse notum, me
sōlum littoris aliquam habere notitiam.” Remigibus per Gelavium indico,
sperare me rem recte processuram: multas me agere gratias: sed parati
sint iterum adjuvare, si iterum sit opus. Interim aura diurna a mari
surrexerat, et, vēlis aliquot praetentis, tardiuscule movebatur navĭs.
Ego in scaphâ, profunditatem semper praetentans, flumen versùs, in
quod primam meam direxi ratem, sensim deducebam. Sed quoniam tempus
procellosum longe âberat, suasi ut ancoram extrà jacĕret, deinde
per suos nautas exploraret ostium. Assensus est. Tum ego meos viros
cum scaphà domum remitto, ipse in navi maneo colloquii gratiâ. 380.
Protenus magister quaerit, anne novum possit mālum apud nos ĕmĕre.
Respondeo: “Immo, secāre. Esse plurimas suprà arbores, mālis idoneas;
quas succisas posse facile in vallem detrudi, et, in ripâ fluminis
dedolatas, aquâ vehi ad navem. In ostio fluminis tutissimum esse portum
vel furentibus procellis, modò profunditas aquae navem admittat.” 381.
Jam quaerit, anne cibos praebere possimus. Id vero promitto. Illicò
jubet prandium omnibus apponi liberius, narratque parcius per plures
dies comedisse cunctos, quia metuerant inopiam. Ego verò interrogo,
quare has in regiones venerint, utrum gnari an inviti. Ille postquam
quaedam imperavit, seorsim ductum humili me voce compellat. 382. “Tu
me (inquit) valde adjuvâsti; ergo lībĕre loquar. Merces ego Anglicas a
Bristoliâ ad Jamaicam debebam portare. Propter vim venti in Corragiam
Hibernorum confŭgĕre sum coactus.” Ibi aliquot meorum nautarum majore
mercede mihi surripit alius quidam navĭs magister. Tum alios ex
necessitate accepi, quales ipse locus dabat, mercenarios nautas, quorum
tres erant valde improbi. Multa molientes, seditionem serebant et
bonorum pervertêre mentes. Tandem cö-orti, in catenas me dĕdēre, quum
maxime eramus in Occidentalis Indiae mari. Quid de me facere voluerint,
nescio; sed ceteri nautae nihil gravius in me consuli patiebantur.
Oculos Europaeorum fugientes, inter barbaros (ut opinor) se volebant
recondere, credebantque se posse ditescere, divenditis meis mercibus.
Unâ ex orâ optimam aquae copiam assecuti sunt, absentibus barbaris;
mox, ubi cibos volebant ĕmĕre, orto jurgio, duo e navalibus sociis
occisi sunt, quorum unus callidissimus erat e tribus illis improbis.
Ceteri, qui cum scaphâ erant, aegre effūgēre. Duo illi, qui restabant
e pessimis, homines imperiti, vi ac minis ac consuetudine quâdam navem
regebant, quanquam coeli ac maris et chartarum marinarum ignari. Cibos
iterum ac ter frustra quaesivere: propter inopiam alimentorum ceteri
murmurabant: demum proximâ nocte sub auroram in arenas incurrimus.
Tum verò imperitiae horum hominum succensentes, nautae eos catenis
vinciunt, me liberant, orantque ut sontes puniam, ceteros a periculo
lībĕrem. Ego stătim cannonas opem orantes personare jussi: illud
restat, ut si possim, quod male factum est, resarciam. Jam autem,
dic mihi, (quod maximi est) quot gradus terrestris longitudinis hic
habeamus. 383. Paene risi, quum haec me interrogaret. Respondeo:
illum a meo vestitu posse conjectare, quantâ in barbarie verser. Loci
sane latitudinem, stellis observatis, cognosse me; longitudinem (quam
appellant mathematici) prorsus nescire. Id tantum me habere cognitum,
ad Occidentem nos degere, ultra ultimum Orinoconis ostium.--Ille ait,
etiam hoc cognosse, magni referre. 384. Mox interrogo, anne velit me
in patriam reportare. Is confirmat, maximo illud sibi gaudio fore; nec
gratiis modo revecturum; nam propter servatam navem magnum mihi a se
suisque deberi praemium. Tum jussi, de ⸤hôc quod dicebam⸥ reticere;
jamque me in suâ scaphâ ad terram vehere, ut de cibis comparandis
imperarem. 385. Undeviginti viri in nave erant: carnem recentem
Anglis credo fore libentibus. Totopillo dico, si laqueis porcillos,
lepores avesve possit capere, quàm plurimos capiat, ac vivos. Pachum
ac Calefum, trahâ ac trahulâ eductâ (illâ duobus jumentis, hâc uno)
mecum ad colles Caprinos vĕnire jubeo; Larim Fenimque in calathos
plures fiscellasque componere dioscoreas, maniocas, bananas, dactylos,
aliosque fructus vel legumina: Upim caseos promere quos habebat
plurimos, et quidquid piscium sale condītum reservaverat,--si id
quoque nautis usui foret. Ova gallinacea mihi non erant: pullis avibus
parcendum decrevi. Denique Gelavium ad Cortopem mitto, orans ut si
quid aut zeae aut oryzae possit sine suorum detrimento tradere, id meâ
gratiă navi convehendum praebeat.

