*** START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 51812 ***
Transcriber’s Note: It would be wise to approach this book with a
reference guide to Latin scribal abbreviations to hand. The Unicode
characters used to render these are not supported by all fonts and may
not display correctly. Additionally, there are a number of symbols on
pages 232, 263-8, 271, 275-6 that have no Unicode equivalent, in
particular those represented here by ◌ and ⊙ (circles of varying
numbers of dots); these pages
are included as images.
This key may help.
≣ text scratched out, text s̶t̶r̶u̶c̶k̶ ̶t̶h̶r̶o̶u̶g̶h̶ but legible, text ⟦erased⟧,
text ⁅written in over an erasure⁆
extra spacing between words is intentional, indicating a missing word or words (lacunae)
[NT] represents NT ligature.
¦ represents a broken forward slash (/) indicating separation of two words written as one.
With reference to the MUFI Character Recommendation:
The character ᷑ (U+1DD1 COMBINING UR ABOVE, passim as t᷑) represents U+F153 COMBINING ABBREVIATION
MARK SUPERSCRIPT UR ROUND R FORM.
The character ᷎ (U+1DCE COMBINING OGONEK ABOVE, passim as t᷎, r᷎)
represents U+F1C8 COMBINING ABBREVIATION MARK ZIGZAG ABOVE
CURLY FORM.
The character K (U+212A KELVIN SIGN, page 68 note to line 27) represents U+E8A3 LATIN
ABBREVIATION SIGN AUTEM.
In this e-text, page numbers from this edition are given at the head of
each page, page numbers from a previous edition in the right margin (in
bold), chapter numbers at the start of paragraphs, and line numbers
from both editions in the right margin, distinguished e.g. 5 and (5).
This may not display well on all devices.
Notes originally split across two pages have been rejoined and placed
onto the most relevant page.
For this e-text, the text is given twice: first as printed, with all
notes and apparatus, and then as text alone.
[i]
VITRUVII
DE ARCHITECTURA
LIBRI DECEM.
ITERUM EDIDIT
VALENTINUS ROSE.
LIPSIAE
IN AEDIBUS B. G. TEUBNERI
MDCCCXCIX.
[ii]
LIPSIAE. TYPIS B. G. TEUBNERI
[iii]
Ut post triginta annos Vitruvium ex meo Müllerique
mei († 14. Aug. 1893) apparatu iterum ederem, id non mea
effecit voluntas sed editore Lipsiensi postulante (3. I. 1895)
imposita quasi necessitas. necessitatem in studium convertit
occasio. nam eodem fere temporis momento evenit ut amica
manu favente codicis Scletstatensis (de quo a. 1879 A. Giry,
Revue de philol. III, 16-18) propter Mappae claviculam
tunc in museum Berolinense delati, mox autem Josepho
Gény bibliothecario Scletstatensi indulgente in bibliothecam
translati amplior notitia suppeteret. quae cum ad ipsum
quidem auctoris textum iuvandum nihil, non nihil tamen
faceret ad illustranda textus traditi fata, prioris editionis
supplementum praestare videbatur delectabile. parum quidem
codex ille antiquus est (saeculi X vergentis), immo magistrali
saeculi licentia multo magis etiam ut emendatus ita deformatus,
quam aut Leidensis aut (unde[1] reliqui) Pithoeanus,
qui propaginis Harleianae testes sunt antiquissimi, id tamen
peculiare habet quod licet ad Harleiani codicis exemplar
et ipse sit descriptus, proprio tamen conatu quamvis desultorio
nec ultra fere primum librum pro medii aevi more
pertinaci ad alterius stirpis exemplar ipso quidem codice
Gudiano antiquius correctus est, non in margine tantum,
et inter scribendum radendo, sed in ipsa statim prima
scriptione. etenim quod primum promptumque alterius generis
indicium olim (praef. p. VI) quaerenti fore videbatur, in[iv]
textu ipso sine ullo rasurae vestigio habet verba quae
post ipsum statim operis initium in codice antiquissimo
(H saec. IX2) praetermissa sunt, reliqua autem quae solus
servavit Gudianus (saec. XI1), aeque omnia desiderantur,
nisi quod in eodem fere primo libro parvula quaedam verbis
iam scriptis ipse superaddidit, utriusque generis a librariis
postea confusi quasi princeps quoddam praebens specimen.
hoc autem conscriptum est sex librariorum (sicut octo Leidense)
invicem aut scribentium aut corrigentium festinanti diligentia.
qui Germani certe omnes (ut is qui plumbo solummodo
vel graphio impresso passim nonnulla notavit et supra
p. 58, 6 “carpinus” adscripsit “haginbuocha”) non solum
ad exemplaria correxerunt sed ex proprio captu multa et
ad saeculi consuetudinem. atque similiter post egit qui et
ipsum Scletstatense exemplar adhibuisse deprehenditur corrector
codicis Gudiani, qui vice versa lectiones Harleianas
infersit stirpi Gudianae.
Utrumque vero librorum genus (H et G) ad codicem
Fuldensem (praef. p. IV. VI. cf. de catalogo saec. XVI
N. Kindlinger, Katalog und Nachrichten von der …
Bibliothek in Fulda Lpz. 1812 p. 80 sub IX, 3, 14:
de antiquo enim indice ex codice Vat. Pal. 1877 imperfecte
edito non habeo quod referam) redire credo in Germania
antiquissimum et ad “scoticae scripturae” quam
qui ex eo produnt “inexperientiam”[2], ita quidem ut ipsi[v]
Fuldensi quibus praestat ea debeat Gudiani pater, lacunas
Harleianus Reginberto atque exemplari quod vel “scripsit
vel scribere fecit” Augiensi (inter a. 838-842 s. G. Becker
Cat. ant. 9, 5), quo postea etiam usus est Hermannus Contractus
monachus Augiensis in ipsa Augia mortuus a. 1054
(cf. ad p. 232, 10). in Augia enim descriptum fuisse Vitruvii
exemplar illud quod in monasterium S. Pantaleonis (a. 964
conditum) translatum Coloniae legebat qui paginae vacuae
iuxta crucis figuram (f. 145b) nomen inscripsit “Goderamnus
propositus” eiusdem monasterii, hoc indicare videtur codicis
nunc foliis quibusdam truncati[3] appendicula atque “sumpta
ex phisicis probamenta” illa aeque truncata, quae ad Augiensem
bibliothecam pertinent et ad Mappae claviculam iam a. 822
ibi servatam (Becker 6, 139), servatam sc. cum alio volumine
iuxta collocato (6, 138) “de architectura” sine nomine
tradita eadem fortasse ratione qua in codice Scletstatensi, quo
utrumque opus eodem volumine coniunctum postea in ipsa
Augia repetitum est.[4] istam scilicet appendiculam cuius[vi]
in codice Harleiano nunc initium solum extat ab altera
manu adscriptum, ex integro tunc codice uno tenore et
ab ipsa Vitruvii finiti manu descriptam praebet Leidensis
(f. 105a-6a, item Escorialensis f. 84-86 cf. Haenel, Cat.
Mst. p. 958) atque eadem excerpta ad finem etiam aucta
repetit Scletstatensis. contra Pithoeanus (item qui ex eo
Vaticanus) sine nomine auctoris Vitruvio finito addidit
Faventinum (qui et ipse bibliothecae Augiensis testis est:
Becker 10, 2). Pithoeanus quidem omnium qui ex H ut
antiquissimus fuit ita feracissimus. nam ex eo fluxerunt
et is ad quem pertinent blc (et qui ex c, h et m) et Vaticanus
s. XI, cuius integra nunc uti licuit scripturae
collatione ab Augusto Wilmanns olim facta[5], et (ex quo
Parisiensis alter p) Franekeranus (qui nunc est Leuwardiae
in bibliotheca Frisiae provinciali no. 51) belle et antique
scriptus saec. X2 atque Scletstatensi si non auctoritate, certe
aetate compar.[6] Pithoeani autem praeter mea nunc usus
sum integra librorum I et X collatione a Friderico Haase
(† 1867) exemplari editionis Tanchnitianae (Lips. 1836)
pridem adscripta.
Antiquos igitur quos superesse scimus Vitruvii codices
id est ante saec. XII scriptos, ipse vidi omnes (praeter
Vaticanum, de quo supra, et Escorialensem, de quo vid.[vii]
praef. p. V: post ea autem quae mea causa olim diligentissime
adnotavit F. Jagor a. 1867, de eodem codice relatum
est ex schedis G. Loewe anni 1879 in Sitz.-Ber. d. Wiener
Ak. ph. h. Kl. 112, 180 et Wiener Stud. 1888/89 IX, 327.
X, 168). principes omnium H et G. qui secundas partes
agunt, ex uno omnes pendent codice Harleiano P, L, e,
praeter S, qui Gudiani patrem novit cum E. reliqui omnes
inferioris ordinis sunt et merito negligendi. quorum si origines
sciremus, id est si nomina traderentur monasteriorum
quibus scripti fuerant, architecturam germanicam lepidissima
historia illustraremus. Leidense quidem exemplar
monasterii olim fuisse suspicor S. Michaelis Hildenesheimensis,
cui primus praepositus fuit Goderamnus ille qui codicem
Harleianum (id est Coloniensem) manibus versaverat. etenim
ad finem libri quarti (f. 40a) vetus lectoris coaevi manus
rudem quandam sed veram imaginem margini appinxit
columnae illius aeneae, tunc scilicet novae et spectabilis,
quam ad exemplum Traiani factam (scil. inter annos 1001 quo
Romae fuerat et quo ecclesia dedicata est 1022) Christo victori
iuxta altare erexerat Bernwardus episcopus (993-1022)[7].
Vitruvio, sicut olim, subdidi Faventinum, id est Epitomam,
cui nomen auctoris reddidit Iosephus Haupt anno
1871. eius textum contuli cum Anonymi cuiusdam compilatione,
qua ex ipso Vitruvii textu tunc vulgari epitoma
vetus aucta fuit. hanc scil. unus servavit codex Scletstatensis
ad finem non perscriptam, immo remisso labore aut mutilam[viii]
aut imperfectam, sicut qua eiusdem librarii manus voluminis
initium fecit imperfecta est Mappae clavicula. de
hac Anonymi opella nuper retulit S. Krohn a. 1896, de
altera autem et recentiore (s. XII) Epitomae editione, quae
est “de architectura valde utilis scientia” (cf. praef. p. XII
et infra ad Faventini initium) disserendum erit ei qui
ipsam edet Claviculam illam summopere memorabilem, id
est ei a cuius benevolentia pauca haec praefari exorsus
sum, Ludovico Kaemmerer.
Marginibus adscripsi numeros paginarum quae fuerunt
editionis prioris (anni 1867) eo consilio ut novae quoque
editioni servaretur indicis Nohliani (ab anno 1876) utilitas,
quo de Vitruvii sermone ita nituntur recentiorum studia
universa (ipsius Nohl, Praun, Oehmichen, Eberhard etc.)
ut sine eo non existerent omnino.
Scripsi Berolini 26. Julii 1898 (quae libro impresso
nunc relego 14. Junii 1899).
Valentinus Rose.
[ix]
Vitruvii codices antiqui
habentur hi
| H = Harleianus mus. Brit. 2767 (saec. IX2) |
| unde L = Leidensis Voss. lat. fol. 88 (s. X) |
| et e = Escorialensis III F. 19 (s. X/XI) |
| et P = (Pithoeanus) Paris. lat 10277 (s. X1) |
| ex quo is unde |
| | b = Bruxellensis 5253 (s. XI) |
| | l = Leidensis Voss. lat. fol. 107 (s. XI) |
| | c = Cottonianus mus. Brit. Cleop. D 1 (s. XI) |
| | ex quo |
| | | h = Harl. mus. Brit. 3859 (s. XI/XII) |
| | | [m = Morris. nunc Berolinensis lat. fol. 601 (s. XII)] |
| | f = (Franekeranus) Leuward. 51 (s. X2) |
| | ex quo |
| | | p = Paris. lat. 7227 (s. XI/XII) |
| | v = Vaticanus reg. Suec. 1504 (s. XI) |
| et S = Scletstatensis 1153bis (s. X2) |
| G = Wolfenbuttelensis Gudianus 69 (s. XI1) |
| E = (epitomati Vitruvii) Wolfenb. Gudianus 132 (s. X) |
| itaque in hac editione x mihi est pro codicum omnium consensu = H(S)G(E): de quibus singulis notatur tantum ubi differunt, de reliquis non curandum. |
[x]
In supplementum editionis prioris (a. 1867)
sequitur eorum quae vel addenda vel corrigenda
tunc fuerant adnotatio (cf. praef.
p. VII not.).
ad p. 1, 6 lege gubernaren̤tur c (contra dele ad v. 3 gloriarentur
ante corr. c).
ad p. 9, 19 l. trigonis G(Lp): tridonis H(Plbch) [in p sc.
trigonis est ex fc].
in p. 16, 8 l. occidentem (pro vit. typ. accidentem).
in p. 16, 13 l. vitiantur (quod volueram, cum codd., pro
vitiabuntur, quod inmutatum ex textu vulg. ramansit).
ad p. 17, 20 adde (quae excidit) notam compositionis rec.:
-nibus G H (Llch).
ad p. 20, 22 excidit nota haec passuum rec.: passus G H(Llch).
ad p. 27, 11 l. ae≣thestę (i. e. aetthestę) ante ras. G.
ad p. 29, 11 et 15 omisi olim, quae recentes viderentur, correcturas
codicis H. sunt autem negligenti ductu atque inconsueto
supra additae, quas nunc signavi H2 (sicut calamo sine atramento
impressas codicis S = S2): (11) ab .ı. adab .k. et (15) ab
.lı. ad .n.
ad p. 30, 22 cf. ed. pr. p. VII not.
ad p. 50, 22 add. in(im Gc)pudico G H(Llc).
ad p, 52, 25 l. despectationes G H (non disp.).
p. 52, 24 l. cenaculorum (non coe-): textum Lor. a me correctum
cum in officinam dederim, fieri potuit ut remaneret o
illud, non (ut p. 150, 12) deletum.
ad p. 55, 14 omisi notam quem (habent): quae H (L,
quę Glc).
ad p. 57, 4 l. terreni habens G H (habentes Gc), ubi delevi
habens.
ad p. 57, 10 add. est enim: &enim H (Llc) = Et n̶ G.
ad p. 59, 6 l. tinia ante corr. G (tenia errore Gc qui voluit tinea).
ad p. 60, 6 l. se dededissent H (Gc), sede dedissent Llc,
[xi]se¦d̲e̲ dedissent = se dedissent Lc, sed|e(d)idissent? ante corr. G.
ad p. 61, 17 l. amiserint Gc: amiserunt G H(Llc).
ad p. 78, 14 adde notam contracturae iusta Joc.: contractura
eius tali G H(Llc).
ad p. 81, 12 l. proiecturae cymatium H(Llc), proiecturę
cimatiū G.
ad p. 85, 18-20 l. columnas—possent om. G etc.
ad p. 96, 4 adde notam orientis & (et) simulacrum G H(Llc).
ad p. 97, 26 adde notam altitudinis Mar. (ed. pr.): -ne
G H(Llc).
ad p. 98, 8 adde notam eae H(Llc): hae G.
in p. 111, 5 l. gravis et ex gravi (= G H).
ad p. 113, 18 adde notam et disdiatesseron et disdiapente
(G, & diatesseron & disdiapente H): sic codd.
ad p. 118, 7 add. n. qua Phil.: quę G, quae H (quę Ll,
que c).
ad p. 124, 2 hypaethrasque Lor.: hypetrisque G H.
ad p. 127, 5 add. n. ambulationes lc.
ad p. 127, 15 adde n. subdextro G H.
ad p. 129, 20 adde n. exęquanda G(Pl): exaequenda H(Lc).
ad p. 129, 22 adde n. structura Lor.: structurae(ę) G H(Llc).
ad p. 130, 21 l. potuerunt G(Lc): poterunt H(l).
ad p. 135, 19 (non ad v. 16) l. tumore H (et ante corr. c).
ad p. 136, 8 adde n. remissiores: remissionibus E G H(Llc).
ad p. 139, 6 adde n. species se H(lc).
in p. 140, 4 l. pronuntiandum (pro c ex ed. Tauchn. negligenter
rep.).
in p. 146, 29 l. ne minus pedes occupent septenos (sic codd.:
ubi occupent pedes septenos edd.).
ad p. 149, 9 l. distat G (non ad 8 distantes): distant H(Llc).
in p. 151, 7 l. formatur historia (sic codd., non historia
formatur, ut edd.).
ad p. 152, 15 l. materies H(Ll): matries G(ch).
ad p. 155, 9 adde n. invidiore (sine corr.) G.
ad p. 158, 24 l. extentionē G: -ne H(Llc).
ad p. 159, 11 l. De mausoleo H (De maus oleo L, De|manus
oleo l, De man̤us oleo c), demaus oleo G. cf. ad p. 50, 27.
ad p. 161, 7 add. n. servos H (L, -us Glc).
ad p. 163, 6 add. n. clavis G: clavi (fixi) H.
ad p. 170, 15 add. n. canalis G: -les H (Llc).
ad p. 172, 5 add. n. e quarum: e(ae H L)quibus G H.
ad p. 176, 13 l. egraegia H.
in p. 181, 10 l. vocitant.
ad p. 181, 10 add. n. vocitant G H: vocant edd.
ad p. 182, 7 l. violacio E G H(L, -tio lc et Gc).
ad p. 189, 22 l. percipit E Gc(lc): percepit G H.
ad p. 190, 4 l. &tenuatos H E, et tenuatos G.
[xii]
ad p. 190, 17 l. atlante H (athlante lch): anthlante EG(L).
ad p. 195, 7 add. n. ammonem (-ē) GH.
ad p. 201, 8 not. v. 10 monendum est omissionem illam verborum
v. 11-12 quae notatur pertinere ad codd. lc(f), non ad L.
ad p. 219, 5 add. n. architectata EG: architecta H(Llc).
ad p. 219, 26 add. n. subiens EG: subic(t L)iens H(Llc).
ad p. 220, 18 l. radios uti ꝑ centrum (hoc excidit!) cum
itineribus coronantes EGH.
ad p. 222, 5 l. is E(Gc l): his GH(ch), ubi ıhıs Gc (non
= hiis, sed) = ≣is Sc.
ad p. 225, 6 l. linea EG (lch): linia H(L).
ad p. 228, 12 in s. c. laevo et auriga (&auri|ga H) pedes
GH (unde addidi tauri).
ad p. 229, 8 add. n. ophiuchos EH(Llc), ophiychos G.
ad p. 232, 4 add. n. ex EG: & H.
ad p. 232, 17 add. n. enascentiā H (-am c).
ad p. 234, 20 add. n. altera(-rạ̇ Lc) aestivus H(L).
ad p. 241, 19 add. n. spatio G (ut sexcenties iste o pro a).
ad p. 249, 3 l. sed ante corr. G (pro Gc) discenderent.
in p. 255, 19 l. tunc vero etiam plostra (ubi etiam errore
omiserat textus Schneideri).
in p. 257, 16 l. tympani eius (cum codd., pro eius tympani
edd.).
in p. 258, 16 l. est eius (cum codd., pro eius est edd.).
in p. 258, 18 l. tantundem et longitudine (sic codd., t.
in l. edd.).
in p. 263, 14 l. pedum quaternum et sextantis (ubi et
sextantis textus Schneideriani errore neglecto excidit).
ad p. 263, 14 add. n. sextantes EGH(Llc, -tis Lc, -te Ec).
ad p. 265, 9 add. n. denticulo (Schn.): -lus GH.
ad p. 267, 6 add. n. habentes Phil.: habens GH.
ad p. 274, 15 add. n. scorpiones G: -nis H(Llc).
ad p. 277, 13 add. n. gręce G (l, graece L): graeci H(Pch).
ad p. 278, 3 l. amoxopodes G, -pedes H(Llc).
ad p. 278, 4 l. pedes XXVIIII. H(Llc), pedes XXVIII. | G.
In codd. HG rubricae capitulorum in textu
primi libri litt. unc. scribuntur hae
post tit. Vitruvii de architectura liƀ. I (H, om. G).
(ad p. 2, 17) De architectis instituendis (litt. min. in m.
[xiii]suppl. Gc).
(ad p. 11, 10) II. Ex quibus rebus architectura constet.
(ad p. 12, 19) III. De aedibus sacris.
(ad p. 14, 5) IIII. De osteis (ostiis Hc G) operum et balnearum
(= PL, -orum Hc G) et fenestris.
(ad p. 14, 11) V. De qualitatibus locorum et copiis operum.
(ad p. 15, 5) VI. De partibus architecturae.
(ad p. 15, 27) VII. De corporatura animalium et locorum
salubritate.
(ad p. 18, 22) VIII. De iocineribus animalium inspiciendis
ad explorandam aeris qualitatem (in m. Gc).
(ad p. 20, 9) VIIII. De municipio (sic GL et in textu Pvf
et ind. vfc, De municio H et ante corr. e, unde De minutio ind.
P et ex hoc De minucio in textu vel h et a. c. ind. f, sed De
munitionibus S) de loco in locum translato.
(ad p. 20, 24) X. De fundamentis murorum et turrium
constitutionibus.
(ad p. 23, 13) XI. De divisione operum quae intra muros
sunt et dispositione ut ventorum noxii flatus vitentur.
(ad p. 30, 1 solus numerus restat) XI. (= PL, pro XII. ut
SGc) usque ad finem, ubi Liber primus explicit (deo gratias
amen add. solus H) incipit liber secundus.
quae capitula in indicem capitulorum colliguntur (post praefationem
ad p. 2, 17) in cod. P Incipiunt capitula I (—XI).
ea ex P etiam habent fvpblch, non habent neque L(e) neque
S. reliquorum praeter I librorum nunc non extant rubricae
(sed cf. G ad p. 146, 11 et 169, 25).
Quae omittuntur in codice Harleiano (eisque
qui hunc sequuntur), servata autem leguntur
in G, haec sunt verba
libri I
p. 2, 18 suo indicio probantur omnia (GS) ex homoeoteleuto.
p. 15, 16 locis (GS1).
p. 19, 22 fit (G).
p. 20, 7 per (GS1).
p. 28, 8 ad Κ (ad h G = ad k S, ad h S2).
libri II
[p. 31, 11 ut (S, om. HG).
p. 43, 26 ad (GS) ex h.
[xiv]
[p. 44, 8 in (S, om. HG).
p. 47, 19 non enim (GS1).
p. 47, 20 structura (G).
p. 61, 23 quae (G) ex h.
libri III
p. 68, 9 autem (EG).
p. 72, 12-14 octo et dimidię—columnarum (G) ex hom.
p. 72, 17 invenit (G).
p. 77, 14-15 quartae reliquae—torus (G) ex hom.
p. 79, 14 ab (G) ex h.
libri IV
p. 86, 3 altitudinis (G) ex hom.
p. 86, 11-12 subtilitate—elegantia (G) ex hom.
libri V
p. 107, 16 trabes (G).
p. 112, 2 sunt (G).
p. 122, 19 autem (G).
p. 123, 5 una (G).
libri VI
p. 140, 1 cum (G).
p. 145, 28 pinacothecas (G) ex hom.
p. 148, 23 in (G) ex hom.
p. 151, 25 a (G).
libri VII
p. 160, 5-6 collecta—animad verti (GSc) ex hom.
p. 165, 7 contestateque solidiscendo (G).
p. 165, 29 se (G).
p. 169, 2 materia (G).
p. 169, 21 ita (G).
p. 173, 2 nam pinguntur (G) ex hom.
p. 179, 18 si (EG).
libri VIII
p. 186, 8 et stabiliores (G).
p. 199, 10 e quibus ad unum (EG) ex hom.
p. 199, 22 ex qua (EG) ex hom.
p. 200, 24 aquam (EG).
p. 201, 1 qua [lac. S].
p. 206, 14 dextra ac sinistra cum librata (G) [lac. ES].
p. 211, 20 et suaviorem (EG).
[xv]
libri IX
p. 212, 5 phithia (EG).
p. 217, 16 itaque neque cum maxime sunt (EG) ex h.
p. 219, 2 et stellarum cursibus (EG) ex h.
p. 221, 1-2 iustum cursum. ita efficitur (EG) ex h.
p. 225, 9 luna—occidentem (EG) ex h.
p. 228, 5 ab eo (EG).
p. 229, 15 est (EG).
p. 230, 6 se adtollens reflectitur a (EG) ex h.
p. 231, 13 nodus (EG).
p. 233, 7 et (EG).
libri X
p. 244, 8-9 et transversariis—conligationibus (G) ex h.
p. 255, 10 alteram (G).
p. 264, 5 et (EG).
p. 266, 12 latitudine (G) [lac. S] ex h.
p. 269, 21 pedes (G).
p. 280, 20 dignitate (EG).
Contra quae omittuntur in Gudiano, habentur
in H sqq., haec
libri I
| (deficit E) | p. 13, 11 ab (HS). |
| p. 15, 27 ea (HSGc). |
| p. 20, 23 in (HS). |
| p. 22, 22 est (HS). |
| p. 28, 20 id (HS). |
libri II
| (def. E) | p. 38, 13 perrumpit (HSGc). |
| p. 51, 14 inanibus (HSGc). |
libri III
| (def. E) | p. 71, 23 in (HS). |
| p. 72, 3 si &trastylos facienda fuerit (HSGc) ex hom. |
| p. 72, 11-12 ipsarum—modulorum (HS) ex hom. |
| p. 74, 16-18 earumque—septem (HSLGc, om. etiam Pfvlch) ex hom. |
| p. 77, 1 ita (HS). |
| p. 84, 26 in (HS). |
[xvi]
libri IV
| (def. E) | p. 84, 18-20 columnas—possent (HSGc). |
| p. 87, 16 praeter (HSGc). |
| p. 93, 20 habeat (HSGc). |
| p. 100, 5 columnas (HSGc). |
libri V
| (def. E) | p. 120, 6-8 allelos linea—regione (HS) ex hom. |
| p. 122, 6 incensum (HSGc). |
| p. 125, 20 tegulae (HSGc). |
| p. 130, 9 pilae (HSGc). |
libri VI
| p. 135, 19 capillo (EHS). |
| p. 138, 20 (= E) et (HS). |
| (def. E) | p. 142, 17 latum (HS1). |
| p. 143, 30 cum (HS). |
| p. 148, 2 in (HS). |
| p. 154, 1 opera constitui (HSGc) ex hom. |
libri VII
| (def. E) | p. 165, 11 ex spica (HSGc). |
| p. 165, 17 in (HS). |
libri VIII
| p. 185, 10 in (HSE). |
| (def. E) p. 186, 2 ea (HS). |
| p. 189, 7 (= E) et (HSGc). |
| p. 190, 20 agger (EHSGc). |
| (def. E) | p. 201, 13/14 πημηνη—εμην (H) [lac. ES]. hic ep. v. 5 sic scribit G ΡΑΜΗϹΗΚΑΙΔΥΡΗΙΤΗΓΗΝ. |
| p. 207, 25 ne minus longae (H) [lac. S]. |
libri IX
| p. 223, 8 ardere (EHS). |
| p. 229, 1 supra—aquarii (EHSGc) ex hom. |
| p. 230, 25 (= E) ad (HS). |
| (def. E) | p. 236, 1 rationes (HSGc). |
| p. 239, 22 significat (HSGc). |
| p. 240, 12 foramen per quod ex cas (HSGc). |
[xvii]
libri X
| (def. E) | p. 247, 8 capite (HSGc). |
| p. 247, 18 est (HS). |
| p. 256, 4 se (HS). |
| p. 256, 19 ad (HS) ex hom. |
| p. 270, 12 praeterquam— (p. 271, 2) crassitudo (HS—notatur quidem a pr. m. ð in G, sed deest supplementum ipsum) ex hom. |
| p. 271, 12-13 scapos—XII K (HSGc). |
| p. 272, 7 ea (HSGc) ex hom. |
| p. 273, 9 iugis (HSGc). |
| p. 274, 18 autem (HS). |
| p. 281, 10 (= E) & (HSGc). |
quorum pleraque omisit ipse G, non is ex quo ductus fuit
(cum E), sicut novas lacunas et proprias plurimas praebet S,
locis circiter 80, quas tamen, praeter 20 mox supplevit Sc: in
quo S hoc maxime mirum est quod de magnis illis lacunis librorum
VIII (p. 200, 26-208, 25) et X (p. 258, 2-267, 21) in
margine nihil (ne signo quidem đ ut p. 77, 12) apposito[8] notatum
est, cum ad manus essent et scribentium et corrigentium integra
exemplaria. eae tales sunt ut dimidiorum fere quaternionum
eius exemplaris ex quo descriptus fuerit S (non Harleiani qui
plenus est sed eius simillimi aut gemelli) defectus significare
videantur. quod cum ab ipso H manifesto pendeat S, equidem
non concedo, quo vero casu factum sit, non explico.
Duplices lectiones codicis Gudiani
libri I
p. 6, 2 uti canonicam H: uti ꝉ canonicā (ex supra scripta
lectione!) G, sed (eraso in textu ꝉ) supra Gc (solus) ꝉ canorā.
p. 8, 4 prieni H (LP etc.): primus v̲e̲l̲ ̲p̲r̲i̲e̲n̲i̲ in ipso textu
G (primus S et qui punctis delevit vel prieni Gc). cf. G ad
p. 6, 2. 77, 21. S ad p. 257, 7. x ad p. 4, 23. 94, 1. 127, 25.
230, 2. 252, 25. 261, 15.
p. 27, 12 circlas H (LPflcv, circias fc): cirtius G et
(circius) S, sed in m. Gc ī aꝉ cirglas.
libri II
p. 32, 8 ꝉ si quis Gc (= HS).
p. 41, 1 liacolorum H (SLPflc): ꝉ iaculorū (hoc unum in
ipso textu ut p. 6, 2 vel canonicam, retinuit) G (et inter lin.
adscr. ꝉ iaculorū) S2 = Fav. p. 295, 14. totum locum (uti signinum—recipit)
albo relicto om. v.
[xviii]
p. 43, 21 materia H(Sc etc.): materie G, sed supra ꝉ a Gc
(-⁅æ⁆ S eraso e).
p. 44, 2 edem oportunitatis H(flc), eędem oportunitates Sfc =
ęedem (sic) oportunitates v: uel eiusdē oportunitatise⟦t⟧ędem opportunitates G (quod
supra scripsit Gc nunc extat in uno L sic eiusdē oportunitatis).
p. 46, 2 scalptos H(Lflc): sculptos G(Sv), sed in m. Gc
ī aꝉ scalptos.
p. 49, 15 otio H(Lflcv) et in ras. S: octo G (et ante corr.
S?, ī aꝉ otiū in m. Gc).
p. 56, 18 sappinea H(Lflcv)S: saprinea G (ī aꝉ sappinea Gc).
libri III
p. 71, 21 estyli H(SLlcv): eustili G (in m. ꝉ es Gc, sed
in m. Sc ꝉ eustyli).
p. 74, 1 crassitudinis H(SLlcv): crassitudini G, sed supra
ꝉ is Gc.
p. 74, 5 eae H (hæ Lfl, hę c, heę S): hae G, sed in m. Gc
ī aꝉ eę (hic quod—aere albo relicto om. v).
p. 76, 25 lysis H (Lflcv et in ras. Sc): lapis G (et ante
corr. S?), cui in marg. adscr. Gc ī aꝉ lysis.
libri IV
p. 100, 17 eum (eū S) H(Sfv): enī G (in m. ī aꝉ eū Gc).
p. 106, 17 altitudinibus HG (etc.): altitudinis solus S, unde
in G supra adscr. ꝉ is Gc.
libri V
p. 129, 23 munus H(SLflv, minus ch): minus G, sed in
marg. Gc ī aꝉ munus.
libri VI
p. 132, 8 labidis HS etc.: lapidis G (supra ꝉ labidis Gc,
qui tamen postea deleto vel vitium sustulit).
p. 142, 2 ad maioribus H (lcvf, om. ad L, ad maiora fc):
ad maiores (ex falsa emendatione) G et S, sed in m. Gc ī aꝉ
maioribus, item in m. Sc ꝉ ibus.
p. 152, 12 uti|le ventonus H (utile ventonus fS, uti. levent
onus discernit L = v): uti. Li|ventonus G, sed uti‿le | ventonus
Gc, qui praeterea inter columnas adscripsit ī aꝉ uti | ventonꝰ
(sic errans).
libri VII
p. 164, 2 eae H (ea S, eę Sc): hę G ut Lflc, sed supra
[xix]ꝉ eę Gc.
p. 166, 13 tum tomices sparto H(SLflcv): tum tonices
sparto G, sed in marg. ī aꝉ tomices Gc.
p. 167, 4 in hisq; H (f, que sic Sv): In his | quꝉ ęo G (= quę
Gc, ut in his quę Llc).
p. 172, 5 aequibus finibis H (aequib; finibus L, equibus
finibus Sflvc): equib; finiis G, sed in marg. ī aꝉ finibus Gc.
p. 172, 18 megalo graphiam H(SL): melago graphiā G
(ut lcvf ex P), sed Gc copulae lineolam add. (ut L) et adscripsit
in margine ī aꝉ megalo.
libri VIII
p. 188, 5 fructus H(Lflc, inde fluctus sua coniectura male
S, ut v): ructus recte EG, sed in marg. Gc ī aꝉ fructus.
p. 190, 15 conchis H (Lflcv, ch⊣onchis sic S): colchys
recte EG, sed ꝉc̄colchys i. e. vel con supra Gc.
libri IX
p. 217, 24 pectoribus H(SLflcv) = E: corporibus suo
errore (ut v. 17) G, sed supra Gc ī aꝉ pectoribus.
p. 222, 15 divinationibus H(SLflc): divinitatibus EG (et
ita v), sed Gc supra ī aꝉ divinationib;, ut S (ex EG) in marg.
ipse scripsit ꝉ divinitatibꝰ.
p. 230, 22 nostrum H(L = n̅r̅m̅ v) G, sed supra rostrum Gc
(non tamquam ex aꝉ. sed ex manifesta correctura = S et lc,
item fc).
p. 237, 22 instituit H(SLPflcv): instruxit G, sed supra Gc
ī aꝉ instituit.
libri X
p. 250, 7 bacculis H(SLPflc sed fc baculis): buculis G
(= v), sed in marg. Gc ī aꝉ baculis.
p. 250, 16 trientes H(LPflcv, triantas S): trientes etiam
G, sed Gc in marg. ꝉ (sic = vel, non ī aꝉ, ut olim edidi) trahentes
(ex sua fortasse coniectura).
p. 258, 4 dicidantur H(Pflcv, decidantur Lfc, lac. in S):
ividantur G, sed Gc in marg. ī aꝉ dicidantur.
p. 258, 16 in qua prima H(SLPflcv): inprima qua G,
sed Gc in marg. ī aꝉ in qua prima.
p. 274, 4 CXX H(SLPflcv): CXXX G, sed supra Gc ī aꝉ XX.
p. 274, 5 XXIII H(SLPflcv): XIII. G, sed supra Gc ī aꝉ XXIII.
p. 276, 15; intercardinatis H(SLPflcv): inter ordinatis G,
sed supra or Gc ꝉ car, contra Sc in marg. ꝉ ordinatis.
p. 281, 13 magna facta H(LPflcv): magnificata EG, sed
[xx]Gc in marg. ī aꝉ magna facta.
Plain text
Appendicula codicum Vitruvii Harleiani
Leidensis (Escorialensis) Scletstatensis.
(1) Uncia caerae colligit in fusura aeris uncias VIII et denarios
XVI, aeris cypri uncias VIIII et denarium I, stagni uncias
VII et denarios XVII, argenti uncias X et denarios XII, plumbi
libram I et denarios VI, auri libram et uncias VII et denarios
VIII. 5
(2) De ponderibus. Calculus est ciceris grana duo, et
est quarta pars oboli. quattuor calculi obolum reddunt. duo
oboli scrupulum faciunt. tres scripuli dragmam complent.
dragma scripulus et obolus quadrantem efficiunt. duo quadrantes
statera faciunt. duo stateres unciam reddunt. unciae 10
XII libram efficiunt. librae LXXII talentum faciunt. a quibusdam,
CXX libras talentum faciunt.
(3) De liquidis. Coclear habet dimidiam dragmam, id
est scripulus et obolus. cocleares tres conclam faciunt. conclae
VIII ciatum reddunt. ciati VIIII eminam efficiunt. eminae 15
II sextarium complent. sextarii VI congium reddunt. congia
IIII modium implent. modius unus et semis urnam faciunt.
urnae duae amphoram complent. urnae III cadum, id est artabam.
modii XV gomor reddunt. gomor duo chorum faciunt.
c. 1 excerptum est ex initio fragmenti notissimi De mensura
caerae et metalli in operibus fusilibus (quod extat etiam
in cod. Scletst. f. 38).
2 cipri untias VIII (sic) & d. S (& om.
HL).
3 XVII: sic HLS (XVI. legitur vitio typ. ed. pr. p. IX). |
Arngenti sic L.
5 hucusque H (mutilus). reliqua dant LeS.
c. 2 = Hultsch, Metrolog. scriptor. rel. II p. 132 (no. 135, 26-34)
e cod. Mutin. s. XIII (cf. p. XXII).
7 Quatuor S. | oboli
reddunt S.
8 scripulū S.
10 staterā (sic) LS.
11 duodecim S. |
a quibusdam C. X. X. libras t. f. om. (sed in marg. sic suppl.) S.
c. 3 = Hultsch l. c. no. 135, 35-45.
14 obulus S.
15 ciatū
reddunt. ciati VIIII (sic LS): om. Mut.
16 Congiū … Congia
.IIII. LS: conzum … conzia tria (vulg.) Mutin.
18 anphorā L,
amforā S. | artabū LS.
19 Modia XV LS: modii XIV Mut.
[xxi]
(4) Scripuli XVIII faciunt unciam. medietas dragmae est
scripulus et obolus. hoc debet pensare coclear.
(5) confectio dialthaeas calastica recipit haec.…
troclitis libram I S, faeni graeci eminam, lini seminis eminam.
haec omnia infundis per triduum in aquae sextariis VIII 5
in vaso aeneo. post haec tam diu coquis donec siccentur. deinde
colas fortiter et pensas de suco ipso libras II, olei libras
II, et mittis in cacabum et coquis ad ignes lentos et semper
agitas, donec sucus consumatur et solus oleus remaneat. sic
iterum colas et mittis oleum in cacabum mundum et ponis ad 10
focum. addis cerae libram I, colophoniae libram I, galbani
optimi ÷ IIII. conficis, uteris. facit enim ad multa et non
solum podagricis sed et duricias viscerum habentibus. et
quartanarios in stomacho imposita medetur, et si quae sunt
duritiae solvit. et ad omnes inflationes stomachi ＜facit＞, et 15
non solum inflationes curat, verum etiam ventris constrictionem
quamvis antiquissimam sine aliquo labore ita solvit et temperat
ut mirum sit. antiquissima squibala resolvit et macronosiam
e stomacho discutit.
(6) Tinctio vitri pratini. Tere vitrum bene, limas 20
aeramen mundum et mittes in libra de vitro aeramen ÷ III et
coques per dies tres. Alia tinctio. Teres vitrum bene, mittes
per libram aeramen uncias II, alumen aegyptium ÷ I, et decoques
per dies tres. Alia lactei coloris. In libra mittes
1 XVIII. (sic) LS (pro XXIIII).
2 obulus S qui om. coclear.
idem om. (quod seq. in Le) c. 5.
c. 5 ex Antidotario (om. S).
Conf dialtea calisticū L (cf. To dialtheas Th. Pr. p. 375, 3).
4. ≣roclites i. e. myrrae troglodytidis vel -ditis Th. Pr. ind.
p. 546. | liƀ. IS∕∕∕∕∕ · fenugrecu . emina . lini¦semen . emina sic cod.
5 haec omnia: multas species (et eam ipsam unde nomen) ab
initio neglectas esse ostendit Escorial., qui post recipit haec sic
incipit Euisci radices … (SB. 112, 180). | ꝑtriduo L. | aqua
.SS. VIII. L.
7 ipsos L. | oleo liƀ L.
8 ignis lent⟦o⟧ſ (cum lac.)
L.
9 soluſ oleuſ sic L.
10 in cacabo mundo L (sed supra in
cacabū).
11 galbano optimo ē | IIII sic L. | colofoniae L (sc.
resinae).
12 multas L.
13 sed & ad d. L. | & ad qu. L.
18 antiquissimas squibalas L cf. Theod. ind. p. 542. 534 et
Simon Jan. s. v. | magron⁅o⁆‿sia L.
19 aestomacho L.
20 sequentia scribo, ut leguntur in LS. c. 6 = Exc. (post
Mappam) Scletst. f. 43b.
22 tincto L.
23 ae(ę S)gyptia sic LS
(aluminis ęgyptii Exc.).
24 lactis S. | In libra m. st.—dies II
haec in marg. suppl. L, qui in textu om. rubr. sequentem T. S.
eamque verbis ad quae pertinet postponit (item in seqq.). recta
servavit S.
[xxii]
stagni ÷ III et decoques per dies II. Tinctio sanguinea.