386. Pachum ac Calefum jam summâ in rupe offendi opperientes.
Caprarum silvestrium agros versùs imus rectā, usque eò ubi propter
asperitatem saxorum nulla erat trahīs via. Tum Pachum jubeo quàm
occultissime, more barbarorum, pone saxa inserpere, donec gregem
aliquem intra teli conjectum videat. Ignipultas duas iis tradideram
portandas: una erat bituba mea. Ambas jam suffercio. Ut Pachus
recurrit, progredior caute, etsi neutiquam fugaces erant hae ferae. E
duplice tubo bis maximâ celeritate jaculatus, duas antilopas occīdo.
Totus grex aufugit; sed propter formam locorum non potērat extra jactum
extemplo evanescere. Alterâ ignipultâ de Calefo arreptâ, tertium
protenus dejicio mortuum: is mas fuit, grandis ille quidem, qui
restiterat hostem conspecturus. Jumenta nostra paxillis destinaverāmus:
eò jam necesse erat praedam deportare. Calefus et Pachus, connisi,
satis aegre humeris suis capras, unam post alteram, deferunt. Caprum
antilopam video nimium fore: quare egomet, oneri submissus, adjuvo.
Sic per trium virorum nisūs hic quoque in trahulam componitur:
dein protinus domum eos remitto. 387. Egomet lacum versùs propero,
ut anseres vel ferum olorem reportem. Ipsam ad lacûs oram nunquam
pertigeram: ibi nunc olores video maximos. Anne pisces comedant, anne
caro sit bona, nescio; credo tamen pisces e dulci aquâ non nocituros
gustui. Itaque igne conjecto maximum alitem, qui vix in margine erat
aquae, occīdo; quem, quanquam canis non aderat, facile assequor.
Hunc reportavi humeris meis, incommodum sane onus. 388. Ad cavernas
Cortopem offendo, qui collocuturus de zeâ et oryzâ venerat. A Pacho
vult discere, quanta sit secundae spes messis; item a Totopillo quantam
vim radicum esculentarum, aut a nobis satam, aut genitam in vallibus,
debeamus exspectare. Certior de his rebus factus, decrevit et zeam et
oryzam praebere satis liberaliter. Eum magno cum honore excipio, oroque
ut ad coenam maneat. Plures res in musēo nunc primùm ei exhibeo. 389.
Inter haec pervēnit Totopillus cum navĭs magistro. Magister breviter
ait, Ostium fluminis a se esse exploratum; satis superque esse aquae
profundae; cras cum aestu maris velle se intrare. E valle Totopillum
in rupe a se visum esse; (is de cuniculis ibi satagebat:) se cursum
suum ad eum direxisse, ut ad me duceretur.--Totopillus secum habuit
in sacculis quatuor vivos, unum mortuum cuniculum; dein ego demonstro
magistro, quos ei cibos destinem. 390. Is de ceteris rebus multas agit
gratias; sed unum illum ait sufficere antilopam, duas feminas nolle.
Nam tantam carnis vim corruptum iri, nisi propere comedatur; nautis
autem qui decem per dies parciùs pasti essent, insaluberrimum fore,
si multum subito carnis haberent. Sed ego (ait) in rupe mansuetum
vidi gregem: quidni possis duos tresve haedos cum pabulo vivos navi
imponere, quando in eo erimus ut solvamus?--Tum video errasse me per
properantiam: porrò mālus novus erat caedendus. Igitur respondeo:
“Bene est: quidquid poterimus, faciemus.” Tamen de meis haedis
aegre ferebam: nam quidquid mihi cicur factum est, et e meâ manu
pascebatur, id jugulare dolebat me. 391. De olore oblītus eram facere
mentionem: nunc sententiam muto. In Cortopem convertor, interprete
Gelavio. Multo cum honore illum maximo alite dono, item duabus mortuis
antilopis, ut suis remigibus, si sibi libeat, praebeat epulum. Addo,
nolle me oryzam ab ipso orare, nisi esset, unde supplerem. Is laetus
accipit, polliceturque lintres ad convehendum cras mittere.--Tum
a Totopillo quaero, numve aves porcillosve ceperit. Nondum ullos,
respondet.--Igitur differas (aio) hanc rem, donec resarciatur navĭs:
nunc ex uno illo lepore coenam appara.--Id ille properat. 392. Confectâ
coenâ, Cortops ad suos vult extemplo redire. Ego cum magistro trans
rupem ambulo, ut arbores mālo idoneas oculis lustret. Quatuor, quas
denotat, cretâ distinguo: hae erant in saltu meo. Descendens ad
flumen quintam animadverti, ejusdem fere magnitudinis, quae pōpuli
instar gerebat. Hanc ut propiorem commendo, atque ille comprobat.
Tum aio: “Fabrum tu navĭs tuae cras hùc mittito: si quid jumentis
opus fuerit, ego per viros meos praebebo.”--“Eheu! (respondet): faber
meus cum insignissimo illo improborum fuit a barbaris occisus: idque
me male habet, quòd nemo apud me est, qui arborem in mālum dedolare
calleat. Sed nisi inter vos quispiam est fabrili arte exercitus,
nautae mei, ut ut poterunt, caedent.” Tum narro et me et quosdam e
meis ex necessitate multam rei fabrili dedisse operam; et posse nos,
si velit, hanc rem aliquo tandem modo perficere. Id lubens audit: ait
se, mālo, qui fractus sit, in ripam exposito, alterum, ejusdem plane
mensurae, imperaturum mihi; pretiumque ejus, pecuniâ aestimatum, in
accepti tabulam mihi relaturum. Tum ego, quantum possum, spondeo: is ad
suam scapham abit, in navem rediturus; ego ad cavernas. 393. Postero
die sine ullâ difficultate Pachus et Calefus arborem illam succidunt
et ramos amputant. Navĭs cum matutino aestu ostium subit fluminis,
mālumque illum confractum in ripam excutit. Ibi ego accuratissime omnes
ejus partes metior conscriboque. Fabrilia navĭs instrumenta recognosco:
mōlem quandam cochleatam mutuor et maximas confibulas plures; quoniam
utroque in fine inter operandum debeat arbor firmiter destinari.
Dolabras item et runcinas inde sumo, ne, si nostrae in caedendo
retundantur, absumatur tempus. Ego quidem videbar plus festinare quàm
magister; inaniter credo: sed spem redeundi oblatam tandem, mora
uniuscujusque diei videbatur imminuere. Video cras operam perfectum
iri: igitur Totopillum jubeo, quàm maturrime possit, testudinem capere;
mox pabulum haedinum in navem congerere. Enimvero cras, id est, tertio
die, ut speravi, mālum perfecimus. Vespere Gelavium ad Cortopem mitto,
nunciaturum, me gravissimâ de re velle colloqui, quae cum plebe suâ
debeat communicari; quare in ejus honorem, nisi quid nolit, ipsum me ad
eum mānĕ venturum. Respondet, lubenti fore.

394. Mānĕ, regium vestitum gerens, meâ in scaphâ, comitantibus
Calefo, Pacho, Gelavio, circumnavigavi ad Cortopem. Is me multo cum
honore excipit. Tumulum quendam vel tribunal e cespite exstruxerant,
in quod mecum ascendit, et in arundinaceo quodam picto tapēte me
requiescere jubet. Tum ad contionem suorum verba facit,--credo ut
me iis commendet: illi conclamant plaudentes. Assurgo et manibus
gesticulor: nihil aliud poteram. Dein descendimus, et per Gelavium
oro, ut Cortops mecum et Calefo seorsim colloquatur. Jam me aperio,
Calefo interprete. 395. Aio, me omnibus insulae meae civibus summam
optare prosperitatem: hanc ut affirmem, praecipuae mihi esse curae.
Illum, quippe virum nobilem, mitem, seniorem et diu notum, quasdam
propter causas me ipso fortasse meliùs eorum fortunis praesessurum:
quare unâ sub condicione esse mihi in animo, ut de principatu illi
cedam.--Primò non credit Calefum recte interpretari. Bis terque
interrogabat, et, ut iteraretur res, postulavit. Igitur ego, regiis
gemmis de meo collo detractis, illius super capite sustinebam. Sensi
hominem valde moveri. Tum quaesivit, quaenam foret illa una condicio?
Respondeo:--Quoniam illi non essent filii, postulare me, ut Gelavium
pro suo filio et principatûs successore adoptaret; et postquam ego
coram contione Cortopem meis regalibus exornassem, is rursus Gelavium,
pro suo filio ac successore pronunciatum, regio aliquo more publice
agnosceret. Libentissime hanc condicionem accepit. 396. Tunc adhibitis
in colloquium Pacho ac Gelavio, retĕgo quid actum sit. Pachus laetatur,
Gelavius obstupescens lacrimatur, interrogatque, numne abeam. Protenus
explico; hanc navem meorum esse popularium et ad meam redire patriam:
oportere me, patris senectutem amanter fovere; porro hìc me, si maxime
linguae Indicanae forem peritus, paucis aliquot posse esse carissimum,
universis non posse esse acceptum gratumque principem. Non me poenitere
quòd artem litterarum iis per Gelavium tradiderim. Hanc si excolant,
filios fore patribus, nepotes filiis usque sapientiores. Sed opus meum
hâc in insulâ finitum esse.--Profundum subsequitur silentium. 397.
Pòst paullisper Cortopem rogo, nunquid obstet, quominus rem illico
perficiamus. Ille, quasi evigilans, vacuis oculis aliquid respondet.
Interpretantur: “Nihil quod sciam.” Tum Calefus in cespitem escendens
pauca proclamat, populum in contionem revocans. Opperīmur, donec quàm
plurimi reveniant. Tum Cortopis manum tenens, cum eo iterum escendo,
cunctis mirantibua quid agatur. Protenus ego meo capite detractam
cristam Cortopis impono capiti, et monile meum e bullis fulgentissimis
et versicoloribus collo ejusdem circumpono. Adstrepit plebs gestiens.
Mox Pachus explicat, me in honorem Cortopis de meo principatu cedere.
Conclamatur ab universis. Descendimus ego ac Pachus: Gelavium escendere
jubeo. 398. Rursus Cortops palam nunciat, se publice Gelavium pro suo
filio adoptare, quem se mortuo debeant pro principe venerari. Post haec
dicta, ipsum illud monile meum, suo collo detractum, imponit Gelavio,
quò manifestior meis sit oculis acta res. Applaudo. Tum Cortops Gelavii
collo manus suas circumdat, et paternum ei osculum imprimit. Dein
brevissimum aliquid proclamat, quod mox mihi explicant: “En vobis
filius meus!” Mox maximâ cum acclamatione disceditur. Oro Cortopem,
ut propter mea summa negotia, si illi id non sit incommodum, ad meum
portum secundo mānĕ veniat. Mox multâ cum ceremoniâ decedentes, domum
scaphâ petivimus. Haec quarto erant die, post navis adventum. Eodem
sane die novus ille mālus per duo jumenta ad navem a Totopillo deductus
est.




CAPUT (XIV.) QUARTUMDECIMUM.


399. Quinto die novus ille mālus suum in locum figitur. Ego autem
quidquid volebam asportare, deligebam, componebam,--laetans, moerens,
gemens, mire varius, et valde taciturnus. Statui autem me ante quintum
finitum diem meas res omnes confecturum: atque confeci. 400. Sexto die
pervēnit Cortops, sic ut rogaveram. Pulcerrimum ei gladiorum meorum,
qui erat e chalybe caeruleo, atque unam novaculam cum coticulâ suâ
coriaceâ, dono do; item optimam ignipultam aucupariam: dicoque, si
artem jaculandi velit discere, posse a Gelavio doceri. Mox furcillam
mensalem et cochlear, quae argentea habebam, ut regii juris, detuli.
Instrumentum meum fabrile ac coquinarium omne ei exhibui, jussique,
si quid praesertim vellet, inde deligere. Nihil ille nisi ferream
cratem, sartaginem[Y] et duas secures delēgit. Serras dixit se cunctas
concupiscere; sed accipere,--id fore impudentis. Tum ego arridens dico,
quidquid cum Gelavio reliquerim, ejus usum fructumque penes Gelavii
patrem principemque fore. Mox addidi, nescire me, quanti meam ille
scapham aestimaret; Gelavii et Totopilli operâ fuisse exornatam; sed
honoris causâ, acciperet a me. Honoris (respondet) causâ lubentissime
se accipere. Denique sericam meam umbellam illi trado, quoniam haec
quoque regium quiddam habere videbatur. Post prandium, ipsâ in scaphâ
cum donis meis revertit, suam lintrem (pulcram illam quidem) concedens
Gelavio, sagittasque Totopillo cum arcu splendidiore. Equidem meis
omnibus sedulo multa gratificabar, maribus ignipultas pistolasque
imprimis, honoris fortasse causâ, item alias res plures; sed feminis
quae dari oporteat, aliquanto difficiliùs statuebam.

401. Rerum serie abreptus, cladem cymbae omisi narrare. Upis, praeter
alias operas, in piscibus colligendis condiendisque erat utilis.
Solebat in cymbâ retia mea ipso in portu visere, inde pisces reportans.
Haec mulier cum Lari item nova fecit retia, et vetera resarcivit.
Quodam die, quando, reti elato, in eo erat ut pisces extraheret,
accipiter quidam marinus pro pisce certabat: id quod aliàs evenire
noveram; nam hominem hi alites parùm formidabant. Ea surgens, remo
afflixit alitem; sed vi verberis oblique se e cymbâ praecipitavit.
Forte plenus tum maxime erat aestus, mari satis tumido. Cymba,
resorbente aestu, extra asportatur, mox in scopulos affligitur. Mulier
enatans facile terram attigit: cymbae nil nisi tabulas quasdam et unum
remum recuperavimus.

402. Totopillus, ut primum tempestas favet, tres testudines ope
Gelavii ac Pachi reportat. Has cum plurimis cibis vivas ad navem ego
cum Gelavio, ipsius in lintre, conveho: ibi cum magistro colloquor.
Polliceor vivos haedos pusillos quatuor: demonstroque, si amplius
vellet pabuli, nautas posse e valle metere. Antennas, ait ille, mali
etiam deesse; rogatque anne possim fracti mali antennas probe affigere,
ceterasque res concinnare: suos enim nautas valde esse inhabiles, quos
e Corrhagiâ duxisset. Credo posse me operam conficere; sed Dominicus
dies accedebat. Ne post discessum meum prorsus negligeretur ille dies,
comperendinavi rem. “Die Lunari (dixi), si potero, perficiam; tum tu
die Martis navem fortasse solves.” Se fore praesto, ait, si ventus
faveat.