In libra mittes cinnabarin ÷ III et decoques dies duos. Tinctio
rubea. In libra vitri triti psimithin ÷ II et coques dies
sex. Tinctio alithini. Absque igne tinctum. ungues subtiles
vitria et ungues dracontea anamemigmenis, et fiet sicut 5
rubea.
(7) Crisocolon. In omnia calcu cecaumenu ÷ I, saponis
olei solidos III, calcitarii solidum I. ista commisces. primo
teres calcu cecaumenu utiliter ad pulverem, et calcitarin semotim,
et commisces cum sapone et quantum necesse fuerit ＜aqua＞ 10
ipsum crisocolon. Aliud crisocolon. Calcu cecaumenu
libram I, alumen solidos duo. Crisocolon. Aurum commixtum
cum argento vivo. et post haec intrat in caliclum, et
ardet ipsum argentum vivum. et post tolles aurum et teres
in mortario munditer donec fiet pulvis, et commiscis illum cum 15
sapone ex oleo quantum suscipit coctio crisocolli.
(8) Argenti gluten. Argenti partes II et aeramen partem
I. Alia. argenti gluten. Argentum mixtum cum argento
vivo. et pones in ignem donec desiccetur. et post haec teris
utiliter donec fiat pulvis et tum miscis cum sapone et aqua 20
quod sufficit. Aeramenti gluten. Aeramen libram I, plumbi
libras II commisces. solves primum aeramen, deinde mittes
plumbum et commisces in unum. Stagni gluten. Stagni
partes II et plumbi unam. Petrae gluten. Marmoris albi
2 cinnabarin L, -rī S. | dies II. S.
3 vḅitri L. | psimitu S.
4 unuge̦s Lc.
5 vitrea Exc.
6 robea LS.
c. 7 = Exc. Scl. f. 15b
(confectio crisocollæ).
7 In omnıa L(e), In om̅ı̅a S (om. Exc.). |
sapone (-nis Exc.) olei(-ea S) LS.
8 commiscens LS.
9 calcuc.—(11)
crisocollum S et Exc.: om. L. | utiliter pulver S. | calcitar
insemotim S (calcitarıvụ̄ semotim Exc.).
10 commiscens S, -ce
Exc. | aqua Exc.: om. S. | 11 ipsu crisoclon S, ad ipsum criso
collum Exc.
12 alum̄ soꝉ. II. S, aluminis soꝉ II Exc. | Item
criso collon Exc. corr.
13 argentu vibu ante corr. L.
14 et
post haec intrat in caliclū LS: mittitur in calido Exc.
c. 8 seq.
ib. in Exc. f. 15b, ubi Argiri confectio cum suprascr. corr. I̅t̅
argenti gluten.
17 heramen (semper) L, ęram̄ S.
18 cū
argentum vibum L.
19 siccetur S et ante corr. Exc. | teris L:
turris S.
21 quod LS: quantum Exc. | Heramenti g. L, Ęr. g.
S, ut corr. Exc. supra Calcocollae confectio.
22 commiscens
solvens L
23 commisceṇ̇s L. | Stagnicollae confectio Exc.
(ubi supra gluten corr.).
24 Conf. lithocollae Exc. (ubi supra
corr. Petrae gluten).
[xxiii]
trito pulvere tolles ictiocollon ÷ I, taurocollon ÷ I et mittes
cum aqua. commixta coques et dum bullierit mittes pulverem
marmoris et facies gluten marmoris. Petrae gluten. Ictiocollon
÷ II, casei gluten ÷ II. et mittes ex ipso pulvere marmoris,
sicut superius. Ligni autem gluten. taurocollon semotim, 5
ictiocollon semotim glutat. aurum autem et argentum,
sicut superius docuimus in exaurata.
(9) Compositio brondisino. aeraminis partes duas,
plumbi unam, stagni unam.
(10) Compositio cinnabarin alithinis et mundissimae 10
ex argenti vivi et sulfuris vivi urina munda partem unam,
argenti vivi partes duas, et ipsa mundissima. tolles ampullam
fortem et sine fumo, qui et calorem sufferet. sulfur tritum
et admixtum argento vivo mittes in ampulla non plena minus
habente uncias II. quod si maior erit, et tres uncias minus 15
habeat. et mixta exagita. et facies fornacem minorem vitriarii,
ut ampullam large capiat, et dimittes locum unde ampulla
ingrediatur, et divides cannas, et inde incendes fornacem.
dimittes et alias fenestras minores, unde exalet flamma in
circuitu ampullae. signum autem coctionis hoc est. dum 20
videris ubi minus habet ampulla porfirizonta fumum et colorem
facientem ut cinnabarin, desines succendere. leviter autem
succendes, ne ex multo incendio ampulla crepet. et dum percoctum
fuerit, dimittes eam refrigidare.
(11) Lulax id est indica compositio. larin ÷ II, vitrioli 25
1 tritū pulverē(-re S) LS. | yctio(yccio- S)collon LS.
3 facis L. | Lithocolla. Item alia Exc.
5 Ligna LS. | glut≣ L,
glutat S, ubi Exc. Ligni autem gluten ＜glutat sic add. corr.＞
cf. xylocollam Diosc.
6 gluten(-en in ras.). aurum autem L
(ubi glutat Exc.), Glutat aū aurū S.
c. 9 = Exc. f. 22.
8 brondisino L, -sono S (brundisii Exc.).
9 plumbi una ⁛
stagni una L (et sine p. S).
c. 10 = Exc. f. 22.
10 ἀληθινῆϲ
mundissimę LS: mundi spume a. v. Exc.
11 vivbi L. |
sulphuris S. | urina munda om. Exc. | parte una S.
12 tollens
LS (tolle Exc.).
13 qui & sic LS (quia et calor est Exc.). |
sufferịt L, -rit ante corr. (-ret) S. | sulfhur L, sulphur S.
14 vivbo L. | mittis LS. | ampula L, ampullā n̄ plenvs S.
15 ÷ II LS. | tres ÷ LS.
17 dimittis LS. | ampullam(-ā S)
LS (-la Exc.).
18 devides ante corr. L.
19 demittes L. |
flamina S.
21 calorem LS.
22 desinis S.
23 ampullę
crepat LS.
c. 11 sequitur etiam in Exc. f. 22b quomodo componatur
lulax i. indicū.
25 Ludax S. | indico S et ante corr.
L. | iarin hic L.
[xxiv]
mundi ÷ IIII, alumen aegyptium ÷ II, guatu ÷ II, ipsum autem
guatum semotim pisa munditer, larin vero et vitriolum et
alumen in unum. et tolles saponem ex oleo sine calce dimidiam
unciam, et commisces in ipsa tres species. post quod
pisas, commisces diligenter secundo cum sapone. et deinde 5
tolles guatu pisatum ut oportet, et commisces et ipsum cum
supra dictis speciebus, et defricas diligenter. diem unam
requiescere.
confectio eius haec est. tolles urinam mundam libram I,
et ipsum despumatum et commixtum cum ipsa sis species. 10
Specierum et ponderum atque colorum sumpta
ex phisicis probamenta finiunt. Amen. ＜ΘΕΟΥ ΔΟΞΙΑϹ.
Compos voti factus sum qui cognoverim quae sint in structuris
et aedificiis adservanda.＞
Quinque libras rosae pridie purgatae in vini veteris X
sextariis mergis, et obstringit. a dies X despumati mellis libras
adicies, et uteris.
De oleo liliacio. Per olei libras singulas dena lilia
curabis infundere, et vas vitreum quadraginta diebus locare 20
sub divo.
De oleo roseo. In olei libras singulas rosae purgatae
singulas uncias mittis, et VII diebus in sole suspendis
et luna.
De rodomeli. In suci rosae sextariis singulis libras 25
singulas mellis admisces, et diebus XL sub sole suspendis.
1 (et 2) gautu S (ubi uuatum bis Exc. = herba isatis cf.
Anecd. II, 117).
2 guatū L. | semitim S. | pisa L: ipsa S.
3 sine calce LS: sine salē Exc.
4 in ipsa: ipsas Exc.
5 pisas L: ipsas S
6 guatu pisatū L, gaittu (hic) pisatu S
(ubi guuatum Exc.).
8 sic (om. dimittes, quod habent Exc.)
LS.
9 sic (om. rubrica) sine lac. LS (item Exc.). | urina munda
librā I L, ur. mundo libra I S.
10 ipso di(e S)spumatum
(-u S) LS. | cum ipsa sis species (sic pro ipsas ispecies)
etiam Escor., cum ipsas species S.
11 collorum … phicis S.
12-14 haec solus (sic) add. S (θεῷ δόξα etc., om. ut Leid.,
etiam Escor.).
13 coguerim (sic) S.
c. 12 ex Palladio (in m.
Maio extr. VI, 13-16).
16 Quinque L: Quibus S.
17 pro
et post triginta dies X … (!).
19 Per om. S. | dena¦lilia L,
denallia S.
23 septem S.
25 De rodo meli L, De rodo melle
S.
26 ex (d.) S.
[xxv]
(13) Si fistulae aequalis grossitudinis fuerint et maior
minorem in sua longitudine bis habuerit et insuper concavitatis
eius diametrum, diapason consonantiam ad se invicem
resonabunt. Item si fistula maior fistulae minoris longitudinem
quater in se habeat et insuper diametri quod in cavo est ter 5
mensuram contineat, bis diapason consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius tertiam partem nec non et tertiam diametri
quod in cavo est, diatessaron consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper 10
longitudinis eius medietatem simul cum medietate diametri
quod in cavo est, diapente consonantiam resonabunt. Item
si fistula maior habeat in se fistulam minorem totam et insuper
longitudinis eius octavam partem, tonum resonabunt.
Item si fistula maior fistulam minorem in se habeat totam et 15
insuper longitudinis eius partem sextam decimam, haec consonantia
semitonium erit.
c. 13 eadem manu scriptum sine rubrica sequitur in solo S
(om. L, ubi sequitur subscriptio nominis Joh. ep̅i̅ Warmiensis
manu s. XV). legitur etiam (inscr. Iterum de fistulis) in cod.
Bern. B. 56 s. X (Hagen) post notissimimum fr. de fistulis
organicis (v. praef. ed. pr. p. XII), quod ex cod. illo denuo edidit
A. Schubiger, Musikalische Spicilegien Berl. 1876 S. 82-85.
habetur idem fragmentum in cod. Einsidl. 319 s. X (Gabriel
Meier, Catal. I, 290), initium etiam in cod. Berlin. Phill. 1817
s. X (Verz. I, 397).—additionem aliam hic habet post Finit
suum et sententiam latinam graecis litteris male scriptam cod.
Escorialensis, scil. epistolas duas, quarum altera ab congregatione
beatorum Medardi et Sebastiani K. regi data (Sitz.-Ber.
d. Wiener Ak. ph. h. Kl. 112, 181).
9 diatesseron S. | sonabunt
(hic) S.
14 tonus S.
15 fistola (hic) S.
17 reliquum paginae
(versuum 18 ex 23) vacuum in S.
[xxvi]
Propter Vitruvii IX praef. 9 sqq. (cf. Zeitschr. f. D. Alt. N. F.
VI, 333) et Appendiculae Harl. c. 1 (Uncia caerae …)
ex compilatione chronologica et astronomica saeculi noni
incipientis (quae servatur in codice Vaticano Regin. 309 s. X:[9]
cf. Bethmann in Pertz Archiv XII, 273) addo capita duo
(l. V c. 1-2) iam a. 1849 edita in Catalogo (bibl. Montispess.)
gallico (I p. 421 sq.).
Compilationis huius ex variis excerptis in septem libros redactae
(cuius non nisi reliquiae confusae extant in codd.
Mon. 210 = Vindob. 387, de quibus C. Rück: Progr. des Ludwigs-Gymn.
in München 1888 cf. Detlefsen: Hermes XXXII, 328)
habetur index hic in cod. Vat. (qui fuit “liber sci dionysi in
francia” f. 1a) f. 4b(-5b):
Lib. I.
“I. Rota quae continet natalicia sc̅o̅rum in k̅l̅ nonis et
idibus per unumquemque mensem” (haec supra f. 2b).
“II. Argumentum de cursu lunae per duodecim signa.” (deest.)
III. Martyrologium per duodecim menses. (f. 6-12b).
IIII. Cycli decennovennales cum annis dn̅i̅ (f. 17-29b
usque ad a. 1063, cum dupl. contin. rec. f. 30-36-58).
V. Adbreviatio chronicae ubi mittendae (f. 59-60). cf. Verz.
d. lat. Hss. Berl. I p. 292a. Rück p. 12.
VI. De ortu et obitu patrum (f. 61-63).
VII. Annus magnus de concurrentibus compositus ad ostendendum
diversitatem nativitatis et passionis dominicae (f. 63b-64b).
VIII. Ratio quomodo feria qua dominus passus est inveniatur
etc. usque ad c. XI.
[xxvii]
Sequuntur libri II capp. 22, l. III capp. 14, l. IV capp. 27
(argumenta paschalia).
Deinde, quae eodem ordine servatisque capitulorum numeris
habentur in excerptis (Rück p. 21) codicis Montpellier 334
saec. IX2 (praeter V, 10), describo capitula libri V et VI:
Lib. V.
| I. Excerptum de astrologia (f. 90-91). | cf. Verz. d. lat. Hss. Berlin I p. 292b. Rück l. c. p. 7. |
| II. De ordine ac positione stellarum in signis (f. 91-99 cum imag. pictis). |
| III. De positione et cursu septem planetarum (f. 99b). | ex Plin. l. II. |
| IIII. De intervallis earum (f. 100). |
| V. De absidibus earum (f. 100). |
| VI. De cursu earum per zodiacum (in textu “cotidianum”) circulum (f. 100b). |
| VII. De interlunio (f. 101b). |
| VIII. De eclypsi lunae (f. 101b). |
| VIIII. De eclypsi solis (f. 101b). |
| X. Quando solis eclypsis visa est moderno tempore (f. 102a
cum enumerat. eclips. a. 760, 764 sub Pippino, 787, 807,
810bis, 811, 812!) |
| XI. Dimensio caelestium spatiorum sec. quosdam (f. 102a). |
| XII. De praesagiis tempestatum (f. 102b-104b) ex Plin.
XVIII, 340-365. |
Lib. VI.
I. De ratione unciarum (f. 104b: S̶S̶ scripulus est sex siliquae …
ins. cod. M).
II. De probatione auri et argenti (f. 105).
III. De mensura caerae et metalli in operibus fusilibus (f. 105).
IIII. Ambrosii macrobii theodosii de mensura et magnitudine
terrae et circuli per quem solis iter est (f. 105b).
V. Item eiusdem de mensura et magnitudine solis (f. 106).
VI. Felicis capellae de mensura lunae (f. 107).
VII. Eiusdem argumentum quo magnitudo terrae deprehensa
est (f. 107b).
Deinde Lib. VII.
“I. Item liber cum capitulis suis baedae praesbitero (sic)
continens de rerum naturis” (f. 108-116b cum 51 capp.).
Sequitur f. 117 appendix variorum “De mensuris et ponderibus
etc.” Hultsch no. 137-39, f. 119b De ventis, f. 121 Cursus
lunae per XII signa cum tabulis etc., f. 124b-125a opusc.
comput. ad annum 885, rotae f. 126b-127, f. 128 “horologium
viatorum”, f. 128b-140 calendarium, deinde cum tabulis aliis
[xxviii]de computo varia usque ad f. 156b.
Ex archetypo igitur saeculi IX incipientis collectionis astronomicae
(quae integra fere nunc extat in solo cod. S. Dionysii
Par. = Vat. reg. 309 = V, quem exscripsi Romae m. Febr. a. 1892)
haec duo veteris auctoris fragmenta ducta sunt (cum toto libro V)
in cod. Montp. 334 saec. IX2 (de quo supra) = M et (duo sola)
cod. Laud. 426bis (Palladii antiquissimo s. IX f. 120b sq.) = L,
item Scletstat. 1151bis s. X (Vitruvii f. 37b sq.) = S et (cum
praeced. de rat. unc.) in Monac. 14836 s. XI (f. 137 sq.) = m. hos
ipse vidi: de cod. Par. 12117 (s. XI f. 181b sq.) cf. Rück p. 24.
praeterea prius fragmentum (solum de prob. auri et arg.) receptum
est in Epitomam Faventini interpolatam (quae est De architectura
valde utilis scientia), cuius exscripsi cod. Paris. 6842c (s. XIII)
= p, (ubi est cap. ultimum), contuli cod. Laud. 403 (s. XII2)
= l (ubi paenultimum).
Plain text
De probatione auri et argenti.
Omne aurum purum cuiuslibet ponderis omni argento
similiter puro, eiusdem tamen ponderis, densius est parte sui
vicesima. quod ita probari potest. si purissima auri libra
cum aeque puri argenti simili pondere sub aqua conferatur in 5
statera, XII denariis id est vicesima sui parte, aurum gravius
argento vel argentum levius auro invenietur. quapropter si
inveneris opus aliquod auro formatum, cui argentum per mixtionem
inesse videatur, scireque volueris quantum auri quantumve
in eo contineatur argenti, sume argentum sive aurum 10
et examinato suspecti operis pondere, non minus pensantem
massam de utrovis metallo fabricato atque utrumque, et opus
scilicet et massam, staterae lancibus inponito aquisque inmergito.
si argentea fuerit massa quam fecisti, opus praeponderabit.
si aurea fuerit, allevato opere aurum inclinabitur. 15
1 Tit. om. S.
2 parum p.
3 tamen ponderis: ponderis
tamen l.
4 vicesima: vicesima quarta et insuper ducentesima
XLma add. solus S (item infra v. 6).
6 XII: undecim solus S.
7 auro om. V. | invenitur V p.
8 aliquod opus L. | auro om. S. |
per commixtionem S, permixtum p.
9 inesse: esse p. | quantum
vae L, quantumque p.
10 contineatur: conveniatur L.
11 exanimato L. | suspecti: c̄ suspecti l. | pensatū m. | pensante
(sic) massam p, pensante massa l.
12 fabricante p.
14 argea
L.
15 alleviato L.
[xxix]
hoc tamen ita fiet ut quot partibus inclinatur aurum, totidem
partibus sublevetur argentum, quia quicquid in ipso opere
fuerit sub aqua praeter solitum ponderis, ad aurum propter
densitatem pertinet, quicquid autem levitatis, ad argentum
propter raritatem est referendum. et ut hoc facilius possit 5
adverti, considerare debes tam in gravitate auri quam in levitate
argenti XII denarios significare libram, sicut prima
lectionis huius fronte praefixum est.
Plain text
De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus.
In fundendis operibus cuius ponderis metallum quodlibet 10
ad certum cerae pondus respondere debeat.
Ad cerae unciam unam stagni unciae VII et denarii XVII,
aeris albi unciae VIII et denarii XVI, aeris cypri … unciae VIIII
et denarii III, argenti unciae X et denarii XII, plumbi unciae XII
et denarii VI, auri unciae XVIIII et denarii VIII. 15
Item si cerae fuerit libra, stagni VII librae et unciae X
et denarii IIII mittendi sunt, quia quot uncias cera habuerit,
tot VII uncias et XVII denarios stagni pondus habere debebit.
et ideo si cerae fuerit libra, id est XII unciae, duodecies VII
unciae stagni, quae faciunt VII libras, et duodecies XVII denarii 20
mittendi sunt, qui faciunt CCIIII denarios, id est uncias X et
denarios IIII.
si fuerit cerae libra, aeris albi librae VIII sumendae sunt
1 inclinabitur (iterum) M, inclinetur p.
3 solum V. |
pondus p.
4 laevitatis L, lenitatis V.
5 est referendum:
con(c̄)ferendum V.
7 XII denarios (dn̅r̅s̅ L): denar .XII. S. |
libram: vicesimam partem libre solus l. | p. huius lectionis f.
S.
8 fronte om. l. | premissum est l.
9-11 (De mensura—certum)
in vacuo pro rubrica scribenda (2½ versuum) spatio
om. S (qui incipit aerae pondus r. d.).
9 (etc.)caerae (-rę, -re)
LMVSm semper.
11 deb& S.
13 XVI MVSm: XVII L. |
post aeris cypri lacunam significavi quia statim subiecta auricalci
(v. infra) mensura, aeris cypri (VIIII u. + I d.) excidit (iam in
exemplari ex quo descripta est coll. Vaticana, unde pendent
omnes).
14 unciae (un̅c̅) XII LMVm: ÷ I. S.
15 VI MVSm:
V L. | VIII LMVm: VIIII S.
17 IIII: quattuor MV. | quot:
quod L. | cae(ę)ra: cęrę L.
18 et XVII: et X et VIII S.
19 VII:
XVII M.
20 duodecies: Duę decies L.
21 unciae M.
[xxx]
et duodecies XVI denarii, quod sunt CXCII denarii, qui faciunt
uncias VIIII et denarios XII.
in libram cerae aeris cypri librae VIIII et denarii XII
mittendi sunt.
sic in libram cerae auricalci librae VIIII et duodecies 5
tres denarii, qui faciunt unciam unam et denarios XVI.
contra libram cerae argenti librae X et duodecies XII
denarii.
simili modo in libram cerae plumbi librae XII et duodecies
VI denarii mittendi sunt. 10
in auri fusione contra libram cerae auri librae XVIIII et
duodecies octo denarii, quod sunt unciae IIII et denarii XVI.
2 VIIII: VIII V.
4 mittende L.
6 tres: III MS. | unam:
I LS. | XVI: VI L.
7 Contra—(11) auri fusione om. M. | duodecies
XII LSm: duodecim V.
11 contrā (sic) L.
12 octo:
VIII S. quod (qđ L) sunt LMVm (ut supra): qui faciunt S
(qui suus est et arbitrarius, ut in Vitruvio et in Faventino etc.). |
unciae: ÷ S. | IIII ego: III. LMVSm. | XVI: XIII. S.
VITRUVII
DE ARCHITECTURA LIBRI DECEM
[1]
1
VITRUVII DE ARCHITECTURA
Plain text
LIBER PRIMUS.
1 Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar,
imperio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis
hostibus stratis, triumpho victoriaque tua cives gloriarentur
et gentes omnes subactae tuum spectarent nutum populusque
| Romanus et senatus liberatus timore amplissimis tuis 5
cogitationibus consiliisque gubernaretur, non audebam,
tantis occupationibus, de architectura scripta et magnis
cogitationibus explicata edere, metuens ne non apto tempore
2 interpellans subirem tui animi offensionem. cum vero
attenderem te non | solum de vita communi omnium curam 10
publicaeque rei constitutione habere sed etiam de opportunitate
publicorum aedificiorum, ut civitas per te non
solum provinciis esset aucta, verum etiam ut maiestas
imperii publicorum aedificiorum egregias haberet auctoritates,
non putavi praetermittendum | quin primo quoque 15
tempore de his rebus ea tibi ederem. ideo quod primum
parenti tuo de eo fueram notus et eius virtutis studiosus.
cum autem concilium caelestium in sedibus in|mortalitatis
2eum dedicavisset et imperium parentis in tuam potestatem
1 um (sic sine litt. init., quam D pro C adscr. manus recens)
divina tua mens in albo primae lineae suppl. Gc (Cum—numen
litt. capital. scr. H primo pag. versu). | ocaesar Gc.
10 ”curam … ”habere signis mutandae positionis coniungit Sc (ut ed. Lor.).
11 constitutione S(Gc): constitutionem H (-nē) G.
17 (virtutis)
erat add. S.
[2]
Plain text
transtulisset, idem studium meum in eius memoria permanens
in te contulit favorem. itaque cum M. Aurelio
et P. Minidio et Gn. Cornelio ad apparationem ballistarum
| et scorpionum reliquorumque tormentorum refectionem fui (5)
praesto et cum eis commoda accepi. quae cum primo 5
mihi tribuisti, recognitionem per sororis commendationem
3 servasti. cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad
exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi
scribere coepi quod | animadverti multa te aedificavisse et (10)
nunc aedificare, reliquo quoque tempore et publicorum et 10
privatorum aedificiorum pro amplitudine rerum gestarum
ut posteris memoriae tradantur curam habiturum. conscripsi
praescriptiones terminatas, ut eas attendens et ante
facta et futura qualia sint opera per | te posses nota habere. (15)
namque his voluminibus aperui omnes disciplinae rationes. 15
I Architecti est scientia pluribus disciplinis et variis
eruditionibus ornata, cuius iudicio probantur omnia quae
ab ceteris artibus perficiuntur opera. ea nascitur ex fabrica
et | ratiocinatione. fabrica est continuata ac trita (20)
usus meditatio, qua manibus perficitur e materia cuiuscumque 20
generis opus est ad propositum deformationis.
ratiocinatio autem est quae res fabricatas sollertia, ratione
2 proportionis demonstrare atque explicare potest. itaque
architecti qui sine litteris | contenderant ut manibus essent (25)
exercitati, non potuerunt efficere ut haberent pro laboribus 25
auctoritatem, qui autem | ratiocinationibus et litteris solis
3
3 ballistarum G: balistarum HS (ut p. 6, 3 ed. pr. et ubi
ballistae Hc 12, 20 etc., sed idem in l. X plerumque scr. ball- ut
ego semper, cum rec. PSG praeferant bal-).
4 scorpionvem H.
5 quae (Quę S) cum HS: Quęcūq⁊ G.
6 recognotionem S.
7 (servasti) in animo. add. S (suo errore).
10 aedificaviss&
ante ras. H.
12 traderentur (quasi ab gestarum) x (cf. p.
103, 22).
14 sunt (a. c.) G.
17 cuius iudicio probantur
omnia GS (cf. p. 132, 24): om. H.
18 ex GS: & (et) H.
20 quae (quę SG) x. | cuius cumque HG: unius cuiusque S
(unius ante cuius cumque add. Gc).
22 quaerés (sic, cum
apice, ut mox p. 3, 2. 6 etc.) H. | sollertiae (-tię GS) ac rationis
proportione x (cf. p. 65, 6. 10, 18).
[3]
Plain text
confisi fuerant, umbram non rem persecuti videntur. at
qui utrumque perdidicerunt, uti omnibus armis ornati
citius cum auctoritate quod fuit propositum sunt adsecuti.
3 cum in omnibus enim rebus, tum | maxime etiam in architectura (5)
haec duo insunt, quod significatur et quod significat. 5
significatur proposita res de qua dicitur, hanc
autem significat demonstratio rationibus doctrinarum explicata.
quare videtur utraque parte exercitatus esse
debere qui se architectum profiteatur. itaque eum etiam
| ingeniosum oportet esse et ad disciplinam docilem. neque 10
enim ingenium sine disciplina aut disciplina sine ingenio
perfectum artificem potest efficere. et ut litteratus sit,
peritus graphidos, eruditus geometria, historias complures
noverit, philosophos diligenter audierit, musicam scierit,
medicinae | non sit ignarus, responsa iurisconsultorum noverit, 15
astrologiam caelique rationes cognitas habeat.
4 Quae cur ita sint haec sunt causae. litteras architectum
scire oportet, uti commentariis memoriam firmiorem
efficere possit. deinde graphidos scientiam habere, quo
facilius | exemplaribus pictis quam velit operis speciem 20
deformare valeat. geometria autem plura praesidia praestat
architecturae, et primum ea euthygrammi et circini
tradit usum, e quo maxime facilius aedificiorum in areis
expediuntur descriptiones normarumque et librationum et
linearum directio|nes. item per opticen in aedificiis ab
4certis regionibus caeli lumina recte ducuntur. per arithmeticen 26
vero sumptus aedificiorum consummantur, mensurarum
rationes explicantur, difficilesque symmetriarum
quaestiones geometricis rationibus | et methodis inveniuntur. (5)
1 fuerant G (Eberhard): fuerunt HS.
10 disciplinā HcS:
-na H, -nas G.
11 aut (ante corr.) om. H. | aut sine ingenio
disciplina G.
13 graphidos HG: -dis S (ut x v. 19) et in m.
idē. descriptionibꝰ figurarū vel picturę Sc
17 haec H, hęc S:
hę G.
22 ex euthy(-i G)grammis circini x.
23 aeris S.
24 descriptionis ante corr. H.
25 opthicen HS, optichen G.
26 dicuntur G. | arithmetichen (-ⱶcen Sc) x.
[4]
Plain text
5 historias autem plures novisse oportet, quod multa ornamenta
saepe in operibus architecti designant, de quibus
argumenti rationem cur fecerint quaerentibus reddere
debent. quemadmodum si qui statuas marmoreas muliebres
stolatas, quae caryatides dicuntur, pro | columnis in opere 5 (10)
statuerit et insuper mutulos et coronas conlocaverit, percontantibus
ita reddet rationem. Carya civitas Peloponnensis
cum Persis hostibus contra Graeciam consensit,
postea Graeci per victoriam gloriose bello liberati communi
consilio Caryatibus bellum indixerunt. itaque oppido 10
| capto viris interfectis civitate desacrata matronas (15)
eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt passi stolas
neque ornatus matronales deponere, uti non una triumpho
ducerentur sed aeterno servitutis exemplo gravi contumelia
pressae poenas pendere viderentur pro civitate. ideo qui 15
tunc architecti | fuerunt aedificiis publicis designaverunt (20)
earum imagines oneri ferundo conlocatas, ut etiam posteris
6 nota poena peccati Caryatium memoriae traderetur. non
minus Lacones, Pausania Agesipolidos filio duce, Plataico
proelio pauca manu | infinitum numerum exercitus Persarum
5cum superavissent, acto cum gloria triumpho spoliorum 21
et praedae, porticum Persicam ex manubiis, laudis
et virtutis civium indicem, victoriae posteris pro tropaeo
constituerunt, ibique captivorum | simulacra barbarico vestis (5)
ornatu, superbia meritis contumeliis punita, sustinentia 25
tectum conlocaverunt, uti et hostes horrescerent, timore
eorum fortitudinis effectus, et cives id exemplum virtutis
aspicientes gloria erecti ad defendendam libertatem essent
3 argumentis x.
4 si quis x (ut p. 7, 14).
5 cary(i HS)atides
x.
6 percontantibus HG: percuntantibus Hc, percunctantibus
S(Gc).
7 caria x. | peloponnessis H, -ponensis
GS.
10 caryatibus H, cariatybus G, cariatibus S.
11 declarata
x.
13 una (unâ S) sic x.
16 (designaverunt) quod
add. S.
17 onera Sc. | ferundo H: ferendo HcGS.
18 caryatium
x.
19 Agesipolidos: hagest illae (ille G, hagestillę SGc)
polidos x. | Plataico: pitalco x.
23 tropae(ę G)o HG:
tropheo S.
[5]
Plain text
parati. itaque ex eo multi statuas Persicas | sustinentes (10)
epistylia et ornamenta eorum conlocaverunt, et ita ex eo
argumento varietates egregias auxerunt operibus. item
sunt aliae eiusdem generis historiae, quarum notitiam
7 architectos tenere oportet. philosophia vero perficit architectum 5
animo magno et uti non sit adrogans, sed potius
| facilis aequus et fidelis sine avaritia, quod est maximum, (15)
nullum enim opus vere sine fide et castitate fieri potest.
ne sit cupidus neque in muneribus accipiendis habeat
animum occupatum, sed cum gravitate suam tueatur 10
dignitatem bonam famam habendo. et haec enim philosophia
praescribit. | praeterea de rerum natura quae graece (20)
φυϲιολογια dicitur philosophia explicat, quam necesse est
studiosius novisse, quod habet multas et varias naturales
quaestiones, ut etiam in aquarum ductionibus. incursibus 15
enim et circumitionibus et librata planitie expressionibus
spiritus naturales aliter at|que aliter fiunt, quorum (25)
offensionibus mederi nemo poterit nisi qui ex philosophia
principia rerum naturae noverit. item qui Ctesibii aut
Archimedis et ceterorum qui eiusdem generis praecepta 20
conscripserunt leget, sentire non poterit nisi his | rebus
68 a philosophis erit institutus. musicen autem sciat oportet,
uti canonicam rationem et mathematicam notam habeat,
praeterea ballistarum catapultarum scorpionum temperaturas
possit recte facere. in capitulis enim dextra ac 25
sinistra | sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur (5)
suculis et vectibus e nervo torti funes, qui non praecluduntur
nec praeligantur nisi sonitus ad artificis aures
certos et aequales fecerint. bracchia enim quae in eas
tentiones includuntur, cum extenduntur, aequaliter et pariter 30
1 multi GS: multis ante ras. H.
5 oporteat x.
13 phy(i S)siologia
HS, phisioloya G. | (dicitur.) quę add. S.
16 circuitionibus
x.
19 ctesibii: cum(cū GS)thesbia x.
23 uti ꝉ (vel)
canonicā G (sed eraso ꝉ supra scr. ꝉ canorā Gc).
26 emitoniorum
HS.
27 surculis x.
29 fecerint GS: -runt H. | bracchia
H: brachia GS.
[6]
Plain text
utraque plagam mittere | debent. quodsi non homotona (10)
9 fuerint, inpedient directam telorum missionem. item theatris
vasa aerea, quae in cellis sub gradibus mathematica
ratione conlocantur sonituum ad discrimina, quae Graeci
ηχεια appellant, ad symphonias musicas sive concentus 5
componuntur divisa in circinatione dia|tessaron et diapente (15)
et ＜diapason ad＞ disdiapason, uti vox scaenici sonitus
conveniens in dispositionibus tactu cum offenderit, aucta
cum incremento clarior et suavior ad spectatorum perveniat
aures. hydraulicas quoque machinas et cetera quae 10
sunt similia his organis, sine musicis rationibus efficere
10 | nemo poterit. disciplinam vero medicinae novisse oportet (20)
propter inclinationes caeli, quae Graeci κλιματα dicunt,
et | aeris et locorum qui sunt salubres aut pestilentes
7aquarumque usus. sine his enim rationibus nulla salubris 15
habitatio fieri potest. iura quoque nota habeat oportet
ea quae necessaria sunt aedificiis communium parietum
ad ambitum stilli|cidiorum, et cloacarum, luminum, item (5)
aquarum ductiones. et cetera quae eiusmodi sunt nota
oportet sint architectis, uti ante caveant quam instituant 20
aedificia, ne controversiae factis operibus patribus familiarum
relinquantur et ut legibus scribendis prudentia
caveri possit et locatori et conductori. | namque si lex (10)
perite fuerit scripta, erit ut sine captione uterque ab
utroque liberetur. ex astrologia autem cognoscitur oriens 25
occidens meridies septentrio, etiam caeli ratio, aequinoctium
solstitium astrorum cursus. quorum notitiam si qui non
habuerit, horologiorum rationem omnino scire | non poterit. (15)
11 Cum ergo tanta haec disciplina sit condecorata et
abundans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse 30
1 utrae(ę GS)que x. | o motonia HG, ＜o＞motonia in ras.
S (i. equaliter sonantia in textu ipso male add. S).
2 impedient
directam G et in ras. S: impediendi | rectam H.
4 sonitum
(-tū GS) & d. x. | 5 echea x. | 7 diapason ad om. x.
13 inclinationem (-nē GS) x. | climata x.
17 communibus
x.
23 cavere x.
27 si qui Praun: si quis x.
[7]
Plain text
se iuste repente profiteri architectos nisi qui ab aetate
puerili his gradibus disciplinarum scandendo, scientia plerarumque
lit|terarum et artium nutriti pervenerint ad summum (20)
12 templum architecturae. at fortasse mirum videbitur
inperitis, hominis posse naturam tantum numerum doctrinarum 5
perdiscere et memoria continere. cum autem animadverterint
omnes disciplinas inter se coniunctionem
rerum et communicationem | habere, fieri posse faciliter (25)
credent. encyclios enim disciplina uti corpus unum ex
his membris est composita. itaque | qui a teneris aetatibus 10
eruditionibus variis instruuntur, omnibus litteris
8agnoscunt easdem notas communicationemque omnium
disciplinarum, et ea re facilius omnia cognoscunt. ideoque
de veteribus architectis Pytheos, qui Priene aedem
Minervae | nobiliter est architectatus, ait in suis 15 (5)
commentariis architectum omnibus artibus et doctrinis plus oportere
posse facere quam qui singulas res suis industriis et
exercitationibus ad summam claritatem perduxerunt. id
13 autem re non expeditur. non enim debet nec potest esse
architectus gram|maticus uti fuerat Aristarchus, sed non 20 (10)
agrammatos, nec musicus ut Aristoxenus, sed non amusos,
nec pictor ut Apelles, sed graphidos non inperitus,
nec plastes quemadmodum Myron seu Polyclitus, sed
rationis plasticae non ignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates,
sed non aniatrologetos, | nec in ceteris doctrinis 25 (15)
singulariter excellens, sed in is non inperitus. non enim
1 se om. x (ut G p. 36, 1).
2 ẹscandendo H. | plerumque
x.
4 ac x.
5 hominibus x.
8 haberi ante corr. G.
9 enciclios
G.
10 qui a: quia x (qui¦a Gc).
14 py(i G)thios HG,
pythius (ut 9, 7 x) S. | prieni H (cf. p. 159, 3), primus S, primus
ꝉ̣ p̲r̲i̲e̲n̲i̲ G i. e. primus Gc (cf. ad p. 6, 2)
20 fuerat
(cf. p. 252, 2 etc.): fuerit x. | aristarcus G.
21 agrammatus x.
25 aniatrologetus G, -gecus H (sed -getus Hc = LP), -gicus
S(Gc).
26 is: his x. ita sexcenties (praevalente pronomine hic
apud recentiores) poterit corrigi: cf. mox p. 9, 6. quod raro
tentavi, nisi quod semper scribo is qui … pro hic qui …
(quod est rec. et medii aevi). | imperitos H.
[8]
Plain text
in tantis rerum varietatibus elegantias singulares quisquam
consequi potest, quod earum ratiocinationes cognoscere et
14 percipere vix cadit in potestatem. nec tamen non tantum
architecti non possunt in omnibus rebus | habere summum (20)
effectum, sed etiam ipsi qui privatim proprietates tenent 5
artium non efficiunt ut habeant omnes sum|mum laudis
9principatum. ergo si in singulis doctrinis singuli artifices
neque omnes sed pauci aevo perpetuo nobilitatem vix sunt
consecuti, quemadmodum potest architectus, qui pluribus
artibus debet esse peritus, non id ipsum mirum | et magnum 10 (5)
facere ne quid ex is indigeat, sed etiam ut omnes artifices
superet qui singulis doctrinis adsiduitatem cum industria
15 summa praestiterunt. igitur in hac re Pytheos errasse
videtur quod non animadvertit ex duabus rebus singulas
artes esse compositas, ex opere et eius ratiocinatione. |ex 15 (10)
his autem unum proprium est eorum qui singulis rebus
sunt exercitati, id est operis effectus, alterum commune
cum omnibus doctis, id est ratiocinatio, uti medicis et
musicis est de venarum rythmo et ad pedem motu, at si
vulnus mederi aut aegrum eripere de periculo oportuerit, 20
non accedet mu|sicus, sed id opus proprium erit medici. (15)
item in organo non medicus sed musicus modulabitur, ut
16 aures suam cantionibus recipiant iucunditatem. similiter
cum astrologis et musicis est disputatio communis de
sympathia stellarum et symphoniarum in quadratis et 25
trigonis diatessaron et diapente, | et geometris de visu qui (20)
graece λογοϲ οπτικοϲ appellatur, | ceterisque omnibus doctrinis
10
1 eligantias x (sic etiam 87, 2 et H 36, 17. 145, 21. item
G 86, 12—sed elegantiam 10, 3 x).
6 laudes (a. c.) H.
11 is S: his HG et (ubi exⱶıſ) Sc.
12 qui HS: qıu,ín S (id est
quin S, qui in Sc), & qui G.
16 est: esse (e̅e̅ GS) x. | rebus
om. S (suppl. S2).
18 ratione (-nē S) x.
19 est: & x.
pythmo x (sed supra Sc ꝉ rithmo). | pedem motus H, pedū
motus GS (s. metricorum supra add. Sc). | at: ut x.
23 suae
(suę GS) x. | iocunditatem (sic) semel H (semper SEG).
25 stillarum ante corr. H (ut 230, 11 H, qui staellae 232, 8).
26 trigonis GS: tridonis H. | et g. de visu: a g. divisus x.
27 logos opticos x | appellat᷎ H = apellat᷑ S, appellatur G.
[9]
Plain text
multae res vel omnes communes sunt dumtaxat ad
disputandum. operum vero ingressus, qui manu ac tractationibus
ad elegantiam perducuntur, ipsorum sunt qui
proprie una arte ad faciendum sunt | instituti. ergo satis (5)
abunde videtur fecisse qui ex singulis doctrinis partes et 5
rationes earum mediocriter habet notas eas quae necessariae
sunt ad architecturam, uti si quid de his rebus et artibus
iudicare et probare opus fuerit ne deficiat. quibus vero
natura tantum tribuit sollertiae acumi|nis memoriae ut (10)
possint geometriam astrologiam musicen ceterasque disciplinas 10
penitus habere notas, praetereunt officia architectorum
et efficiuntur mathematici. itaque faciliter contra
eas disciplinas disputare possunt, quod pluribus telis disciplinarum
sunt armati. hi autem inveniuntur raro, ut
| aliquando fuerunt Aristarchus Samius, Philolaus et Archytas 15
Tarentini, Apollonius Pergaeus, Eratosthenes Cyrenaeus,
Archimedes et Scopinas ab Syracusis, qui multas res
organicas et gnomonicas numero naturalibusque rationibus
inventas atque explicatas posteris reliquerunt.