403. Tum seorsim magistro dico; quoniam fabrum non habeat, quidni me
pro fabro suo rediens accipiat? Ridet primò incredulus; sed quando me
serium videt, respondet, “Sit sane, ut vis. Si opera tua fabrilis navi
suffecerit, plenam fabri mercedem a sociis meis domi accipies. Servatae
navis praemium tibi erit integrum. Pro cibis quos praebes, pecuniam non
numerabo quidem nunc, sed aestimabo.” 404. Tum quales habeat merces,
interrogo. Ait se ad Jamaicam portare agricolendi instrumentum, item
vilia servorum vestimenta, et quidquid coloniae sit idoneum. Num serras
habeat, num palas, rogo. Maxime, ait. Tum ego decem serras, decem
palas, quadraginta cultellos plicatiles, quadraginta vestes e gossypio,
et longi gossipii quatuor fasces, emo; novum donum Cortopi. Sic propter
oryzam spero ejus plebi satis repensum iri. Mox varia conficio feminis
nostris munuscula, aliqua viris meis, quae referre taedet: longè plura
sane Gelavio confero, inter quae duo pono dolia pulveris nitrati,
quatuor missilis plumbi sacculos. Has res omnes magister contra me
in tabulam impensi refert, polliceturque in cavernas meas deportare.
405. Cras, qui dies erat Domini, plurimi convenēre, ut me ultimùm
salutarent. Multa dixi benigne, sed moribundi hominis animum gerebam.
Multis Gelavium monui, ut quantum posset, non his tantùm viris, sed
posteris prospiceret; nempe, si seniorum consilio de agris colendis,
de usu-fructu agrorum ac maris, de aedibus condendis, de materie saxi
caementique fruendâ, leges aequas firmasque promulgaret. De talibus
rebus prout leges bonae exercentur, ita (dixi) civitatis cujusque
viget polletque status. Si de his quae Deus donavit mortalibus aeque
juste-que inter homines statutum sit, tum fore ut singulorum industria
vigeat, universorum copiae abundent; neque unquam uberrimâ in insulâ
defore principi tutamenta majestatis, si usque ad humillimum quemque
civem descenderit principis aequitas.--Ille mea verba quasi haurit
atque recondit, rarò respondens aut paucissima. Tandem ait (ignoscat
mihi lector, quòd refero,) “O here, nunquam ego volui regnare; sed si
antea nescirem, in te didici quaenam essent regnatoris elementa.” 406.
Postea dixi: “Nae tu, quidquid evenerit, id agas, ut nunquam hâc in
insulâ duo sint inter se liberi principes. Si ad tempus id devitari
nequibit, at tu per foedus facito ut filii vestri ac filii omnium qui
in eâdem hâc erunt insulâ, eôdem summo principe utantur. Quàm mites
sitis inter vos, tu optimē noveris. Quàm atrox funestumque possit
esse bellum, ego video, quatuor illos fortesque requirens Cortopis
filios. Tu in fratris jam loco es erga Totopillum; cur, quaeso,
acerrimi quondam crudelissimique fuistis hostes?” Lacrimâ obortâ, “Tu
conciliasti,” inquit. De se nihil promittebat.

407. Die Lunari antennas resarcivimus: tum funes nautae ipsi
ordinabant. Magister queritur, inter fructus non fuisse limonas, de quâ
re illico imperabam. Mox Totopillus octo aves vivas detulit, quinque
mortuas; ex his tres grandes erant; otidas esse credidi. Dixit habere
se porcillos quoque, cras fortasse alia delaturum. 408. Ego unam acum
polarem, unum par pistolarum, bitubam meam, alteramque aucupariam
mecum eram avecturus; item quidquid proprium fuit Brazilici magistri.
Quidquid nemini datum relinquerem, id omne pronuncio Gelavii esse. Hunc
porro rogavi, ut in matris meae honorem cocum illam in portu rigaret
foveretque.

409. Summo mane experrecti, maximâ cum exspectatione multi mortales
discurrimus. Totopillus mature porcillos vivos tres detulit, novamque
avium copiam, inter quas columbi erant e meis vivi. Seriùs Fenis,
Laris, Pachus fiscellam limonum suo quisque in capite deportat. Mox
a Cortope nuncius remigum operam pollicetur, siquà forte opus sit.
Sed propter ventum adversissimum et cautes vadosi maris parùm nōtas,
magister honorifico responso negat se audere hodie egredi: id quòd
multùm doleo. 410. Nam suspensis intentisque animis moestissimum
est segnitia: item, paratis rebus omnibus, quid nobis nisi segnitia
restat? Propterea, procedento die, juvabat me quòd magister, plurima
interrogando, multum a me sermonem elicuit. Praecipue mirabatur, quô
tandem fato ego, Anglus homo, inter Lusitanos Brazilienses ineunte
adolescentiâ fuerim colonus, ubi ipsa religio deterret Anglos.
Ubi Gelavius quoque oravit, ut totam hanc rem plenius explicarem,
in plenâ nautarum contione hanc tandem in modum locutus sum. 411.
Ego, in nave Anglicâ ad Guineam navigans, a Mauro piratâ captus sum
cum sociis nostris navalibus. Is me quatuor fere annos pro servulo
laborare co-egit. Tandem felici audaciâ aufugi, in phaselo heri
velocissimo, unum puerum Maurum simul asportans. Ipso in Oceano nave
Lusitanâ excepti sumus atque ad Braziliam devecti. Magister negat se
pro naulo quidquam a fugitivo Christiano accepturum: pro phaselo et
rebus omnibus quas asportavi, ipse pollicetur pretium. Denique ab hôc
viro liberali, postquam in Omnium Sanctorum Sinu ancoram jacimus,
persoluta mihi est summa ducentarum viginti minarum Lusitanarum. Hoc
caput mihi erat pecuniae, in Braziliam exposito. Fatendum autem est me
clam patre navigasse; noluisse me idcirco sic reverti in patriam, ut
părentis opes iners consumerem. 412. Illa sane regio, immensa agrorum,
profunda saltibus, vacua virorum, advenas libentissime excipit: nec
diu exspecto, antequam apud colonum quendam in agriculturam adhibear.
Primò quidem propter linguam ignotam parùm eram utilis. Poteram sane
colentibus astare, observare, segnitiam cohibere, et modicâ quâdam
operâ cibum tectumque mereri, ut ne ex meo impenderem. Interim per
eundem navis magistrum transigebam, ut ex Angliâ pecuniae quaedam
meae ad me mitterentur. Is nempe, Ulyssiponem rediturus, credebat se
illic posse id procurare, si ego litteras sibi ad mearum pecuniarum
sequestrem confiderem; id quod lubenter feci. (At femina habebat nummos
meos, vidua magistri navis, primi mei atque optimi patroni.) Postea
autem vir benignus, re meâ tanquam suâ ipsius accuratius perpensâ,
ait nummis nequaquam opus esse; sed caput pecuniae, postquam de summâ
certior veniret ab Angliâ nuncius, Lusitanâ merce mutandum, qualis
praesertim Braziliae esset idonea. Posse me post aliquod tempus
Ulyssiponem ad se scribere, siquid potissimum vellem: sin minus, tum
quaecunque sibi viderentur, reportaturum. Gratias sane ēgi, litterasque
ad amicam viduam composui, in quibus omnia, quae contigerant, strictim
narrabantur. Ea, postquam redditae sunt hae litterae, laeta effugio
meo, propter mariti sui memoriam Lusitanum magistrum ex suo liberaliter
donat, simul parentibus meis cuncta impertit. Comperire non potui,
credo tamen, meas apud illam pecunias a patre confestim auctas
esse; nam merx quam demum accepi, aliquanto plus erat quàm quod aut
exspectaveram aut potui explicare. Sed redeo unde deflexi. 413. Colonus
ille (Araujo ei erat nomen) cujus in operis eram, agri ditior erat quàm
pecuniae, nec potuit naturali agrorum ubertate ita frui ut debebat.
Ager per servos colitur. Atqui ille neque tot servos, quot opus erant,
habebat, neque instrumentum satis amplum, si, propagatâ culturâ,
reditūs ac commercia opperiretur. Ut industrium me primò esse vidit,
agrique colendi haud ignarum; mox, intellexit nummorum me aliquantum
manu tenere, alias exspectare ab Angliâ pecunias: sensi eum familiariùs
me compellare, tum saepiùs astare, velle colloqui, ad mensam interdum
adhibere. Mox pueris uxorique me commendat. Garrio cum pueris, ruri
cŏmĕs fio; ludum quasi gladiatorium facio,--non cum ipso gladio, nam
virga pro telo erat,--dum doceo quomodo Anglus nauta, quomodo Maurus,
feriat, arceat. Quae omnia non modo animum meum inter peregrinos valde
solabantur, sed propter linguae quoque usum proderant. Lusitanicē loqui
ex pueris disco, cum patre sermones ⸤ipsius de re⸥ habeo arctiores.
414. Tandem is se aperit. Benigne de me quaedam praefatus, ait,--Si
socium haud pauperem haberet, ambobus lautius fore quàm nunc sibi soli:
tantam esse agri ubertatem, coeli teporem, aquarum abundantiam. Me,
si in haereticâ religione persistam, agros meo nomine non posse in
Braziliâ tenere. Sane se velle, concordes forent omnes Cristiani: sin
autem id fieri non possit, tum--idoneâ factâ syngraphâ, quin pecunias
in fundo ejus collocem, amplosque reditūs foenore accipiam?