17 | Cum ergo talia ingenia ab naturali sollertia non 20
passim cunctis gentibus sed paucis viris habere concedatur,
officium vero architecti omnibus eruditionibus debeat esse
exercitatum, et ratio propter amplitudinem rei permittat
non iuxta necessitatem summas sed etiam mediocres scientias
habere dis|ciplinarum, peto, Caesar, et a te et ab is
11qui ea volumina sunt lecturi, ut si quid parum ad regulam 26
artis grammaticae fuerit explicatum ignoscatur. namque
non uti summus philosophus nec rhetor disertus nec grammaticus
summis rationibus | artis exercitatus sed ut architectus (5)
2 ac: aut x.
5 ex om. S (sed supra suppl. in Sc).
8 deficiat
Sc: -tur x (cf. p. 184, 14. 132, 20 etc.).
15 phy(i S)lolaus
x. | architas GS.
17 ab HG: a HcS(Gc)
18 organicas gnomonicas
G et (ips. corr.) H Sc (= L), organicas gnominicas H2S
(= P. cf. not. ed. pr.).
20 ab HG: ac S (ubi naturali＜s＞
Sc).
22 deb& S.
24 non ＜summas sed etiam iuxta necessitatem＞
mediocres in ras. Sc.| mediocris H.
25 peto: Pro eo S
(ubi post lecturi add. Sc expostulo). | is: his x.
[10]
Plain text
is litteris imbutus haec nisus sum scribere. de
artis vero potestate quaeque insunt in ea ratiocinationes
polliceor, uti spero, his voluminibus non modo aedificantibus
sed etiam omnibus sapientibus cum maxima auctoritate
me sine dubio praestaturum. 5
II | Architectura autem constat ex ordinatione, quae graece (10)
ταξιϲ dicitur, et ex dispositione, hanc autem Graeci διαθεϲιν
vocitant, et eurythmia et symmetria et decore et
distributione, quae graece οικονομια dicitur.
2 Ordinatio est modica membrorum operis commoditas 10
| separatim universaeque proportionis ad symmetriam comparatio. (15)
haec componitur ex quantitate, quae graece
ποϲοτηϲ dicitur. quantitas autem est modulorum ex ipsius
operis ＜membris＞ sumptio e singulisque membrorum partibus
universi operis conveniens effectus. 15
| Dispositio autem est rerum apta conlocatio elegansque (20)
e compositionibus effectus operis cum qualitate. species
dispositionis, quae graece dicuntur ιδεαι, sunt hae, ichnographia
orthographia scaenographia. ichnographia est
circini regulaeque modice continens usus, e qua capiuntur 20
forma|rum in solis arearum descriptiones. orthographia (25)
autem est | erecta frontis imago modiceque picta rationibus
12operis futuri figura. item scaenographia est frontis
et laterum abscedentium adumbratio ad circinique centrum
omnium linearum responsus. hae nascuntur ex cogitatione 25
et inventione. | cogitatio est cura, studii plena et industriae (5)
vigilantiaeque, effectus propositi cum voluptate.
1 is: his x.
7 taxis x. | diathesin x.
8 eyrithmia (sic)
HSG (sed infra p. 12, 9 eurithmia omnes).
9 oeconomia x.
11 proportiones H: -nis S, proporticionis (sic) G.
13 possotes
HS, posotis G.
14 membris om. x. | sumptio. e singulis que
HG: sumptione. sinġu̇larisque S (sumptione singulisque Gc),
cui sc. in marg. adscripsit Sc in singulis.
16 eligans x (praeter
S) et sic 103, 10 (pr. S). 145, 23. 155, 1 (pr. S). 173, 20. 173, 24
(pr. S). 175, 4. 178, 21 (pr. E). 182, 25 (pr. Ec). item H 160, 13
(ubi ele- GS). sed eleg. x 13, 15. 13, 16, 15, 24. 23, 20 (pr. S).
46, 2. 244, 10.
17 e om. x.
18 ideae (-ę S) x.
20 equa G:
aequa H, ęqua SGc.
21 solis G: soliis HS.
[11]
Plain text
inventio autem est quaestionum obscurarum explicatio
ratioque novae rei vigore mobili reperta. hae sunt terminationes
dispositionum.
3 Eurythmia est venusta species commodusque in compo|sitionibus (10)
membrorum aspectus. haec efficitur cum 5
membra operis convenientis sunt altitudinis ad latitudinem,
latitudinis ad longitudinem et ad summam omnia respondent
suae symmetriae.
4 Item symmetria est ex ipsius operis membris conveniens
| consensus ex partibusque separatis ad universae 10 (15)
figurae speciem ratae partis responsus. uti in hominis
corpore e cubito pede palmo digito ceterisque particulis
symmetros est eurythmiae qualitas, sic est in operum perfectionibus.
et primum in aedibus sacris aut e columnarum
crassitudi|nibus aut triglypho aut etiam embate, 15 (20)
sed et ballistae e foramine ＜et＞ quod Graeci περιτρητον
vocitant, navis interscalmio, quod διαπηγμα dicitur, item
ceterorum operum e membris invenitur symmetriarum
ratiocinatio.
5 Decor autem est emendatus operis aspectus probatis 20
| rebus compositi cum auctoritate. is perficitur statione, (25)
quod graece θεματιϲμωι dicitur, seu consuetudine aut
natura. statione, cum Iovi Fulguri et Caelo et Soli et
Lunae aedi|ficia subdiu hypaethraque constituentur. horum
13enim deorum et species et effectus in aperto mundo atque 25
lucenti praesentes videmus. Minervae et Marti et Herculi
aedes doricae fient. his enim diis propter virtutem sine
deliciis aedificia | constitui decet. Veneri Florae Proserpinae (5)
Fonti Lumphis corinthio genere constitutae aptas
6 convenientia x.
7 respondent G: -deant HS.
11 ratę
GS: latę H.
15 embatere ballistae (balistę HcGS) foramine
quod graeci (greci G) peritreton x.
17 navibus x. | quae (quę
GS) dipheciaca x.
22 thematismo x.
24 sub divo hyphetraque
(hip̄hetraque S, hypethraque G) x (cf. p. 124, 2). | constituentur
HS: -untur G.
26 videmus GSc: vidimus HS.
28 di(e SGc)liciis x.
29 fontycum phys H, fonty cūphys S (ubi
supra ı. nīphıs), fonticym phis G (phys Gc).
[12]
Plain text
videbuntur habere proprietates, quod his diis propter teneritatem
graciliora et florida foliisque et volutis ornata
opera facta augere videbuntur iustum decorem. Iunoni
Dianae Libero Patri cete|risque diis qui eadem sunt similitudine (10)
si aedes ionicae construentur, habita erit ratio 5
mediocritatis, quod et ab severo more doricorum et ab
teneritate corinthiorum temperabitur earum institutio proprietatis.
6 ad consuetudinem autem decor sic exprimitur, cum
aedificiis interioribus ma|gnificis item vestibula convenientia (15)
et elegantia erunt facta. si enim interiora prospectus 10
habuerint elegantes, aditus autem humiles et inhonestos,
non erunt cum decore. item si doricis epistyliis
in coronis denticuli scalpentur aut in pulvinatis columnis
ionicis epistyliis exprimentur triglyphi, | translatis ex alia (20)
ratione proprietatibus in aliud genus operis offendetur 15
7 aspectus, alius ante ordinis consuetudinibus institutis. naturalis
autem decor sic erit, si primum omnibus templis
saluberrimae regiones aquarumque fontes in is locis idonei
eligentur in quibus fana constituantur, deinde maxime
| Aesculapio Saluti, quorum deorum plurimi medicinis aegri 20 (25)
curari videntur. cum enim ex pestilenti in salubrem locum
14corpora aegra translata fuerint et e fontibus salubribus
aquarum usus subministrabuntur, celerius convalescent.
ita efficietur uti ex natura loci maiores auctasque cum
dignitate | divinitas excipiat opiniones. item naturae decor 25 (5)
erit, si cubiculis et bybliothecis ab oriente lumina capiuntur,
balineis et hibernaculis ab occidente hiberno, pinacothecis
et quibus certis luminibus opus est partibus a
septentrione, quod ea caeli regio neque exclaratur neque
6 ab HS: om. G.
7 eorum x.
10 perfectus x (cf. p.
119, 25).
13 sculpentur x. | aut in pulvinatis columnis et ionicis
episty(i GS)liis capitulis exprimentur triglyphis (G, triclyphis
H, tricliphis S) x.
16 alius: aliis x.
18 is: his x.
20 saluti et eorum deorum quorum pl. x.
25 opinionis ante
corr. H.
27 balneis x. | pinacothi(e S2)cis S, ubi in m. solo
calamo (ut saepius = S2) impressum legitur ubi pingitur.
[13]
Plain text
obscuratur solis cursu | sed est certa inmutabilis die perpetuo. (10)
8 Distributio autem est copiarum locique commoda dispensatio
parcaque in operibus sumptus cum ratione temperatio.
haec ita observabitur, si primum architectus ea 5
non quaeret quae non poterunt inveniri aut parari nisi
magno. | namque non omnibus locis harenae fossiciae nec (15)
caementorum nec abietis nec sappinorum nec marmoris
copia est, sed aliud alio loco nascitur, quorum comportationes
difficiles sunt et sumptuosae. utendum autem est 10
ubi non est harena fossicia, fluviatica aut marina lota,
inopiae quoque | abietis aut sappinorum vitabuntar utendo (20)
cupresso populo ulmo pinu, reliquaque his similiter erunt
9 explicanda. alter gradus erit distributionis, cum ad usum
patrum familiarum aut ad pecuniae copiam aut ad eloquentiae 15
dignitatem aedificia aliter disponentur. namque
aliter urbanas domos opor|tere constitui videtur, aliter (25)
quibus ex possessionibus rusti|cis influunt fructus, non item
15feneratoribus, aliter beatis et delicatis, potentibus vero
quorum cogitationibus respublica gubernatur, ad usum 20
conlocabuntur, et omnino faciendae sunt aptae omnibus
personis aedificiorum distributiones.
III | Partes ipsius architecturae sunt tres, aedificatio, gnomonice, (5)
machinatio. aedificatio autem divisa est bipertito,
e quibus una est moenium et communium operum in 25
publicis locis conlocatio, altera est privatorum aedificiorum
explicatio. publicorum autem distributiones sunt tres, e
qui|bus est una defensionis, altera religionis, tertia (10)
opportunitatis. defensionis est murorum turriumque et portarum
ratio ad hostium impetus perpetuo repellendos excogitata, 30
religionis deorum inmortalium fanorum aediumque sacrarum
4 cū (supra add. ips.) S (unde rec.): om. HG
6 poterunt
G et (in ras.) S: potuerunt H (-rint Pcv).
11 lota x: loca
(L) Gc.
13 reliqua que H (-quaq⁊ S): reliquaq; quę G.
15 f.
& ad p. x.
16 alte (-ae a. r. H) disp. x (aliter L).
17 urbanas
HS: -nos G. | construi S.
18 idem x.
25 e: ex S.
28 est
una HS: una est G.
31 sacrorum x.
[14]
Plain text
conlocatio, opportunitatis communium locorum ad
usum publicum dis|positio, uti portus fora porticus balineae (15)
theatra inambulationes ceteraque quae isdem rationibus in
publicis locis designantur.
2 Haec autem ita fieri debent ut habeatur ratio firmitatis 5
utilitatis venustatis. firmitatis erit habita ratio, cum fuerit
| fundamentorum ad solidum depressio et quaque e materia (20)
copiaram sine avaritia diligens electio, utilitatis autem,
cum emendata et sine inpeditione usus locorum dispositio
et ad regiones sui cuiusque generis apta et commoda 10
distributio, venustatis vero cum fuerit operis species grata
et elegans | membrorumque commensus iustas habeat symmetriarum (25)
ratiocinationes.
IV In ipsis vero moenibus ea erunt principia. primum
electio loci saluberrimi. is autem erit excelsus et non 15
ne|bulosus non pruinosus regionesque caeli spectans neque
16aestuosas neque frigidas sed temperatas, deinde si vitabitur
palustris vicinitas. cum enim aurae matutinae cum
sole oriente ad oppidum pervenient et his ortae nebulae
adiun|gentur spiritusque bestiarum palustrium venenatos 20 (5)
cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatu spargent,
efficient locum pestilentem. item si secundum mare erunt
moenia spectabuntque ad meridiem aut occidentem non
erunt salubria, quod per aestatem caelum meridianum sole
exoriente | calescit meridie ardet, item quod spectat ad 25 (10)
occidentem sole exorto tepescit meridie calet vespere fervet.
2 igitur mutationibus caloris et refrigerationis corpora quae
in his locis sunt vitiantur. hoc autem licet animadvertere
etiam ex is quae non sunt animalia. in cellis enim
vinariis tectis | lumina nemo capit a meridie nec ab occidente 30 (15)
2 uti HS: ut G. | balinea H, balnea HcSG
3 hisdem x.
4 locis G et (supra lin. ips. add.) S: om. H.
7 et om. x, ubi
pro depressio (deprạ̇esio H) quaque HG in rasura sic dispositio
& cū erit libere ut solet ipse corrigit S.
9 cum om. x. |
usu x.
12 ẹ̇membrorūq; Hc = membrorumque G (membrorum
S, qui om. que).
14 ea (ante corr.) om. G.
17 si: sic x.
24 quod HS: quia G.
28 vitiantur: sic x.
29 is: his x.
[15]
Plain text
sed a septentrione, quod ea regio nullo tempore
mutationes recipit sed est firma perpetuo et inmutabilis.
ideo etiam ea granaria quae ad solis cursum spectant
bonitatem cito mutant, obsoniaque et poma quae non in
ea parte caeli ponuntur quae | est aversa a solis cursu, 5 (20)
3 non diu servantur. nam semper calor cum excoquit e
rebus firmitatem et vaporibus fervidis eripit exsugendo
naturales virtutes, dissolvit eas et fervore mollescentes
efficit inbecillas. ut etiam in ferro animadvertimus, quod
quamvis natura sit durum, in fornacibus ab | ignis vapore 10 (25)
percalefactum ita mollescit uti in omne genus formae
faciliter fabricetur, et idem cum molle et candens refrigeretur,
tinctum frigida redurescit et restituitur in antiquam
4 proprietatem. licet etiam considerare haec ita esse
ex eo quod aestate non solum in pestilentibus locis sed 15
| etiam in salubribus omnia corpora calore fiant inbecilla, (30)
et | per hiemem etiam quae pestilentissimae sint regiones
17efficiantur salubres ideo quod a refrigerationibus solidantur.
non minus etiam quae ab frigidis regionibus corpora traducuntur
in calidas, non possunt durare sed dissolvuntur, 20
quae | autem ex calidis locis sub septentrionum regiones (5)
frigidas, non modo non laborant inmutatione loci valetudinibus
5 sed etiam confirmantur. quare cavendum esse
videtur in moenibus conlocandis ab is regionibus quae
caloribus flatus ad corpora hominum possunt spargere. 25
namque e principiis, | quae Graeci ϲτοιχεια appellant, ut (10)
omnia corpora sunt composita, id est e calore et umore,
terreno et aere, ita mixtionibus naturali temperatura figurantur
2 mutationis ante corr. H.
3 ea: & x.
6 e rebus: aeribus
x.
7 exugendo HSGc (exsugendo GSc).
11 inomni genus
H et (ante corr.2) S.
13 redurescat et restituatur x.
22 valitudinibus
(hic) x (sed val&udo solus H 32, 23 ubi valit. SLP
vlchEG).
24 is: his x. | quae caloribus (sic) x (a cal. L).
26 e (princ.) om. x. | stoechia x.
27 ecalore HS: acalore G. |
humore Hc, humore GS. ita saepius, ut Hc, et (ⱶumore) Gc—pro
umore (umido etc.) x. humore etc. semper SPL, haud raro etiam
HG.
28 ita: & ita x (eṭ del. Gc).
[16]
Plain text
omnium animalium in mundo generatim qualitates.
6 ergo in quibus corporibus cumque exsuperat e principiis
calor, tunc interficit dissol|vitque cetera fervore. haec (15)
autem vitia efficit fervidum ab certis partibus caelum,
cum insidit in apertas venas plus quam patitur e mixtionibus 5
naturali temperatura corpus. item si umor occupavit
corporum venas inparesque eas fecit, cetera principia
ut a liquido corrupta diluuntur et dissol|vuntur compositionibus (20)
virtutes. item haec e refrigerationibus umoris
ventorum et aurarum infunduntur vitia corporibus. non 10
minus aeris etiamque terreni in corpore naturalis compositio
augendo aut minuendo infirmat cetera principia,
terrenum cibi plenitate, aer gravitate caeli. |
7 Sed si qui voluerit diligentius haec sensu percipere,
18
animadvertat attendatque naturas avium et piscium et 15
terrestrium animalium, et ita considerabit discrimina temperaturae.
aliam enim mixtionem habet genus avium,
aliam | piscium, longe aliter terrestrium natura. volucres (5)
minus habent terreni, minus umoris, caloris temperate,
aeris multum. igitur levioribus principiis compositae facilius 20
in aeris impetum nituntur. aquatiles autem piscium
naturae quod temperatae sunt a calido plurimoque et
aeris et terreni sunt | compositae sed umoris habent oppido (10)
quam paulum, quo minus habent e principiis umoris in
corpore, facilius in umore perdurant, itaque cum ad terram 25
perducuntur, animam cum aqua relinquunt. item terrestria
quod e principiis ab aere caloreque sunt temperata
minusque habent terreni plurimum|que umoris, quod abundant (15)
umidae partes, non diu possunt in aqua vitam tueri.
8 ergo si haec ita videntur quemadmodum proposuimus et 30
1 qualitatis ante corr. H.
2 cumque Nohl: cum x (cf. p.
232, 21). | exuperatae H = exsuperat e GS.
4 certis: cae(ę GS)teris
x.
8 ut aliquida H, ut liquida G, aut aliquida S. | con
(m GS)positionibus (-ibꝰ) sic x.
13 terrena x.
14 si qui x (si
quis in ras. S, unde Gc, sed si qui in marg. S2).
15 attendat:
tendat HS, intendat G.
16 considerabit GS: -uit H.
19: temperate
G, -tae H (-ti S).
22 plurimum(-ū S)que ex x.
[17]
Plain text
e principiis animalium corpora composita sensu percipimus
et e superationibus aut defectionibus ea laborare dissolvique
iudicamus, non dubitamus quin dili|gentius quaeri (20)
oporteat uti temperatissimas caeli regiones eligamus, cum
quaerenda fuerit in moenium conlocationibus salubritas. 5
9 itaque etiam atque etiam veterem revocandam censeo
rationem. maiores enim pecoribus immolatis quae pascebantur
in is locis quibus aut oppida aut castra stativa
| constituebantur, inspiciebant iocinera, et si erant livida et (25)
vitiosa primo, alia immolabant dubitantes utrum morbo 10
an pabuli vitio laesa essent. cum pluribus experti erant
et probaverant integram et solidam naturam iocinerum ex
aqua | et pabulo, ibi constituebant munitiones, si autem
19vitiosa inveniebant, iudicium transferebant item humanis
corporibus pestilentem futuram nascentem in his locis 15
aquae cibique copiam, et ita transmigrabant et mutabant
10 regiones quaeren|tes omnibus rebus salubritatem. hoc autem (5)
fieri uti pabulo ciboque salubres proprietates terrae videantur,
licet animadvertere et cognoscere ex agris Cretensium
qui sunt circa Pothereum flumen, quod est Cretae 20
inter duas civitates Gnoson et Gortynam. dextra enim
et sinistra eius fluminis | pascuntur pecora, sed ex his quae (10)
pascuntur proxime Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae autem ex
altera parte proxime Gortynam, non habent apparentem
splenem. unde etiam medici quaerentes de ea re invenerunt 25
in his locis herbam, quam pecora rodendo inminuerunt
lienes. ita eam herbam colli|gendo curant lienosos (15)
hoc medicamento, quod etiam Cretenses αϲπληνον
2 esuperationibus x (i. e. e sup. = 64, 3 cf. exuperat =
exsuperat 17, 14).
6 censeo GS: cens& H.
8 is: his x.
14 iudicio transferebant. Idem in humanis x.
18 (terrę)
habere supra add. Sc.
20 pothereum (-ū G) HG: potherū S.
21 (24) corty(i GS)nam x.
23 Gnoson ＜lienosa＞ sunt, quae
autem: gnoson(. GS) si quae (que G, quę S) autem x (ubi ad
gnoson˸ in marg. Sc ˸splenem habent, ut rec., inepte).
24 proxime
G (S2): -ma HS(Gc).
26 rudendo HG (rodendo S,
radendo Gc).
27 lienosus H.
28 asplenon x.
[18]
Plain text
vocitant. ex eo licet scire cibo atque aqua proprietates
locorum naturaliter pestilentes aut salubres esse.
11 Item si in paludibus moenia constituta erunt, quae
paludes secundum mare fuerint, spectabuntque ad septentrio|nem (20)
aut inter septentrionem et orientem, eaeque paludes 5
excelsiores fuerint quam litus marinum, ratione videbuntur
esse constituta. fossis enim ductis fit aquae exitus
ad litus, et mare tempestatibus auctum in paludes redundantia
motionibus concitata amarique mixtionibus non
patitur bestia|rum palustrium genera ibi nasci, quaeque de 10 (25)
superioribus | locis natando proxime litus perveniunt,
20inconsueta salsitudine necantur. exemplar autem huius rei
Gallicae paludes possunt esse quae circum Altinum Ravennam
Aquileiam aliaque quae in eiusmodi locis municipia
sunt proxima paludi|bus, quod his rationibus habent 15 (5)
12 incredibilem salubritatem. quibus autem insidentes sunt
paludes et non habent exitus profluentes neque per flumina
neque per fossas, uti Pomptinae, stando putescunt et
umores graves et pestilentes in his locis emittunt. item
in Apulia oppidum Salpia vetus, quod | Diomedes ab Troia 20 (10)
rediens constituit sive quemadmodum nonnulli scripserunt
Elpias Rhodius, in eiusmodi locis fuerat conlocatum, ex
quo incolae quotannis aegrotando laborantes aliquando
pervenerunt ad M. Hostilium ab eoque publice petentes
impetraverunt ut is idoneum locum ad moenia trans|ferenda 25 (15)
conquireret eligeretque. tunc is moratus non est, sed
statim rationibus doctissime quaesitis secundum mare mercatus
est possessionem loco salubri ab senatuque populoque
7 fit G: om. HS.
8 mare … aucto H (auctum Ussing),
mari … aucto GS. | paludis HS (-des G).
9 concitata marique
(marisque GS) x.
14 aquilegiam x.
17 per (fl.) GSc:
om. H et ante ips. corr. S.
18 pomptinae H: pomtinę GS. |
putescunt: sic x (putrescunt L. cf. Lachmann ad Lucr. p. 188,
Keil ad Varr. p. 90). putṛescunt (sic) male corr. Plin. Aug.
11, 277—non 12, 96.
20 diomedis H.
22 elphias x.
23 quod
annis (semper) H (ut quod pro quot).
24 m̄ H, M. S, marcū
G.
25 ut his HS, uti his G.
26 elegeret quae H.
[19]
Plain text
Romano petiit ut liceret transferre oppidum, constituitque
moenia et areas divisit nummoque sestertio
singulis | municipibus mancipio dedit. his confectis lacum (20)
aperuit in mare et portum e lacu municipio perfecit.
itaque nunc Salpini quattuor milia passuum progressi ab 5
oppido veteri habitant in salubri loco.
V Cum ergo his rationibus erit salubritatis moenium
con|locandorum explicatio regionesque electae fuerint fructibus (25)
ad alendam civitatem copiosae et viarum munitiones
aut opportunitates fluminum seu per portus marinae 10
subvectiones | habuerint ad moenia comportationes expeditas,
21tunc turrium murorumque fundamenta sic sunt
facienda uti fodiantur, si queat inveniri, ad solidum et in
solido, quantum ex amplitudine operis pro ratione videatur,
crassitudine ampliore | quam parietum qui supra terram 15 (5)
sunt futuri, et ea impleantur quam solidissima structura.
2 item turres sunt proiciendae in exteriorem partem, uti
cum ad murum hostis impetu velit adpropinquare, a turribus
dextra ac sinistra lateribus apertis telis vulneretur.
curandumque maxime videtur ut | non facilis aditus sit ad 20 (10)
oppugnandum murum, sed ita circumdandum ad loca praecipitia
et excogitandum uti portarum itinera non sint
directa sed scaeva. namque cum ita factum fuerit, tum
dextrum latus accedentibus quod scuto non erit tectum
proximum erit muro. conlocanda autem | oppida sunt non 25 (15)
quadrata nec procurrentibus angulis sed circumitionibus,
uti hostis ex pluribus locis conspiciatur. in quibus enim
anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus
3 magis hostem tuetur quam civem. crassitudinem autem
muri ita faciendam censeo uti armati homines supra | obviam 30 (20)
1 romano GS, ṝ H. | petiit S(Gc) = petit HG.
5 passus x
(cf. p. 27, 4. 203, 4. al. p. 251, 1).
6 veteri HS: -re G (ut x
33, 14). | in HS: om. G.
7 inmoe(ę S)nium con(l GS)locandorum
x (cf. p. 17, 8. 18, 21. 108, 15).
11 subvectionis (pro -nes)
Sc (ut L) | habuerit x.
13 queant x.
14 videatur G:
-antur HS.
19 vulneretur Gc: -rentur x.
23 tum H: dum G,
tunc S.
26 circuitionibus x.
28 quod S(Gc): quo HG.
29 tuetur HS: tueatur G.
[20]
Plain text
venientes alius alium sine inpeditione praeterire possint.
tum in crassitudine perpetuae taleae oleagineae ustilatae
quam creberrime instruantur, uti utraeque muri frontes
inter se, quemadmodum fibulis, his taleis conligatae aeternam
habeant firmitatem. namque ei materiae nec caries 5
| nec tempestates nec vetustas potest nocere, sed ea et in (25)
terra obruta et in aqua conlocata permanet sine vitiis
utilis sempiterno. itaque non solum in muro sed etiam
in substructionibus quique parietes murali crassitudine
erunt faciundi hac ratione religati non cito vitiabuntur. 10
4 intervalla | autem turrium ita sunt facienda ut ne longius
22
sit alia ab alia sagittae missionis, uti si qua oppugnetur,
tum a turribus quae erunt dextra ac sinistra scorpionibus
reliquisque telorum missionibus hostes reiciantur. etiamque
contra in|teriora turrium dividendus est murus intervallis 15 (5)
tam magnis quam erunt turres, ut itinera sint
interioribus partibus turrium contignata, neque ea ferro
fixa. hostis enim si quam partem muri occupaverit, qui
repugnabunt rescindent et si celeriter administraverint,
non patientur reliquas partes tur|rium murique hostem 20 (10)
penetrare, nisi se voluerit praecipitare. turres itaque
5 rotundae aut polygoniae sunt faciendae. quadratas enim
2 tum: dum x. | taleae: tabulae x.
3 creberrimae H = -me
(adv. sine unc.) GS.
5 neceſ̣ſ̣carieſ Hc, ne.cc̣ aries Gc, neccaries
S.
6 tempestates HS: -tas G.
7 permanet G: -nent H et
(ubi utiles) S.
12 sagitta emissionis x.
13 ac om. x (ut
29, 5).
14 hostis a. c. H.
15 inferiores x.
22 rutundae H,
qui sic—item rutunditas, rutundare, rutundatio—semper
solus (raro sequente uno L, ut p. 208, 6. 243, 26. 271, 14). scil.
e 37 locis (ind. Nohl.) corrigendo litt. u in o mutatur his septem
22, 11. 13. 66, 2. 4. 79, 4. 94, 4. 6. r&undationi legitur 25, 26 (cf.
ital. ritondo). at (sine corr., ut videtur) o non legitur nisi duobus
29, 2 et 264, 6. alteratutunditatis H 252, 13 ut repetunt L et P
(l—sed corr. c) ex H, ita ex antiquiore fonte G (qui, ut EPS,
ipse numquam habet ru-) sic scribens altera rotutunditatis. sic
etiam in antiquissimo Plinii Augiensi semper ru- 11, 275. 12, 127.
13, 47. 14, 30 (sed 11, 58 rotonditatum sic!) etc. item cod. Marcianus
SRR. et Lucretii vett. cf. Lachmann ad Lucr. 2, 402.
Keil ad Cat. p. 43 et ad Varr. p. 6. | poly(i S)gonea x.
[21]
Plain text
machinae celerius dissipant, quod angulos arietes tundendo
frangunt, in rotundationibus autem uti cuneos ad centrum
adigendo laedere non possunt. item munitiones | muri (15)
turriumque aggeribus coniunctae maxime sunt tutiores,
quod neque arietes neque suffossiones neque machinae 5
6 ceterae eis valent nocere. sed non in omnibus locis est
aggeris ratio facienda nisi quibus extra murum ex alto
loco plano pede accessus fuerit ad moenia oppugnanda.
itaque in eius|modi locis primum fossae sunt faciendae (20)
latitudinibus et altitudinibus quam amplissimis, deinde 10
fundamentum muri deprimendum est intra alveum fossae
et id extruendum est ea crassitudine ut opus terrenum
7 facile sustineatur. item interiore parte substructionis fundamentum
distans ab exte|riore introrsus amplo spatio ita (25)
uti cohortes possint quemadmodum in acie instructae ad 15
defendendum supra latitudinem aggeris consistere. cum
autem fundamenta ita distantia inter se fuerint constituta,
tunc inter ea alia transversa, coniuncta exteriori et interiori
fundamento, pectinatim dis|posita, quemadmodum (30)
serrae dentes solent esse conlocentur. cum enim sic erit 20
factum, tunc ita oneris terreni magnitudo | distributa in
23parvas partes neque universa pondere premens poterit ulla
8 ratione extrudere muri substructiones. de ipso autem
muro e qua materia struatur aut perficiatur, ideo non est
praefiniendum quod in omnibus locis quas optamus co|pias, 25 (5)
eas non possumus habere. sed ubi sunt saxa quadrata
sive silex seu caementum aut coctus later sive crudus, his
erit utendum. non enim uti Babylone abundantes liquido
bitumine pro calce et harena ex cocto latere factum habent
2 cuneos GS: cuneus H.
3 munition＜is＞ in ras. S (ex
-ibꝰ).
8 munia x.
12 est (ea) HS: om. G.
20: solentes se
G, solventes se HS(Gc).
22 pondere HS: -ra G.
29 harena
HcSG (ut p. 14, 15. 19 x): arena H, qui ante corr. sic saepius
scripsit (item G), sicut arenoso HG 38, 1. arenariis G 40, 18.
harena Gc 40, 1. harenaria Hc 40, 9. 43, 25. ⱶarenę Gc 41, 1.
harenę Hc 41, 3. harenosa Hc 43, 21 etc. (harena etc. semper S). |
ex: & x.
[22]
Plain text
murum, sic item possunt omnes regiones seu locorum pro|prietates (10)
habere tantas eiusdem generis utilitates uti ex
his comparationibus ad aeternitatem perfectus habeatur
sine vitio murus.
VI Moenibus circumdatis secuntur intra murum arearum 5
divisiones platearumque et angiportorum ad caeli regionem
| directiones. dirigentur haec autem recte, si exclusi erunt (15)
ex angiportis venti prudenter. qui si frigidi sunt laedunt,
si calidi vitiant, si umidi nocent. quare vitandum videtur
hoc vitium et advertendum ne fiat quod in multis civitatibus 10
usu solet venire. quemadmodum in insula Lesbo
oppidum | Mytilene magnificenter est aedificatum et eleganter, (20)
sed positum non prudenter. in qua civitate auster
cum fiat, homines aegrotant, cum corus, tussiunt, cum
septentrio, restituuntur in salubritatem sed in angiportis 15
et plateis non possunt consistere propter vehementiam
2 frigoris. ventus | autem est aeris fluens unda cum incerta (25)
motus redundantia. nascitur cum fervor offendit umorem
et impetus calefactionis exprimit vim spiritus flantis. id
autem verum esse ex aeolipilis aereis licet aspicere et de 20
latentibus caeli rationibus | artificiosis rerum inventionibus
24divinitatis exprimere veritatem. fiunt enim aeolipilae
aereae cavae. hae habent punctum angustissimum quo
aqua infunduntur conlocanturque ad ignem, et antequam
2 utilitatis H.
5 secuntur H: sequntur G (sequuntur
SGc).
6 angiportuum (-uū) x (pro -tûm?). cf. p. 26, 17. 22.
29, 23 [plinthuum H = plinthum G 78, 3].
7 de(i G)rectione(i
G)s dirigentur. haec (Hęc GS) x.
10 avertendum x.
11 usu HS usus G.
14 chorus (ut infra) x.
19 calfactionis
(= fervoris rec.) Lorentzen (tactionis olim ego, cf. impetu tangit
p. 189, 10 190, 1. 188, 8. 123, 27. 27, 19): factionis x (= ἡ τῆϲ ζέϲεωϲ ῥύμη apud Gal. XVI, 398 cf. G. Kaibel: Hermes 20, 581). |
vim x: vi Sc. | flantis Lor. (φυϲοῦντοϲ Gal.): flatus H et (ante
ras.) S, flatum G (-ū Sc).
20 ex acolis aeris H, ex … ris G
(ex eolypylis aereis in ras. Gc), ex eolis aereis S (ubi aereis
in ras. et in marg. ꝉ eolippilis Sc). itaque ex eolis aeris ante
ras. GS (corr. ex p. 24, 2).
23 quo aqua: quae qua H, quę
aqua GS.
[23]
Plain text
calescant non habent ullum spiritum, | simul autem fervere (5)
coeperint, efficiunt ad ignem vehementem flatum. ita
scire et iudicare licet e parvo brevissimoque spectaculo
de magnis et inmanibus caeli ventorumque naturae rationibus.
3 ＜igitur venti si ex habitationibus＞ exclusi fuerint, 5
non solum efficient corporibus valentibus locum salubrem,
sed etiam si | qui morbi ex aliis vitiis forte nascentur, qui (10)
in ceteris salubribus locis habent curationes medicinae
contrariae, in his propter temperaturam exclusione ventorum
expeditius curabuntur. vitia autem sunt quae difficulter 10
curantur in regionibus quae sunt supra scriptae
haec, gravido, arteriace, | tussis, pleuritis, pthisis, sanguinis (15)
eiectio et cetera quae non detractionibus sed adiectionibus
curantur. haec ideo difficulter medicantur primum quod
ex frigoribus concipiuntur, deinde quod defatigatis morbo 15
viribus eorum, aer agitatus e ventorum agitationibus extenuatur
unaque a vitiosis | corporibus detrahit sucum et (20)
efficit ea exiliora. contra vero lenis et crassus aer, qui
perflatus non habet neque crebras redundantias, propter
inmotam stabilitatem adiciendo ad membra eorum alit 20
eos et reficit qui in is sunt inpliciti morbis.
4 | Nonnullis placuit esse ventos quattuor, ab oriente (25)
aequinoctiali solanum, a meridie austrum, ab occidente
aequinoctiali | favonium, ab septentrionibus septentrionem.
25sed qui diligentius perquisierunt tradiderunt eos esse octo, 25
maxime quidem Andronicus Cyrrestes, qui etiam exemplum
1 s. a. ut f. x (ut del. Stock).
4 rationibus exclusi fuerint
(sine albo) x (ex Gal XVI, 398 sic lacunam, de qua v. not. ed. pr.,
certius explet G. Kaibel: Hermes 20, 582 cf. infra p. 26, 19).
9 exclusiones x.
12 gravitudo arteria ca&ussis H, gravitudo
arteriacę (-ce S) tussis GS (κόρυζα ἀρθρῖτιϲ? βήξ Gal. XVI, 399).
ubi gravitudo librariorum est (cf. Theod. Prisc. p. 515) ex forma
gravido = gravedo scil. narium = κόρυζα Cels. 4, 5 etc. de
arteriaca autem passione i. e. brancho vid. Paul. 3, 28 f. 39
Ven. 1528 (Gal. XIII, 4) quem citat Simon Ian. s. v. | pleuri(e S)tis
tiphisis x.
16 e (ex S): est (ex é) H, ē G (ē ex Gc). |
extenuabitur x.
21 is: his x.
22 ventos GSc: -tus HS.
24 ab septentrionali x (cf. ad p. 144, 26).
[24]
Plain text
conlocavit Athenis turrim marmoream octagonon et in
singulis lateribus octa|goni singulorum ventorum imagines (5)
excalptas contra suos quosque flatus designavit, supraque
eam turrim metam marmoream perfecit et insuper Tritonem
aereum conlocavit dextra manu virgam porrigentem, 5
et ita est machinatus uti vento circumageretur et semper
contra flatum consisteret supraque | imaginem flantis venti (10)
5 indicem virgam teneret. itaque sunt conlocati inter solanum
et austrum ab oriente hiberno eurus, inter austrum
et favonium ab occidente hiberno africus, inter favonium 10
et septentrionem caurus, quem plures vocant corum, inter
septentrionem et solanum aquilo. hoc modo vi|detur esse (15)
expressum uti capiat numeros et nomina et partes unde
flatus certi ventorum spirent. quod cum ita exploratum
habeatur, ut inveniantur regiones et ortus corum sic erit 15
6 ratiocinandum. conlocetur ad libellam marmoreum amussium
mediis moenibus, aut locus ita expoliatur ad regula
et li|bellam ut amussium non desideretur, supraque eius (20)
loci centrum medium conlocetur aeneus gnomon indagator
umbrae, qui graece ϲκιαθηραϲ dicitur. huius antemeridiana 20
circiter hora quinta sumenda est extrema gnomonis umbra
et puncto signanda, deinde circino diducto ad punctum
quod est gno|monis umbrae longitudinis signum, ex eo a (25)
centro circumagenda linea rotundationis. itemque observanda
postmeri|diana istius gnomonis crescens umbra, et
26cum tetigerit circinationis lineam et fecerit parem 26
1 turrem HG (-rim S = Gc, ut v. 6 x).
2 octagonon HS:
octogonon G (item p. 29, 17. 23) sed 25, 4 octagoni x.
3 excalpas
H, exscaptas G, exsculpnas S. | quosque (Faventini cod.
S p. 288, 18): cuiusque x.
11 caurus HS: chaurus G.
13 numerus x (-ros Sc).
16 libellum HGc (-lam G et in ras.
-lā S et G2 = v. 20). | marmoream ante corr. H et supra S2. |
amusium HS, hamusium G.
18 hamusium HG (amusium S).
19 aeneos H.
20 sciotheres (ciotheres S) x. | ante meridianā
c. horā quinta (-tā SGc) x.
21 (non 23) gnominis ante corr. S.
23 ex eoque x.
24 ro(e H)tundationi x (-ne Sc, -nis G2).
25 gnominis HS.
26 tetiger& HS (-rit GSc).
[25]
Plain text
7 antemeridianae umbrae postmeridianam, signanda puncto. ex
his duobus signis circino decussatim describendum, et per
decussationem et | medium centrum linea perducenda ad (5)
extremum, ut habeatur meridiana et septentrionalis regio.
tum postea sumenda est sexta decima pars circinationis 5
lineae totius rotundationis, centrumque conlocandum in
meridiana linea qua tangit circinationem, et signandum
dextra ac sinistra in circinatione | et meridiana et (10)
septentrionali parte. tunc ex signis his quattuor per centrum
medium decussatim lineae ab extremis ad extremas circinationes 10
perducendae. ita austri et septentrionis habebitur
octavae partis designatio. reliquae partes dextra tres ac
sinistra tres aequales his distribuendae sunt | in tota (15)
rotundatione, ut aequales divisiones octo ventorum designatae
sint in descriptione. tum per angulos inter duas ventorum 15
regiones et platearum et angiportorum videntur debere
8 dirigi descriptiones. is enim rationibus et ea divisione
exclusa erit ex habitationibus et vicis ventorum vis | molesta. (20)
cum enim plateae contra directos ventos erunt
conformatae, ex aperto caeli spatio impetus ac flatus 20
frequens conclusus in faucibus angiportorum vehementioribus
viribus pervagabitur. quas ob res convertendae
sunt ab regionibus ventorum directiones vicorum, uti advenientes
ad angulos | insularum frangantur repulsique dissipentur. 25 (25)
9 Fortasse mirabuntur i qui multa ventorum nomina
noverunt, quod a nobis expositi sunt tantum octo esse
venti. si autem animadverterint orbis terrae circumitionem
2 (10, etiam 28, 25. 29, 15) decusatim x.
3 decusationē HS
(decussacionē G).
4 septentrionales H.
5 tum HS: tunc G.
7 qua&angit H (quę t. GS).
12 dextra ac sinistra tres
aequales et tres his x.
16 debere G: -ri HS (cf. 134, 23).
17 is: his x.
18 excluserit H (-sa erit GS). | vis molesta HS:
molesta vis G.
19 derectos x. | ventus HS (-tos G).
23 ad
(pro ab) regionibus HG (a reg. S). | derectiones HS (non G).
26 i (ei): hi (hi≣ H) x. cf. p. 117, 17. 217, 3.
28 venti G(Sc):
ventis H, -tos S. | animadverterint HS: adverterint G. | circum(-ū
S)itionē HS: circuitionē G.
[26]
Plain text
per solis | cursum et umbras gnomonis aequinoctiales et
27inclinationem caeli ab Eratosthene Cyrenaeo rationibus
mathematicis et geometricis methodis esse inventam ducentorum
quinquaginta duum milium stadium, quae fiunt
passuum C̅C̅C̅X̅V̅ milia, | huius autem octava pars quam 5
ventus tenere videtur est triciens nongenta triginta septem
milia et passus quingenti, non debebunt mirari si in tam
magno spatio unus ventus vagando inclinationibus et recessionibus
10 varietates mutatione flatus faciat. itaque dextra
et sinistra austrum leuconotus | et altanus flare solet, 10
africum libonotus et subvesperus, circa favonium argestes
et certis temporibus etesiae, ad latera cauri circias et
corus, circa septentrionem thracias et gallicus, dextra ac
sinistra aquilonem supernas et caecias, circa solanum
carbas et certo tempore ornithiae, euri vero medias | partes 15
tenentis in extremis eurocircias et volturnus. sunt autem
et alia plura nomina flatusque ventorum e locis aut fluminibus
11 aut montium procellis tracta. praeterea aurae
matutinae, qua sol cum emergit de subterranea parte versando
pulsat aeris umorem et impetu scandendo profundens 20
ex|primit aurarum antelucano spiritu flatus. qui
28cum exorto sole permanserunt, euri venti tenent partes,
et ea re quod ex auris procreatur ab Graecis ευροϲ videtur
1 gnominis HS. | ae(e S)quinoctialis x.
2 inclinatione x
(-nē Gc). | erat(h G)osthenin HG (eratostene SGc).
3 methodiis
H(Gc), -dus GS.
4 stadium HG: -diorum S(Gc).
5 passus
x. | trecenties et decies quinquaginta milia x (cf. Plin. 2, 247).
6 triciens HG: -cies S.
9 varietatis ante corr. G (non HS).
11 subvesperos x. | ergastes x.
12 aet | thestae (aetthestę G)
HG (ethesie SGc). | chauri x. | circlas H(S), circ(t G)ius GSc
(ī aꝉ cirglas Gc in marg.).
15 ornitiae H (-tię) S, -thiae G
(-tⱶıę) Sc (-ciae Gc).
16 tenentes x. | euri cert(c S)ias HS, euri
circias GSc. | uol.turṇus HS (vulturnus G). servavi (cf. H 158, 5.
160, 23) uo- pro uu- in solis nom. propriis cf. p. 30, 15. 45, 16.
frequens enim in H litt. u et o confusio in nom. sg. praecipue decl.
II -os: itaque et -uos velut 161, 7. 190, 16. 205, 3. 230, 24 etc..
19 qua: quas x.
20 profundens: prudens HG (procedens in
ras. S et -p.cerụdens Gc, prodens ec).
23 ab HG: a S. | aurus x.
[27]
Plain text
esse appellatus crastinusque dies propter auras matutinas
αυριον fertur esse | vocitatus. sunt autem nonnulli (5)
qui negant Eratosthenem potuisse veram mensuram orbis
terrae colligere. quae sive est certa sive non vera, non
potest nostra scriptura non veras habere terminationes 5
12 regionum unde spiritus ventorum oriuntur. ergo si ita
est, tantum erit uti non certam mensurae | rationem sed (10)
aut maiores impetus aut minores habeant singuli venti.
Quoniam haec a nobis sunt breviter exposita, ut facilius
intellegantur visum est mihi in extremo volumine 10
formas, sive uti Graeci ϲχηματα dicunt, duo explicare, unum
ita de|formatum ut appareat unde certi ventorum spiritus (15)
oriantur, alterum quemadmodum ab impetu eorum aversis
directionibus vicorum et platearum evitentur nocentes flatus.
erit autem in exaequata planitie centrum ubi est littera A, 15
gnomonis autem antemeridiana umbra ubi est B, et a
centro ubi est A | diducto circino ad id signum umbrae (20)
ubi est B, circumagatur linea rotundationis. reposito
autem gnomone ubi antea fuerat, expectanda est dum decrescat
faciatque iterum crescendo parem antemeridianae 20
umbrae postmeridianam tangatque lineam rotundationis
ubi erit littera C. tunc a signo ubi | est B et a signo ubi (25)
est C circino decussatim describatur ubi erit D, deinde
per decussationem ubi est D et centrum perducatur linea
ad extremum, in qua linea erunt litterae |
E et
F. haec
29linea erit index meridianae et septentrionalis regionis. 26
2 aurion x. | autem HS: enim G.
3 eratostenem (H, -ē
GS) x.
10 intelle(i Gc, ut 104, 19. 111, 4. 252, 16. 263, 5)gatur
x.
11 formā x. | sch(sc S)emata x | explicare HG: explanare
S.
12 in marg. H fol. 16b extat octo ventorum rota in XVI
partes descripta cf. p. 64, 23.
16 ubi est .b. et .a. centro
(a centro GS) ubi est .a. et .b. deducto x.
17 id HS: om. G.
20 parem G: partem HS(Gc).
22 .c. G(H2): .e. H (vel e— pro
c— in marg. S2), d S(Gc).
23 .c. HG (vel c supra S2):
d S(Gc). | .d. HG (vel d S2 in m.): e S(Gc).
24 per decusationem
et centrum ubi est .d. (HG, e SGc, vel d Sc in m.) perducatur
x.
25 ad S: ab (extremum) HG. | er̄ litterę S(Gc):
erit littera HG.
26 index HG: indextra S. | septentrionales H.
[28]
Plain text
13 tunc circino totius rotundationis sumenda est pars XVI,
circinique centrum ponendum est in meridiana linea qua
tangit rotundationem ubi est littera E, et signandum | dextra (5)
ac sinistra ubi erunt litterae G H. item in septentrionali
parte centrum circini ponendum in rotundatione 5
et septentrionali linea ubi est littera F, et signandum
dextra ac sinistra ubi sunt litterae I et K, et ab G ad K
et ab H ad I per centrum lineae perducendae. ita quod
erit spatium | ab G ad H, erit spatium venti austri et (10)
partis meridianae, item quod erit spatium ab I ad K, erit 10
septentrionis. reliquae partes dextra tres ac sinistra tres
dividendae sunt aequaliter, quae sunt ad orientem in
quibus litterae L M et ab occidente in quibus sunt litterae
N et O. ab M ad O et | ab L ad N perducendae sunt lineae (15)
decussatim. et ita erunt aequaliter ventorum octo spatia 15
in circumitione. quae cum ita descripta erunt, in singulis
angulis octagoni cum a meridie incipiemus inter eurum
et austrum in angulo erit littera G, inter austrum et
africum H, inter africum et favonium N, | inter favonium (20)
et caurum O, inter caurum et septentrionem K, inter septentrionem 20
et aquilonem I, inter aquilonem et solanum L,
inter solanum et eurum M. ita his confectis inter angulos
octagoni gnomon ponatur, et ita dirigantur angiportorum
divisiones. |
VII Divisis angiportis et plateis constitutis arearum electio
30
ad opportunitatem et usum communem civitatis est explicanda 26
aedibus sacris foro reliquisque locis communibus.
et si erunt moenia secundum mare, area ubi forum
2 qua: quae (quę GS) x.
4 ac om. x.
5 ro(u H)tundationis
et x.
7 ab .g. ad .k. (h supra S2) et ab .h. ad .i. S
(= ed.): ab .g. ad .h. et ab .h. ad .i. G(S2), ab .g. et ab .h.
ad .i. H(LP).
10 ab .i. ad .k. (H2) S(Gc): ab .i. ab .k. HG.
11 dextra tres. ac sinistra tres HS(Gc): dextrates ac sinistrates
G(S2).
14 ab .l. ad .n. H2 (= ed.): ab .i. ad .n. x.
16 circumitione
S: -nem H, -nē G.
20 chaurum x. | caurum H:
chaurum HcGS.
23 angiportu(oc)rū H.
24 divisiones. XI. divisis
H(LP)G, divisiones. XII. Divisis S(Gc). sequitur enim
cap. XII (sine rubr.).
[29]
Plain text
constituatur | eligenda proxime portum, sin autem mediterranea, (5)
in oppido medio. aedibus vero sacris, quorum deorum
maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi et Iunoni
et Minervae in excelsissimo loco unde moenium maxima
pars conspiciatur areae distribuantur. Mercurio autem in 5
foro, aut etiam ut | Isidi et Serapi in emporio, Apollini (10)
Patrique Libero secundum theatrum, Herculi in quibus
civitatibus non sunt gymnasia neque amphitheatra ad
circum, Marti extra urbem sed ad campum, itemque Veneri
ad portum. id autem etiam Etruscis haruspicibus disciplinarum 10
scripturis ita est dedicatum, extra | murum Veneris (15)
Volcani Martis fana ideo conlocari uti non insuescat in
urbe adulescentibus seu matribus familiarum veneria libido,
Volcanique vi e moenibus religionibus et sacrificiis evocata
ab timore incendiorum aedificia videantur liberari. Martis 15
vero divinitas cum sit extra moenia dedi|cata, non erit (20)
inter cives armigera dissensio, sed ab hostibus ea defensa
2 a belli periculo conservabit. item Cereri extra urbem
loco, quo non omnes semper homines nisi per sacrificium
necesse habeant adire, cum religiose caste sanctisque moribus 20
is locus debeat tueri. ceterisque diis ad sacrificiorum
| rationes aptae templis areae sunt distribuendae. (25)
De ipsis autem aedibus sacris faciundis et de earum
symmetriis in tertio et quarto volumine reddam rationes,
quia | in secundo visum est mihi primum de materiae
31copiis quae in aedificiis sunt parandae, quibus sint virtutibus 26
et quem habeant usum exponere, ＜deinde＞ commensus
aedificiorum et ordines et genera singula symmetriarum
peragere et in sin|gulis voluminibus explicare. (5)
1 mediterraneo x.
3 et (iovi) HG: ut S.
10 &hruscis
H.
12 (14) uolcani H: uulcani GS. | ideo: deo (ante corr. 2) S. |
insuescant x (-cat S2).
13 adolescentibus GS.
14 vis x.
15 ab (timore) HS: a G.
17 defensa G(S2): -si HS.
18 cereri
GS: cerei H.
19 non omnes: nomine x (scil. ex n̄omnesemper …).
20 religione x.
21 deb& x.
23 earum: arearum x.
27 habent (ante corr.) H. | deinde om. x.
[30]
Plain text
LIBER SECUNDUS.
1 Dinocrates architectus cogitationibus et sollertia fretus,
cum Alexander rerum potiretur, profectus est e Macedonia
ad exercitum regiae cupidus commendationis. is e patria
| a propinquis et amicis tulit ad primos ordines et purpuratos 5 (10)
litteras ut aditus haberet faciliores, ab eisque exceptus
humane petiit uti quamprimum ad Alexandrum
perduceretur. cum polliciti essent, tardiores fuerunt idoneum
tempus expectantes. itaque Dinocrates ab his se
existimans ludi ab | se petiit praesidium. fuerat enim 10 (15)
amplissima statura, facie grata, forma dignitateque summa.
his igitur naturae muneribus confisus vestimenta posuit in
hospitio et oleo corpus perunxit caputque coronavit populea
fronde, laevum umerum pelle leonina texit, dextraque
clavam tenens incessit contra | tribunal regis ius dicentis. 15 (20)
2 novitas populum cum avertisset, conspexit eum
Alexander. admirans ei iussit locum dari ut accederet,
interrogavitque quis esset. at ille, Dinocrates, inquit,
architectus Macedo, qui ad te cogitationes et formas adfero
dignas tuae claritatis. namque Athon montem formavi 20
| in statuae virilis figuram, cuius manu laeva designavi (25)
civi|tatis amplissimae moenia, dextra pateram quae
32exciperet omnium fluminum quae sunt in eo monte aquam,
3 ut inde in mare profunderetur. delectatus Alexander narratione
formae statim quaesiit, si essent agri circa qui 25
possent frumentaria | ratione eam civitatem tueri. cum (5)
invenisset non posse nisi transmarinis subvectionibus, Dinocrates,
inquit, attendo egregiam formae compositionem
3 e (mac.) HS: a EG.
6 ut (add.) S: om. HEG.
7 (10) petit x.
10 exestimans H.
14 humerum Hc = hum.
SEG, ut semper S (um- H, ut semper HL et infra p. 101.
228. 229 etiam G).
17 ei iussit HS: iussit ei EG.
20 tuę
(tuae E) claritati x.
24 narratione: natione HS, ratione EG
(deratione in marg. Sc). cf. p. 87, 5.
25 quaesiit HE: quęsivit
SG.
26 possent EG: possint HS.
[31]
Plain text
et ea delector, sed animadverto si qui deduxerit eo loci
coloniam fore ut iudicium eius vituperetur. ut enim
natus infans sine nutricis lacte non potest | ali neque ad (10)
vitae crescentis gradus perduci, sic civitas sine agris et
eorum fructibus in moenibus affluentibus non potest crescere 5
nec sine abundantia cibi frequentiam habere populumque
sine copia tueri. itaque quemadmodum formationem
puto probandam, sic iudico locum inprobandum, teque
4 volo | esse mecum, quod tua opera sum usurus. ex eo (15)
Dinocrates ab rege non discessit et in Aegyptum est eum 10
persecutus. ibi Alexander cum animadvertisset portum
naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa totam
Aegyptum frumentarios, inmanis fluminis Nili magnas
utilitates, iussit eum | suo nomine civitatem Alexandriam (20)
constituere. ita Dinocrates a facie dignitateque corporis 15
commendatus ad eam nobilitatem pervenit. mihi autem,
imperator, staturam non tribuit natura, faciem deformavit
aetas, valetudo detraxit vires. itaque quoniam ab his
praesidiis sum desertus, per | auxilia scientiae scriptaque (25)
ut spero perveniam ad commendationem. 20
5 Quoniam autem primo volumine de officio architecturae
terminationibusque artis perscripsi, item de moenibus et |
intra moenia arearum divisionibus, cum sequatur ordo de
33aedibus sacris et publicis aedificiis itemque privatis quibus
proportionibus et symmetriis debeant esse uti explicentur, 25
non putavi ante ponendum nisi prius de materiae copiis,
e | quibus conlatis aedificia structuris et materiae rationibus (5)
perficiuntur, quas habeant in usu virtutes exposuissem
quibusque rerum naturae principiis essent temperatae dixissem.
sed antequam naturales res incipiam explicare, 30
1 siqui deduxerit EG: siquid deduxerit H, siquid eduxerit
S (unde Gc in marg. vel siquid). | eo loco x.
2 fore EG(S2):
forte HS.
8 iudicio H et (ante ras.) S.
10 abcessit S.
15 dignitate EGS: -tis H.
18 valitudo GS (cf. ad 17, 6).
19 auxilia HS: -um EG.
21 Quoniam: Cum x.
23 cum sequatur:
insequatur x.
29 temperate G (-tę Gc): -ta HS.
[32]
Plain text
de aedificiorum rationibus unde initia ceperint et uti creverint
eorum inven|tiones ante ponam, et insequar ingressus (10)
antiquitatis rerum naturae et eorum qui initia humanitatis
et inventiones perquisitas scriptorum praeceptis dedicaverunt.
itaque quemadmodum ab his sum institutus exponam. 5
I Homines veteri more ut ferae in silvis et speluncis et
| nemoribus nascebantur ciboque agresti vescendo vitam exigebant. (15)
interea quodam in loco ab tempestatibus et
ventis densae crebritatibus arbores agitatae et inter se 10
terentes ramos ignem excitaverunt, et eo flamma vehementi
perterriti qui circa eum locum fuerunt sunt fugati. post
ea re|quieta propius accedentes cum animadvertissent commoditatem (20)
esse magnam corporibus ad ignis teporem, ligna
adicientes et ita conservantes alios adducebant et nutu 15
monstrantes ostendebant quas haberent ex eo utilitates.
in eo hominum congressu cum profundebantur aliter spiritu
voces, cotidiana | consuetudine vocabula ut obtigerant (25)
constituerunt, deinde significando res saepius in usu ex
eventu fari fortuito coeperunt et ita sermones inter se 20
2 procreaverunt. ergo cum propter ignis inventionem conventus
initio apud homines et | concilium et convictus
34esset natus, et in unum locum plures convenirent habentes
ab natura praemium praeter reliqua animalia ut non
proni sed erecti ambularent mundique et astrorum magnificientiam 25
aspicerent, item manibus et arti|culis quam (5)
vellent rem faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii
de fronde facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus,
nonnulli hirundinum nidos et aedificationes earum imitantes
1 ceperint GS: coeperint H(Gc).
3 humanitatis GS: -tes
H.
7 vetere x (cf. p. 20, 22).
8 exgıebant Hc, exi＜ge in ras.＞bant
Sc i. e. exiebant HS: eigebant G.
9 quodam GS: quondam
H. | ab HS: a G.
11 eo GS (ea Sc): eos H.
12 effugati
S.
13 requieta HS (re¦quieta Sc): requie data G. | proprius H
et ante ras. S. | cum—(15) adicientes om. S (sed in ima pagina
calamo impressa supplet S2).
15 ita: id x.
17 espiritu x.
18 obtigerant S(Gc): optegerent H(G).
[33]
Plain text
de luto et virgulis facere loca quae subirent. tunc
observantes aliena tecta et adicientes suis cogitationibus
res | novas, efficiebant in dies meliora genera casarum. (10)
3 cum essent autem homines imitabili docilique natura,
cotidie inventionibus gloriantes alius alii ostendebant 5
aedificiorum effectus, et ita exercentes ingenia certationibus in
dies melioribus iudiciis efficiebantur. primumque furcis
erectis et | virgulis interpositis luto parietes texerunt. alii (15)
luteas glaebas arefacientes struebant parietes, materia eos
iugumentantes, vitandoque imbres et aestus tegebant harundinibus 10
et fronde. posteaquam per hibernas tempestates
tecta non potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes
luto inducto, proclinatis | tectis stillicidia deducebant. (20)
4 Haec autem ex is quae supra scriptae sunt originibus
instituta esse possumus sic animadvertere quod ad hunc 15
diem nationibus exteris ex his rebus aedificia constituuntur,
ut in Gallia Hispania Lusitania Aquitania, scandulis robusteis
aut | stramentis. apud nationem Colchorum in Ponto (25)
propter silvarum abundantiam arboribus perpetuis planis
dextra ac sinistra in terra positis, spatio inter eas relicto 20
quanto arborum longitudines patiuntur, conlocantur in
extremis partibus earum supra alterae transversae, quae
circumcludunt | medium spatium habitationis. tum insuper (30)
alternis trabibus ex quattuor partibus angulos iugumentantes
et ita parietes | arboribus statuentes ad perpendiculum
35imarum educunt ad altitudinem turres, intervallaque, 26
quae relinquuntur propter crassitudinem materiae,
schidiis et luto obstruunt. item tecta, recidentes ab extremo
transtra, traiciunt gradatim contra|hentes, et ita ex (5)
5 cotidie: sic (et cotidianus) semper H (sed 33, 24 et 35, 25
Hc) et G, rec. cottidie SL. | aliu(o H)s alii x (alii aliis Gc).
9 glebas x (sic etiam glebe x 165, 15 ut semper SG, numquam
praeterea H, nisi quod glebulae x 197, 22).
14 is: his x. |
scripta x.
16 his (GS, hı̣is Hc): iis H. | constituuntur G: -antur
HS.
17 utigallia x. | hispania S: spania HG (ispania Hc). |
æ(e S)quitania GS. | scandulis G: scandalis HS.
23 tum
HS: tunc G.
28 adextremos x.
[34]
Plain text
quattuor partibus ad altitudinem educunt medio metas,
quas fronde et luto tegentes efficiunt barbarico more
5 testudinata turrium tecta. Phryges vero, qui campestribus
locis sunt habitantes, propter inopiam silvarum egentes
materiae eligunt tumulos naturales eosque medios fossura 5
dis|tinentes et itinera perfodientes dilatant spatia quantum (10)
natura loci patitur. insuper autem stipites inter se religantes
metas efficiunt, quas harundinibus et sarmentis
tegentes exaggerant supra habitationes e terra maximos
grumos. ita hiemes calidissimas, aestates frigidissimas 10
efficiunt tectorum | rationes. nonnulli ex ulva palustri (15)
componunt tuguria tecta. apud ceteras quoque gentes ad
nonnulla loca pari similique ratione casarum perficiuntur
constitutiones. non minus etiam Massiliae animadvertere
possumus sine tegulis, subacta cum paleis terra, tecta. 15
Athenis Areopagi antiquitatis exemplar | ad hoc tempus luto (20)
tectum. item in Capitolio commonefacere potest et significare
mores vetustatis Romuli casa et in arce sacrorum
6 stramentis tecta. ita his signis de antiquis inventionibus
aedificiorum sic ea fuisse ratiocinantes possumus iudicare. 20
| Cum autem cotidie faciendo tritiores manus ad aedificandum (25)
profecissent et sollertia ingenia exercendo per
consuetudinem ad artes pervenissent, tum etiam industria
in animos eorum adiecta perfecit ut qui fuerunt in his
studio|siores fabros esse se profiterentur. cum ergo haec
36ita fuerint primo constituta et natura non solum sensibus 26
ornavisset gentes quemadmodum reliqua animalia, sed etiam
cogitationibus et consiliis armavisset mentes et subiecisset
5 materiae H (-ę S): materia G. | fossura G: -rae H (-rę)
S.
6 detinentes x. | quantum HS: inquantum G.
8 quas
GS: qua H.
9 exaggerabant x. | habitationis H (-nes GS).
10 crumos x. | aestatis H (-tes GS).
11 efficiunt GS: -cit
H.
12 tiguria ante corr. H. | ad Praun: et (&) x. | 16 areopagi
HS: ariopagi G.
18 vetustates H (-tis GS).
21 tritiores
GSc (tristiores ante ras. S): tritores H.
22 profecissent S2
(qui et edificantium antea scr. pro ad aed.): per(ꝑ)fecissent x. |
ingenia HS: -nii G.
25 esse se H (e̅e̅ se) S: esse G.
26 solum
HS(Gc): plus G.
[35]
Plain text
cetera | animalia sub potestate, tunc vero ex fabricationibus (5)
aedificiorum gradatim progressi ad ceteras artes et disciplinas,
e fera agrestique vita ad mansuetam perduxerunt
7 humanitatem. tum autem instruentes animo se et eprospicientes
maioribus cogitationibus ex varietate artium 5
natis, non casas sed etiam | domos fundatas et latericiis (10)
parietibus aut e lapide structas materiaque et tegula
tectas perficere coeperunt, deinde observationibus studiorum
e vagantibus iudiciis et incertis ad certas symmetriarum
perduxerunt rationes. posteaquam animadverterunt profusos 10
esse partus ab natura materiae et abun|dantiam (15)
copiarum ad aedificationes ab ea comparatam, tractando
nutrierunt et auctam per artes ornaverunt voluptatibus
elegantiam vitae. igitur de his rebus quae sunt in aedificiis
ad usum idoneae, quibus sint qualitatibus et quas 15
habeant virtutes ut potuero dicam.
8 | Sed si qui de ordine huius libri disputare voluerit, (20)
quod putaverit eum primum institui oportuisse, ne putet
me erravisse sic reddam rationem. cum corpus architecturae
scriberem, primo volumine putavi quibus eruditionibus 20
et disciplinis esset ornata exponere finireque terminationibus
| eius species et e quibus rebus esset nata (25)
dicere. itaque quid oporteat esse in architecto, ibi pronuntiavi.
ergo in primo ＜dixi＞ de artis officio, in hoc
de naturalibus materiae rebus quem habeant usum disputabo. 25
namque hic liber non profitetur unde architectura
nascatur, sed unde origines aedifi|ciorum sint institutae et
37quibus rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad
9 hanc finitionem. ergo ita suo ordine et loco huius erit
voluminis constitutio. 30
1 ex: & (et G) x.
4 tum HS: tunc G. | e(ae ante ras. H)prospicientes
x (≣prospicientes Sc).
8 tectas G: tecta HS.
11 ab natura materiae: ab naturae materia H, ≣ naturę materia
S, naturę admateriā G(S2). | abundantē x.
12 copiarum H et
(ante ras.) S: copiā G(S2).
15 quibus sint: quibusque sunt x.
24 dixi om. x.
27 sunt x.
29 ita om. S.
[36]
Plain text
Nunc revertar ad propositum et de copiis quae aptae
| sunt aedificiorum perfectionibus, quemadmodum videantur (5)
esse ab natura rerum procreatae quibusque mixtionibus
principiorum congressus temperentur, ne obscura sed perspicua
legentibus sint ratiocinabor. namque nulla materiarum 5
genera neque corpora neque res sine principiorum
coetu na|sci neque subici intellectui possunt, neque aliter (10)
natura rerum praeceptis physicorum veras patitur habere
explicationes, nisi causae quae insunt in his rebus quemadmodum
et quid ita sint subtilibus rationibus habeant 10
demonstrationes.
II | Thales primum aquam putavit omnium rerum esse (15)
principium. Heraclitus Ephesius, qui propter obscuritatem
scriptorum a Graecis ϲκοτεινοϲ est appellatus, ignem. Democritus
quique est eum secutus Epicurus atomos, quas 15
nostri insecabilia corpora, nonnulli individua vocitaverunt.
Pytha|goreorum vero disciplina adiecit ad aquam et ignem (20)
aera et terrenum. ergo Democritus etsi non proprie res
nominavit sed tantum individua corpora proposuit, ideo
ea ipsa dixisse videtur quod ea cum sint disiuncta nec 20
laeduntur nec interitionem recipiunt nec sectionibus dividuntur
sed | sempiterno aevo perpetuo infinitam retinent in (25)
2 se soliditatem. ex his ergo congruentibus cum res omnes
coire nascique videantur ut eae in infinitis generibus rerum
natura essent disparatae, putavi oportere de varietatibus 25
et discriminibus usus earum quasque haberent in aedificiis
qualitates exponere, | uti cum fuerint notae, non habeant (30)
qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad usum copias
aedificiis comparent.
III Itaque primum de lateribus, qua de terra duci eos 30
2 svınt H.
4 ne G: nec H (cf. p. 180, 9), n̄ (non) S. | sed
ut p. S.
12 Tales x.
14 scotinos x.
15 quique HG: quoque
S(Gc). | quos x.
17 pythari eorum H, pythareorū G, phitagoreorū
S (pythagoreorū Gc).
18 aera G: aerea HS.
20 nec
leguntur HG, negleguntur S(Gc).
24 ut eae: et hạ̶ẹ̶ae H, ethę
G, & hę S.
29 cōpararent S.
[37]
Plain text
| oporteat dicam. non enim de harenosa neque calculosa
38neque sabulone soluto sunt ducendi, quod ex his generibus
cum sint ducti primum fiunt graves, deinde cum ab imbribus
in parietibus sparguntur, dilabuntur et dissolvuntur
pa|leaeque in is non cohaerescunt propter asperitatem. 5
faciendi autem sunt ex terra albida cretosa sive de
rubrica aut etiam masculo sabulone. haec enim genera
propter levitatem habent firmitatem et non sunt in opere
2 ponderosa et faciliter aggerantur. ducendi autem sunt
per vernum tempus et | autumnale, ut uno tenore siccescant. 10
qui enim per solstitium parantur ideo vitiosi fiunt quod
summum corium sol acriter cum praecoquit, efficit ut
videatur aridus, interior autem sit non siccus. et cum
postea siccescendo se contrahit, perrumpit ea quae erant
arida. ita rimosi facti efficiuntur in|becilli. maxime autem 15
utiliores erunt, si ante biennium fuerint ducti. namque
non ante possunt penitus siccescere. itaque cum recentes
et non aridi sunt structi, tectorio inducto rigideque obsolidato
permanente ipsi sidentes non possunt eandem altitudinem
qua est tectorium tenere, contractione|que moti 20
non haerent cum eo, sed ab coniunctione eius disparantur.
igitur tectoria ab structura seiuncta propter tenuitatem
per se stare non possunt sed franguntur, ipsique
parietes fortuito sidentes vitiantur. ideo etiam Uticenses
latere si sit aridus et ante quinquennium ductus, cum 25
arbi|trio magistratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in (25)
3 parietum structuris. fiunt autem laterum genera tria.
unum quod graece Lydium appellatur, id est quo nostri
1 harenosa neque calculosa (sc. terra, ut v. 6 = solo Plin.
35, 170) neque sabulone soluto: harenoso neque calculoso luto
(H, luto om. S, calculo soluto G) neque sabulonoso luto x.
3 ab imbribus in p. G(S2): ab intribus in p. HSc, in tribus p.
(om. ab et in) S.
5 is: his x.
10 tenore: tempore x.
12 corium
GS: chorium H. | effecit H.
13 aridum (-ū) x. | 14 perrumpit
(a. c.) om. G.
18 ri(e H)gidoque obsolidati permanent x.
20 qua est tectorium HS (ubi ē tector⟦ı⟧ū cum ras. Sc): quę ē
tectorū G.
24 fortuito HG (ut 33, 26 x): -tu (Hc)S(Gc) | sidentes
(ut v. 18 x) sedentes x.
25 laterem H (-rē) GS.
27 lidiū GS.
[38]
Plain text
utuntur, longum | sesquipede, latum pede. ceteris duobus
39Graecorum aedificia struuntur. ex his unum πενταδωρον,
alterum τετραδωρον dicitur. δωρον autem Graeci appellant
palmum, quod munerum datio graece δωρον appellatur, id
autem semper | geritur per manus palmam. ita quod est 5
quoquoversus quinque palmorum pentadoron, quod quattuor
tetradoron dicitur, et quae sunt publica opera πενταδωροιϲ,
4 quae privata τετραδωροιϲ struuntur. fiunt autem
cum his lateribus semilateria, quae cum struuntur, una
parte lateribus ordines, | altera semilateres ponuntur. ergo 10
ex utraque parte ad lineam cum struuntur, alternis coriis
parietes alligantur et medii lateres supra coagmenta conlocati
et firmitatem et speciem faciunt utraque parte non
invenustam.
Est autem in Hispania ulteriore civitas Maxilua, item 15
| Callet, in Asia Pitane, ubi lateres cum sunt ducti et (15)
arefacti, proiecti natant in aqua. natare autem eos posse
ideo videtur quod terra est de qua ducuntur pumicosa.
ita cum est levis, aere solidata non recipit in se nec
combibit liquorem. igitur levi raraque cum sint proprietate 20
nec patiantur pene|trare in corpus umidam potestatem, (20)
quocumque pondere fuerint cogitur ab rerum natura quemadmodum
pumex uti ab aqua sustineantur. sic autem
magnas habent utilitates, quod neque in aedificationibus
sunt onerosi, et cum ducuntur, a tempestatibus non dissolvuntur. 25
IV | In caementiciis autem structuris primum est de harena
40
2 pentadoron … (3) tetradoron x.
3 (4) doron x.
5 palmam:
palmum x (ut v. 4).
6 quinque G(Sc): equinque HS.
7 pentadoros HS, -toros G.
8 tetradoros GS, -doro H.
11 cum
(cū S) struuntur HS: construuntur G. | coriis S: choriis H et
(ubi chorus) G (chorı¦iſ Gc).
12 collocati HS: collecti G (et in
marg. S2 vel collecti).
15 Maxilua … Pitane (Plin. 35, 171):
maxima et in galliis et in asia ita ne x.
16 sint ante corr.
S.
20 sint Gc: sit x.
21 nec: non H, n̄ GS. | patiantur HS:
patiuntur G.
22 fuerit x. | cogitur (sic) x (= cogit rerum
natura, necessitas).
23 sustineatur x.
[39]
Plain text
quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam
neque habeat terram commixtam. genera autem harenae
fossiciae sunt haec, nigra, cana, rubra, carbunculus. ex
his | quae in manu confricata fecerit stridorem erit optima, (5)
quae autem terrosa fuerit non habebit asperitatem. item 5
si in vestimentum candidum ea coniecta fuerit, postea excussa
vel lota id non inquinarit neque ibi terra subsiderit,
2 erit idonea. sin autem non erunt harenaria unde fodiatur,
tum de flumi|nibus aut e glarea erit excernenda, non minus (10)
etiam de litore marino. sed ea in structuris haec habet 10
vitia, difficulter siccescit, neque onerari se continenter paries
patitur nisi intermissionibus requiescat, neque concamarationes
recipit. marina autem hoc amplius quod etiam
parietes, cum in is | tectoria facta fuerint, remittentes (15)
3 salsuginem corium dissolvunt. fossiciae vero celeriter in 15
structuris siccescunt, et tectoria permanent, et concamarationes
patiuntur, sed eae quae sunt de harenariis recentes.
si enim exemptae diutius iacent, ab sole et luna
et pruina concoctae resolvuntur et | fiunt terrosae. ita cum (20)
in structuram coiciuntur, non possunt continere caementa, 20
sed ea ruunt et labuntur onera quae parietes non possunt
sustinere. recentes autem fossiciae cum in structuris tantas
habeant virtutes, eae in tectorio ideo non sunt utiles quod
3 carbunculus G(S2): -lum HS.
6 coniecta GS: contecta
H.
7 vel lota: vel icta x. | subsiderit: sic x.
9 tum HG:
tunc S.
11 sicces(r G)sit HGc (-scit S) | continenter | recipit
paries patitur … recipit. marina H (item Lch, sed l ante corr.—qui
inter lineas adscripsit—omisit ea quae fuerunt inter
duo illa recipit deditque continenter recipit . marina, atque idem
sine dubio fecerat S, ubi nunc Sc continenter ＜⁖paries in ras.＞
Marina cum suppletis in ima pagina verbis ⁖patitur … recipit.
sine lapsus vestigio G. itaque sic statuo continentes paries G(Sc):
continenter recipit paries HS.
12 (16) concamerationes x.
14 is: his x. | remittentes (remittentese G, unde ad Fav. p. 295, 5
An. S salsugine sua se remittente) salsuginem (-nē etiam G)
eorum dissolvuntur x.
17 eae: hae H, hę S, hęc G.
21 ea
ruunt GS: earunt H. | oneraque x.
23 eae H: hae G, heę S. |
tectorio (ut p. 41, 2): -riis x.
[40]
Plain text
pinguitudine eius calx palea com|mixta propter vehementiam (25)
non potest sine rimis inarescere. | fluviatica vero, propter
41macritatem inutilis signino, liaculorum subactionibus in
tectorio recipit soliditatem.
V De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum etiam 5
de calce diligentia est adhibenda uti de albo saxo aut
silice | coquatur. et quae erit ex spisso et duriore, erit (5)
utilis in structura, quae autem ex fistuloso, in tectoriis.
cum ea erit extincta, tunc materia ita misceatur ut si
erit fossicia, tres harenae et una calcis infundantur, si 10
autem fluviatica aut marina duae harenae et una calcis
coiciantur. ita enim erit | iusta ratio mixtionis temperaturae. (10)
etiam in fluviatica aut marina si qui testam tunsam et
succretam ex tertia parte adiecerit, efficiet materiae temperaturam
2 ad usum meliorem. quare autem cum recipit 15
aquam et harenam calx tunc confirmat structuram, haec
esse causa videtur quod e principiis | uti cetera corpora (15)
ita et saxa sunt temperata. et quae plus habent aeris
sunt tenera, quae aquae lenta sunt ab umore, quae terrae
dura, quae ignis fragiliora. itaque ex his saxa si antequam 20
coquantur, contusa minute mixta harenae in structuram
coiciantur, non solidescunt nec eam poterunt | continere. (20)
cum vero coniecta in fornacem ignis vehementi
fervore correpta amiserint pristinae soliditatis virtutem,
tunc exustis atque exhaustis eorum viribus relinquuntur 25
patentibus foraminibus et inanibus. ergo liquor qui est
in eius lapidis corpore et aer cum exustus et ereptus
fuerit, habuerit|que in se residuum calorem latentem, intinctus (25)
in aqua, priusquam ea ignis vim recipit, umore
1 pinguitudine (eius sc. operis tectorii Fav. p. 295, 12):
pinguitudini HG (ut Anon. ed. Fav. S), pinguedini S (ut ipse
Fav. p. 295, 13).
3 inutilis signino (ex Fav. cf. p. 211, 10): uti
signinū x. | liacolorum HS: l iaculorum (in ipso textu) G (et
inter lin. S2), item (iac.) codd. Faventini. | subactionibus HS:
-nes G.
5 habeatur HG: sit S.
10 infundatur x.
11 duo
harenę una x.
12 coiciatur x.
20 dura GS: durae H.
21 insṭructuram G: in instructuram HS
22 potuer̄ ante corr.
S.
29 ea ignis: ex igni x.
[41]
Plain text
penetrante in foraminum raritates confervescit et ita refrigeratus
3 reicit ex calcis corpore fervorem. ideo autem
quo pondere saxa coiciuntur in fornacem, cum eximuntur
non possunt ad id | respondere, sed cum expenduntur, permanente
42ea magnitudine, excocto liquore circiter tertia 5
parte ponderis inminuta esse inveniuntur. igitur cum patent
foramina eorum et raritates, harenae mixtionem in se corripiunt
et ita cohae|rescunt siccescendoque cum caementis (5)
coeunt et efficiunt structurarum soliditatem.
VI Est etiam genus pulveris quod efficit naturaliter res 10
admirandas. nascitur in regionibus Baianis et in agris
municipiorum quae sunt circa Vesuvium montem. quod
com|mixtum cum calce et caemento non modo ceteris aedificiis (10)
praestat firmitatem, sed etiam moles cum struuntur
in mari, sub aqua solidescunt. hoc autem fieri hac ratione 15
videtur quod sub his montibus et terrae ferventes sunt et
fontes crebri, qui non essent, si non in imo haberent aut
e sulphure | aut alumine aut bitumine ardentes maximos (15)
ignes. igitur penitus ignis et flammae vapor per intervenia
permanans et ardens efficit levem eam terram, et 20
ibi qui nascitur tofus turgens est sine liquore. ergo cum
tres res consimili ratione ignis vehementia formatae in
unam pervenerint mixtionem, | repente recepto liquore una (20)
cohaerescunt et celeriter umore duratae solidantur, neque
2 eas fluctus neque vis aquae potest dissolvere. ardores 25
autem esse in his locis etiam haec res potest indicare
quod in montibus Cumanorum Baianis sunt loca sudationibus
excavata, in quibus vapor fervidus ab imo | nascens (25)
ignis vehementia perforat eam terram per eamque manando
11 et om. x.
14 firmitate | (pro -tē) G: -tes HS(Gc).
18 sulphure GS: sulpure (sic hoc solo loco) H.
19 inter vena
(venī̱a) S2.
21 qui: quod (qđ GS) x (cf. p. 44, 23). | tophus S
(qui 44, 12 thophus) ut 44, 24 et Plin. 11, 203. | exurgens H (exsurgens
GS) scil. pro &urgens (= sive simpl. turgens sive et
turgens).
25 dissolvere HS: dies solvere G.
27 cūanorū G:
cum | annorum H, cumannorū S.
29 post manando iterum fervidus
ab imo nascens rep. x.
[42]
Plain text
in his locis oritur et ita sudationum egregias efficit utilitates.
non minus etiam memorantur antiquitus crevisse
ardores et abundavisse sub Vesuvio monte et inde evomuisse
circa agros flammam. ideoque tunc quae spongia
sive pumex | Pompeianus vocatur excocto ex alio genere 5 (30)
lapidis in hanc redacta esse videtur generis qualitatem.
3 id autem genus | spongiae quod inde eximitur non in
43
omnibus locis nascitur, nisi circum Aetnam et collibus
Mysiae quae a Graecis κατακεκαυμενη nominatur et si
quae eiusdem modi sunt locorum proprietates. si ergo in 10
his locis aquarum ferventes | inveniuntur fontes et montibus (5)
excavatis calidi vapores, ipsaque loca ab antiquis
memorantur pervagantes in agris habuisse ardores, videtur
esse certum ab ignis vehementia ex tofo terraque, quemadmodum
in fornacibus ex calce, ita ex his ereptum esse 15
4 liquorem. igitur dissimilibus et dis|paribus rebus correptis (10)
et in unam potestatem conlatis, calida umoris ieiunitas
aquae repente satiata communibus corporibus latenti calore
confervescit et vehementer efficit ea coire celeriterque unam
soliditatis percipere virtutem. 20
Relinquetur desideratio, quoniam item sunt in Etruria
| ex aqua calida crebri fontes, quid ita non etiam ibi nascitur (15)
pulvis, e quo eadem ratione sub aqua structura solidescat.
itaque visum est antequam desideraretur de his
5 rebus quemadmodum esse videantur exponere. omnibus 25
locis et regionibus non eadem genera terrae nec lapides
nascuntur, sed | nonnulla sunt terrena alia sabulosa itemque (20)
glareosa aliis locis harenosa non minus materia, et
omnino dissimili disparique genere in regionum varietatibus
2 memorantur G(Sc): -rentur HS.