415. Ubi cibus abundat et jucunda aeris temperies facili operâ
corpus fovet, ibi (opinor) animi ad liberalitatem, apud nos ad
avaritiam, sunt propensiores. Itaque coloni illi sunt haud raro segnes,
negligentes, prodigi; profecto non sunt illiberales. Quare, quae in
medium proferebat, cōmiter excutiebam; neque abhorrebam a viro, vultu
moribusque juxtà benigno. 416. Illud quoque considerabam; Lusitaniam
Angliae arctiore quodam vinculo astringi, ex quo tempore formidanda
illa, ingens potentiae Hispania, nostra dirissima atque implacabilis
hostis, e possessione Lusitaniae est exturbata: quo tutiores mihi fore
pecunias, apud civem Lusitanum collocatas. 417. Denique consensi;
scriptisque litteris, quas merces ille desiderabat potissimum, has
ego Ulyssipone reportandas ad me rogavi. Pecunias propter praesentēs
usūs illico poteram ex arcâ meâ conferre. Paciscitur porro, ut ego
operas agrestes curem regamque, ille praestet mihi ex ipso fundo
cibum, servos, equos, cuncta quae maximi sunt: cetera ex praesenti
pecuniâ atque ex annuo foenore facile solvo. 418. Miranda sane est
illâ in regione arborum atque fruticum tum copia, tum proceritas.
Plurimarum nomina arduum est dicere: immo, prorsus populis Europaeis
sunt incognita. Celebris est ibi mandioca esculenta, item milium atque
zea Indica, item banana, et oryza sativa. Atqui ego, qui plurima terrâ
nascentia apud Mauros didiceram, tamen longe plura hìc primò ignota
invēni. 419. Noster quidem fundus saccharum praecipue et tabacum
gignebat. Radīces esculentas, olera, cerealia, ipsi in suis agellis
servi edŭcant, heroque praestant unus quisque aliquantum. Ille sēmină
quaedam, instrumenta, vestimenta, tecta domorum confert; cuncta
administrat, defendit, regia vectigalia persolvit. 420. Per biennium
plurima circa fundum erant novanda. Plus aliquando excolebatur agri.
Sepēs, viae, portulae erant conficiendae: tum casulae novae, plutei.
Distribuendum instrumentum, cultura regenda, multa nove docenda.
Irrigatione non opus erat; duntaxat propter oryzam quibusdam in
agellis cohibebantur rivuli decurrentes. Tertio itidem anno multâ
opus erat alacritate et perpensatione diligentissimâ, ut ad amussim
judicarem quid sapienter, quid stulte impensum; quae retinendae
rationes, quae mutandae forent. Necnon, ipsorum servorum ingeniis
jam meliùs perspectis, ad suas quemque curas fructuosiùs poteram
disponere. Tantummodò non satis habebamus virorum in operis, quanquam
vernulae quotannis nascebantur, et post aliquot annos videbantur
suffecturi. 421. Attamen quarto jam anno affluebant opes, servuli
continuam officiorum rotam persequebantur. Socius (sive collega) ille
meus Araujo, vetus negociandi, externas fundi nostri res diligenter
administrabat. Ego verò quasi brachiis replicatis poteram ditescere,
nisi quòd propter novam hanc segnitiam tum maxime fundi, regionis,
hominum, meique ipsius taedebat me.

422. Debebam fortasse uxorem ducere, sed religio loci impediebat: non
quòd ego Anglici cultûs tenax fuerim atque ostentator; nam extra,
vix diversus a ceteris videbar. Sciebam autem, ut primùm matrimonium
contemplarer, extemplo sacerdotes de meâ religione fore curiosissimos;
dein arctas connubii leges postulaturos, quibus neque uxor sit mea
ipsius, neque liberi neque domus neque servi; sed sacerdos suâ sponte
intret, cognoscat, ordinet, imperitet; cunctos, si lubitum fuerit,
contra me cohortetur. Id vero non erat ferendum. Itaque solus manebam,
solum me fovebam, oblectabam: mox, me ipsum perosus, inquieto agitabar
animo.

423. Ita affecto subita supervenit vitae conversio, quam satis mirari
non possum. Collega ille sive magister meus sedulo me ad se vocat; ait,
gravi de re velle se colloqui; aures benignas et patientes se orare.
Ego, mirabundus quid sit, respondeo, esse mihi otii satis superque,
et perlubenter me auscultaturum. 424. Tum infit: Opulentiorem se per
me indies fieri. Quidquid dicat, ne se putem ingratum, neve velle ab
se me amotum. Multa me fundo suo optime fecisse, unum non potuisse
facere, ut plures essent servuli. Id si fieret, multò etiam perfectiùs
latiùsque excoli posse agros. Operam meam per triennium utilem fuisse,
immo necessariam; jam ipsam per se quasi confectam: sic enim me
res administrasse, ut non jam indigerent mei. Nunc si sibi suisque
familiaribus consultum velim, in eo res esse ut valde possim adjuvare.
425. Hic pausam fecit: ego autem exspectans etiam tacui. Tum de novo
incipit: Audisse se ex me, navigasse me ad Guineam commercii caussâ.
Si iterum vellem eòdem proficisci, sibi amicisque gratum fore, mihi
ipsi fortasse non malum. Etenim plures notasse, me, qui antea hilaris
strenuusque fuissem, nuper taciturnum evasisse, moestum, languidum.
Fortasse propter valetudinem mutandum aëra. Excursionem maritimam
corpori mentique fore salubrem. 426. Interroganti mihi, Quid autem
ego tibi tuisque circa Guineam sum profuturus? respondet: Imprimis tu
rationem hujus commercii atque idoneas merces intelligis, quas hinc
oporteat exportare: tum, (quod est maxumum) servos nigritas, quos
volumus cöemere, tu clementer rĕges, sanos deportabis. Lībĕre tecum
de te loquar. Difficile est virum bonâ familiâ, humane institutum,
benevolum, veterem rei maritĭmae, strenuum negociando, regendi capacem
reperire, qui servitia venalia conquirat. Atqui vel maxime tali viro
hic est opus. 427. Tu homines barbaros benigne excipies, demulcebis,
ad obsequium dūces leniter: alii efferos, contumaces, tristes, vel
languidos, morbosos, semimortuos important. Nos te volumus sine
tuo impendio ire. Manicipia de nostro cö-emes: deportata inter nos
dividemus; tu parem nobis habebis sortem. Porro, quod nunc tibi propter
operam tuam agrestem attribuo, id omne, pecuniâ aestimatum, quamdiu in
nave sis, solvam. 428. Nescio an laus mei me nonnihil oblectaverit:
ceterùm respondeo, admirans si per regium praefectum talis expeditio
liceret: nam rex jus servitiorum venditandorum paucis quibusdam propter
magnam pecuniam concedit. At ille: “Nihil nos contra regis edicta
sumus facturi. Palam non licet venditare, at nos prorsus non vendemus.
Et verò, quo certius res se habeat, muneribus quibusdam sagaciter
distributis efficiamus ut ne nimia de navis onere sit investigatio.
429. Accedit quòd sacerdotes tale inceptum vehementer comprobant.
Barbaros homines, quorum vita (lībera sit, an servilis) saeva est,
impia, foeda,--hos in mansuetum servitium sub benignitate Cristianâ
tradere, verae aiunt esse pietatis. Jam navĭs parata est; merx, qualem
tu jubebis, cito parabitur.”

430. Neque valde placebat mihi neque displicebat haec expeditio. Haud
amplius juvenali ardore in maria irruebam, et tamen amabam mare atque
ipsam operum commutationem. Condiciones vidi aequas esse, rem lucrosam,
neque amicos homines rejicere facile fuit. Re ponderatâ, demum
consensi. Tum quasi intermortuus, solemni testamento omnia concludo.
Benignum illum navis magistrum, qui me ex mari servaverat, haeredem
instituo ex semisse. Alterum semissem rei meae ad Angliam remittendum
destino, conscriboque singillatim, quid opus facto sit. Sane, si, ut in
testamento fui providus, sic in vitâ dirigendâ fuissem sagax, nunquam
tantas aerumnas exsul ab hominis genere forem perpessus.

431. Jamque paratis rebus omnibus, solvimus a portu ipsis Nonis,
Augusto mense. Primò ad septemtriones navigavimus, paene littus
Americae nostrae legentes, tempestate bonâ, duntaxat vehementer calidâ,
donec ad promontorium Augustinianum devenimus. Inde ad Aquilones
versus, tanquam ad insulam Ferdinandi Neroniani direximus cursum,
citoque terram condidimus. Duodecimo die turbo ventorum ex Austro
conversus detorquetur in Eurum, inde in Aquilonem, violentiâ semper
augescens. 432. Nos, multum contrà luctati, necessario tempestate
deferimur. E sodalicio unus vir febre victus decessit: mox nauta ac
puer, superscandente fluctu, asportantur. Ut potuit magister, paullum
decrescente vento, coelum observare, credidit nos prope Septentrionale
continentis littus, circa Orinoconis ostia, devectos. Navem negat
Atlanticum mare trajiciendi jam esse compŏtem: igitur me in consilium
adhibito, rectā domum redeundum censet. Id verò vehementer nolo;
inspectoque mari in chartis descripto, suadeo ut Barbadam petat, vitato
aestûs decursu, qui sĭnum Mexicanum invehitur. 433. Ille consensit ne
redeat, clavumque ita flectit, ut qui in aliquô Anglarum Antillium
portu cupiat navem reficere. Hâc spe adductus, iterum nos in altum
committit: attamen novae procellae infortunatam navem excipiunt.
Denique, ne longus sim, multùm reluctati, in has ipsas arenas
depellimur, ubi vestra navis afflicta est. Sed nos, scaphâ conantes
effŭgĕre, salo maris obrŭti sumus, unde ego solus evasi vivus. Ceterùm
navis ad plenilunium duravit incolumis, et praebuit mihi, non victum
modò, sed paene insulae hujus imperium.

434. Talia ubi dixeram, multa inter se colloquuntur, atque alia
interrogant, quibus Gelavium respondere jubeo: sic vario sermone
finitus est dies. Nocte mutatur ventus. Primâ luce magister mihi
aperit, remiges nunc posse multùm adjuvare; de quo protinus nuncium
misi. Horâ ante meridiem decem cum ipso Cortope vēnēre. Mei quoque
omnes congregabantur, inter quos (ignoscat lector!) canem paene
lacrimans aspicio. Hunc, illis tam utilem, asportare nolui: illud
dolebam, quòd feminam canem non potui simul dare, ne ipsum genus
periret. 435. Mox solvunt ancoram. Movetur navis cum aestu, remulci
applicantur, flumen descendimus. Vocibus, vultu, gestu, plenis
caritate, plenis item magno moerore, discedimus. Ad coelum surgit
cor meum, quaeritantis ecquando eccubi hosce tam fideles, tam bonos
iterum conveniam. Gelavium oculi mei anquirunt frustra: fortasse
propter dolorem se occultabat. A terrâ jam recedens, egregiam insulae
pulcritudinem admiror. Nunquam sane algae, fruticeta, praegrandes
arbores, palmeta, colles, aqua purpurea, coelum clarissimum, tam
digna mihi antea visa sunt Paradiso. Sic remiges nos trahunt, quamdiu
magistro id tutius videretur. 436. Ut primum in alto sumus et rite
concinnantur vela, magister mihi significat ut dimittam lintres. Tum
video Gelavium, loco Cortopis, iis esse praefectum. Is propere navem
scandit, genua mea complectitur; et antea quam verba possim illo
momento digna fingere, recesserat, evaserat. Extemplo inter lintres
ac navem magnum exstitit intervallum. Descendo in cellam meam, animum
variis motibus distractum, pietate, si possim recollecturus.

437. Ad Caurum, quantum sineret ventus, semper contendebamus. Postquam
quadraginta fere millia cursus fecimus, navĭs Europaea apparet;
mercatoria navĭs, ut credimus. Eam versus rectā tendens, magister
cannones opem precantes personari jubet. Mox per prospecula vexillum
videmus Anglicum. “Forsitan (inquit magister) illâ citius in nave quàm
in meâ patriam attingas.” Id me dubitatione conturbat. Postea aio,
si maxime illa navĭs rectā ad Angliam properet, praestat praemonere
parentes, vivere me ac venire. Dein memini, quoniam pro fabro operam
locassem meam, aequius esse, ut ne, nisi coactus, pactum abrumperem; et
quidquid rei pecuniariae inter me et magistrum pendēret, id benignius
a sociis ejus aestimatum iri, si tunc navi adhaererem. 438. Igitur
propere litteras conscribo, quae ad patrem meum traderentur, si forte
navĭs illa perferret. Quando convenimus, magister noster quaerit ab
iis, quânam in longitudine terrestri versemur. Illi confestim et
longitudinem et latitudinem nobis pronunciant; aiunt porro Angliam se
directā petĕre. Magister meas aliasque a se litteras iis tradit; mox
inter utrosque disceditur. 439. Jamaicam sine noxâ attigimus: hìc finis
mihi erat vagandi. Divenditâ merce atque aliâ merce assumtâ, iterum
solvimus, et minus quinquaginta diebus in Bristoliae portu recondimur.
Inde epistolam ad patrem scribo, et tenerrimo responso exhilaror. 440.
Transactis festinanter negociis, aliàs litteras ad Braziliam compono.
Quidquid de meâ re ex meo testamento fecisset optimus et amicissimus
meus haeres, credens me mortuum, id omne confirmo. Quidquid ex re navĭs
magistri illius, qui in naufragio periit, apud me teneo,--horologia,
aurum Hispanum, aliaque,--haec et si cujus alīus rei pretium exceperim,
spondeo reparare. Omnes ibi amicos salvere jubeo. 441. Tum propero
ad părentes, portans mecum documenta illa fidelium ministrorum,
regiam tegetem dorsualem, praecinctorium, calceamenta, item clavam
bellicam viri occisi. Nec diu est, quum Eboraci ad carissimorum ac diu
neglectorum pertingo sĭnum, senectuti patris matrisque tenerâ pietate
opitulaturus.