5 ponpeianus HS. |
excocto HS: -ta G(Sc).
8 aetnam H: aethnam G, ethnam
S(Gc).
9 catacae | caumae (-me S) nominatur H, cata cecaumenos
nom. G (lig. add. Gc), cata | cecaumnosenominatur S2.
11 montibus (Jocundus, ut p. 42, 23): in omnibus x.
14 ex
(tofo): & x.
15 & acalce x.
18 aquae H: aqua GS.
21 item:
ita x.
28 glareosa G: glariosa HS. | materia HS(Gc): -rie G.
[43]
Plain text
qualitates insunt in terra. maxime autem id sic licet
considerare quod qua mons Appenninus regiones Italiae
Etruriaeque circa cingit, prope | in omnibus locis non desunt (25)
fossicia harenaria, trans Appenninum vero quae pars
est ad Adriaticum mare, nulla inveniuntur, item Achaia 5
Asia omnino trans mare nec nominan|tur quidem. igitur
44non in omnibus locis quibus effervent aquae calidae crebri
fontes, eaedem opportunitates possunt similiter concurrere,
sed omnia uti natura rerum constituit, non ad voluptatem
6 hominum sed ut fortuito disparata pro|creantur. ergo quibus 10 (5)
locis non sunt terrosi montes sed tenerae materiae, ignis
vis per eius venas egrediens adurit eam. quod est molle
et tenerum exurit, quod autem asperum relinquit. itaque
uti in Campania exusta terra cinis, sic in Etruria excocta
materia efficitur carbunculus. utraque autem | sunt egregia 15 (10)
in structuris, sed alia in terrenis aedificiis alia etiam in
maritimis molibus habent virtutem. est autem materiae
potestas mollior quam tofus, solidior quam terra, qua
penitus ab imo vehementia vaporis adusta, nonnullis locis
procreatur id genus harenae quod dicitur carbunculus. 20
VII | De calce et harena quibus varietatibus sint et quas (15)
habeant virtutes dixi. sequitur ordo de lapidicinis explicare,
de quibus et quadrata saxa et caementorum ad
aedificia eximuntur copiae et comparantur. haec autem
inveniuntur esse disparibus et dissimilibus virtutibus. sunt 25
enim aliae | molles, uti sunt circa urbem Rubrae Pallenses (20)
Fidenates Albanae, aliae temperatae, uti Tiburtinae Amiterninae
1 sic licet (L): silicet G, scilicet HS(Gc), licet (del. sci) Sc.
2 regionis HS (-nes G).
5 ē ad adriaticū GS: est adriaticum
H. sed infra hadrianum bis H.
6 nec nominatur x.
8 eędem
(ęedē Sc) op(p G)ortunitates GSc (vel eiusdem oportunitatis Gc
ex L): edem oportunitatis HS.
10 fortuito HG: -tu (Hc)S(Gc).
11 tenerae: genere x.
14 uti campania (in om.) HG, ubi
S Itaq.utiue ịn campania (ipse sic addens quod omiserat uti).
cf. v. 23.
18 quo … 19 adusto x.
20 procrearetur S2.
22 lapidicinis HG: lapidibus S (sed in marg. ipse add. vel lapiditinis).
24 haec (hęc GS) sic x.
27 tiburtinae G: tibertinae
H et (ante ips. corr.) S. | ame(i Sc)terninae x.
[44]
Plain text
Soractinae et quae sunt his generibus, nonnullae
durae, uti siliceae. sunt etiam alia genera plura, uti in
Campania rubri et nigri tofi, in Umbria et Piceno et in
Venetia albus, qui | etiam serra dentata uti lignum secatur. (25)
2 sed haec omnia quae mollia sunt hanc habent utilitatem 5
quod ex is saxa cum sunt exempta in opere faciliter tractantur.
et si sunt | in locis tectis, sustinent laborem, si
45autem in apertis et patentibus, gelicidiis et pruina contacta
friantur et dissolvuntur. item secundum oram maritimam
ab salsugine exesa diffluunt neque perferunt aestus. 10
Tiburtina vero et quae eodem | genere sunt omnia sufferunt (5)
et ab oneribus et a tempestatibus iniurias, sed ab
igni non possunt esse tuta simulque sunt ab eo tacta
dissiliunt et dissipantur, ideo quod temperatura naturali
parvo sunt umore itemque non multum habent terreni sed 15
aeris plurimum et ignis. igitur cum et | umor et terrenum (10)
in his minus inest, tum etiam ignis, tactu et vi
vaporis ex is aere fugato, penitus insequens et interveniorum
vacuitates occupans fervescit et efficit ea suis ardentia
3 corporibus similia. sunt vero item lapidicinae complures 20
in finibus Tarquiniensium, quae dicuntur Anicianae,
| colore quemadmodum Albanae, quarum officinae maxime (15)
sunt circa lacum Volsiniensem, item praefectura Statonensi.
haec autem habent infinitas virtutes. neque enim is
gelicidiorum tempestas neque ignis tactus potest nocere, 25
1 quae (-ę) HSGc: si quę G et S2.
2 silice≣ę (pro -cetę)
G: siliciae H, -tię S.
3 rubrum et nigrum tofum (tophū S) x. |
umbria . picens S.
4 albus (alb; GS) quod (qđ S) x (cf. Plin.
36, 167).
6 is: his x.
7 sustineant x.
8 (contecta pro—cf.
v. 7) contacta (cf. p. 53, 16. 46, 13): congesta x (cf. etiam ad
p. 40, 7).
9 friantur H: fricantur (Hc)GS (ut ap. Plin. 36, 166). |
ora maritima x.
10 exesa: exea x.
11 tibertina ante corr. S.
13 igni: sic semper x (nisi quod bis igne E 179, 18 181, 8 et
semel S 200, 18). | tacta HS: tecta G.
16 terrenus x.
18 is:
his x. | insequens intervenarum vacue(HS, i G)tates x.
19 ea
suis: asuis x.
22 quorum x.
23 uulsiniensem x. | statonensi.
haec (hęc GS) x.
24 is: his x.
[45]
Plain text
sed sunt firmae et ad vetustatem ideo permanentes quod parum
habent e | naturae mixtione aeris et ignis, umoris autem (20)
temperate plurimumque terreni. ita spissis comparationibus
solidatae neque ab tempestatibus neque ab ignis vehementia
4 nocentur. id autem maxime iudicare licet e monumentis 5
quae sunt circa municipium Ferenti ex his facta
lapidicinis. namque | habent et statuas amplas factas
46egregie et minora sigilla floresque et acanthos eleganter
scalptos. quae cum sint vetusta, sic apparent recentia uti
si sint modo facta. non minus etiam fabri aerarii de his 10
lapidicinis in aeris flatura | formis comparatis habent ex (5)
is ad aes fundendum maximas utilitates. quae si prope
urbem essent, dignum esset ut ex his officinis omnia opera
5 perficerentur. cum ergo propter propinquitatem necessitas
cogat ex Rubris lapidicinis et Pallensibus et quae sunt 15
urbi proximae copiis uti, si qui vo|luerit sine vitiis perficere, (10)
ita erit praeparandum. cum aedificandum fuerit,
ante biennium ea saxa non hieme sed aestate eximantur,
et iacentia permaneant in locis patentibus. quae autem
eo biennio a tempestatibus tacta laesa fuerint, ea in fundamenta 20
coiciantur. cetera quae non erunt vitiata, ab
| natura rerum probata durare poterunt supra terram (15)
aedificata. nec solum ea in quadratis lapidibus sunt observanda
sed etiam in caementiciis structuris.
VIII Structurarum genera sunt haec, reticulatum quo nunc 25
omnes utuntur, et antiquum quod incertum dicitur. ex
his | venustius est reticulatum, sed ad rimas faciendas ideo (20)
paratum quod in omnes partes dissoluta habet cubilia et
coagmenta. incerta vero caementa alia super alia sedentia
inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem quam 30
1-5 sed est (ē GS) firma … permanens … habet … solidata … nocetur
x.
3 con(HG, cō SGc)parationibus (sic recte)
x.
6 ferentis x.
8 achanthos H (-tos GS).
9 scalptos H(Gc):
sculptos GS.
10 sunt ante ras. G.
11 formis con(cō SGc)paratas
HS, formas conparatas G.
12 is: his x.
15 palliensibus
x.
16 urbę S. | qui HS: quis G.
28 cubilia HS: cubicula G.
30 inbricata H.
[46]
Plain text
2 reticulata praestant structuram. utraque autem ex minutis|simis (25)
sunt instruenda, uti materia ex calce et harena
crebriter parietes satiati diutius contineantur. molli enim
et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo e materia
sucum. cum autem superarit et abundarit copia calcis et 5
harenae, paries plus habens umoris non cito fiet evanidus,
sed ab his | continetur. simul autem umida potestas e
47materia per caementorum raritatem fuerit exsucta calxque
ab harena discedat et dissolvatur, item caementa non
possunt cum his cohaerere, sed in vetustatem parietes 10
3 efficiunt ruinosos. id | autem licet animadvertere etiam (5)
de nonnullis monumentis, quae circa urbem facta sunt e
marmore seu lapidibus quadratis intrinsecusque medio calcata
structuris, vetustate evanida facta materia caementorumque
exsucta raritate, proruunt et coagmentorum ab 15
4 ruina dissolutis iuncturis dissi|pantur. quodsi qui noluerit (10)
in id vitium incidere, medio cavo servato secundum orthostatas,
intrinsecus ex rubro saxo quadrato aut ex testa aut
ex silicibus ordinariis struat bipedales parietes, et cum
his ansis ferreis et plumbo frontes vinctae sint. ita enim 20
non acervatim sed ordine structum | opus poterit esse sine (15)
vitio sempiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter
se sedentia et iuncturis alligata non protrudent opus neque
orthostatas inter se religatos labi patiuntur.
5 Itaque non est contemnenda Graecorum structura. non 25
| enim utuntur e molli caemento structura polita, sed cum (20)
discesserunt a quadrato, ponunt de silice seu lapide duro
ordinaria, et ita uti latericia struentes alligant eorum
2 rebus (ante sunt) add. S. | et inharena ante ras. G.
4 e HG: a S.
6 paries: partes H et (ips. in marg.) S(Gc), -tis
G.
7 si (ante humida) add. S.
8 exsuta HG, exuta S.
9 discedat
(sed ips. corr. -it) et dissolvitur S.
11 ruinosos HS:
rimosos G.
15 exstructa x.
16 qui HG: quis S.
17 orchostatas
HS (ortho- G).
21 acervati x.
24 orto statas HG
(ortho- S).
25 non enim G (et qui ipse addit post finem lineae)
S: om. H.
26 structura G: om. HS.
27 discesserunt (-ser̄ S)
HS: -rint G. | lapide: de lapide S.
[47]
Plain text
alternis coriis coagmenta, et sic maxime ad aeternitatem
firmas perficiunt virtutes. haec autem duobus generibus
struuntur. ex his | unum isodomum, alterum pseudisodomum (25)
6 appellatur. isodomum dicitur cum omnia coria aequa
crassitudine fuerint structa, pseudisodomum cum inpares 5
et inaequales ordines | coriorum diriguntur. ea utraque
48sunt ideo firma, primum quod ipsa caementa sunt spissa
et solida proprietate neque de materia possunt exsugere
liquorem sed conservant eam in suo umore ad summam
vetustatem, ipsaque eorum cubilia | primum plana et librata 10 (5)
posita non patiuntur ruere materiam, sed perpetua parietum
crassitudine religata continent ad summam vetustatem.
7 altera est quam εμπλεκτον appellant, qua etiam nostri
rustici utuntur. quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti sunt
nata cum materia conlocata alternis al|ligant coagmentis. 15 (10)
sed nostri celeritati studentes, erecta conlocantes
frontibus serviunt et in medio farciunt fractis separatim
cum materia caementis. ita tres suscitantur in ea structura
crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci
vero non ita, sed plana conlocantes et longitudines | eorum 20 (15)
alternis in crassitudinem instruentes, non media farciunt
sed e suis frontibus perpetuam et unam crassitudinem
parietum consolidant. praeterea interponunt singulos crassitudine
perpetua utraque parte frontatos, quos διατονουϲ
appellant, qui maxime religando confirmant parietum 25
8 solidi|tatem. itaque si qui voluerit ex his commentariis (20)
animadvertere et eligere genus structurae, perpetuitatis poterit
rationem habere. non enim quae sunt e molli caemento
subtili facie venustatis, non eae possunt esse in vetustate
3 (4) hisodomum x. | (et 5) speudisodomum S et (ante
ras.) G.
8 exsugere SG: exugere H.
9 eam: ea x.
13 enplecton
x.
14 quorum (ante corr. marg.) om. S.
16 celeritate
ante corr. G.
17 faciunt (sed Sc farciunt) factis x.
18 structurę
S.
22 frontibus: frontatis x. | et unam: et in unam HG,
om. S.
23 preterea GSc: praecaetera H, p̄cętera (ante corr.) S.
24 parte SGc (porte G): partes H. | diatonos HG, diatanos S.
29 eae H et (eę) S(Gc): hae G. | venustate x.
[48]
Plain text
non ruinosae. itaque cum arbitri communium parietum
su|muntur, non aestimant eos quanti facti fuerint, sed cum (25)
ex tabulis inveniunt eorum locationes, pretio praeteritorum
annorum singulorum deducunt octogensimas et ita ea reliqua
summa pacta reddi pro his parietibus sententiam 5
pronuntiant eos non posse plus quam annos LXXX durare.
9 | De latericiis vero dummodo ad perpendiculum sint
49
stantes nihil deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti
esse semper aestimantur. itaque nonnullus civitatibus et
publica opera et privatas domos etiam regias e latere 10
structas licet | videre, et primum Athenis murum qui spectat (5)
ad Hymettum montem et Pentelensem, item Patris
in aede Iovis et Herculis latericias cellas, cum circa lapidea
in aede epistylia sint et columnae, in Italia Arretio
vetustum egregie factum murum, Trallibus domum regibus 15
Attalicis factam quae ad | habitandum semper datur ei (10)
qui civitatis gerit sacerdotium. item Lacedaemone e quibusdam
parietibus etiam picturae excisae intersectis lateribus
inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad
ornatum aedilitatis Varronis et Murenae fuerunt adlatae. 20
10 Croesi domus, quam Sardiani civibus ad | requiescendum (15)
aetatis otio, seniorum collegio gerusiam dedicaverunt. item
Halicarnasso potentissimi regis Mausoli domus cum Proconnesio
marmore omnia haberet ornata, parietes habet
latere structos, qui ad hoc tempus egregiam praestant firmitatem 25
ita tectoriis operibus expoliti uti vitri perlucidi|tatem (20)
videantur habere. neque is rex ab inopia id
fecit. infinitis enim vectigalibus erat fartus, quod imperabat
11 Cariae toti. acumen autem eius et sollertiam ad
1 arbitrio x.
3 pretia x.
4 octogesimas x. | ea: ex x.
5 pacta: parte x.
9 nonnullis: n̄baınıllıſ (sic) S.
12 hy(i S)mectiū
HS, himettiū G. | tentelensem x. | item paries HG, itaque
paries S.
13 lapideae (-ee G, -eę S) x.
14 arretio (sic) x.
15 tralibus x. | domus … (16) facta x.
20 murrenę G.
22 otio
H et (in ras.) S: octo G (ī aꝉ otiū Gc in m.).
23 alicarnasso
HS(Gc): helicarnassio G. | proconnensio x.
28 ininfinitis x.
29 toti om. (in albo) S.
[49]
Plain text
aedificia paranda sic licet considerare. cum esset enim
natus Mylasis et animadvertisset Halicarnasso locum naturaliter
esse munitum em|poriumque idoneum portum utilem, (25)
ibi sibi domum constituit. is autem locus est theatri curvaturae
similis. itaque in imo secundum portum forum 5
est constitutum. per mediam autem altitudinis curvaturam
praecinctionemque platea ampla lati|tudine facta, in qua
50media Mausoleum ita egregiis operibus est factum ut in
septem spectaculis nominetur. in summa arce media Martis
fanum habens statuam colossicam acrolithon nobili manu 10
Leocharis factam. hanc autem statuam | alii Leocharis (5)
alii Timothei putant esse. in cornu autem summo dextro
Veneris et Mercurii fanum ad ipsum Salmacidis fontem.
12 is autem falsa opinione putatur venerio morbo inplicare
eos qui ex eo biberint. sed haec opinio quare per orbem 15
terrae falso rumore sit pervagata non pigebit ex|ponere. (10)
non enim quod dicitur molles et inpudicos ex ea aqua
fieri, id potest esse, sed est eius fontis potestas perlucida
saporque egregius. cum autem Melas et Arevanias ab
Argis et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt, 20
barbaros Caras et Lelegas eiecerunt. hi autem ad mon|tes (15)
fugati inter se congregantes discurrebant et ibi latrocinia
facientes crudeliter eos vastabant. postea de colonis unus
ad eum fontem propter bonitatem aquae quaestus causa
tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo eos 25
barbaros allectabat. ita singillatim decurrentes et ad coetus
| convenientes e duro feroque more commutati in Graecorum (20)
consuetudinem et suavitatem sua voluntate reducebantur.
ergo ea aqua non inpudici morbi vitio sed humanitatis
2 my(i S)lasus HS (-sis HcScG, sed -sus Gc). | alicarnasso
(-naso S) x. | locū G: loco cum H, lo≣͜cū S.
10 colossicam:
colossi (colosi G) quam x.
11 telocharis HS(Gc), telo claris
G. | teleocharis HS(Gc), teleo claris G.
13 mercuri H (-rii
GS).
15 biberint HS: -runt G.
16 falsorum (-oꝝ S) ore x.
19 (saporque) eius. e̶i̶u̶s̶ add. S.
20 troezen x.
21 eiecerunt
S: eicerunt HG.
26 allectabat HG: -tavit S. | singillatim HG:
singulatim S.
27 feroque Sc: ferroque x.
29 in(m S)pudico
x. | morbo ante corr. H.
[50]
Plain text
dulcedine mollitis animis barbarorum eam famam
est adepta.
13 Relinquitur nunc quoniam ad explicationem moenium
| eorum sum invectus, ut tota uti sunt definiam. quemadmodum (25)
enim in dextra parte fanum est Veneris et fons 5
supra scriptus, ita in sinistro cornu regia domus, quam
rex Mausolus ad suam rationem conlocavit. conspicitur
enim ex ea | ad dextram partem forum et portus moeniumque
51tota finitio, sub sinistram secretus sub moenibus latens
portus ita ut nemo posset quid in eo gereretur aspicere 10
14 nec scire, at rex ipse de sua domo remigibus et militibus
sine ullo sciente | quae opus essent imperaret. itaque (5)
post mortem Mausoli Artemisia uxore eius regnante Rhodii
indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae totius,
armata classe profecti sunt uti id regnum occuparent. 15
tum Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu
abstrusam classem celatis remigibus | et epibatis comparatis, (10)
reliquos autem cives in muro esse iussit. cum autem
Rhodii ornata classe in portum maiorem exposuissent,
plausum iussit ab muro bis dare pollicerique se oppidum 20
tradituros. qui cum penetravissent intra murum relictis
navibus inanibus, Artemisia repente fossa facta in | pelagus (15)
eduxit classem ex portu minore et ita invecta est in
maiorem. expositis autem militibus classem Rhodiorum
inanem abduxit in altum. ita Rhodii non habentes quo 25
se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati.
15 ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis militibus et
4 ut tota: tota (GSc, totā HSGc) x (om. ut).
7 mausolus
GS: manu solus H.
8 portus HcS: portum HG.
9 sinistram
x (-tra Sc). | moenibus: montibus x.
10 geratur x.
11 at: ut
x.
12 imperaret: sperarent S, spirarent HGSc (-ret Gc).
13 artemi(e ante corr. S, item v. 8. 19)siam (-ā S) uxorē eius
regnantem (-tē GS) x (-re … te Sc). | rhodii HG (≣ⱶrodii Sc):
throdii (ante ras., et sic semper exc. v. 24. 25) S.
16 (item
v. 22) tum HS: tunc G.
19 hrodii (hic ante corr.) G. | ornatam
classem G (non HS).
20 dare G: darent HS.
22 inanibus
(ante corr.) om. G. | pelagum (-ū GS) x (-us L).
[51]
Plain text
remigibus | inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem (20)
cum prospexissent suas naves laureatas venire, opinantes
cives victores reverti hostes receperunt. tum Artemisia
Rhodo capta principibus occisis tropaeum in urbe Rhodo
suae victoriae constituit aeneasque duas statuas fecit unam 5
Rhodiorum civita|tis alteram suae imaginis. eam ita figuravit (25)
Rhodiorum | civitati stigmata inponentem. ideo autem
52postea Rhodii religione inpediti quod nefas est tropaea
dedicata removeri, circa eum locum aedificium struxerunt
et ita erecta Graia statione texerunt ne qui posset aspicere, 10
et id αβατον voci|tari iusserunt. (5)
16 Cum ergo tam magna potentia reges non contempserint
latericiorum parietum structuras, quibus et vectigalibus et
praeda saeptis licitum fuerat non modo caementicio aut
quadrato saxo sed etiam marmoreo habere, non puto oportere 15
| inprobari quae sunt e latericia structura facta aedificia, (10)
dummodo recte sint tecta. sed id genus quid ita
populo Romano in urbe fieri non oporteat exponam, quaeque
sint eius rei causae et rationes non praetermittam.
17 leges publicae non patiuntur maiores crassitudines quam 20
sesquipedales constitui | loco communi. ceteri autem parietes, (15)
ne spatia angustiora fiant, eadem crassitudine conlocantur.
latericii vero nisi diplinthii aut triplinthii fuerint, sesquipedali
crassitudine non possunt plus unam sustinere contignationem.
in ea autem maiestate urbis et civium infinita 25
frequentia innumerabiles habitationes | opus est explicare. (20)
ergo cum recipere non possent areae planatae
1 throdum (et sic ante ras. semper exc. v. 23) S, ⱶrodum H
(Sc), rhodū G.
4 tropeum HG, ⊣thropheū (sic) S. | in urbem
(-bē GS, -be Sc) rhodo x.
6 eam: et (&) x.
7 ideo: id x.
8 tropea HG, trophea S.
10 ita: id x.
11 abathon x.
12 regis x. | contempserint H: -rit S, -runt G.
14 saeptis
Nohl: sae(e)pius x.
16 in(m S)probare x.
17 sint H(Gc):
sunt GS. | ita p. HS: ita a p. G.
19 sunt x.
20 Legis (a. c.)
H.
22 fierent x.
24 plus unam HS: plusquā unā G (Plin.).
26 habitationis (a. c.) H.
27 possunt area planata HS, possunt
areæ planatę G, posset (supra S2) area plana Sc.
[52]
Plain text
tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium
altitudinis aedificiorum res ipsa coegit devenire. itaque
pilis lapideis structuris testaceis parietibus caementiciis
altitudines extructae et contignationibus crebris coaxatae
cenaculorum ad | summas utilitates perficiunt dispertitiones. 5 (25)
ergo moenibus e contignationibus variis alto spatio multiplicatis
populus Romanus egregias habet sine inpeditione
habitationes.
18 | Quoniam ergo explicata ratio est quid ita in urbe
53
propter necessitatem angustiae arearum non patiuntur esse 10
latericios parietes, cum extra urbem opus erit his uti, sine
vitiis ad vetustatem sic erit faciendum. summis parietibus
structura | testacea sub tegulas subiciatur altitudine circiter (5)
sesquipedali, habeatque proiecturas coronarum. ita vitari
poterunt quae solent in his fieri vitia. cum enim in tecto 15
tegulae fuerint fractae aut a ventis deiectae, qua possit
ex imbribus aqua perpluere, non patietur lorica testacea
laedi laterem, | sed proiectura coronarum reiciet extra (10)
perpendiculum stillas et ea ratione servaverit integras parietum
19 latericiorum structuras. de ipsa autem testa si sit 20
optima seu vitiosa ad structuram statim nemo potest
iudicare, quod in tempestatibus, et aetate, in tecto cum
est conlocata, tunc si est firma | probatur. namque quae (15)
non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta, ibi se
ostendit esse vitiosam gelicidiis et pruina tacta. ergo 25
quae non in tectis poterit pati laborem, ea non potest in
structura oneri ferendo esse firma. quare maxime ex
veteribus tegulis testa structi parietes firmitatem poterunt
20 | habere. craticii vero velim quidem ne inventi essent. (20)
3 cae(ę S)mentaciis H et (ante corr.) S.
4 altitudinis HS
(-nes G). | et om. x.
5 cae(ę S, e G)naculorum H. | dispertitiones:
despectationes (sic) x.
6 e: & S.
10 angustiae arearum
Mar.: angustiarum x. | patiuntur HS: -antur G.
13 tegula x.
14 vitari HS: -re G.
16 possint x.
17 aqua HS: aque(ę Gc) G.
19 integras GS: -gris H.
22 ae(e GS)state x.
25 ostendit
HS: -det G.
28 testa structi: tecta structa x.
29 gratic(t S)ii
H et (ante ras.) S.
[53]
Plain text
quantum enim celeritate et loci laxamento prosunt, tanto
maiori et communi sunt calamitati, quod ad incendia uti
faces sunt parati. itaque satius esse videtur inpensa testaceorum
in sumptu quam compendio craticiorum esse in
periculo. etiam|que in tectoriis operibus rimas intus faciunt 5 (25)
arrectariorum et transversariorum dispositione. cum enim
linuntur, recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo
contrahuntur et ita extenuati disrumpunt tectoriorum soliditatem.
sed quoniam nonnullos celeritas aut inopia aut
in pendenti loco | dissaeptio cogit, sic erit faciundum. solum
54substruatur alte, ut sint intacti ab rudere et pavimento. (11)
obruti enim in his cum sunt, vetustate marcidi fiunt,
deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt speciem tectoriorum.
| De parietibus et apparatione generatim materiae 15 (5)
eorum, quibus sint virtutibus et vitiis, quemadmodum potui
exposui, de contignationibus autem et copiis earum, quibus
comparentur ut ad vetustatem non sint infirmae, uti natura
rerum monstrat explicabo.
IX | Materies caedenda est a primo autumno ad id tempus 20 (10)
quod erit antequam flare incipiat favonius. vere enim
omnes arbores fiunt praegnantes et omnes suae proprietatis
virtutem efferunt in frondem anniversariosque fructus. cum
ergo inanes et tumidae temporum necessitate eorum | fuerint, (15)
vanae fiunt et raritatibus inbecillae, uti etiam corpora 25
muliebria cum conceperint, ad fetus partum non iudicantur
integra, neque in venalibus ea cum sunt praegnantia praestantur
sana, ideo quod in corpore praeseminatio crescens
1 prosint S.
4 gratic(t S)iorum HS.
5 etiamque Schn.:
etiam qui x. | intus: inhis x (cf. p. 55, 8).
7 sicciscendo x.
10 disseptio HS: deseptio G. | faciundum H: faciendum GS.
11 alte: aliae (alię GS) x (del. Sc). | sit intactum x.
12 obruta
x. | marcida x.
13 subsidentiâ: sic (abl.) x (cf. 200, 8).
15 apparitione
x.
18 con(cō S)parentur HS: cōparantur G. | ut: et
(&) x. | sint HS: sunt G.
24 tumidae: umidae (-ę H) HG,
humidę HcS. | necessitates x.
26 ad fae(ę GS, oe HcGc)tus
apartu x.
[54]
Plain text
ex omnibus cibi potestatibus detrahit alimentum in se, et
| quo firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus (20)
patitur esse solidum id ex quo ipso procreatur. itaque
edito fetu quod prius in aliud genus incrementi detrahebatur
cum ab disparatione procreationis est liberatum, inanibus 5
et patentibus venis in se recipient lambendo sucum
et ita soli|descunt et redeunt in pristinam naturae firmitatem. (25)
2 eadem ratione autumnali tempore maturitate fructuum
flaccescente | fronde, ex terra recipientes per radices
55arbores in se sucum recuperantur et restituuntur in antiquam 10
soliditatem. at vero aeris hiberni vis comprimit et
consolidat eas per id quod supra scriptum est tempus.
ergo si ea ratione et eo tempore | quod est supra scriptum (5)
3 caeditur materies, erit tempestiva. caedi autem ita oportet
uti incidatur arboris crassitudo ad mediam medullam, et 15
relinquatur, uti per eam exsiccescat stillando sucus. ita
qui inest intus inutilis liquor effluens per torulum non
patietur emori in saniem nec corrumpi | materiae qualitatem. (10)
tum autem cum sicca et sine stillis erit arbor,
4 deiciatur et ita erit optima in usu. hoc autem ita esse 20
licet animo advertere etiam de arbustis. ea enim cum
suo quoque tempore ad imum perforata castrantur, profundunt
e medullis quem habent in se superantem et vitiosum
| per foramina liquorem, et ita siccescendo recipiunt (15)
in se diuturnitatem. qui autem non habent ex arboribus 25
exitus umores intra concrescentes putrescunt et efficiunt
inanes eas et vitiosas. ergo si stantes et vivae siccescendo
non senescunt, sine dubio cum eae ad materiam deiciuntur,
3 ipsum (-ū) x.
5 ad di(e GS)sperationē x.
6 recipient
(sc. corpora mul.) HS: -piet G.
7 &iā (et ita Oehmichen) solidescit
et redit x.
9 ex: & (et G) x. | recipientes radices arborum
x.
12 id quod Oehmichen: id ut x.
17 intus (cf. p. 58, 15):
inhis x.
18 emori in eo saniem x. | necorumpi H et (ante corr.)
S. | materiae(e G, ę S) ae(e G, ę SGc)qualitatem x.
21 animum
(-ū S) advertere x (animum‿advertere Gc).
23 quem: quae
(quę GS) x.
25 qui: quae (quę GS) x.
27 et (vit.) om. x.
28 non: conṉ (male) S2 (i. e. consenescunt). | eadem materiam (-ā G)
HG, eadem materia HcS(Gc).
[55]
Plain text
cum ea | ratione curatae fuerint, habere poterunt magnas (20)
in aedificiis ad vetustatem utilitates.
5 Eae autem inter se discrepantes et dissimiles habent
virtutes, uti robur ulmus populus cupressus abies ceteraeque
quae maxime in aedificiis sunt idoneae. namque non 5
potest | id robur quod abies, nec cupressus quod ulmus, (25)
nec ceterae | easdem habent inter se natura rerum similitates,
56sed singula genera principiorum proprietatibus comparata
alios alii generis praestant in operibus effectus.
6 et primum abies aeris habens plurimum et ignis minimumque 10
umoris et terreni le|vioribus rerum naturae potestatibus (5)
comparata non est ponderosa. itaque rigore naturali contenta
non cito flectitur ab onere, sed directa permanet in
contignatione. sed ea quod habet in se plus caloris, procreat
et alit cariem ab eaque vitiatur, etiamque ideo celeriter 15
accenditur quod quae inest | in eo corpore aeris (10)
raritas, ea ut est patens accipit ignem et ita vehementem
7 ex se mittit flammam. ex ea autem antequam est excisa
quae pars est proxima terrae per radices recipiens ex
proximitate umorem enodis et liquida efficitur. quae vero 20
est superior, vehementia caloris eductis in aera | per nodos (15)
ramis, praecisa alte circiter pedes XX et perdolata propter
nodationis duritiem dicitur esse fusterna. ima autem cum
excisa quadrifluviis dispertitur eiecto torulo ex eadem arbore
ad intestina opera comparatur et ita sappinea vocatur. 25
8 contra vero quercus terrenis principiorum satietatibus
| abundans parumque habens umoris et aeris et ignis, cum (20)
in terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeternitatem.
ex eo cum tangitur umore non habens foraminum raritates
propter spissitatem non potest in corpus recipere liquorem, 30
3 eae: ea HS, hae G.
4 ce(ę GS)tera x.
5 idonea x.
6 abeis H.
7 ce(ae G, ę S)tera x. | natura HG: naturæ Hc,
-rę S.
12 ponderosa G et (in ras.) Sc: ponderata HS.
14 ea:
eo S.
15 cariem: pariē G, partem H, -tē S(Gc). | abea quae
(quę GS) x.
17 raritas et (&) est patens x.
23 durit(c S)iem
HS: -tiam G.
24 dispertitur (Plin. 16, 195): disparatur x.
25 et ita sappinea: et intima fusternea sappinea x (saprinea G).
[56]
Plain text
sed fugiens ab umore resistit et torquetur et efficit in
9 quibus | est operibus ea rimosa. aesculus vero quod est (25)
omnibus principiis temperata, habet in aedificiis magnas
utilitates, sed ea, cum in umore conlocatur, recipiens penitus
per foramina liquorem eiecto aere et igni operatione 5
umidae potestatis vitiatur. cerrus et fagus quod pariter
habent mix|tionem umoris et ignis et terreni, aeris plurimum,
57per huius raritates umores penitus recipiendo celeriter
marcescunt. populus alba et nigra, item salix tilia
vitex ignis et aeris habendo satietatem, umoris temperate, 10
parum autem terreni, | leviore temperatura comparatae (5)
egregiam habere videntur in usu rigiditatem. ergo cum
non sint durae terreni mixtione, propter raritatem sunt
candidae et in scalpturis commodam praestant tractabilitatem.
10 alnus autem, quae proxima fluminum ripis procreatur 15
et minime materies utilis videtur, habet | in se (10)
egregias rationes. est enim aere et igni plurimo temperata,
non multum terreno, umore paulo. itaque in palustribus
locis infra fundamenta aedificiorum palationibus
crebre fixa, recipiens in se quod minus habet in corpore 20
liquoris, permanet inmortalis ad aeternitatem et sustinet
inmania | pondera structurae et sine vitiis conservat. ita (15)
quae non potest extra terram paulum tempus durare, ea
11 in umore obruta permanet ad diuturnitatem. est autem
maxime id considerare Ravennae, quod ibi omnia opera 25
et publica et privata sub fundamentis eius generis habent
6 cerrus et fagus: cerrus quercus fagus x.
8 per huius:
ꝑuisa (cf. 56, 10 et 27). | u(hu- HS)moris x.
10 temperata HS(Gc),
-te G, -tæ Sc (-tę G2).
11 (terreni) habens (habentes Gc) add.
x | comparata HS(Gc), temperata G.
12 videntur Gc: videtur
x. | rigiditatem: vel ariditatem suprascr. S2.
13 dura … (14)
candida x.
14 sculpturis x.
15 proxima HG: -mę S.
16 materies HS: admateries G(S2).
17 est enim: & (et GS)
enim x.
18 Itaque non (ṅȯṅ Gc) minus habent (habeṇ̇t Gc) incorpore
(h HcS)umoris inpalustribus (inplaustribus H) locis x.
22 Itaque (-q: H, -q⁊ GS) x.
23 paulolū S.
25 maximum (-ū
HS) x.
26 habeant x.
[57]
Plain text
palos. ulmus | vero et fraxinus maximos habent umores (20)
minimumque aeris et ignis, terreni temperate mixtione
comparatae. sunt in | operibus cum fabricantur lentae et
58ab pondere umoris non habent rigorem et celeriter pandant.
simul autem vetustate sunt aridae factae aut in agro proiecto 5
qui inest eis liquore stantes emoriuntur, fiunt duriores
et in commissuris et | coagmentationibus ab lentitudine (5)
12 firmas recipiunt catenationes. item carpinus quod est
minima ignis et terreni mixtione, aeris autem et umoris
summa continetur temperatura, non est fragilis sed habet 10
utilissimam tractabilitatem. itaque Graeci quod ex ea
materia iuga iumentis comparant, quod apud | eos iuga (10)
ζυγα vocitantur, item zygiam eam appellant. non minus
est admirandum de cupresso et pinu, quod eae habentes
umoris abundantiam aequamque ceterorum mixtionem, propter 15
umoris satietatem in operibus solent esse pandae, sed
in vetustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor | qui (15)
inest penitus in corporibus earum habet amarum saporem,
qui propter acritudinem non patitur penetrare cariem neque
eas bestiolas quae sunt nocentes. ideoque quae ex 20
his generibus opera constituuntur permanent ad aeternam
13 diuturnitatem. item cedrus et iunipirus easdem habent
virtutes | et utilitates, sed quemadmodum ex cupresso et (20)
pinu resina, ex cedro oleum quod cedrium dicitur nascitur,
quo reliquae res cum sunt unctae, uti etiam libri, a tineis 25
et carie non laeduntur. arboris autem eius est similis
1 maximos … umoris (-res Gc) HG: maximū … humoris
S.
2 temperate mixtione G: temperata | emixtione H, temperata
emixtione S.
4 pandant HS: pandunt G.
5 ꝑfecto qui
est eis liquor x.
12 iuga zy(i GS)za x.
13 zigaeam (H, ziga
eam G, zigeā S) appellant x.
14 pinvo H. | eae H: hae G, hęc
S.
17 is: his x.
20 bestiolas etc.: cf. p. 147, 25.
22 iuniperus
x (sed cf. Hc 166, 11).
23 ex cupr(ae H)essu pinu x (cf. 105, 19).
24 cidreum x (cedri oleo Plin. 16, 197, cedrino 32, 76. cf. 24, 17.
16, 52: lat. citrus et citreum = gr. κέδροϲ, κέδριον, -ινον).
25 co(quo SG)reliquę H. | iunctę S.
26 arbores autem eius sunt
similes (-lis G) cupresseae foliaturae (sic H, cupresse aefoliaturae
G, cupressę ęfoliaturę S, sed cupresseę Sc) x (ubi arbores autem
similes cupressę ac folia Gc).
[58]
Plain text
cupresseae foliatura, materies vena directa. ea Ephesi in
aede simulacrum | Dianae, etiam lacunaria et ibi et in
59ceteris nobilibus fanis propter aeternitatem sunt facta.
nascuntur autem eae arbores maxime Cretae et Africae et
14 nonnullis Syriae regionibus. larix vero, quae non est nota 5
nisi is municipalibus | qui sunt circa ripam fluminis Padi (5)
et litora maris Hadriani, non solum ab suci vehementi
amaritate ab carie aut tinea non nocetur, sed etiam flammam
ex igni non recipit, nec ipsa per se potest ardere
nisi uti saxum in fornace ad calcem coquendam aliis lignis 10
uratur. nec tamen tunc flam|mam recipit nec carbonem (10)
remittit, sed longo spatio tarde comburitur. quod est
minima ignis et aeris e principiis temperatura, umore
autem et terreno est spisse solidata, non habet spatia
foraminum qua possit ignis penetrare, reicitque eius vim 15
nec patitur ab eo sibi cito noceri, propterque pon|dus ab (15)
aqua non sustinetur, sed cum portatur, aut in navibus aut
supra abiegneas rates conlocatur.
15 Ea autem materies quemadmodum sit inventa est causam
cognoscere. divus Caesar cum exercitum habuisset 20
circa Alpes imperavissetque municipiis praestare commeatus
ibi|que esset castellum munitum quod vocabatur Larignum, (20)
tunc qui in eo fuerunt naturali munitione confisi
noluerunt imperio parere. itaque imperator copias iussit
admoveri. erat autem ante eius castelli portam turris ex 25
hac materia alternis trabibus transversis uti pyra inter se
composita alte, uti | possent de summo sudibus et lapidibus (25)
accedentes repellere. tunc vero cum animadversum
est alia eos tela praeter sudes non habere neque posse
longius a muro propter pondus iaculari, imperatum est 30
fasciculos ex virgis alligatos et faces ardentes ad eam
1 materies: sic x (i. e. materiei ut p. 60, 12). | ea om. x
ubi aephesi H.
4 eae (eę S) HS: hę G.
5 qui … notus x
(masc. ut nunc ital. hisp.).
6 is: his x.
7 hadriani H: adriani
GS. | suci (Gc): suco x.
9 ipse x.
18 abiegnas HG, abigenas
S (cf. p. 166, 5).
19 causam: causa x.
22 vocaretur x.
27 posset (G, poss& HS) x.
[59]
Plain text
munitionem accedentes mittere. itaque ce|leriter milites (30)
16 congesserunt. posteaquam flamma circa illam | materiam
60
virgas comprehendisset, ad caelum sublata effecit opinionem
uti videretur iam tota moles concidisse. cum autem ea
per se extincta esset et requieta turrisque intacta apparuisset, 5
admirans Caesar iussit extra telorum missionem
| eos circumvallari. itaque timore coacti oppidani cum se (5)
dedidissent, quaesitum unde essent ea ligna quae ab igni
non laederentur. tunc ei demonstraverunt eas arbores,
quarum in his locis maximae sunt copiae. et ideo ut id 10
castellum Larignum ita materies larigna est appellata.
haec autem | per Padum Ravennam deportatur, in colonia (10)
Fanestri Pisauri Anconae reliquisque quae sunt in ea
regione municipiis praebetur. cuius materies si esset facultas
adportationibus ad urbem, maximae haberentur in aedificiis 15
utilitates, et si non in omne, certe tabulae in subgrundis
circum in|sulas si essent ex ea conlocatae, ab (15)
traiectionis incendiorum aedificia periculo liberarentur, quod
eae neque flammam nec carbonem possunt recipere nec
17 facere per se. sunt autem eae arbores foliis similibus 20
pini, materies earum prolixa, tractabilis ad intestinum opus
non minus quam sappinea, | habetque resinam liquidam (20)
mellis Attici colore quare etiam medetur pthisicis.