GLOSSARY.


    Acus sarcinaria, _packing needle_.

    Amentum, _a loop_, _thong with loop_.

    Argilla vitrearia, _glazier’s putty_.

    †Artillator, _the gunner of a ship_.

    Aurea māla, _oranges_.


    Batillum, _coal shovel_.

    Blatta, _chafer_ or _beetle_.


    Capis, -idis, _jug_, _mug_, _tankard_.

    †Cannon, -onis, _a cannon_.

    Cinchona, _Peruvian bark_.

    Cochlear, -āre, _a spoon_.

    Confibula, _a clamp_.

    Culter plicatilis, _a clasp-knife_.

    Cupa natans, _a buoy_.

    Cymba, _a skiff_.


    Dactylus, †Datta, _a date (fruit)_.

    Diaeta, _cabin of ship_.

    †Dioscorea, _a yam_.


    Forceps, _pincers_.

    Forfex, _shears_, _scissors_.

    Frutices, _shrubs_.

    Furcilla, _table fork_.


    †Grallatores, _wading birds_.

    †Grossularius, _gooseberry_.


    Hasta cunicularia, _miner’s pike_.

    Helcia, _traces_.

    Horologium, _clock_ or _watch_.


    †Ignipulta, _a gun_.

    Infula, _turban_.


    Res Jaculatoria, _gunnery_.


    Lodices, _blankets_.

    Lorica, _(ship’s) parapet_ or _bulwark_.


    †Macacus, _monkey_.

    Magis, -idis, _rolling pin_.


    Otides, _bustards_.


    Pessulum, _a bolt_.

    Podium, _outjutting ledge_, _balcony_.

    Prospeculum, _small telescope_.

    †Pistola, _pistol_.

    Pulvis nitratus, _gunpowder_.


    Riscus, _a rude box_, _a chest_.

    Rubus, _bramble_, as _blackberry bush_.

    Rutabulum, _coal rake_.


    †Sago, -onis, _sago_.

    †Sapo, -onis, _soap_.

    †Saccharum, _sugar_.

    Scapha, _ship’s boat_.

    Scrinium, _dispatch box_, _desk_.

    Sīnum, _a bowl_.

    Stellio, _small lizard_.

    Sublica, _pile_, _stake_, _support_.

    Subula, _bodkin_.

    Succīdia, _a slice_.

    Succulae, _a windlass?_

    Sudarium, _pocket handkerchief_.

    Suffercio, _I load (a gun)_.

    Supparum, _topsail_.


    Tibiales, _stockings_.

    Tolleno, _a crane for lifting_.

    Traha, _a sledge_; _dimin._ †Trahula.

    Trochlea, _a pulley_; _dimin._ Trochleola.

    Tunica, _a shirt_.


    Vespertilio, _a (flying) bat_.


    Zea, _maize_.




FOOTNOTES


[A] A crane,--with windlass.

[B] A buoy.

[C] The cabin.

[D] Windlass.

[E] Pulleys.

[F] Orange trees.

[G] He is looking southward.

[H] Stockings.

[I] A rolling pin.

[J] Shirt.

[K] Stockings.

[L] Monkey.

[M] Gooseberries.

[N] Bodkin.

[O] Select.

[P] Auger.

[Q] Cutter (chisel?)

[R] All but, _tantum non_.

[S] Thatch.

[T] Hood.

[U] A gutter.

[V] Glazier’s putty.

[W] A Greek word: _Bustards_.

[X] Make lighter.

[Y] Frying Pan.




    Among WORKS by F. W. NEWMAN, are--


    HIAWATHA, in Rhythmical Latin. 12mo. 2s. 6d.

    TRANSLATIONS OF ENGLISH POETRY INTO LATIN VERSE. Crown 8vo.
    6s.

    TRANSLATION OF HORACE’S ODES into unrhymed specific
    stanzas. Post 8vo. 4s.

    TRANSLATION OF HOMER’S ILIAD into the modern Greek Epic
    verse. Royal 8vo. 10s. 6d.

    HOMERIC TRANSLATION: a Reply to Professor MATTHEW ARNOLD.
    2s. 6d.

    SUGGESTED IMPROVEMENTS OF THE TEXT OF AESCHYLUS. Demy 8vo.
    6s.

    ATTEMPT TO RENDER THE IGUVINE INSCRIPTIONS INTO LATIN. 8vo.
    2s.

    PUBLISHED BY
    TRÜBNER & CO., 57 & 59, LUDGATE HILL,
    LONDON.




*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK REBILIUS CRUSO ***

Updated editions will replace the previous one--the old editions will
be renamed.

Creating the works from print editions not protected by U.S. copyright
law means that no one owns a United States copyright in these works,
so the Foundation (and you!) can copy and distribute it in the
United States without permission and without paying copyright
royalties. Special rules, set forth in the General Terms of Use part
of this license, apply to copying and distributing Project
Gutenberg™ electronic works to protect the PROJECT GUTENBERG™
concept and trademark. Project Gutenberg is a registered trademark,
and may not be used if you charge for an eBook, except by following
the terms of the trademark license, including paying royalties for use
of the Project Gutenberg trademark. If you do not charge anything for
copies of this eBook, complying with the trademark license is very
easy. You may use this eBook for nearly any purpose such as creation
of derivative works, reports, performances and research. Project
Gutenberg eBooks may be modified and printed and given away--you may
do practically ANYTHING in the United States with eBooks not protected
by U.S. copyright law. Redistribution is subject to the trademark
license, especially commercial redistribution.

START: FULL LICENSE

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE
PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg™ mission of promoting the free
distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase “Project
Gutenberg”), you agree to comply with all the terms of the Full
Project Gutenberg™ License available with this file or online at
www.gutenberg.org/license.

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project
Gutenberg™ electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg™
electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or
destroy all copies of Project Gutenberg™ electronic works in your
possession. If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a
Project Gutenberg™ electronic work and you do not agree to be bound
by the terms of this agreement, you may obtain a refund from the
person or entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph
1.E.8.