De singulis generibus quibus proprietatibus e natura
rerum videantur esse comparatae quibusque procreantur 25
rationibus exposui. insequitur animadversio quid ita quae
3 sublata G(Sc): sublatā H(Gc), -tam S. | efficit x.
4 moles
HGS: molis HcSc. | concidisse GS: concediss& H (-se Hc).
5 turrisque: turris x.
7 se dededissent H(Gc), sed | eı⁞ıdissent
(sic) G (littera post e radendo incerta), se dedissent S (= Lc).
10 ut id … (11) ita Nohl: id … item x.
12 coloniā x.
14 materies si: sic x. cf. ad p. 233, 21.
16 in omnạ̇e H, -ne
S: -ni G. | subgrundiis x (cf. p. 277, 7. Fav. 297, 10. sugrundis
Plin. codd. 25, 160. sugrundas Varro r. r. 274, 10 Keil. sugrunda,
suggrunda, sugurunda CGL. II, 192. 290. 520. 594. grunda ib.
II, 36. Dig. 39, 2. cf. suggrundatio Vitr. p. 88, 15).
18 traiectionis:
-nib; x.
19 ea x.
20 eae H: heę S, hae G.
22 sappina
HS(Gc): saprina G.
23 thisicis x.
24 e: ea G.
26 itaque x.
[60]
Plain text
in | urbe supernas dicitur abies deterior est, quae infernas (25)
|egregios in aedificiis ad diuturnitatem praestat usus, et
61de his rebus, quemadmodum videantur e locorum proprietatibus
habere vitia aut virtutes, uti sint considerantibus
X apertiora exponere. montis Appennini primae radices 5
ab Tyrrenico | mari inter Alpes et extremas Etruriae regiones (5)
oriuntur. eius vero montis iugum se circumagens
et media curvatura prope tangens oras maris Hadriani
pertingit circumitionibus contra fretum. itaque citerior
eius curvatura quae vergit ad Etruriae Campaniaeque regiones 10
apricis est potestatibus. | namque impetus habet (10)
perpetuos ad solis cursum. ulterior autem quae est proclinata
ad superum mare, septentrionali regioni subiecta
continetur umbrosis et opacis perpetuitatibus. itaque quae
in ea parte nascuntur arbores umida potestate nutritae 15
non solum ipsae augentur amplissimis | magnitudinibus, (15)
sed earum quoque venae umoris copia repletae turgentes
liquoris abundantia saturantur. cum autem excisae et
dolatae vitalem potestatem amiserunt, venarum rigore permanente
siccescendo propter raritatem fiunt inanes et evanidae, 20
ideoque in aedificiis non possunt habere diu|turnitatem. (20)
2 quae autem ad solis cursum spectantibus locis
procreantur, non habentes interveniorum raritates siccitatibus
exsuctae solidantur, quia sol non modo ex terra lambendo
sed etiam ex arboribus educit umores. itaque quae 25
sunt in apricis regionibus spissis venarum crebritatibus
solidatae, | non habentes ex umore raritatem cum in materiem (25)
perdolantur, reddunt magnas utilitates ad vetustatem.
4 essent (e̅e̅nt GS) x.
5 exponerem(. S) montes HS, exponerē(. Gc) mortis (sic) G (cf. p. 259, 20).
6 tyrrhenico H,
ty(i S)rrenico HcS, thyrhenico G. | inalpis et inextremas x.
8 hadriani H: adriani GS.
10 regionis (a. c.) H.
13 regione
x (-ni Gc).
17 repletae (-te G, -tę S) urgentes (-tis Gc) x.
19 amiserunt (-r̄ S) x (-rint GcSc). | permanentes x.
20 sicci(e
HcS)scendo HG.
23 inter venarum x.
24 exsuctę x
(exsucatę Sc).
25 umoris (a. c.) H. | itaque quę G: itaque HS.
27 cum in: quae cum in H, que(ę SGc)cū in GS.
[61]
Plain text
ideo | infernates, quod ex apricis locis adportantur, meliores
62sunt quam quae ab opacis de supernatibus advehuntur.
3 Quantum animo considerare potui, de copiis quae sunt
necessariae in aedificiorum comparationibus et quibus tem|peraturis
e rerum natura principiorum habere videantur 5
mixtionem quaeque insunt in singulis generibus virtutes
et vitia, uti non sint ignota aedificantibus exposui. ita
qui potuerint eorum praeceptorum sequi praescriptiones
erunt prudentiores, singulorumque generum usum eligere
poterunt in | operibus. ergo quoniam de apparationibus 10
est explicatum, in ceteris voluminibus de ipsis aedificiis
exponetur, et primum de deorum inmortalium aedibus
sacris et de earum symmetriis et proportionibus, uti ordo
postulat, insequenti perscribam. |
15
LIBER TERTIUS.
1 Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimum
Pythiae responsis est professus. is autem memoratur prudenter
doctissimeque dixisse, oportuisse hominum pectora
fenestrata et aperta esse, uti non occultos haberent sensus
sed patentes | ad considerandum. utinam vero rerum natura 20
sententiam eius secuta explicata et apparentia ea constituisset.
si enim ita fuisset, non solum laudes aut vitia
animorum ad manum aspicerentur, sed etiam disciplinarum
scientiae sub oculorum consideratione subiectae non incertis
iudiciis probarentur, sed | et doctis et scientibus auctoritas 25
egregia et stabilis addere|tur. igitur quoniam haec non
63ita sed uti natura rerum voluit sunt constituta, non efficitur
ut possint homines obscuratis sub pectoribus ingeniis
2 ad | ḍueuntur H, advehuntur S: adducuntur G.
8 praeceptorvem
H.
10 apparitionibus x.
12 exponitur x.
[62]
Plain text
scientias artificiorum penitus latentes quemadmodum sint
iudicare. ipsique artifices si | pollicentur suam prudentiam, (5)
si non pecunia sint copiosi seu vetustate officinarum habuerint
notitiam, aut etiam gratia forensi et eloquentia non
fuerint parati, pro industria studiorum auctoritates ＜non＞ 5
possunt habere ut eis quod profitentur scire id credatur.
2 maxime autem id animadvertere | possumus ab antiquis (10)
statuariis et pictoribus, quod ex his qui dignitatis notas
et commendationis gratiam habuerunt, aeterna memoria
ad posteritatem sunt permanentes, uti Myron Polycletus 10
Phidias Lysippus ceterique qui nobilitatem ex arte sunt
consecuti. namque ut civitatibus magnis aut | regibus aut (15)
civibus nobilibus opera fecerunt, ita id sunt adepti. at
qui non minore studio et ingenio sollertiaque fuerunt nobilibus,
et humili fortuna civibus non minus egregie perfecta 15
fecerunt opera, nullam memoriam sunt adsecuti, quod
hi non ab industria neque artis sollertia sed a felici|tate (20)
fuerunt deserti, ut Teleas Atheniensis, Chion Corinthius,
Myagrus Phocaeus, Pharax Ephesius, Boedas Byzantius
etiamque alii plures. non minus item pictores, uti Aristomenes 20
Thasius, Polycles et ＜Andron Ephesii＞, Theo Magnes
ceterique, quos neque industria neque artis studium neque
| sollertia defecit, sed aut rei familiaris exiguitas aut
64inbecillitas fortunae seu in ambitione certationis contrariorum
3 superatio obstitit eorum dignitati. nec tamen est admirandum 25
si propter ignotitiam artis virtutes obscurantur. sed
maxime | indignandum, cum etiam saepe eblandiatur gratia (5)
conviviorum a veris iudiciis falsam probationem. ergo uti
2 artifices pollicerentur x.
3 seu: sed x.
4 non Joc.:
cum x.
5 non om. x.
6 crederetur x.
8 dignitates x (-te E).
10 posteritatem HSc(Gc): potestatem EG et (ante ras.) S.
14 minore EG: -ri HS.
17 hi HcSEG: hii H(Gc).
18 deserti:
diserti S, desepti HEG (scil. r = p in x) cf. p. 9, 13. | Teleas
(= Telesias?): thellas EG, hellas HS (Hegias?).
19 boedas: sic x.
21 andramithes (-tes S) nitheo magnis x.
22 ceterisque
x.
25 superati x.
27 blandiatur HS(Gc), -antur G.
28 adfalsam
x.
[63]
Plain text
Socrati placuit si ita sensus et sententiae scientiaeque
disciplinis auctae perspicuae et perlucidae fuissent, non
gratia neque ambitio valeret, sed si qui veris certisque
laboribus doctri|narum pervenissent ad scientiam summam, (10)
eis ultro opera traderentur. quoniam autem ea non sunt 5
inlustria neque apparentia in aspectu, ut putamus oportuisse,
et animadverto potius indoctos quam doctos gratia
superare, non esse certandum iudicans cum indoctis ambitione,
potius his prae|ceptis editis ostendam nostrae scientiae (15)
virtutem. 10
4 Itaque, imperator, in primo volumine tibi de arte et
quas habeat ea virtutes quibusque disciplinis oporteat esse
auctum architectum exposui, et subieci causas quid ita
earum oporteat eum esse peritum, rationesque summae
architectu|rae partitione distribui finitionibusque 15 (20)
terminavi. deinde quod erat primum et necessarium, de moenibus
quemadmodum eligantur loci salubres ratiocinationibus explicui,
ventique qui sint et e quibus ＜regionibus＞ singuli
spirent deformationibus grammicis ostendi, platearumque et
vicorum uti emendate | fiant distributiones in moenibus docui 20 (25)
et ita finitionem primo volumine constitui. item in secundo
de materia quas habeat in operibus utilitates et quibus
virtutibus e natura reram sit comparata peregi. nunc in
tertio de deorum inmortalium aedibus sacris dicam et uti
oportet perscriptas ex|ponam. 25 (30)
I | Aedium compositio constat ex symmetria, cuius rationem
65
diligentissime architecti tenere debent. ea autem
paritur a proportione, quae graece αναλογια dicitur. proportio
est ratae partis membrorum in omni opere totiusque
4 doctrinarum HScEGc: -nam G, -na S (ubi rū in ras. Sc
pro ꝑ).
15 partitione: paratione S.
17 locis x. | salubres
HEG: salubris S (ubi supra S2 vel bus i. e. salubribus). |
ratiotinationibusq⁊ S (sed q̄⁊ del. S2).
18 sint HEG: sunt (ſ̄) S. |
regionibus add. Joc.
19 spirant x. | grammatic̅i̅s x.
25 oporteat
x.
27 teneri H.
28 paritura (paratura E) proportione x. |
analogia HE(ScGc): -loia GS.
29 est ratae (-tę S) HS: strate
(-tę G) EG. | totaque x.
[64]
Plain text
com|modulatio, ex qua ratio efficitur symmetriarum. (5)
namque non potest aedis ulla sine symmetria atque proportione
rationem habere compositionis, nisi uti ad hominis
bene figurati ＜speciem＞ membrorum habuerit exactam
2 rationem. corpus enim hominis ita natura composuit uti 5
os capitis a | mento ad frontem summam et radices imas (10)
capilli esset decimae partis, item manus palma ab articulo
ad extremum medium digitum tantundem, caput a mento
ad summum verticem octavae, cum cervicibus imis ab
summo pectore ad imas radices capillorum sextae, ＜a medio 10
pectore＞ ad sum|mum verticem quartae. ipsius autem oris (15)
altitudinis tertia est pars ab imo mento ad imas nares,
nasus ab imis naribus ad finem medio superciliorum tantundem,
ab ea fine ad imas radices capilli frons efficitur
item tertiae partis. pes vero altitudinis corporis sextae, 15
cubitus quartae, pectus | item quartae. reliqua quoque (20)
membra suas habent commensus proportiones, quibus etiam
antiqui pictores et statuarii nobiles usi magnas et infinitas
3 laudes sunt adsecuti. similiter vero sacrarum aedium
membra ad universam totius magnitudinis summam ex 20
partibus singulis convenientissimum de|bent habere commensus (25)
responsum. item corporis centrum medium naturaliter
est umbilicus. namque si homo conloca|tus fuerit
66supinus manibus et pedibus pansis circinique conlocatum
centrum in umbilico eius, circumagendo rotundationem 25
utrarumque manuum et pedum digiti linea tangentur. non
1 ex qua ratio HS(Gc): ex quadrato EG.
4 sꝑeciem (cf. 66, 13. 68, 19): om. x.
7 palma x: pansa (sic) Exc. Vitr.
de eumetria cod. Scletst. f. 35.
9 octavę EG (Sc in ras. taueVIII):
octae H (et fort. ante ras. S).
10 a medio pectore om. x (item
Exc. Scl.).
13 nasus (Sc, item Exc. Scletst.): nasum x (HEG
et ante ras. nasū S). | medio: medium (-ū) x.
14 ea (sic) x. |
capillis H.
15 corporis sextę EG: corporis extae H, corpori
sextę S.
16 cubitum (H, -tū EGS, item Exc. Scl.) x.
17 suos
x. | commensvos H. | proportionis Ec (-nes x).
24 sopinus H
(Gc et ante ras. S) | spansis E.
26 utrarumque manuum et p.
HS: utrarumque rerum(. E) manuum et p. EG.
[65]
Plain text
minus quemadmodum schema rotundationis in corpore | efficitur, (5)
item quadrata designatio in eo invenietur. nam si
a pedibus imis ad summum caput mensum erit eaque
mensura relata fuerit ad manus pansas, invenietur eadem
latitudo uti altitudo, quemadmodum areae quae ad normam 5
4 sunt quadratae. ergo si ita natura composuit corpus hominis
uti | proportionibus membra ad summam figurationem (10)
eius respondeant, cum causa constituisse videntur antiqui
ut etiam in operum perfectionibus singulorum membrorum
ad universae figurae speciem habeant commensus exactionem. 10
igitur cum in omnibus operibus ordines traderent,
＜tum＞ maxime in aedi|bus deorum, ＜quorum＞ operum et (15)
laudes et culpae aeternae solent permanere.
5 Nec minus mensurarum rationes, quae in omnibus
operibus videntur necessariae esse, ex corporis membris 15
collegerunt, uti digitum palmum pedem cubitum, et eas
distri|buerunt in perfectum numerum, quem Graeci τελειον (20)
dicunt, perfectum autem antiqui instituerunt numerum qui
decem dicitur. namque ex manibus digitorum numero ab
palmo pes est inventus. si autem in utrisque palmis ex 20
articulis ab natura decem sunt perfecti, etiam Platoni
placuit esse | eum numerum ea re perfectum qui ex (25)
singularibus rebus, quae μοναδεϲ apud Graecos dicuntur,
perficitur decussis. | simul autem undecim aut duodecim
67sunt facti, quod superaverint, non possunt esse perfecti, 25
donec ad alterum decussim perveniant. singulares enim
6 res particulae sunt eius numeri. mathematici vero contra
disputantes ea re perfectum | dixerunt esse numerum qui (5)
sex dicitur, quod is numerus habet partitiones eorum rationibus
1 scaema H (scema EGS).
4 spansas H.
10 universae
(cf. 12, 15): -sam x (cf. 68, 18).
12 tum om. x. | quorum (= corum)
om. x. | et laudes sculptę E (ut L).
15 necessaria H.
16 colligerunt
G et ante corr. H (non EHcS).
17 teleon x.
19 numerum
(-rū HSE) x.
22 qui: quod (in ras. S) x.
23 monades
x.
24 decusisq: s. HS (ubi q; del. S2 qui in marg. adscr. Quę),
decusis. Quae(ę G) s. EG.
26 decusis x.
29 is: his (ante
corr.) E.
[66]
Plain text
numero convenientes sic, sextantem unum, trientem
duo, semissem tria [bessem quem διμοιρον dicunt quattuor,
quintarium quem πενταμοιρον dicunt quinque, perfectum
sex. cum ad superlationem | crescat, supra sex adiecto (10)
asse εφεκτον, cum facta sunt octo quod est tertia adiecta 5
tertiarium alterum qui επιτριτοϲ dicitur, dimidia adiecta
cum facta sunt novem sesquialterum qui ημιολιοϲ
appellatur, duabus partibus additis et decussi facto bessem
alterum quem επιδιμοιρον vocitant, in undecim | numero (15)
quod adiecti sunt quinque quintarium quem επιπεμπτον 10
dicunt, duodecim autem quod ex duobus numeris simplicibus
7 est effectus διπλαϲιον]. non minus etiam quod pes
hominis altitudinis sextam habet partem, id est ex eo
quod perficitur pedum numero corporis sexis altitudinis
| terminatio, eum perfectum constituerunt, cubitumque 15 (20)
animadverterunt ex sex palmis constare digitisque XXIIII.
ex eo etiam videntur civitates Graecorum fecisse et quemadmo|dum
cubitus est sex palmorum, in drachma qua
68nummo uterentur aereos signatos uti asses ex aequo sex,
quos obolos appellant, quadrantesque obolorum, quae alii 20
dichalca nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quattuor
1 numero: sex numero x (ἔχειν μέρη ἐκεῖνα τὰ ἐνθεωρόυμενα τοῖϲ ἀριθμοῖϲ ἐξ ὧν ϲυνέϲτη Nicom. ar. I, 16, 4. cf 2. cf. Mart.
Cap. 753 etc.). | trientes duos x.
2 besem H (Besem S et in m.
vel bissem Sc), Bosem E: om. G. hic sequitur interpolatio quasi
librarii cuiusdam antiqui mathematici inepte luxuriantis usque
ad v. 16 [bessem—diplasiona], quam delevissem nisi ipsius
etiam esset Vitruvii explicatio non modo otiosa sed vitiosa VIII,
6, 4 p. 207, 24 (Tannery: Rev. de phil. XXI, 125). | dimoeron x
(dimeron Gc).
3 pentemeron HS(Gc), pente moeron EG.
4 superlationem (ἐπιϲώρευϲιν): supplicationem x (suppletionem
Gc).
5 e(ae H)ffectum x. | quod: quę S.
6 tertiarū EG. |
alterum: autem x. | epitritos x.
7 hemiolius (H, emiolius
EGS) x.
8 decusis x (cusis E). | bes alterum x.
9 epidimoeron
x.
10 epipempton x.
12 diplasiona x.
13 habet
partem HS: partem habet EG. | id est: ita etiam x.
14 sexis:
seies HE, sexies HcSG.
15 terminavit x.
17 et om. x.
18 drachma HG: dracma E, dragma S(Gc). | nummo: numero
x.
21 XXIIII EGS.
[67]
Plain text
8 in drachma | constituisse. nostri autem primo fecerunt (5)
antiquum numerum et in denario denos aeris constituerunt,
et ea re compositio nominis ad hodiernum diem
denarium retinet. etiamque quarta pars quod efficiebatur
ex duobus assibus et tertio semisse, sestertium vocitaverunt. 5
postea autem quam anim|adverterunt utrosque numeros (10)
esse perfectos et sex et decem, utrosque in unum coiecerunt
et fecerunt perfectissimum decussis sexis. huius autem
rei auctorem invenerunt pedem. a cubito enim cum dempti
sunt palmi duo, relinquitur pes quattuor palmorum, palmus 10
autem habet quattuor digitos. | ita efficitur uti habeat (15)
pes sedecim digitos et totidem asses aeris ratius denarius.
9 Ergo si convenit ex articulis hominis numerum inventum
esse et ex membris separatis ad universam corporis
speciem ratae partis commensus fieri responsum, relinquitur 15
| ut suspiciamus eos qui etiam aedes deorum inmortalium (20)
constituentes ita membra operum ordinaverunt ut
proportionibus et symmetriis separatae atque universae convenientes
efficerentur eorum distributiones.
II Aedium autem principia sunt e quibus constat figura|rum 20 (25)
aspectus. et primum in antis, quod graece ναοϲ
εν παραϲταϲιν dicitur, deinde prostylos, amphiprostylos,
peripte|ros, pseudodipteros, ＜dipteros,＞ hypaethros. horum
692 exprimuntur formationes his rationibus. in antis erit aedis,
cum habebit in fronte antas parietum qui cellam circumcludunt, 25
et inter antas in medio columnas duas, supraque
fastigium | symmetria ea conlocatum quae in hoc libro (5)
fuerit perscripta. huius autem exemplar erit ad tres Fortunas
1 dragma (hic) x.
4 quarta pars HS: pars quarta EG.
6 autem EG: om. HS.
8 decusis sexis x (sed sex eis EG).
9 auctorem HG: ductorem E, inventorem S.
12 sedecim HS,
XVI EGc (XIII G). | asses (ases G) aerac(t G)ius d. (sic) x.
15 partes H.
16 suscipiamus x (corr. Perr.).
18 convenientesque
x.
19 eorum H(S): operum EG et (in ras.) Sc.
21 et
(ante corr.) om. G. | naosen parastasin x.
23 dipteros om. x. |
hypetros x.
24 post rationibus in x anticipantur verba seq.
v. 9 quemadmodum—(10) exemplar (bis posita). | ae(ę)des (hic)
x.
27 quae: quod x.
[68]
Plain text
3 ex tribus quae est proxime portam Collinam. prostylos
omnia habet quemadmodum in antis, columnas autem
contra antas angulares duas, supraque epistylia quemadmodum
et in antis, et dextra | ac sinistra in versuris (10)
singula. huius exemplar est in insula Tiberina in aede 5
4 Iovis et Fauni. amphiprostylos omnia habet ea quae prostylos,
praetereaque habet in postico ad eundem modum
5 columnas et fastigium. peripteros autem erit quae habebit
in fronte et postico senas columnas, in lateribus cum
| angularibus undenas. ita autem sint hae columnae conlocatae 10 (15)
ut intercolumnii latitudinis intervallum sit a parietibus
circum ad extremos ordines columnarum, habeatque
ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum est in
porticu Metelli Iovis Statoris Hermodori et aedis Mariana
6 Honoris | et Virtutis sine postico a Mucio facta. 15 (20)
pseudodipteros autem sic conlocatur ut in fronte et postico sint
columnae octonae, in lateribus cum angularibus quinae
denae. sint autem parietes cellae contra quaternas columnas
medianas in fronte et postico. ita duorum intercolumniorum
et imae crassitu|dinis columnae spatium erit 20 (25)
ab parietibus circa ad extremos ordines columnarum. huius
exemplar Romae non est sed | Magnesiae ＜aedis＞ Dianae
70Hermogenis, Alabandis etiam Apollinis a Menesthe facta.
7 dipteros autem octastylos et pronao et postico, sed circa
aedem duplices habet ordines columnarum, uti est aedis 25
Quirini dorica et Ephesi Dianae ionica | a Chersiphrone (5)
8 constituta. hypaethros vero decastylos est in pronao et
5 tiberina S; -riana HG(Sc).
7 posticio (-tio S) x.
8 peripteros:
Peripsū S.
10 autem: ut x.
14 statoris G(Sc)
= (staartoris) Hc: startoris H et (ubi toris in ras.) S.
| hermodi
x. | aedis Mariana: admariana x.
15 mucio H: mutio GS.
20 imae: unae (ę GS) x.
21 ab parietibus G, aṗ̣parietibus H
(a parietibus HcS).
22 aedis om. x.
23 alabandi G et (in ras.) Sc,
alaba＜rinthi in ras. litt. tenuiss.＞ Hc. | etiam: et x. | menesthe
H, -te G (tę S).
25 aedem: eadem (ante ras.) H.
26 ather | si
frone G, a＜chre＞ si frone (in ras.) Hc, achrisifone S.
27 hypethros
H (-tros S, -dros G). | vero HS(Gc): K (autem) G.
[69]
Plain text
postico. reliqua omnia eadem habet quae dipteros, sed
interiore parte columnas in altitudine duplices, remotas
a parietibus ad circumitionem ut porticus peristylorum.
medium autem subdiu est sine tecto. aditus valvarum ex
| utraque parte in pronao et postico. huius item exemplar 5 (10)
Romae non est, sed Athenis octastylos est templo Olympii.
III Species autem aedium sunt quinque, quarum ea sunt
vocabula, pycnostylos id est crebris columnis, systylos
paulo remissioribus intercolumniorum spatiis, diastylos amplius
| patentibus, rarius quam oportet inter se diductis 10 (15)
2 araeostylos, eustylos intervallorum iusta distributione. ergo
pycnostylos est cuius intercolumnio unius et dimidiatae
columnae crassitudo interponi potest, quemadmodum est
divi Iuli et in Caesaris foro Veneris et si quae aliae sic
sunt compositae. | item systylos est in qua duarum columnarum 15 (20)
crassitudo in | intercolumnio poterit conlocari, et
71spirarum plinthides aeque magnae sint ei spatio quod
fuerit inter duas plinthides, quemadmodum est Fortunae
Equestris ad theatrum lapideum reliquaeque quae eisdem
3 rationibus sunt compositae. haec | utraque genera vitiosum 20 (5)
habent usum. matres enim familiarum cum ad supplicationem
3 circumitionem HG: circuitionem S. | peristy(i)liorum x.
cf. ad p. 149, 6.
4 sub divo x.
6 octasty(i G)los et (sic HG,
& S) templo oly(i GS)mpio x (ubi praeter rem—nam nihil hic
refert regio—L. Gerlach ectos asteos Philol. XXXII, 189. cf.
etiam p. 161, 16). cf. p. 84, 20.
8 pigna(o Gc)sty(i GS)los x.
9 remissioribus inter esty(i G)los amplius patentibus rare quam
oportet inter se di(e Hc et ante corr. S)ductis. Areosty(i GS)los
et stilos intervallorum x (ubi G deductis. A̲r̲e̲o̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ s̲p̲a̲t̲i̲i̲s̲ i̲n̲t̲e̲r̲c̲o̲l̲u̲m̲n̲i̲o̲r̲ū̲ | p̲i̲g̲n̲o̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ s̲p̲a̲t̲i̲i̲s̲ i̲n̲d̲i̲a̲s̲t̲i̲l̲o̲s̲ areosti|los et
stilos intervalloarū sic linea subducta a Gc, contra S post v. 15
Areostilos plane omisit et stilos—pignastilos i. e. v. 16).
12 est om. (ante corr.) G (non S, ubi Areostilos ē cuius …).
14 iuli ante corr. H: iulii HcGS.
15 patentibus rare(ę S) post
con(HG, cō S)positae(ę GS) iterum add. x. | Itē sistilos G:
Item stylos HS. | qua: quo x.
17 (18) plinthides H: -tides
GS. | ei: eo GS, & H (Gc).
19 ad om. S. | reliqueq⁊ quę G:
reliquae (q: ante corr. H, -quę S) quae(ę S)que HS.
[70]
Plain text
gradibus ascendunt, non possunt per intercolumnia
amplexae adire nisi ordines fecerint, item valvarum aspectus
abstruditur columnarum crebritate ipsaque signa obscurantur,
item circa aedem propter angu|stias inpediuntur (10)
4 ambulationes. diastyli autem haec erit compositio, cum 5
trium columnarum crassitudinem intercolumnio interponere
possumus, tamquam est Apollinis et Dianae aedis. haec
dispositio hanc habet difficultatem quod epistylia propter
5 intervallorum magnitudinem franguntur. | in araeostylis (15)
autem nec lapideis nec marmoreis epistyliis uti datur, sed 10
inponendae de materia trabes perpetuae. et ipsarum aedium
species sunt barycephalae humiles latae, ornanturque signis
fictilibus aut aereis inauratis earum fastigia tuscanico more,
uti est ad Circum Maximum Cereris et | Herculis Pompeiani, (20)
item Capitolii. 15
6 Reddenda nunc est eustyli ratio, quae maxime probabilis
et ad usum et ad speciem et ad firmitatem rationes
habet explicatas. namque facienda sunt in intervallis spatia
duarum columnarum et quartae partis columnae crassitudinis,
| mediumque intercolumnium unum quod erit in 20 (25)
fronte, alterum quod in postico, trium columnarum crassitudine.
sic enim habebit et figurationis aspectum venustum
et aditus | usum sine inpeditionibus et circa cellam ambulatio
727 auctoritatem. huius autem rei ratio explicabitur
sic. frons loci quae in aede constituta fuerit, si tetrastylos 25
facienda fuerit, dividatur in partes XI S praeter
crepidines et proiecturas | spirarum, si sex erit columnarum, (5)
in partes XVIII. si octastylos constituetur, dividatur
in XXIV et semissem. item ex his partibus sive tetrastyli
2 abspectus H.
12 barycephalae: baryce parycefale H,
baricę paryce (paricę S) fale GS.
14 ce(ę SGc)reris GS:
ca&eris H.
15 capituli HS (-tulıı Sc, -tolii G).
16 eustili G
(in m. vel es Gc): estyli HS (in m. vel eustyli Sc).
18 in HS:
om. G.
25 si—(26) fuerit HS: om. G (in m. suppl Gc). |
&trastylos H (erastylos S, etrasylos Gc).
26 XI S: decusas
semis x.
27 protecturas HS (proiecturas HcG). | spinarum
(ante ras.) S.
28 XVIII: dece(i Hc)m (& add. Gc) novem x.
29 viginti quinque HS, XXV G.
[71]
Plain text
sive hexastyli sive octastyli una pars sumatur eaque erit
modulus. cuius moduli unius erit crassitudo columnarum.
intercolumnia singula, praeter | media, modulorum duorum (10)
et moduli quartae partis. mediana in fronte et postico
singula ternum modulorum. ipsarum columnarum altitudo 5
modulorum VIIII et dimidiae moduli partis. ita ex ea
divisione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt
8 iustam rationem. huius exemplar Ro|mae nullam habemus, (15)
sed in Asia Teo hexastylon Liberi Patris.
Eas autem symmetrias constituit Hermogenes, qui etiam 10
primus octastylon pseudodipteri invenit rationem. ex dipteri
enim aedis symmetria distulit interiores ordines columnarum
XXXVIII eaque ratione sumptus operasque com|pendii (20)
fecit. is in medio ambulationi laxamentum egregie
circa cellam fecit, de aspectuque nihil inminuit sed sine 15
desiderio supervacuorum conservavit auctoritatem totius
9 operis distributione. pteromatos enim ratio et columnarum
circum aedem dispositio ideo est inventa ut aspectus propter
| asperitatem intercolumniorum habeat auctoritatem,
73praeterea si ex imbribus aquae vis occupaverit et intercluserit 20
hominum multitudinem, ut habeat in aede circaque
cellam cum laxamento liberam moram. haec autem
ita explicantur in pseu|dodipteris aedium dispositionibus. (5)
quare videtur acuta magnaque sollertia effectus operum
Hermogenes fecisse reliquisseque fontes unde posteri possent 25
haurire disciplinarum rationes.
2 crassitudinis (-es ante corr. S) x.
3 media: mediam
(-ā S) HS, mediū G.
5 ipsarum—(6) modulorum HS: om.
G.
6 octo (pro VIIII) et dimidię moduli partis. Ita ex ea d.
i. a. columnarum G: om. HS.
9 theo x. | exastilon x.
10 hermogenis
S (-nes HG).
11 primus HS: primus invenit G. |
octastylon: exosty(i S)lum HS, exastilū G. | speudo dipteri
uerationem H, speudo dipteriue (dipteri¦ue Sc) rationē S, pseudo
dipteriuerationē (dipteriue,rationē Gc) G.
12 symmetriae (-ę S)
x. | distulit HS: sustulit G.
19 habeat G: hab& HS (haber& L).
20 imbrium (-ū GS) x.
23 ita: ut x. | speudo dipteris
S.
25 hermogenis x.
[72]
Plain text
10 Aedibus araeostylis columnae sic sunt faciendae uti
| crassitudines earum sint partis octavae ad altitudines. (10)
item in diastylo dimetienda est altitudo columnae in partes
octo et dimidiam et unius partis columnae crassitudo conlocetur.
in systylo altitudo dividatur in novem et dimidiam 5
partem et ex eis una ad crassitudinem columnae
detur. item in | pycnostylo dividenda est altitudo in decem (15)
et eius una pars facienda est columnae crassitudo.
eustyli autem aedis columnae, uti systyli, in novem partes
altitudo dividatur et dimidiam partem et eius una pars 10
constituatur in crassitudine imi scapi. ita habebitur pro
11 rata parte intercolumnio|rum ratio. quemadmodum enim (20)
crescunt spatia inter columnas, proportionibus adaugendae
sunt crassitudines scaporum. namque si in araeostylo
nona aut decima pars crassitudini fuerit, tenuis et exilis 15
apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum aer
consumit et inminuit aspectu | scaporum crassitudinem. (25)
contra vero pycnostylis, si octava | pars crassitudini fuerit,
74propter crebritatem et angustias intercolumniorum tumidam
et invenustam efficiet speciem. itaque generis operis oportet 20
persequi symmetrias. etiamque angulares columnae
crassiores faciendae sunt ex sua | diametro quinquagensima (5)
parte, quod eae ab aere circumciduntur et graciliores videntur
esse aspicientibus. ergo quod oculus fallit, ratiocinatione
12 est exaequandum. contracturae autem in summis 25
columnarum hypotracheliis ita faciendae videntur uti si
columna sit ab minimo ad pedes quinos de|nos, ima crassitudo (10)
1 areosty(i G)lis HcSG: aureostylos (a. c.) H.
2 altitudinis
(a. c.) H.
4 dimidium (HG, -ū S) x.
6 eis HG: his S.
7 py(i G)cnosty(i G)lo HG: pignostylo S.
9 Eusty(i G)li GS:
Custyli H. | partes (i. e. -tis): -tibus x.
14: crassitudines G:
-nis HS. | simare ostylo (sic) H.
15 crassitudini: -nis x.
17 aspectuscaporum (aspectusscaporum Hc, aspectus caporū G,
aspectus scaporū S) x.
18 pignostylis HS, pinostilis G. | crassitudini
G: -nis HS (vel is supra Gc).
22 suo x. | quinquagesima
x.
23 eae H (ī aꝉ eę in m. Gc): hae G, heę S.
25 exequandū
G: exạ̇equendum Hc, exequendū S.
26 hypotrachelis HG,
ypotrachelis S.
[73]
Plain text
dividatur in partes sex et earum partium quinque
summa constituatur. item quae erit ab quindecim pedibus
ad pedes viginti, scapus imus in partes sex et semissem
dividatur earumque partium quinque et semisse superior
crassitudo columnae fiat. item quae erit a pedibus | viginti 5 (15)
ad pedes triginta, scapus imus dividatur in partes septem
earumque sex summa contractura perficiatur. quae autem
ab triginta pedibus ad quadraginta alta erit, ima dividatur
in partes septem et dimidiam, ex his sex et dimidiam in summo
habeat contracturae ratione. quae erunt ab | quadraginta 10 (20)
pedibus ad quinquaginta, item dividendae sunt in
octo partes et earum septem in summo scapo sub capitulo
contrahantur. item si quae altiores erunt, eadem ra|tione
7513 pro rata constituantur contracturae. haec autem propter
altitudinis intervallum, scandente oculi specie, adiciuntur 15
crassitudinibus temperaturae. venustatem enim persequitur
visus, cuius si non blandimur voluptati proportione et
mo|dulorum adiectionibus, uti quod fallit temperatione adaugeatur, (5)
vastus et invenustus conspicientibus remittetur
aspectus. de adiectione quae adicitur in mediis columnis, 20
quae apud Graecos ενταϲιϲ appellatur, in extremo libro
erit forma et ratio eius quemadmodum mollis et conveniens
efficiatur sub|scripta. (10)
IV Fundationes eorum operum fodiantur si queat inveniri
ab solido et in solidum quantum ex amplitudine operis 25
pro ratione videbitur, extruaturque structura totum solum
quam solidissima. supraque terram parietes extruantur
sub co|lumnas, dimidio crassiores quam columnae sunt (15)
futurae uti firmiora sint inferiora superioribus. qua et
2 itemq: (q⁊ GS) x.
3 viginti capus H, XX scapus GS. |
post partes add. x septem superior crassitudo columnae (deinde
sex et semissem etc., ubi in ante sex suppl. Sc).
5 itemque
(q: H, q⁊ GS) erunt (er̅t̅ S) x.
6 imus G et in ras. Sc: is H.
7 earumque—(9) septem HS(LGc): om. G(P).
10 rationem
(-nē GS) x.
14 constituatur x.
15 scandentis oculis species
x.
16 venustates x.
18 fallitur x.
21 ent(h S)asis x.
22 forma
et: formata x.
29 quae est (quę ē G) ereobates HG, quę
estereobates S, quę ē stereobates Gc.
[74]
Plain text
stereobatae appellantur, nam excipiunt onera. spirarumque
proiecturae non procedant extra solidum. item supra
parietis ad eundem modum crassitudo servanda est, intervalla
autem concama|randa aut solidanda festucationibus (20)
2 uti distineantur. sin autem solidum non invenietur, sed 5
locus erit congesticius ad imum aut paluster, tunc is locus
fodiatur exinaniaturque et palis alneis aut oleagineis aut
robusteis ustilatis configatur, | sublicaeque machinis adigantur
76quam creberrimae, carbonibusque expleantur intervalla
palorum et tunc structuris solidissimis fundamenta 10
impleantur. extructis autem fundamentis ad libramentum
3 stylobatae sunt conlocandi. supra sty|lobatas columnae (5)
disponendae quemadmodum supra scriptum est, sive in
pycnostylo quemadmodum pycnostyloe, sive systylo aut
diastylo aut eustylo quemadmodum supra scriptae sunt 15
et constitutae. in araeostylis enim libertas est quantum
cuique libet constituendi. sed ita columnae in peripteris
| conlocentur uti quot intercolumnia sunt in fronte, totidem (10)
bis intercolumnia fiant in lateribus. ita enim erit duplex
longitudo operis ad latitudinem. namque qui columnarum 20
duplicationes fecerunt erravisse videntur, quod unum intercolumnium
in longitudine plus quam oportet procurrere
4 vi|detur. gradus in fronte constituendi ita sunt uti sint (15)
semper inpares. namque cum dextro pede primus gradus
ascendatur, item in summo templo primus erit ponendus. 25
crassitudines autem eorum graduum ita finiendas censeo
ut neque crassiores dextante nec tenuiores dodrante sint
conlocatae. | sic enim durus non erit ascensus. retractiones (20)
3 parietes x.
4 concamaranda HG (-meranda S).
5 destineantur
x.
6 congesticius G: coniesticius HS. | paluster G:
plaı≣ter H, plauster S.
7 alneis (p. 130, 22): saligneis x. | aut
(rob.) om. x.
8 configatur G: configuratur HS. | subligaque …
adigatur x.
12 con(l SGc)locandae (-ę GS) x.
14 py(i GS)gnosty(i
GS)lo x. | py(i GS)gnosty(i G)la x.
15 euastilo S. |
scripta … (16) constituta x.
18 quot G(Sc): quod HS.
22 oporteat x.
23 (ita) sunt G: sint HS. | ut S.
26 crassitudinis
a. c. H.
27 dextante G: extantạe (-tę S) HS.
28 retractiones
G (et ante ips. corr. S): retractationes HSc.
[75]
Plain text
autem graduum nec minus quam sesquipedales nec plus
quam bipedales faciendae videntur. item si circa aedem
5 gradus futuri sunt, ad eundem modum fieri debent. sin
autem circa aedem ex tribus lateribus podium faciendum
erit, ad id con|stituatur uti quadrae spirae trunci coronae 5 (25)
lysis ad ipsum stylobatam qui erit sub columnarum spiris
conveniant. sty|lobatam ita oportet exaequari uti habeat
77per medium adiectionem per scamillos inpares. si enim
ad libellam dirigetur, alveolatus oculo videbitur. hoc
autem ut scamilli ad id convenientes fiant, item in extremo 10
libro forma et demonstratio | erit descripta. (5)
V His perfectis in suis locis spirae conlocentur eaeque
ad symmetriam sic perficiantur uti crassitudo cum plintho
sit columnae ex dimidia crassitudine proiecturamque, quam
Graeci εκφοραν vocitant, habeant aeque tantam. ita tum 15
lata et | longa erit columnae crassitudinis unius et dimidiae. (10)
2 altitudo eius si atticurges erit, ita dividatur ut
superior pars tertia parte sit crassitudinis columnae, reliquum
plintho relinquatur. dempta plintho reliquum dividatur
in partes quattuor fiatque superior torus quartae, 20
reliquae tres aequaliter dividan|tur et una sit inferior torus, (15)
altera pars cum suis quadris scotia, quem Graeci τροχιλον
3 dicunt. sin autem ionicae erunt faciendae, symmetriae
earum sic erunt constituendae uti latitudo spirae quoqueversus
sit columnae crassitudinis adiecta crassitudinis quarta 25
4 aedem; eadem (ante corr.) H (ut 70, 3).
5 spinę S.
6 lysis H et in ras. Sc: lapis G (ī aꝉ lysis Gc). | ipsum H: ipsam
G et (-ā in ras.) Sc. | stylobata (sic)] qui—(7) stylobata
(sic) om. S. (sed adscr đ suppl. in m. ħ Sc). | columna\ H, -na≣
(in ras.) Sc, columnę G.
7 ita HS: om. G.
8: scamillos H et in
ras. S: scanullos (ante corr.) G.
9 alveolatum (-ū) x.
12 eae
HG: heę S.
15 eΚΦΟΡΑΝ graece scr. (hoc primo loco) x (sine
Ο G). | aeque tantam Oehmichen: sextantem x. | tum (tū S)
HS: dū G.
17 atti(adti ante corr. G)gurges x.
18 reliquum]
plintho—(19) reliquum HG: om. S (đ adscr. Sc, nil ultra).
20 torus] quartae—(21) torus G: om. H et (sine nota) S.
22 quem: quam x. | trochilon x.
24 quoque (q̅q̅ ante corr. G,
o∕ꝗꝗ Sc) versus x.
25 crassitudine x.
[76]
Plain text
et octava, altitudo ita uti atti|curges, ita et eius plinthus, (20)
reliquumque praeter plinthum, quod erit tertia pars
crassitudinis columnae, dividatur in partes septem. inde
trium partium torus qui est in summo, reliquae quattuor
78partes dividendae sunt aequaliter et una | pars fiat cum 5
suis astragalis et supercilio superior trochilus, altera pars
inferiori trochilo relinquatur, sed inferior maior apparebit
ideo quod habebit ad extremam plinthum proiecturam.
astragali faciendi sunt octavae partis trochili. proie|ctura (5)
erit spirae pars octava et sexta decuma pars crassitudinis 10
columnae.
4 Spiris perfectis et conlocatis columnae sunt medianae
in pronao et postico ad perpendiculum medii centri conlocandae,
angulares autem quaeque e regione earum futurae
sunt | in lateribus aedis dextra ac sinistra, uti partes 15 (10)
interiores quae ad parietes cellae spectant ad perpendiculum
latus habeant conlocatum, exteriores autem partes uti
dictum ante de earum contractura. sic enim erunt figurae
compositionis aedium contracturae iusta ratione exactae.
5 | Scapis columnarum statutis capitulorum ratio ＜sic 20 (15)
erit.＞ si pulvinata erunt, his symmetriis conformabuntur
uti quam crassus imus scapus fuerit addita octava decuma
parte scapi abacus habeat longitudinem et latitudinem,
crassitudinem cum volutis eius dimidiam. recedendum
autem est ab extremo abaco | in interiorem partem frontibus 25 (20)
volutarum parte duodevicensima et eius dimidia.
1 adti(atti Gc)gurges x. | ita et: ita ut x. | plinthos x.
2 erit tertia: ei ad tertia HS, erit ei tercia G.
4 thorus (hic) x.
7 inferiori ScG: inferior HS
8 extremam HcGS: -mum H. |
plinthū G: plinthuum H et (-thuū) in ras. Sc.
10 decuma apars
H et ante corr. S (scil. ex XVIa pars): decima pars ScG.
14 futurę
S: -ra HG.
16 ad perpendiculum ＜medii supra add. Sc＞.
17 uti dicant se earum contracturam (-ā S) x.
19 contractura
eius tali ratione x (corr. Joc.).
20 ratio si pulvinata erunt
(si e̅r̅ pulvinata S) h. s. conformabuntur x (cf. p. 123, 6. 80, 9.
130, 29).
21 hys H (his GS).
22 craſuſſimꝰ H. | octava decuma
HS: nona decima G.
26 parte G: -tem H (-tē S). | duodevicensima
HG: -gesima S.
[77]
Plain text
tunc crassitudo dividenda est in partes novem et dimidiam,
et secundum abacum in quattuor partibus volutarum secundum
extremi abaci quadram lineae demittendae quae cathetoe
dicuntur. tunc ex novem parti|bus et dimidia una (25)
pars et dimidia abaci crassitudo relinquatur, reliquae octo 5
6 volutis constituantur. tunc ab linea quae secundum abaci
extremam partem demissa erit, in interiorem partem ＜alia＞
recedat unius et dimidiatae partis lati|tudine. deinde eae
79lineae dividantur ita ut quattuor partes et dimidia sub
abaco relinquantur. tunc in eo loco, qui locus dividit 10
quattuor et dimidiam et tres et dimidiam partem, centrum
oculi ＜ponatur＞ signeturque ex eo centro rotunda cir|cinatio (5)
tam magna in diametro quam una pars ex octo
partibus est. ea erit oculi magnitudo et in ea catheto
respondens diametros agatur. tunc ab summo sub abaco 15
incepto in singulis tetrantorum actionibus dimidiatum oculi
spatium minuatur, doneque in eundem tetrantem qui est
7 sub abaco | veniatur. capituli autem crassitudo sic est (10)
facienda ut ex novem partibus et dimidia tres partes praependeant
infra astragalum summi scapi, cymatio, adempto 20
abaco et canali, reliqua sit pars. proiectura autem cymatii
habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem. pulvinorum
baltei ab abaco | hanc habeant proiecturam uti (15)
circini centrum unum cum sit positum in capituli tetrante
et alterum diducatur ad extremum cymatium, circumactum 25
balteorum extremas partes tangat. axes volutarum ne
crassiores sint quam oculi magnitudo, volutaeque ipsae
succidantur ad altitudinis suae duo|decimam partem. haec (20)
3 dimittendae(ę GS) x. | cathetoe x.
7 dı(e Gc)missa x. |
alia om. x.
8 ae (ubi deinde aelineae) H: hę GS.
10 relinquantur
G: -quatur HS.
12 ponatur om. x.
14 magnitudine
x. | catheton S, cathecton GH.
15 ab HG: a S.
16 inceptum
(-tū) x. | tetrantorum: (sic) x.
17 doneque (Hermes II, 468):
denique x (deinque Gc).
18 sub abaco (subco G) veniat GS:
subaabccon veniat H.
20 adepto x.
21 cymati H (-tii GS).
22 habet ante corr. S.
23 ab G: om. HS.
25 diducatur G:
deducatur HS (ubi t. deducatur & alterū S).
26 ne: nec x.
27 i. sic ce(ę Gc)dantur altitudinis x.
28 haec (hęc S) x.
[78]
Plain text
erunt symmetriae capitulorum, quae columnae futurae sunt
ab minimo ad pedes XXV. quae supra erunt reliquas
habebunt ad eundem modum symmetrias, abacus autem
erit longus et latus quam crassa columna est ima adiecta
parte VIIII, uti quo minus habuerit altior | columna 5
contractum, eo ne minus habeat capitulum suae symmetriae
808 proiecturam et in latitudine suae partis adiectionem. de
volutarum descriptionibus, uti ad circinum sint recte involutae
quemadmodum describantur, in extremo libro | forma (5)
et ratio earum erit subscripta. 10
Capitulis perfectis, deinde ＜pro ratione＞ columnarum
non ad libellam sed ad aequalem modulum conlocatis, ut
quae adiectio in stylobatis facta fuerit, in superioribus
membris respondeat, epistyliorum ratio sic est habenda uti
si columnae fuerint | a minima XII pedum ad quindecim 15 (10)
pedes, epistylii sit altitudo dimidiae crassitudinis imae
columnae, item si ab XV pedibus ad XX, columnae altitudo
dimetiatur in partes tredecim et unius partis altitudo
epistylii fiat, item si a XX ad XXV pedes, dividatur altitudo
in partes XII et semissem | et eius una pars epistylii in 20 (15)
altitudine fiat, item si ab XXV pedibus ad XXX, dividatur
in partes XII et eius una pars altitudo fiat. item ＜si
altiores＞, rata parte ad eundem modum ex altitudine columnarum
9 expediendae sunt altitudines epistyliorum. quo altius
enim scandit oculi species, non facile | persecat aeris 25 (20)
crebritatem. dilapsa itaque altitudinis spatio et viribus exsucta
incertam modulorum renuntiat sensibus quantitatem.
1 capitulorumque HS (·quę G).
2 reliqua x.
7 latitudine:
altitudine x. | suae (suę S, sue Gc) partis Hc S(Gc): repartis
HG.
11 deinde columnarum (sic) x (om. ratione vel pro ratione).
cf. p. 123, 12.
14 respondeat sy(i G)mmetria aepystiliorum
(epystiliorū G, epistylioꝝ S). Epystiliorum (Epistyliorū GS)
ratio … x (cum rubr.).
16 dimidia x.
17 si om. x.
18 demetiatur
x.
20 episty(i G)lium (-iū GS) x.
23 si altiores
(vel si quae supra altiores fuerint cf. p. 74, 22. 79, 21) om. x. |
ratā partē (-tem H) x.
25 candit ante corr. H.
26 exsucta
(ut p. 47, 8 cf. 137, 22. 47, 2): extructam H, exstructā S, exstructa
G.
[79]
Plain text
quare semper adiciendum est rationis supplementum in
symmetriarum membris, ut cum fuerint aut altio|ribus
81locis opera aut etiam ipsa colossicotera, habeant magnitudinum
rationem. epistylii latitudo in imo quod supra
capitulum erit quanta crassitudo summae columnae sub 5
capitulo erit tanta fiat, summum quantum imus scapus.
10 cy|matium epistylii septima parte suae altitudinis est faciendum, (5)
et in proiectura tantundem. reliqua pars praeter
cymatium dividenda est in partes XII et earum trium ima
fascia est facienda, secunda IIII, summa V. item zophorus 10
supra epistylium quarta parte minor quam epistylium, sin
autem | sigilla designari oportuerit, quarta parte altior (10)
quam epistylium, uti auctoritatem habeant scalpturae. cymatium
suae altitudinis partis septimae, proiectura cymatii
11 quantum crassitudo. supra zophorum denticulus est faciendus 15
tam altus quam epistylii media fascia, proiectura eius
quantum altitudo. | intersectio, quae graece μετοπη dicitur, (15)
sic est dividenda uti denticulus altitudinis suae dimidiam
partem habeat in fronte, cavum autem intersectionis huius
frontis e tribus duas partes, huius cymatium altitudinis 20
eius sextam partem. corona cum suo cymatio, praeter
simam, quantum media fascia | epistylii, proiectura coronae (20)
cum denticulo facienda est quantum erit altitudo a zophoro
ad summum coronae cymatium, et omnino omnes ecphorae
venustiorem habent speciem quae quantum altitudinis tantundem 25
12 habeant proiecturae. tympani autem quod est in
fastigio altitudo sic est facienda | uti frons coronae ab
82extremis cymatiis tota dimetiatur in partes novem et ex
1 rationis G: rationi HS. | sublementū G.
2 ut cum
fuerint aut: cum fuerint ut aut x.
3 colossi(| H)cae(ę S)tera
HS, colosi. ce(ę Gc)tera G.
7 cymatiū epistilii Sc: cimatiū
epistiliū G, cymatii epy(i S)stilii HS.
9 ima: iam x.
11 minus
x.
12 altiorem (-ē GS) x.
14 proiecturae cymatium H, proiecturę
cy(i G)matiū GS.
15 quantum: quam (quā GS) x.
16 fascia: fastigia x.
17 metoce HS, meta(o Gc)che G.
19 cavus x. | intersectionis G: -nes HS.
20 &tribus S, et
tribus G (ettribus Gc).
22 fasci≣a H.
25 habeant x. | altitudinis
GSc: -nes HS.
27 uti HG: ut S.
[80]
Plain text
eis una pars in medio cacumine tympani constituatur,
dum contra epistylia columnarumque hypotrachelia ad perpendiculum
respondeat. coronaeque supra | aequaliter imis (5)
praeter simas sunt conlocandae. insuper coronas simae,
quas Graeci επαιετὶδαϲ dicunt, faciendae sunt altiores 5
octava parte coronarum altitudinis. acroteria angularia
tam alta quantum est tympanum medium, mediana altiora
octava parte quam angularia.
13 | Membra omnia quae supra capitula columnarum sunt (10)
futura id est epistylia zophoroe coronae tympana fastigia 10
acroteria inclinanda sunt in fronte suae cuiusque altitudinis
parte XII, ideo quod cum steterimus contra frontes, ab
oculo lineae duae si extensae fuerint et una tetigerit
imam | operis partem, altera summam, quae summam tetigerit (15)
longior fiet. ita quo longior visus linea in superiorem 15
partem procedit, resupinatam facit eius speciem. cum
autem, uti supra scriptum est, in fronte inclinata fuerint,
tunc in aspectu videbuntur esse ad perpendiculum et normam.
14 columnarum | striae faciendae sunt XXIIII ita excavatae (20)
uti norma in cavo striae cum fuerit coniecta, 20
circumacta anconibus striarum dextra ac sinistra ＜angulos＞
tangat cacumenque normae circum rotundationem tangendo
pervagari possit. crassitudines striarum faciendae sunt
quantum adiectio in media columna ex | descriptione invenietur. (25)
15 in simis quae supra coronam in lateribus sunt 25
aedium, capita leonina sunt scalpenda, disposita | ita uti
83contra columnas singulas primum sint designata, cetera
aequali modo disposita uti singula singulis mediis tegulis
respondeant. haec autem quae erunt contra columnas
2 epi(y H)sty(i G)lii x.
3 respondeant x. | coronae(ę) quae
(quę G, q̄ S) x.
6 epi(y S)tidas x.
10 zophora x. | corona &
ty(i G)mpana x.
11 fronte S(G?): frontis HGc (fronte＜s＞ ante
ips. corr. G).
12 cvom H.
14 alterā S et ante ras. H.
15 lineae
(-eę) x.
16 procedit HSGc: -det G. | resopinatam S et ante corr.
H.
17 fuerit x.
21 angulos om. x.
22 acumen quae (quę G, q̄
S) x (cac. Ussing ex p. 92, 10). | ro(u ante corr. H)tundatione x.
23 crassitudinis H (-nes GS).
26 ita om. x.
29 autem om. S.
[81]
Plain text
perterebrata sint ad canalem qui excipit e tegulis aquam
| caelestem, mediana autem sint solida, uti quae cadit vis (5)
aquae per tegulas in canalem ne deiciatur per intercolumnia
neque transeuntes perfundat, sed quae sunt contra columnas
videantur emittere vomentia ructus aquaram ex ore. 5
Aedium ionicarum quam apertissime potui dispositiones
| hoc volumine scripsi, doricarum autem et corinthiarum (10)
quae sint proportiones insequenti libro explicabo.
LIBER QUARTUS.
1 Cum animadvertissem, imperator, plures de architectura 10
praecepta voluminaque commentariorum non ordinata sed
| incepta uti particulas errabundas reliquisse, dignam et (15)
utilissimam rem putavi tantae disciplinae corpus ad perfectam
ordinationem perducere et praescriptas in singulis
voluminibus singulorum generum qualitates explicare. itaque, 15
Caesar, primo volumine tibi de officio eius et quibus
eruditum | esse rebus architectum oporteat exposui. secundo (20)
de copiis materiae, e quibus aedificia constituuntur, disputavi.
tertio autem de aedium sacrarum dispositionibus et
de earum generum varietate quasque et quot habeant 20
species earumque quae sint in singulis generibus distributiones,
2 ex tribus ge|neribus, quae subtilissimas haberent (25)
proportionibus modulorum quantitates, ionici generis moribus
docui. nunc hoc volumine de dorici corinthiique constitutis
rationibus dicam eorumque discrimina et proprietates 25
explicabo.
1 perterebrata HS: ꝑteri brate G (-tæ Sc, sed -taẹ Gc).
4 perfundant x.
12 errabundos x.
13 tantae: antea x.
19 disputationibus S.
20 quot GS: quod H (qui sic semper).
21 sunt (ſ̄ S) x.
24 doricis corinthiisque constitutis & omnibus
x.
25 proprietatis ante corr. H.
[82]
Plain text
I | Columnae corinthiae praeter capitula omnes symmetrias
84
habent uti ionicae, sed capitulorum altitudines efficiunt
eas pro rata excelsiores et graciliores, quod ionici capituli
altitudo tertia pars est crassitudinis columnae, corinthii
tota | crassitudo scapi. igitur quod duae partes e crassitudine 5
＜in altitudine＞ corinthiorum adiciuntur, efficiunt
2 excelsitate speciem earum graciliorem. cetera membra
quae supra columnas inponuntur aut e doricis symmetriis
aut ionicis moribus in corinthiis columnis conlocantur,
quod ipsum co|rinthium genus propriam coronarum reliquorumque 10
ornamentorum non habuerat institutionem, sed
aut e triglyphorum rationibus mutuli in coronis et in
epistyliis guttae dorico more disponuntur, aut ex ionicis
institutis zophoroe scalpturis ornati cum denticulis et coronis
3 distribuuntur. ita e ge|neribus duobus capitulo interposito 15
tertium genus in operibus est procreatum. e columnarum
enim formationibus trium generum factae sunt
nominationes, dorica, ionica, corinthia, e quibus prima et
antiquitus dorica est nata.
Namque Achaia Peloponnesoque tota Dorus Hellenos 20
et | Pthias nymphae filius regnavit, isque Argis vetusta (20)
civitate Iunonis templo aedificavit eius generis fortuito
formae fanum, deinde isdem generibus in ceteris Achaiae
civitatibus, cum etiamnum non esset symmetriarum ratio
nata. postea autem quam Athenienses ex responsis Apollinis 25
4 Del|phici, communi consilio totius Hellados, XIII colonias (25)
uno tempore in Asiam deduxerunt ducesque in
singulis coloniis | constituerunt et summam imperii potestatem
85
1 omnis (omīſ) S
4 corinthię x.
6 in altitudine om.
x.
10 propria x.
12 &rygiliphorum H, etrigili(gli G)phorum
GS. | in (ep.) om. x.
14 zophoro escalpturis x.
15 capituloꝝ
Hc et ante ras. S (capitulo HGSc).
20 peloponnesso H, -ponnenso
S, -ponenso G. | helenidos (hellenidos S) & exptidos
(ex‿ptidos Sc, expetidos G) x. cf. Apollod. I, 7, 4, 6.
22 templo:
templum (-ū S) x. | fortuitu S (-to Sc HG).
23 hisdem x.
24 ratio nata HS(Gc): ratio,nata G, ratio‿nata Sc.
25 ex: &
S.
27 in singulis HS: singulis G.
[83]
Plain text
Ioni Xuthi et Creusae filio dederunt, quem etiam
Apollo Delphis suum filium in responsis est professus, isque
eas colonias in Asiam deduxit et Cariae fines occupavit
ibique civitates amplissi|mas constituit Ephesum, Miletum, (5)
Myunta, quae olim ab aqua est devorata, cuius 5
sacra et suffragium Milesiis Iones attribuerunt, Prienen,
Samum, Teon, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam,
Clazomenas, Lebedon, Meliten. istaec Melite propter civium
adrogantiam ab is civitatibus bello | indicto communi consilio (10)
est sublata, cuius loco postea regis Attali et Arsinoes 10
5 beneficio Zmyrnaeorum civitas inter Ionas est recepta. hae
civitates cum Caras et Lelegas eiecissent, eam terrae regionem
a duce suo Ione appellaverunt Ioniam ibique deorum
inmortalium templa constituentes coeperunt | fana aedificare, (15)
et primum Apollini Panionio aedem uti viderant 15
in Achaia constituerunt et eam Doricam appellaverunt,
quod in Dorieon civitatibus primum factam eo genere viderant.
6 in ea aede cum voluissent columnas conlocare,
non habentes symmetrias earum et quaerentes quibus rationibus
| efficere possent uti et ad onus ferendum essent 20
idoneae et in aspectu probatam haberent venustatem, dimensi
sunt virilis pedis vestigium et id retulerunt in altitudinem.
cum invenissent pedem sextam partem esse altitudinis
in homine, idem in columnam transtulerunt et qua
crassitudine fecerunt | basim scapi, tantas sex cum capitulo 25
in altitudinem extulerunt. ita dorica columna virilis corporis
1 ionix uthi &(et | G)ereuso x.
5 my(i GS)anta x.
6 milesius x. | pre(ę G)nem (-ē S) x.
7 theon x. | coloponachium
x. | ery(i GS)tras x. | phocea x.
8 glazomenum (-ū S)
x. | lebedon HS: glebedē G (vel on supra Gc). | meletenis.
haec (hęc GS) melite x.
9 is: his x.
10 atali G
11 zmirnae(ę H, e S)orum
x (smirneorum Gc). | est—(12) caras om.
(sed in ima m. suppl. /.) S.
14 coeperunt H(Gc): cęperunt GS.
15 apolloni S. | pandionio x.
17 doricon G, -chon HS. | viderunt
x.
18 colūnas—(20) potuissent (om. G) in ima m. suppl.
Gc.
20 essent: ẹ̄̇ eēnt G.
24 idem: item x.
25 tantas G:
tanta HS.
[84]
Plain text
proportionem et firmitatem et venustatem in aedificiis
praestare coepit.
7 | Item postea Dianae constituere aedem quaerentes novi
86
generis specie, isdem vestigiis ad muliebrem transtulerunt
gracilitatem, et fecerunt primum columnae crassitudinem 5
altitudinis octava parte, ut haberet speciem excelsiorem.
basi | spiram supposuerunt pro calceo, capitulo volutas uti (5)
capillamento concrispatos cincinnos praependentes dextra
ac sinistra conlocaverunt et cymatiis et encarpis pro crinibus
dispositis frontes ornaverunt truncoque toto strias 10
uti stolarum rugas matronali more demiserunt. ita duobus
discriminibus co|lumnarum inventionem, unam virili (10)
sine ornatu nuda specie, alteram muliebri subtilitate et
8 ornatu symmetriaque sunt mutuati. posteri vero elegantia
subtilitateque iudiciorum progressi et gracilioribus modulis 15
delectati septem crassitudinis diametros in altitudinem columnae
doricae, ionicae | novem constituerunt. id autem (15)
＜genus＞, quod Iones fecerunt primo, Ionicum est nominatum.
Tertium vero, quod Corinthium dicitur, virginalis habet
gracilitatis imitationem, quod virgines propter aetatis 20
teneritatem gracilioribus membris figuratae effectus recipiunt
9 in | ornatu venustiores. eius autem capituli prima inventio (20)
sic memoratur esse facta. virgo civis Corinthia iam matura
nuptiis inplicata morbo decessit. post sepulturam
eius, quibus ea virgo viva pauculis delectabatur, nutrix 25
collecta et composita in calatho pertulit ad monumentum
et in summo | conlocavit et, uti ea permanerent diutius (25)
subdiu, tegula texit. is calathus fortuito supra acanthi
4 speciem (-ē S) x. | isdem S(Gc): hisdem HG (ḥ̇ıısdē Gc).
6 altitudinis G: om. HS.
9 encarpis (sic) x.
10 strias G:
istrias HS.
11 rugus HS. | di(e Gc)miserunt x.
13 nudam
(-ā GS) speciem (-ē G)x. | subtilitate—(14) eligantia G: om.
HS.
18 genus om. x. | quod (ante corr.) om. S.
19 virginales
H.
25 pauculis: poculis x (ioculis Salmas. = ital. giocoli).
ad rem Plautus Rud. IV, 4.
26 mom̄tū S.
27 sūmoạ Gc
28 sub diu HG: sub divo HcS(Gc). | fortuito HG: -tu HcS |
achanti x (item v. 27).
[85]
Plain text
radicem fuerat conlocatus. interim pondere pressa radix
acanthi media folia et cauliculos circum vernum tempus
profudit, cuius cauliculi secundum calathi latera crescentes
et ab angulis tegulae | ponderis necessitate expressi flexuras (30)
10 in extremas partes vo|lutarum facere sunt coacti. tunc
87
Callimachus, qui propter elegantiam et subtilitatem artis 6
marmoreae ab Atheniensibus catatexitechnos fuerat nominatus,
praeteriens hoc monumentum animadvertit eum calathum
et circa foliorum nascentem te|neritatem, delectatusque (5)
genere et formae novitate ad id exemplar columnas 10
apud Corinthios fecit symmetriasque constituit, et ex eo in
11 operum perfectionibus Corinthii generis distribuit rationes. eius
autem capituli symmetria sic est facienda uti quanta fuerit
crassitudo imae columnae, tanta | sit altitudo capituli cum (10)
abaco. abaci latitudo ita habeat rationem ut quanta fuerit 15
altitudo, tanta dua sint diagonia ab angulo ad angulum
spatia. ita enim iustas habebunt frontes quoquoversus latitudinis.
frontes sinuentur introrsus ab extremis angulis
abaci suae frontis latitudinis nona. ad | imum capitulum (15)
tantam habeat crassitudinem, quantam habet summa columna 20
praeter apothesim et astragalum. abaci crassitudo
12 septima capituli altitudinis. dempta abaci crassitudine,
dividatur reliqua pars in partes tres, e quibus una imo
folio detur. secundum folium mediam altitudinem
te|neat. cauliculi eandem habeant altitudinem, e quibus 25 (20)
folia nascuntur proiecta uti excipiant quae ex cauliculis
natae procurrunt ad extremos angulos volutae, minoresque
helices intra suum medium qui est in abaco flori
1 fuerat G: -rit HS.
2 cauliculos: sic x.
7 catatexitechnos
Plin.: catatechnos (-thecnos G) x.
11 et om. x.
12 operis
x.
13 faciunda (ante corr.) G. | uti HG: ut S.
17 spatia. ita
enim Oehmichen: spatia enim ita x.
18 frontes—(19) latitudinis
om. S (sed infra in m. suppl. Sc). | simentur x (ut p. 89, 4).
19 non (n̄ GS) ad imum (-ū S) capituli x.
21 praeter om. G
(sed p̄t̄ suppl. Gc). | apothesim (sic HG, -sin S) et abaci astragalum
(-ū GS) cr. x.
25 coaliculi HS, coliculi G (= 26 coliculis
x, ut infra p. 173 et in cod. Varr. r. r.).
28 flores x.
[86]
Plain text
subiecti scalpantur. flores in quattuor partibus quanta
erit abaci crassitudo tam | magni formentur. ita his symmetriis (25)
corinthia capitula suas habebunt exactiones.
Sunt autem quae isdem columnis inponuntur capitulorum
genera variis vocabulis nominata, quorum nec proprietates 5
| symmetriarum nec columnarum genus aliud nominare
88possumus, sed ipsorum vocabula traducta et commutata
ex corinthiis et pulvinatis et doricis videmus, quorum
symmetriae sunt in novarum scalpturarum translatae
subtilitatem. 10
II | Quoniam autem de generibus columnarum origines et (5)
inventiones supra sunt scriptae, non alienum mihi videtur
isdem rationibus de ornamentis eorum quemadmodum sunt
prognata et quibus principiis et originibus inventa dicere.
in aedificiis omnibus insuper conlocatur materiatio variis 15
| vocabulis nominata. ea autem uti in nominationibus, ita (10)
in re varias habet utilitates. trabes enim supra columnas
et parastaticas et antas ponuntur, in contignationibus tigna
et axes. sub tectis, si maiora spatia sunt, et transtra et
capreoli, si commoda, columen et cantherii prominentes 20
ad | extremam suggrundationem. supra cantherios templa, (15)
deinde insuper sub tegulas asseres ita prominentes uti
2 parietes proiecturis eorum tegantur. ita unaquaeque res
et locum et genus et ordinem proprium tuetur. e quibus
rebus et a materiatura fabrili in lapideis et marmoreis 25
aedium sacrarum | aedificationibus artifices dispositiones (20)
eorum scalpturis sunt imitati et eas inventiones persequendas
putaverunt. ideo quod antiqui fabri quodam in loco
aedificantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas
partes tigna prominentia habuissent conlocata, inter tigna 30
struxerunt supraque coronas | et fastigia venustiore specie (25)
4 hisdem x.
13 hisdem x (hiisdem Gc).
17 re: res x.
18 parastaticas HG: parasticas S.
19 &ranstra S.
20 capręoli
G, capreoli Sc: caprae(e S)olis HS.
23 protecturis x (proiecturis
Gc).
26 dispositiones HG: disputationes S (item 89, 1
et ante ips. corr. 89, 4).
[87]
Plain text
fabrilibus operibus ornaverunt, tum proiecturas tignorum
quantum eminebant ad lineam et perpendiculum parietum
praesecuerunt, quae species cum invenusta is visa esset
tabellas ita formatas uti nunc fiunt triglyphi contra tignorum
praecisiones in fronte fixerunt et | eas cera caerulea 5 (30)
depinxerunt ut praecisiones tignorum tectae non
offenderent visum. ita divisiones tignorum imitati tri|glyphorum
89dispositionem et intertignia metoparum habere in
3 doricis operibus coeperunt. postea alii in aliis operibus
ad perpendiculum triglyphorum cantherios prominentes proiecerunt 10
eorumque proiecturas simaverunt. ex eo uti e
tignorum | dispositionibus triglyphi, ita e cantheriorum (5)
proiecturis mutulorum sub coronis ratio est inventa. ita
fere in operibus lapideis et marmoreis mutuli inclinatis
scalpturis deformantur, quod imitatio est cantheriorum. 15
etenim necessario propter stillicidia proclinati conlocantur.
ergo et triglyphorum et | mutulorum in doricis operibus (10)
ratio ex ea imitatione inventa est.
4 Non enim quemadmodum nonnulli errantes dixerunt
fenestrarum imagines esse triglyphos ita potest esse, quod 20
in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi
consti|tuuntur, quibus in locis omnino non patitur res fenestras (15)
fieri. dissolvuntur enim angulorum in aedificiis iuncturae,
si in is fenestrarum fuerint lumina relicta. etiamque ubi
nunc triglyphi constituuntur si ibi luminum spatia fuisse 25
iudicabuntur, isdem rationibus denticuli in ionicis
fenestra|rum occupavisse loca videbuntur. utraque enim et inter (20)
denticulos et inter triglyphos quae sunt intervalla metopae
nominantur. οπαϲ enim Graeci tignorum cubilia et
1 proiecturis S (ubi proiectura | stignorum H).
2 l. adꝑp.
G (& suppl. Gc).
3 is: his x.
7 imitati Nohl: tectae (ę) x.
8 dispositione (disputatione S). | inter(in a. c. G)tignum (-ū GS)
& oparum (-ū S, et apharū G) x.
10 (17. 20) tryclyphorum H.
11 simaverunt (sic) x (ut 87, 13). | uti tignorum x.
12 e: et
(cant.) S.
13 coronulis x.
18 ex G: & HS.
24 is: his x.
26 hisdem x. | denticulis x.
27 utrique x.
28 trycluphos
H. | metophe x (methophe S, sed intervallā &ophe sic H).
29 ophas x. | cubilia Mar.: cubicula x (ut G p. 46, 21).
[88]
Plain text
asserum appellant, uti nostri ea cava columbaria. ita quod
inter duas opas est intertignium, id μετοπη est apud eos
nominatum.
5 | Uti autem in doricis triglyphorum et mutulorum est (25)
inventa ratio, ita in ionicis denticulorum constitutio propriam 5
in operibus habet rationem, et quemadmodum mutuli
cantheriorum proiecturae ferunt imaginem, sic in ionicis
| denticuli ex proiecturis asserum habent imitationem. itaque
90in graecis operibus nemo sub mutulos denticulos constituit.
non enim possunt subtus cantherios asseres esse. 10
quod ergo supra cantherios et templa in veritate debet
esse conlocatum, | id in imaginibus si infra constitutum (5)
fuerit mendosam habebit operis rationem. etiamque antiqui
non probaverunt neque instituerunt in fastigiis ＜mutulos
aut＞ denticulos fieri sed puras coronas, ideo quod 15
nec cantherii nec asseres contra fastigiorum frontes distribuuntur
nec possunt prominere, sed | ad stillicidia proclinati (10)
conlocantur. ita quod non potest in veritate fieri, id
non putaverunt in imaginibus factum posse certam rationem
6 habere. omnia enim certa proprietate et a veris 20
naturae deducta moribus transduxerunt in operum perfectiones,
et ea probaverunt quorum explicationes in
dispu|tationibus rationem possunt habere veritatis. itaque ex (15)
eis originibus symmetrias et proportiones uniuscuiusque
generis constitutas reliquerunt. quorum ingressus persecutus 25
de ionicis et corinthiis institutionibus supra dixi, nunc
vero doricam rationem summamque eius speciem breviter
exponam.
III | Nonnulli antiqui architecti negaverunt dorico genere (20)
aedes sacras oportere fieri, quod mendosae et disconvenientes 30
in his symmetriae conficiebantur. itaque negavit
1 caba x.
2 ophas & (et G) inter tignū id metopha est (ē GS) … nominata
x.
4 uti: ita uti x.
5 ita (a. c.) H: itǣ Hc, itē
GS.
7 fuerunt x.
8 denticulis & (et G) pr. x.
9 mutulo x.
11 veritate G: -tem H, -tē S.
13 etiam quod (qđ GS) x.
14 mutulos aut om. x.
17 stillicia HS (-cidia G).
19 pvotauerunt
H.
21 deductis x.
30 disconvenientis ante corr. H.
[89]
Plain text
Arcesius, item Pytheos, non minus Hermogenes. nam is
cum paratam habuisset marmoris copiam in doricae aedis
perfectionem, ＜rationem＞ com|mutavit et eadem copia aedem (25)
ionicam Libero Patri fecit. sed tamen non quod invenusta
est species aut genus aut formae dignitas, sed 5
quod inpedita est et incommoda in opere triglyphorum et
2 lacunariorum distributio. namque necesse est triglyphos
constitui contra medios tetrantes co|lumnarum, metopasque (30)
quae inter triglyphos fient aeque lon|gas esse quam altas.
91contraque in angulares columnas triglyphi in extremis 10
partibus constituuntur et non contra medios tetrantes. ita
metopae, quae proximae ad angulares triglyphos fiunt, non
exeunt quadratae sed oblongiores triglyphi | dimidia latitudine. (5)
at qui metopas aequales volunt facere, intercolumnia
extrema contrahunt triglyphi dimidia latitudine. 15
hoc autem sive in metoparum longitudinibus sive intercolumniorum
contractionibus efficietur, est mendosum. quapropter
antiqui vitare visi sunt in aedibus sacris doricae
| symmetriae rationem. (10)
3 Nos autem exponimus, uti ordo postulat, quemadmodum 20
a praeceptoribus accepimus, uti si qui voluerit his
rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones explicatas,
quibus emendatas et sine vitiis efficere possit
aedium sacra|rum dorico more perfectiones. frons aedis (15)
doricae in loco quo columnae constituuntur dividatur, si 25
tetrastylos erit, in partes XXVII, si hexastylos, XXXXII. ex
his pars una erit modulus, qui graece εμβατηϲ dicitur,
cuius moduli constitutione ratiocinationibus efficiuntur omnis
4 operis distribu|tiones. crassitudo columnarum erit duorum (20)
1 tarchesius x. | pytheus HG, protheus S.
3 rationem
om. x. | et … aedem: ex … et eam (& eā) x.
6 in(m S)pedita
est distributio et inc. in o. tr. et lacunariorum (lucaniorum
sic S) distributione. namque n. e. x.
8 (etc.) metophas
x.
13 dimidia altitudine x.
15 dimidia (demedia Hc S) altitudine
x (alatitudine sine puncto ips. corr. H)
16 methopharū
S.
17 effic(t S)ietur HS: -ciatur G.
21 qui HS: quis G.
26 XXVIII … XXXII x.
27 embates x.
[90]
Plain text
modulorum, altitudo cum capitulo XIIII. capituli crassitudo
unius moduli, latitudo duorum et moduli sextae partis.
crassitudo capituli dividatur in partes tres, e quibus una
plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum anulis, tertia
hypotrachelion. con|trahatur columna ita uti in tertio 5 (25)
libro de ionicis est scriptum. epistylii altitudo unius moduli
cum taenia et guttis, taenia moduli septima, guttarum
longitudo sub taenia contra triglyphos alta cum regula
parte sexta moduli praependeat. item epistylii latitudo
ima respondeat hypotrachelio summae | columnae. supra 10 (30)
epistylium conlocandi sunt triglyphi cum | suis metopis,
92alti unius et dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli,
ita divisi ut in angularibus columnis et in mediis contra
tetrantes medios sint conlocati, et in intercolumniis reliquis
bini, in mediis pronao et postico terni. | ita relaxatis 15 (5)
mediis intervallis, sine inpeditionibus aditus accedentibus
5 erit ad deorum simulacra. triglyphorum latitudo dividatur
in partes sex, ex quibus quinque partes in medio, duae
dimidiae dextra ac sinistra designentur regula. una in
medio deformetur femur, quod graece μεροϲ dicitur. | secundum 20 (10)
eam canaliculi ad normae cacumen inprimantur.
ex ordine eorum dextra ac sinistra altera femina constituantur.
in extremis partibus semicanaliculi intervertantur.
triglyphis ita conlocatis, metopae quae sunt inter triglyphos
aeque altae sint quam longae, item in extremis angulis 25
semi|metopia sint inpressa dimidia moduli latitudine. ita (15)
enim erit ut omnia vitia et metoparum et intercolumniorum
et lacunariorum, quod aequales divisiones factae erunt,
6 emendentur. triglyphi capitula sexta parte moduli sunt
3 tres HS, III G.
5 ypotrachelio x. | columna HS: colūnę
G.
7 tae(ę S)nia (thenia G) … thae (the GS)nia, (item
27) x.
9 item—(10) respondeat om. S
12 unius—fronte
om. S. | unius dimidiati x.
14 & intercolumnīis (-nis S) x.
15 binis x.
17 latitudo: altitudo x.
18 quinque partibus x.
20 graecạ̇e (H, grece GS) eros x.
22 earum x.
24 methophe
S. | intertrigliphos (in ras.) G: inter (t̄ S) glyphos HS.
25 semi
memphia x.
26 dimedia Hc.
27 methopharū S.
[91]
Plain text
faciunda. supra triglyphorum capitula corona est conlocanda
in pro|iectura dimidiae et sextae partis habens cymatium (20)
doricum in imo, alterum in summo. ita cum
cymatiis corona crassa | ex dimidia moduli. dividendae
93autem sunt in corona ima ad perpendiculum triglyphorum 5
et medias metopas viarum directiones et guttarum distributiones,
ita uti guttae sex in longitudinem, tres in latitudinem
pateant. reliqua spatia, | quod latiores sunt metopae (5)
quam triglyphi, pura relinquantur aut fulmina scalpantur,
ad ipsumque mentum coronae incidatur linea quae 10
scotia dicitur. reliqua omnia, tympana et simae coronae,
quemadmodum supra scriptum est in ionicis, ita perficiantur.
7 | Haec ratio in operibus diastylis erit constituta. si (10)
vero systylon et monotriglyphon opus erit faciundum, frons
aedis, si tetrastylos erit, dividatur in partes XVIIII S, si 15
hexastylos erit, dividatur in partes XXVIIII S. ex his pars
una erit modulus, ad quem uti supra scriptum est dividatur.
8 ita supra | singula epistylia et metopae et triglyphi (15)
bini erunt conlocandi, in angularibus hoc amplius
dimidiatus et quantum est spatium hemitriglyphi id accedit. 20
in mediano contra fastigium trium triglyphorum et trium
metoparum spatium distabit, quo latius medium intercolumnium
accedentibus ad | aedem habeat laxamentum et (20)
adversus simulacra deorum aspectus dignitatem.
2 dimidiae (-ę S) et sextae (ę S) parte HS, dimidię et
sexta parte G. | habens—(5) perpendiculum: haec eadem verba
repetunt infra post (21) in mediano x.
3 ita: item (-ē) x.
4 moduli: hoc infra in rep. om. HS (non G).
5 corona (sic
infra rep.) x: (hic) columna x.
6 de(i S)rectiones x.
7 latitudinem
Hc GS: altitudinem ante (ips.) corr. H.
8 quod (qđ
S) HS: quo G. | sunt GSc: sint H et (ſ̄int) S.
9 flumina x.
10 incidantur x. | linia HS.
11 et simae (coronae cf. p. 82, 6):
et imae (e G, ę SGc).
12 perficiantur G: -atur HS.
13 diasty(i G)liis
x.
15 tetrasty(i G)lo x. | XVIII … XXVIIII x.
17 dividantur x (corr. Ussing).
18 metopha x.
19 amplius quantum
dimidiatum est (ē GS) spatium x.
21 in mediano habens
cymatium etc. add. x (= v. 2-5).
22 quo: quod (qđ GS) x.
23 habeat om. G (hebeat suppl. in m. Gc). | laxiamentum H
(non GS).
[92]
Plain text
9 Columnas autem striari XX striis oportet. quae si
planae erunt, angulos habeant XX designatos. sin autem
| excavabuntur, sic est forma facienda uti quam magnum
94est intervallum striae, tam magnis striaturae paribus lateribus
quadratum describatur, in medio autem quadrato 5
circini centrum conlocetur et agatur linea rotundationis,
quae qua|drationis angulos tangat, et quantum erit curvaturae (5)
inter rotundationem et quadratam descriptionem, tantum
ad formam excaventur. ita dorica columna sui generis
10 striaturae habebit perfectionem. de adiectione eius 10
qua media adaugetur, uti in tertio volumine de ionicis est
perscripta, ita et in his transferatur.
| Quoniam exterior species symmetriarum et corinthiorum et (10)
doricorum et ionicorum est perscripta, necesse est etiam interiores
IV cellarum pronaique distributiones explicare. distribuitur 15
autem longitudo aedis uti latitudo sit longitudinis
| dimidiae partis, ipsaque cella parte quarta longior (15)
sit, quam est latitudo, cum pariete, qui paries valvarum
habuerit conlocationem. reliquae tres partes pronai ad
antas parietum procurrant, quae antae columnarum crassitudinem 20
habere debent. et si aedis erit latitudine maior
quam pedes XX, | duae columnae inter duas antas interponantur, (20)
quae disiungant pteromatos et pronai spatium.
item intercolumnia tria, quae erunt inter antas et columnas,
pluteis marmoreis sive ex intestino opere factis intercludantur 25
ita uti fores habeant, per quas itinera pronao
2 fiant. item si maior erit latitudo | quam pedes XL, columnae (25)
contra regiones columnarum, quae inter antas sunt,
introrsus conlocentur. et eae altitudinem habeant aeque
quam quae sunt in fronte, crassitudines autem earum 30
3 uti: ita uti x (cf. p. 89, 25).