1.B. “Project Gutenberg” is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg™ electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg™ electronic works if you follow the terms of this
agreement and help preserve free future access to Project Gutenberg™
electronic works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation (“the
Foundation” or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection
of Project Gutenberg™ electronic works. Nearly all the individual
works in the collection are in the public domain in the United
States. If an individual work is unprotected by copyright law in the
United States and you are located in the United States, we do not
claim a right to prevent you from copying, distributing, performing,
displaying or creating derivative works based on the work as long as
all references to Project Gutenberg are removed. Of course, we hope
that you will support the Project Gutenberg™ mission of promoting
free access to electronic works by freely sharing Project Gutenberg™
works in compliance with the terms of this agreement for keeping the
Project Gutenberg™ name associated with the work. You can easily
comply with the terms of this agreement by keeping this work in the
same format with its attached full Project Gutenberg™ License when
you share it without charge with others.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are
in a constant state of change. If you are outside the United States,
check the laws of your country in addition to the terms of this
agreement before downloading, copying, displaying, performing,
distributing or creating derivative works based on this work or any
other Project Gutenberg™ work. The Foundation makes no
representations concerning the copyright status of any work in any
country other than the United States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other
immediate access to, the full Project Gutenberg™ License must appear
prominently whenever any copy of a Project Gutenberg™ work (any work
on which the phrase “Project Gutenberg” appears, or with which the
phrase “Project Gutenberg” is associated) is accessed, displayed,
performed, viewed, copied or distributed:

  This eBook is for the use of anyone anywhere in the United States and
  most other parts of the world at no cost and with almost no
  restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or re-use it
  under the terms of the Project Gutenberg License included with this
  eBook or online at www.gutenberg.org. If you are not located in the
  United States, you will have to check the laws of the country where
  you are located before using this eBook.

1.E.2. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is
derived from texts not protected by U.S. copyright law (does not
contain a notice indicating that it is posted with permission of the
copyright holder), the work can be copied and distributed to anyone in
the United States without paying any fees or charges. If you are
redistributing or providing access to a work with the phrase “Project
Gutenberg” associated with or appearing on the work, you must comply
either with the requirements of paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 or
obtain permission for the use of the work and the Project Gutenberg™
trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg™ electronic work is posted
with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any
additional terms imposed by the copyright holder. Additional terms
will be linked to the Project Gutenberg™ License for all works
posted with the permission of the copyright holder found at the
beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg™
License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg™.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this
electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg™ License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including
any word processing or hypertext form. However, if you provide access
to or distribute copies of a Project Gutenberg™ work in a format
other than “Plain Vanilla ASCII” or other format used in the official
version posted on the official Project Gutenberg™ website
(www.gutenberg.org), you must, at no additional cost, fee or expense
to the user, provide a copy, a means of exporting a copy, or a means
of obtaining a copy upon request, of the work in its original “Plain
Vanilla ASCII” or other form. Any alternate format must include the
full Project Gutenberg™ License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,
performing, copying or distributing any Project Gutenberg™ works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing
access to or distributing Project Gutenberg™ electronic works
provided that:

• You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
  the use of Project Gutenberg™ works calculated using the method
  you already use to calculate your applicable taxes. The fee is owed
  to the owner of the Project Gutenberg™ trademark, but he has
  agreed to donate royalties under this paragraph to the Project
  Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments must be paid
  within 60 days following each date on which you prepare (or are
  legally required to prepare) your periodic tax returns. Royalty
  payments should be clearly marked as such and sent to the Project
  Gutenberg Literary Archive Foundation at the address specified in
  Section 4, “Information about donations to the Project Gutenberg
  Literary Archive Foundation.”

• You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
  you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
  does not agree to the terms of the full Project Gutenberg™
  License. You must require such a user to return or destroy all
  copies of the works possessed in a physical medium and discontinue
  all use of and all access to other copies of Project Gutenberg™
  works.

• You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of
  any money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
  electronic work is discovered and reported to you within 90 days of
  receipt of the work.

• You comply with all other terms of this agreement for free
  distribution of Project Gutenberg™ works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project
Gutenberg™ electronic work or group of works on different terms than
are set forth in this agreement, you must obtain permission in writing
from the Project Gutenberg Literary Archive Foundation, the manager of
the Project Gutenberg™ trademark. Contact the Foundation as set
forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable
effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
works not protected by U.S. copyright law in creating the Project
Gutenberg™ collection. Despite these efforts, Project Gutenberg™
electronic works, and the medium on which they may be stored, may
contain “Defects,” such as, but not limited to, incomplete, inaccurate
or corrupt data, transcription errors, a copyright or other
intellectual property infringement, a defective or damaged disk or
other medium, a computer virus, or computer codes that damage or
cannot be read by your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the “Right
of Replacement or Refund” described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg™ trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg™ electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH 1.F.3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a
defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium
with your written explanation. The person or entity that provided you
with the defective work may elect to provide a replacement copy in
lieu of a refund. If you received the work electronically, the person
or entity providing it to you may choose to give you a second
opportunity to receive the work electronically in lieu of a refund. If
the second copy is also defective, you may demand a refund in writing
without further opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you “AS-IS”, WITH NO
OTHER WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT
LIMITED TO WARRANTIES OF MERCHANTABILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied
warranties or the exclusion or limitation of certain types of
damages. If any disclaimer or limitation set forth in this agreement
violates the law of the state applicable to this agreement, the
agreement shall be interpreted to make the maximum disclaimer or
limitation permitted by the applicable state law. The invalidity or
unenforceability of any provision of this agreement shall not void the
remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg™ electronic works in
accordance with this agreement, and any volunteers associated with the
production, promotion and distribution of Project Gutenberg™
electronic works, harmless from all liability, costs and expenses,
including legal fees, that arise directly or indirectly from any of
the following which you do or cause to occur: (a) distribution of this
or any Project Gutenberg™ work, (b) alteration, modification, or
additions or deletions to any Project Gutenberg™ work, and (c) any
Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg™

Project Gutenberg™ is synonymous with the free distribution of
electronic works in formats readable by the widest variety of
computers including obsolete, old, middle-aged and new computers. It
exists because of the efforts of hundreds of volunteers and donations
from people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the
assistance they need are critical to reaching Project Gutenberg™’s
goals and ensuring that the Project Gutenberg™ collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg™ and future
generations. To learn more about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation and how your efforts and donations can help, see
Sections 3 and 4 and the Foundation information page at
www.gutenberg.org

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non-profit
501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation’s EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Contributions to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation are tax deductible to the full extent permitted by
U.S. federal laws and your state’s laws.

The Foundation's business office is located at 809 North 1500 West,
Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887. Email contact links and up
to date contact information can be found at the Foundation's website
and official page at www.gutenberg.org/contact

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation

Project Gutenberg™ depends upon and cannot survive without
widespread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine-readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating
charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To SEND
DONATIONS or determine the status of compliance for any particular
state visit www.gutenberg.org/donate

While we cannot and do not solicit contributions from states where we
have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make
any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including checks, online payments and credit card donations. To
donate, please visit: www.gutenberg.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg™ electronic works

Professor Michael S. Hart was the originator of the Project
Gutenberg™ concept of a library of electronic works that could be
freely shared with anyone. For forty years, he produced and
distributed Project Gutenberg™ eBooks with only a loose network of
volunteer support.

Project Gutenberg™ eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as not protected by copyright in
the U.S. unless a copyright notice is included. Thus, we do not
necessarily keep eBooks in compliance with any particular paper
edition.

Most people start at our website which has the main PG search
facility: www.gutenberg.org

This website includes information about Project Gutenberg™,
including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.