6 centrū S(Gc): centum
(-tū G)HG.
8 descriptionem (-ē) HS(Gc): destructionē G.
11 qua: quae (-ę GS)x.
19 habuerit G: hab&erit HS.
20 antę
G: ante HS(Gc).
21 ędis S: aedes HG (ędes Sc).
23 pteromotos
HS (-matos G).
27 latitudo: altitudo x.
28 regiones
(L): religiones x.
29 eae: heę S, hae HG.
[93]
Plain text
extenuentur his rationibus uti si octava parte erunt quae
sunt in fronte, hae fiant
X parte, sin autem
VIIII | aut decima,
95pro rata parte. in concluso enim aere si quae extenuatae
erunt, non discernentur. sin autem videbuntur
graciliores, cum exterioribus fuerint striae ＜XX aut＞ XXIIII, 5
in his faciendae erunt XXVIII aut XXXII. ita quod de|trahitur (5)
de corpore scapi, striarum numero adiecto adaugebitur
ratione quo minus videatur, et ita exaequabitur dispari
3 ratione columnarum crassitudo. hoc autem efficit ea
ratio quod oculus plura et crebriora signa tangendo maiore 10
visus circumitione pervagatur. namque si duae columnae
| aeque crassae lineis circummetientur, e quibus una sit (10)
non striata et altera striata, et circa striglium cava et
angulos striarum linea corpora tangat, tametsi columnae
aeque crassae fuerint, lineae quae circumdatae erunt ＜non 15
erunt＞ aequales, quod striarum et striglium circumitus
maiorem efficit lineae | longitudinem. sin autem hoc ita (15)
videbitur, non est alienum in angustis locis et in concluso
spatio graciliores columnarum symmetrias in opere constituere,
cum habeamus adiutricem striaturae temperaturam. 20
4 ipsius autem cellae parietum crassitudinem pro rata parte
magnitudinis fieri oportet, dum antae | eorum crassitudinibus (20)
columnarum sint aequales. et si ex structis futuri
sunt, quam minutissimis caementis struantur, sin autem
quadrato saxo aut marmore, maxime modicis paribusque 25
videtur esse faciundum, quod media coagmenta medii lapides
continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem,
item | circum coagmenta et cubilia eminentes expressiones (25)
graphicoteran efficient in aspectu delectationem.
2 fiant. X. partes. sin autem VIIII (aVIIII Gc) aut decima x.
5 XX aut om. x.
8 videtur x.
10 signat tangendo x.
11 circuitione
x.
12 crasse G (-ę Gc): crassi HS.
13 et (circa)
om. x.
15 non erunt om. x.
16 circuitus x.
17 efficit HS:
-ciet G.
20 striatarum (-ū S) x.
21 parietū G et in ras. Sc:
parte tum H(S).
22 magnitudinis GS: -nes H
23 exstructi
GS, extructi H.
26 faciundum GH, -endum S. | lapidis x.
29 graphicoteran (sic) x.
[94]
Plain text
V Regiones autem quas debent spectare aedes sacrae
deorum inmortalium, sic erunt constituendae uti si nulla
ratio | inpedierit liberaque fuerit potestas, aedis signumque
96quod erit in cella conlocatum spectet ad vespertinam
caeli regionem, uti qui adierint ad aram immolantes aut 5
sacrificia facientes spectent ad partem caeli orientis ad
simulacrum quod | erit in aede, et ita vota suscipientes (5)
contueantur eadem exorientem caelum ipsaque simulacra
videantur exorientia contueri supplicantes et sacrificiantes.
2 sin autem loci natura interpellaverit, tunc convertendae 10
sunt earum regionum constitutiones, uti quam plurima
pars moenium e templis deo|rum conspiciatur. item si (10)
secundum flumina aedes sacrae fient, ita uti Aegypto circa
Nilum, ad fluminis ripas videntur spectare debere. similiter
si circum vias publicas erunt aedificia deorum, ita 15
constituantur uti praetereuntes possint respicere et in conspectu
salutationes facere.
VI | Ostiorum autem et eorum antepagmentorum in aedibus (15)
hae sunt rationes uti primum constituantur quo genere
sint futura. genera sunt enim thyromaton haec, doricum, 20
ionicum, atticurges.
Dorici symmetriae conspiciuntur his rationibus uti co|rona (20)
summa, quae supra antepagmentum superius inponitur,
aeque librata sit capitulis summis columnarum quae in
pronao fuerint. lumen autem thyretri constituatur sic uti 25
quae altitudo aedis a pavimento ad lacunaria fuerit, dividatur
in partes tres semis et ex eis duae partes ＜semis＞ lumini
4 incellae(ę GS) x.
6 orientis & sim. x.
8 eadem
(= eâdem simul cf. Varr. r. r. 2, 5, 2) HS: aedē GSc | & orientem
(et orientē G) caelum sic x.
9 post sacrificantes ex rubrica
marg. addunt x quod aras omnes deorum necesse esse videantur
ad orientem spectare. (sin autem …)
12 e: & S. | deorum:
eorum x.
13 aedis sacra fiet x (sed fiēt ante ras. G).
15 circa (vias) ante corr. (-ū) G.
19 quo GS: quod H.
20 futurae x (corr. Nohl). | thiromaton G, thyromathon HS.
21 attigurges x.
22 Dorici: Horum x.
23 in(m S)ponetur HS
i. e. inponitur G.
25 thyretri: hypetri x.
27 III. semis G |
duae (ę GS) partes (-is H) lumine x.
[95]
Plain text
valvarum alti|tudine constituantur. haec autem dividatur
97in partes XII et ex eis quinque et dimidia latitudo luminis
fiat in imo. et in summo contrahatur si erit lumen ab
imo ad sedecim pedes, antepagmenti III parte, si XVI pedum
ad XXV, su|perior pars luminis contrahatur antepagmenti 5
parte IIII, si ab pedibus XXV ad XXX, summa pars
contrahatur antepagmenti parte VIII. reliqua quo altiora
2 erunt, ad perpendiculum videntur oportere conlocari. ipsa
autem antepagmenta contrahantur in summo suae crassitudinis
XIIII parte. su|percilii crassitudo quanta antepagmentorum 10
in summa parte erit crassitudo. cymatium
faciundum est antepagmenti parte sexta, proiectura autem
quanta est eius crassitudo. scalpendum est cymatium
lesbium cum astragalo. supra cymatium quod erit in
supercilio, conlocandum est hyperthyrum crassi|tudine supercilii, 15
et in eo scalpendum est cymatium doricum, astragalum
lesbium. summa scalpatur corona plana cum cymatio,
proiectura autem eius erit quanta altitudo. supercilii
quod supra antepagmenta inponitur, dextra atque
sinistra proiecturae sic sunt faciundae uti crepidines excurrant 20
| et in unguem ipso cymatio coniungantur. (20)
3 Sin autem ionico genere futura erunt, lumen altum ad
eundem modum quemadmodum in doricis fieri videtur.
latitudo constituatur ut altitudo dividatur in partes duas
et dimidiam, eiusque partis unius ima luminis fiat latitudo. 25
| contracturae ita uti in doricis. crassitudo antepagmentorum (25)
altitudinis luminis in fronte XIIII parte, cymatium
huius | crassitudinis sexta. reliqua pars praeter
98cymatium dividatur in partes XII. harum trium prima
2 latitudo Hc S(Gc): altitudo a. c. HG.
4 III (tiaIII Sc) parte.
XVI. x.
6 parte IIII (taIIII Sc) HS: quarta parte G. | ad pedibus
H, apedibus GS.
12 faciundum H: -endum GS.
13 sculpendum
(hic) x.
14 (et 17) lespiū S.
15 est om. S (ē suppl. Sc). |
hy(i G)perthy(i GS)rum x.
17 summa scalpatur: sima scalptura x.
19 atque HS: ac G. | 20 faciundae HS: -endae G.
21 ungue x.
25 ima luminis G et (in ras.) Sc: simalum in his
H.
27 altitudinis: -ne x.
29 dividitur x. | horum x.
[96]
Plain text
corsa fiat cum astragalo, secunda quattuor, tertia quinque,
4 et eae aeque corsae cum astragalis circumcurrant. hyperthyra
autem ad eundem mo|dum componantur quemadmodum (5)
in doricis, pro ratis partibus. ancones, sive parotides
vocantur, excalptae dextra ac sinistra praependeant 5
ad imi supercilii libramentum praeter folium. eae habeant
in fronte crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus
＜duarum＞, in imo quarta parte gracilio|rem quam superiora. (10)
Fores ita compingantur uti scapi cardinales sint ex 10
latitudine luminis totius XII parte. inter duos scapos tympana
5 ex XII partibus habeant ternas partes. inpagibus
distributiones ita fient uti divisis altitudinibus in partes V
| duae superiori, tres inferiori designentur. super medium (15)
medii inpages conlocentur, ex reliquis alii in summo alii 15
in imo compingantur. altitudo inpagis fiat tympani tertia
parte, cymatium sexta parte inpagis. scaporum latitudines
inpagis dimidia parte, item replum de inpage dimidia et
sexta parte. | scapi qui sunt secundum antepagmenta, dimidium (20)
inpagis constituantur. sin autem valvatae erunt, 20
altitudines ita manebunt, in latitudinem adiciatur amplius
foris latitudo. si quadriforis futura est, altitudo adiciatur.
6 Atticurge autem isdem rationibus perficiuntur quibus
| dorica. praeterea corsae sub cymatiis in antepagmentis (25)
| circumdantur, quae ita distribui debent uti antepagmenti
99praeter cymatium ex partibus VII habeant duas partes. 26
ipsaque non fiunt clostrata neque bifora sed valvata, et
aperturas habent in exteriores partes.
2 et eae: ex ea x. | hyperthyra: hypetra HS, hipetre G
(-ę Gc).
4 in om. S. | doricis protis (ꝓtis S) pedibus x. | sive
protides (ꝓtides S) x.
5 excalpta (exsc- S, etsc- G) x.
6 eae
H, eę S: hae G.
7 ante pagmentis x.
8 duarum om. x. |
graciliore x.
12 (ex) XII. HG: duodecī S. | inpaginibus x.
14 tres HS: III. G. | 15 ex: et x.
17 scaphorum HS (-porum
G).
19 secundum antepagmenta: ante secundum pagmentum
x.
23 Adti(Atti- G)gurges x (corr. Nohl) | isdem SG: hisdem
H.
24 corsę G (ut x v. 2, 3): gorsae (ę S) HS
25 ante pagmenta
x.
27 clostrata (i. e. claustrata = gr. clatrata CIL
I, 577 cf. Keil ad Cat. p. 21): caelostrata H, cęlo strata GS
(coni. Gc).
[97]
Plain text
| Quas rationes aedium sacrarum in formationibus oporteat (5)
fieri ＜doricis＞ ionicis corinthiisque operibus, quoad
potui attingere, veluti legitimis moribus exposui. nunc
de tuscanicis dispositionibus quemadmodum institui oporteat
VII dicam. locus, in quo aedis constituetur, cum habuerit 5
in longitudine | sex partes, una adempta reliquum (10)
quod erit latitudini detur. longitudo autem dividatur bipertito
et quae pars erit interior, cellarum spatiis designetur,
quae erit proxima fronti, columnarum dispositioni
2 relinquatur. item latitudo dividatur in partes X. ex his 10
ternae partes dextra ac sinistra cellis | minoribus sive ibi (15)
alae futurae sunt dentur, reliquae quattuor mediae aedi
attribuantur. spatium quod erit ante cellas in pronao,
ita columnis designetur ut angulares contra antas, parietum
extremorum e regione, conlocentur, duae mediae e 15
regione parietum qui inter antas et mediam aedem | fuerint, (20)
ita distribuantur, et inter antas et columnas priores
per medium isdem regionibus alterae disponantur. eaeque
sint ima crassitudine altitudinis parte VII, altitudo tertia
parte latitudinis templi, summaque columna quarta parte 20
3 crassitudinis imae contrahatur. spirae earum altae dimidia
| parte crassitudinis fiant. habeant spirae earum plinthum (25)
ad circinum altam suae crassitudinis dimidia parte, torum
in|super cum apophysi crassum quantum plinthus. capituli
100altitudo dimidia crassitudinis. abaci latitudo quanta 25
ima crassitudo columnae. capitulique crassitudo dividatur
in partes tres, e quibus una plintho, quae est abaco, detur,
2 doricis om. x.
6 adempta HS: dempta G.
9 dispositioni
G: -ne HS.
12 alae: aliae (-ę GS) x.
15 e (post extr.) om. x.
16 antas | G: anta H (ubi anta | & med.) et S.
18 hisdem x. | altera ae(ę GS)dis ponatur aeques intima (ubi aequę sint ima
G, ęq⁊ sint ima S) x.
19 VII. x (= maVII. Gc). | tertia … quarta
HG: .III … IIII. S.
21 ima x. | altae: alia x.
24 apopysi
HS, apopisi G. | capituli—[(v. 26) capitulique om. S (in m.
suppl. Sc).
27 tres HS: III. G. | abaco: inabaco x.
[98]
Plain text
4 al|tera echino, tertia hypotrachelio cum apophysi. supra (5)
columnas trabes compactiles inponantur altitudinis modulis
is qui a magnitudine operis postulabuntur, eaeque trabes eam
habeant crassitudinem, quanta summae columnae erit hypotrachelium,
et ita sint compactae subscudibus et | securiculis 5 (10)
ut compactura duorum digitorum habeant laxationem.
cum enim inter se se tangunt et non spiramentum et perflatum
venti recipiunt, concalefaciuntur et celeriter putrescunt.
5 supra trabes et supra parietes traiecturae mutulorum
parte IIII altitudinis columnae proiciantur, item in | eorum 10 (15)
frontibus antepagmenta figantur, supraque tympanum fastigii
structura seu de materia conlocetur. fastigium, columen,
cantherii, templa ita sunt conlocanda ut stillicidium tecti
absoluti tertiario respondeat.
VIII Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae monopteroe 15
| sine cella columnatae constituuntur, aliae peripteroe (20)
dicuntur. quae sine cella fiunt, tribunal habent et ascensum
ex sua diametro tertiae partis. insuper stylobatas
columnae constituuntur tam altae quanta ab extremis parietibus
est diametros stylobatarum, crassae altitudinis 20
suae cum capi|tulis et spiris decumae partis. epistylium (25)
altum columnae crassitudinis dimidia parte. zophorus et
reliqua quae in|super inponuntur, ita uti in
III volumine
101de symmetriis scripsi.
2 Sin autem peripteros ea aedis constituetur, duo gradus 25
1 apophysi HS, apopisi G.
2 columnas om. G (suppl.
Gc). | inponantur ut altitudinis x.
3 is qui a: his (hi ante
corr. S) qua x. | postulabantur x. | eaeque H (eęque) S: ea ęque
G. | trabes conpactiles ponantur ut eam x (verbis a Lorentzen
deletis etiam alterum conpactiles add. Ussing).
5 securiclis
HG, -dis S.
6 habeant (sic) x.
7 inter se tangunt x.
11 frontibus G (et in ras. Sc): prontibus HS. | ficantur H (non
GS). supraque id t. x (id del. Ussing coll. p. 69, 4).
12 conlocetur.
supraque eum (HS, enī G ubi ī aꝉ eū Gc) fastigium x
(supraque eum del. Ussing).
15 monopteroe … peripteroe (sic) x.
18 sua HS: suo G. | sty(i GS)lobata x.
19 constituuntur HG:
-antur S.
21 decumae (ę S) H et ante ras. S: decimę G(Sc).
22 zophorum x.
23 III: quarto (sic) x.
25 ae(ę)des (hic) x.
[99]
Plain text
et stylobata ab imo constituantur, deinde cellae paries
con|locetur cum recessu eius a stylobata circa partem latitudinis (5)
quintam, medioque valvarum locus ad aditus relinquatur,
eaque cella tantam habeat diametrum praeter
parietes et circumitionem quantam altitudinem columna 5
supra stylobatam. columnae circum cellam isdem ＜proportionibus＞
3 symme|triisque disponantur. in medio tecti (10)
ratio ita habeatur uti quanta diametros totius operis erit
futura dimidia altitudo fiat tholi praeter florem, flos autem
tantam habeat magnitudinem quantam habuerit in columna 10
capitulum, praeter pyramidem. reliqua uti supra scripta sunt,
isdem proportionibus | atque symmetriis facienda videntur. (15)
4 Item generibus aliis constituuntur aedes ex isdem symmetriis
ordinatae et alio genere dispositiones habentes, uti
est Castoris in circo Flaminio, et inter duos lucos Veiovis, 15
item argutius Nemori Dianae columnis adiectis dextra
ac | sinistra ad umeros pronai. hoc autem genere primo (20)
factae sunt Athenis in arce et in Attica Sunio Palladis Minervae.
earum non aliae sed eaedem sunt proportiones. cellae
enim longitudinibus duplices sunt ad latitudines uti reliquae, 20
sed is omnia quae solent esse in | frontibus, ad latera sunt (25)
5 translata. nonnulli etiam de tuscanicis generibus sumentes
columnarum dispositiones transferunt in corinthiorum et ionicorum
operum ordinationes, | et quibus in locis in pronao procurrunt
102antae, in isdem e regione cellae parietum columnas 25
binas conlocantes efficiunt tuscanicorum et graecorum operum
6 communem ratiocinationem. alii vero removentes
3 relinquantur x (-at᷑ in ras. Sc, -aṇ̇tur Gc).
4 tantum (-ū S) x.
6 sty(i G)lobata x. | proportionibus om. (hisdem
symmetriis que—quę GS—) x.
9 autem HS: enim G.
10 hab& (-et G) x. | columnae (-ę GS) x.
11 uti: ita S.
12 isdem
Oehmichen: ea x. | videntur—(17) pronai om. S (in ima m.
suppl. Sc).
13 hisdem (ⱶısdē S)x.
15 lucosue | iovis H, lucosue
iovis SGc: luco suę | iovis G.
16 nemori (sic) x.
18 facta
est (ē GS) uti est (ē) castoris in circo athenis x (ubi repetitionem
del. Ussing). | sunio (sic) x.
19 eędē S (eadē Gc): eadem HG.
20 latitudines: altitudines x. | reliqua exisona quae (ę) x.
24 et quibus: equibus x.
25 (p. 100, 3. 6) hisdem x.
[100]
Plain text
parietes aedis et adplicantes ad inter|columnia, pteromatos (5)
spatiis sublatis efficiunt amplum laxamentum cellae, reliqua
autem proportionibus et symmetriis isdem conservantes
aliud genus figurae nominisque videntur pseudoperipterum
procreavisse. haec autem genera propter usum sacrificiorum 5
convertuntur. non enim omnibus diis | isdem rationibus (10)
aedes sunt faciundae, quod alius alia varietate sacrorum
religionum habet effectus.
7 Omnes aedium sacrarum ratiocinationes uti mihi traditae
sunt exposui ordinesque et symmetrias earum partitionibus 10
distinxi, et quarum dispares sunt figurae et quibus
discri|minibus inter se sunt disparatae quoad potui (15)
significare scriptis exposui. nunc de aris deorum inmortalium
uti aptam constitutionem habeant ad sacrificiorum
IX rationem dicam. arae spectent ad orientem et semper 15
inferiores sint conlocatae quam simulacra quae fuerint
in aede, uti suspiciant | divinitatem qui supplicant et (20)
sacrificant. ＜eae＞ disparibus altitudinibus ad sui cuiusque
dei decorem componantur. altitudines autem earum sic
sunt explicandae uti Iovi omnibusque caelestibus quam 20
excelsissimae constituantur, Vestae Terrae Matrique humiles
conlocentur. ita idoneae his institutionibus | explicabuntur (25)
in meditationibus ararum deformationes.
Explicatis aedium sacrarum compositionibus in hoc
libro, insequenti de communium operum reddemus distributionibus 25
explicationes. |
1 ae(ę S)des x (aediẹes Gc). | pleromatos spatii sublati x.
4 videtur x.
7 faciundae H (Sc): faciendę GS.
10 eorum x.
11 quorum x.
13 areis x. | d. inmortaliū immo potius demonū
(sic in ipso textu) S (unde apud Mar. Vat. 2. 4. 6. Flor. 2).
cf. codicis Cottoniani (c) lectiones deorum mortalium p. 62, 12.
64, 28. 68, 20 eiusdemque p. 14, 25 ex oppressionibus(!) rusticis
(Mülleri mei gaudia).
17 suspicientes d. q. s. et sacrificant
disparibus x. lacunam ostendit Nohl ut sic fere expleret suspicientes … contueantur,
ipsae autem (simplicius, ut supra, Ussing).
21 marique x (ubi terrae matrique = et terrae matri. cf. p.
204, 10 sicut simplicius 236, 13. 212, 10. 123, 9. 20, 17. 12, 15 etc.).
23 arearum x.
24 explicantis H (-atis GS).
[101]
Plain text
LIBER QUINTUS.
103
1 Qui amplioribus voluminibus, imperator, ingenii cogitationes
praeceptaque explicaverunt, maximas et egregias
adiecerunt suis scriptis auctoritates. quod etiam velim
nostris | quoque studiis res pateretur, ut amplificationibus 5
auctoritas et in his praeceptis augeretur, sed id non est
quemadmodum putatur expeditum. non enim de architectura
sic scribitur uti historia aut poemata. historiae
per se tenent lectores. habent enim novarum rerum varias
expectationes. poema|torum vero metra et pedes ac verborum 10
elegans dispositio et sententiarum inter personas
distinctas ad versum pronuntiatio prolectando sensus legentium
perducit sine offensa ad summam scriptorum terminationem.
2 id autem in architecturae conscriptionibus non
potest fieri, quod vocabula ex artis | propria necessitate 15
concepta inconsueto sermone obiciunt sensibus obscuritatem.
cum ergo ea per se non sint aperta nec pateant eorum
in consuetudine nomina, tum etiam praeceptorum late
vagantes scripturae, si non contrahantur et paucis et perlucidis
sententiis explicentur, frequentia multitudine|que 20
sermonis inpediente incertas legentium efficient cogitationes.
itaque occultas nominationes commensusque e membris
operum pronuntians, ut memoriae tradantur, breviter exponam.
sic enim expeditius ea recipere poterunt mentes.
3 non minus cum animadvertissem distentam occupationibus 25
| civitatem publicis et privatis negotiis, paucis iudicavi (25)
scribendum, uti angusto spatio vacuitatis ea legentes breviter
percipere possent.
4 velim Nohl (cf. p. 53, 20): vel (ꝉ) in x.
10 poematorum
vero carminum metra x.
12 distinctas versuum x. | proiectando
ante corr. G.
17 ergo ea HS: ea ergo G.
18 late vagantes
G(Sc): lata evagantes H et ante corr. (latæ ⁅e⁆vag.) S.
19 contrahentur x.
25 non aut̄ minus S. | cū G(Sc): eum H
et (eū) S.
[102]
Plain text
| Etiamque Pythagorae quique eius haeresim fuerant
104secuti placuit cybicis rationibus praecepta in voluminibus
scribere, constitueruntque cybum CCXVI versus eosque non
plus tres in una conscriptione oportere esse putaverunt.
4 | cybus autem est corpus ex lateribus aequali latitudine 5
planitiarum perquadratum. is cum est iactus, quam in
partem incubuit dum est intactus inmotam habet stabilitatem,
uti sunt etiam tesserae quas in alveolo ludentes
iaciunt. hanc autem similitudinem ex eo sumpsisse videntur
quod is nume|rus versuum uti cybus in quemcumque 10
sensum insederit, inmotam efficiat ibi memoriae stabilitatem.
graeci quoque poetae comici interponentes e choro canticum
diviserunt spatia fabularum. ita partes cybica ratione
facientes intercapedinibus levant actorum pronuntiationes.
5 | Cum ergo haec naturali modo sint a maioribus observata 15
animoque advertam inusitatas et obscuras multis
res esse mihi scribendas, quo facilius ad sensus legentium
pervenire possint, brevibus voluminibus iudicavi scribere.
ita enim expedita erunt ad intellegendum. eorumque ordina|tiones
institui uti non sint quaerentibus separatim colligenda, 20
sed e corpore uno et in singulis voluminibus generum
haberent explicationes. itaque, Caesar, tertio et quarto
volumine aedium sacrarum rationes exposui, hoc libro publicorum
locorum expediam dispositiones. primumque forum
uti opor|teat constitui dicam, quod in eo et publicarum 25
et privatarum rerum rationes per magistratus gubernantur.
I Graeci in quadrato amplissimis et duplicibus porticibus
fora constituunt crebrisque columnis et lapideis aut marmo|reis
105epistyliis adornant et supra ambulationes in contignationibus
faciunt. Italiae vero urbibus non eadem est 30
ratione faciendum, ideo quod a maioribus consuetudo tradita
1 etiam qui pythagorae x. | quique G: quinque H(Gc), om.
S (qui scripsit ⱶpytagorā eiusque, sed ante corr. pytagore).
3 .C̅C̅. & .L. x.
5 corpus ex l. (sic) x.
6 per(ꝑ GS)quadratus
(sic) x (figura ex omni latere quadrata Varro ap. Gell. 1, 20.
cf. M. Thiel: J. f. Phil. 155, 367).
8 alveo HG (alea S, alveolo
Varro l. c.).
12 echoro HS(Gc): et horo G.
14 auctorum x.
[103]
Plain text
2 est gladiatoria munera in foro dari. igitur circum spectacula
| spatiosiora intercolumnia distribuantur circaque in (5)
porticibus argentariae tabernae maenianaque superioribus
coaxationibus conlocentur, quae et ad usum et ad vectigalia
publica recte erunt disposita. 5
Magnitudines autem ad copiam hominum oportet fieri,
| ne parvum spatium sit ad usum aut ne propter inopiam (10)
populi vastum forum videatur. latitudo autem ita finiatur
uti longitudo in tres partes cum divisa fuerit, ex his duae
partes ei dentur. ita enim erit oblonga eius formatio et 10
3 ad spectaculorum rationem utilis dispositio. columnae
superiores | quarta parte minores quam inferiores sunt (15)
constituendae, propterea quod oneri ferendo quae sunt inferiora
firmiora debent esse quam superiora, non minus
quod etiam nascentium oportet imitari naturam, ut in 15
arboribus teretibus, abiete cupresso pinu, e quibus nulla
non crassior est ab radicibus, | deinde cum crescendo procedit (20)
in altitudinem naturali contractura peraequatur nascens
ad cacumen. ergo si natura nascentium ita postulat,
recte est constitutum et altitudinibus et crassitudinibus 20
superiora inferiorum fieri contractiora.
4 Basilicarum loca adiuncta foris quam calidissimis parti|bus (25)
oportet constitui, ut per hiemem sine molestia tempestatium
se conferre in eas negotiatores possint, earumque
latitudines ne minus quam ex tertia, ne plus ＜quam＞ 25
ex dimidia longitudinis constituantur, nisi si loci natura
inpedierit et aliter coegerit symmetriam commutari. sin
autem locus | erit amplior in longitudine, chalcidica in (30)
extremis consti|tuantur, uti sunt in Iulia ＜et＞ Aquiliana.
106
3 moenianaque H, męnia | naque G, moenia nāque S (et
sic fort. Gc = L).
6 magnitudinis S.
10 ei dentur: iubentur
x.
11 utilis: et (ante corr.) G.
16 cupresso GS (ut x
58, 11. 156, 11): cupraessu H (ut x 58, 20).
17 cum om. x. |
proceditur (-t᷑ S) HS, progreditur G.
18 perae(ę GS)quata x.
23 tempestatium H: -tum GS.
25 plus ex (om. quam) x.
26 nisi si loci H, nisi ＜si in ras.＞ loci S, nisi sili G (ubi
sıl·cio· Gc).
28 chal(cal- S)cidica x.
29 et om. x.
[104]
Plain text
5 columnae basilicarum tam altae quam porticus latae fuerint
faciendae videntur, porticus, quam medium spatium futurum
est, ex tertia finiatur. columnae superiores minores
quam inferiores, uti supra | scriptum est, constituantur. (5)
pluteum quod fuerit inter superiores et inferiores columnas, 5
item quarta parte minus quam superiores columnae fuerint
oportere fieri videtur, uti supra basilicae contignationem
ambulantes ab negotiatoribus ne conspiciantur. epistylia,
zophoroe, coronae ex symmetriis | columnarum, uti in tertio (10)
libro diximus, explicentur. 10
6 Non minus summam dignitatem et venustatem possunt
habere comparationes basilicarum quo genere Coloniae
Iuliae Fanestri conlocavi curavique faciendam, cuius proportiones
et symmetriae sic sunt constitutae. mediana
testudo inter | columnas est longa pedes CXX, lata pedes LX. 15
porticus eius circa testudinem inter parietes et columnas
lata pedes XX. columnae altitudinibus perpetuis cum capitulis
pedum L, crassitudinibus quinum, habentes post se
parastaticas altas pedes XX, latas pedes II S, crassas I S,
quae sustinent trabes | in quibus invehuntur porticuum 20
contignationes. supraque eas aliae parastaticae pedum XVIII,
latae binos, crassae pedem, quae excipiunt item trabes
sustinentes cantherium et porticuum, quae sunt summissa
7 infra testudinem, tecta. reliqua spatia inter parastaticarum
et columnarum trabes per | intercolumnia luminibus sunt 25
relicta. columnae sunt in latitudine testudinis cum angularibus
dextra ac sinistra quaternae, in longitudine quae
est foro proxima cum isdem | angularibus octo, ex altera
107
2 quā (aqm S): sic x.
8 ne HS: nec G.
9 zophora x. |
exṭ simmetriis Gc.
12 colonię G: columniae H, colūnę S.
13 faciendum G (-dam H, -dā S).
17 altitudinis S (ex quo
supra -ib; Gc ꝉ is).
18 pedes . L. x.
19 latae (-ę GS) x. |
II. Ꞩ (osII Ꞩ supra Gc) … I Ꞩ x.
21 pedum XVIII (GH, pedū
X&VIII. S) x.
22 binum (-ū GS) x.
23 porticum (-cū GS) x.
26 latitudine G: altitudine HS.
28 ē in foro S. | isdē G:
hisdem HS.
[105]
Plain text
parte cum angularibus VI, ideo quod mediae duae in ea
parte non sunt positae ne inpediant aspectus pronai aedis
Augusti, quae est in medio latere parietis basilicae conlocata
8 spectans medium forum et aedem | Iovis, item tribunalis, (5)
quod est in ea aede hemicyclii schematis minoris 5
curvatura formatum. eius autem hemicyclii in fronte est
intervallum pedum XLVI, introrsus curvatura pedum XV,
uti qui apud magistratus starent negotiantes in basilica
ne inpedirent. supra columnas ex tribus tignis | bipedalibus (10)
compactis trabes sunt circa conlocatae, eaeque ab 10
tertiis columnis quae sunt in interiore parte, revertuntur
ad antas quae a pronao procurrunt dextraque et sinistra
9 hemicyclium tangunt. supra trabes contra capitula ex
fulmentis dispositae pilae sunt conlocatae altae pedes III,
latae | quoqueversus quaternos. supra eas ex duobus tignis 15
bipedalibus trabes everganeae circa sunt conlocatae. quibus
insuper transtra cum capreolis columnarum contra corpora
et antas et parietes pronai conlocata sustinent unum culmen
perpetuae basilicae, alterum a medio supra pronaum aedis.
10 | ita fastigiorum duplex T uti notae dispositio extrinsecus 20
tecti et interioris altae testudinis praestat speciem venustam.
item sublata epistyliorum ornamenta et pluteorum columnarumque
superiorum distributio operosam detrahit molestiam
sumptusque inminuit ex magna parte summam.
ipsae vero columnae | in altitudine perpetua sub trabes 25
testudinis perductae et magnificentiam inpensae et auctoritatem
operi adaugere videntur.
1 VI. HS: sex G.
3 angusti S.
4 tribunal x.
5 (et 6) hemicycli
HG, hemiciclyi (hic, hemicicly v. 6) S. | scematis x.
7 pedes
(bis) x.
10 eaeque H(Gc), ęeque (sic) S, ea eque G.
13 hemicyclium
HG, hemi ciclyū S.
15 quoque (q̅q̅ G, oqq⁊ SGc) versus x. |
quaternis x.
16 trabes G: om. HS. | euerganeae (-ę GS) x
(= everganeae cf. Quicherat: Rev. arch. N. S. III, 71).
17 transtra
(L): trasta x.
18 conlocatae (-ę G) HG, collocatę S(Gc).
20 T uti notae: tectinata H, tecti | nata G, tecti nata S (ubi
tecti del. Quicherat).
25 trabes G: trabe HS.
[106]
Plain text
II Aerarium, carcer, curia foro sunt coniungenda, sed ita
| uti magnitudo symmetriae eorum foro respondeat. maxime
108quidem curia in primis est facienda ad dignitatem municipii
sive civitatis. et si quadrata erit, quantum habuerit
latitudinis dimidia addita constituatur altitudo, sin autem 5
ob|longa fuerit, longitudo et latitudo componantur et summa (5)
composita, eius dimidia pars sub lacunariis altitudini detur.
2 praeterea praecingendi sunt parietes medii coronis ex intestino
opere aut albario ad dimidiam partem altitudinis.
quae si non erunt, vox ibi disputantium elata in altitudinem 10
| intellectui non poterit esse audientibus. cum autem (10)
coronis praecincti parietes erunt, vox ab imis, morata
priusquam in aere elata dissipabitur, auribus erit intellecta.
III Cum forum constitutum fuerit, tum deorum inmortalium
diebus festis ludorum spectationibus eligendus est locus 15
| theatro quam saluberrimus, uti in primo libro de salubritatibus (15)
in moenium conlocationibus est scriptum. per
ludos enim cum coniugibus et liberis persedentes delectationibus
detinentur et corpora propter voluptatem inmota
patentes habent venas, in quas insidunt aurarum flatus, 20
qui si a re|gionibus palustribus aut aliis regionibus vitiosis (20)
advenient, nocentes spiritus corporibus infundent. itaque
2 si curiosius eligetur locus theatro, vitabuntur vitia. etiamque
providendum est ne impetus habeat a meridie. sol
enim cum implet eius rotunditatem, aer conclusus curvatura 25
neque | habens potestatem vagandi versando confervescit (25)
et candens adurit excoquitque et inminuit e corporibus
umores. ideo maxime vitandae sunt his rebus vitiosae
3 regiones et eligendae salubres. fundamentorum autem, si
in montibus fuerint, facilior erit ratio, sed si necessitas 30
coegerit in plano aut pa|lustri loco ea constitui, solidationes (30)
1 coni(l G)ungenda HG: adiungenda S.
2 respondeant
x.
6 con(m)ponatur x. | summae(-ę GS) con(cō S)posita x
(cōpositæ Gc).
7 lacunaris altitudine x (-ni Gc)
15 ex(s GS)pectationibus
x.
16 uti primo (om. in et libro) ante corr. S.
17 immoeniū G.
20 insiduntur (-t᷑ GS) x.
23 eligitur ante
corr. G.
24 ne GS: nene H.
30 fuerit x.
[107]
Plain text
substructionesque ita erunt faciendae, quemadmodum
de fundationibus aedium sa|crarum in tertio libro est
109scriptum. insuper fundamenta lapideis et marmoreis copiis
4 gradationes ab substructione fieri debent. praecinctiones
ad altitudines theatrorum pro rata parte faciendae videntur, 5
neque altiores quam quanta | praecinctionis itineris (5)
sit latitudo. si enim excelsiores fuerint, repellent et eicient
e superiore parte vocem nec patientur in sedibus summis,
quae sunt supra praecinctiones, verborum casus certa significatione
ad aures pervenire. et ad summam ita est gubernandum 10
uti linea cum ad imum gra|dum et ad summum (10)
extenta fuerit, omnia cacumina graduum angulosque tangat.
5 ita vox non inpedietur. aditus complures et spatiosos
oportet disponere, nec coniunctos superiores inferioribus
sed ex omnibus locis perpetuos et directos sine inversuris 15
faciendos, uti cum populus dimittatur | de spectaculis, ne (15)
comprimatur, sed habeat ex omnibus locis exitus separatos
sine inpeditione.
Etiam diligenter est animadvertendum ne sit locus
surdus, sed ut in eo vox quam clarissime vagari possit. 20
hoc vero fieri ita poterit, si locus electus fuerit ubi non
6 inpedia|tur resonantia. vox autem est spiritus fluens aeris, (20)
tactu sensibilis auditu. ea movetur circulorum rotundationibus
infinitis, uti si in stantem aquam lapide inmisso
nascantur innumerabiles undarum circuli crescentes, a centro 25
quam latissime possint evagantes, nisi angustia loci
interpellaverit | aut aliqua offensio quae non patitur (25)
designationes earum undarum ad exitus pervenire. itaque
cum interpellentur offensionibus, primae redundantes insequentium
7 disturbant | designationes. eadem ratione vox
110
uti ad circinum efficit motiones, sed in aqua circuli planitie 31
6 eicient e superiore parte GS: eicientem superiorem partem
H.
8 pedibus ante corr. (sp̣) Gc. | summis: suis x.
9 sunt
om. x (add. L).
15 sine: siue HS et ante ips. corr. G.
22 in(m SGc)pediantur x. | est: ut x.
23 tactu: &(et G)actu
x.
26 possint & vagantes x.
31 uti: ita x. | ininaqua H,
inaquaẹ Gc.
[108]
Plain text
in latitudine moventur, vox et in latitudine progreditur
et in altitudinem gradatim scandit. igitur ut
in aqua undarum designationibus, item | in voce cum (5)
offensio nulla primam undam interpellaverit, non disturbat
secundam nec insequentes, sed omnes sine resonantia 5
perveniunt ad imorum et ad summorum aures. ergo
8 veteres architecti naturae vestigia persecuti indagationibus
vocis scandentis theatrorum perfecerunt gradationes,
| et quaesierunt per canonicam mathematicorum et musicam (10)
rationem ut quaecumque vox esset in scaena, clarior 10
et suavior ad spectatorum perveniret aures. uti enim
organa aeneis lamminis aut corneis ηχειοιϲ ad chordarum
sonituum claritatem perficiuntur, sic theatrorum per harmonicen
ad | augendam vocem ratiocinationes ab antiquis (15)
sunt constitutae. 15
IV Harmonice autem est musica litteratura obscura et
difficilis, maxime quidem quibus graecae litterae non sunt
notae. quam si volumus explicare, necesse est etiam
graecis verbis uti, quod nonnulla eorum latinas non
habent appella|tiones. itaque ut potuero quam apertissime 20
ex Aristoxeni scripturis interpretabor et eius diagramma
subscribam finitionesque sonituum designabo, uti qui diligentius
2 attenderit facilius percipere possit. vox enim mutationibus
cum flectitur alias fit acuta alias gravis, duobusque
modis movetur, | e quibus unus effectus habet continuatos 25
alter distantes. | continuata vox neque in finitionibus
111consistit neque in loco ullo, efficitque terminationes
non apparentes, intervalla autem media apparentia, uti
1 moventur HS (Gc): -etur G (vox sc. non κυκλικῶϲ, sed
ϲφαιρικῶϲ, ut Stoici in Plac. phil. 4, 20 adn. M. Thiel: J. f. Phil.
155, 368).
2 in om. (et alt.) x.
3 item (-ē GS) x: ita Gc.
5 secundā G: -dum HS.
7 prosecuti Gc.
8 voces (-is Gc) scandentes
(-is Gc) x.
12 inaeneis x. ηχειοιϲ: haeae (heae Hc,
hæae G, heę S) sic x. | cordarum sonitū x.
13 harmonicen
H, armonicen GS.
16 Harmonice: Harmonia HG, Armonia
S.
19 nonnullae (H, -le G, -lę SGc) x.
20 potero S.
21 aristoxenis x. | diagragma G.
24 fiat x.
26 distantis H.
28 media parentia x.
[109]
Plain text
sermone cum dicamus sol lux flos vox. nunc enim nec
unde incipit nec ubi desinit intel|legitur, sed quod ex (5)
acuta facta est gravis et ex gravi acuta, apparet auribus.
per distantiam autem e contrario. namque cum flectitur
inmutatione vox statuit se in alicuius sonitus finitione, 5
deinde in alterius, et id ultro citro crebre faciendo constans
apparet sensibus, uti in cantionibus | cum flectentes (10)
vocem varietatem facimus modulationis. itaque intervallis
ea cum versatur, et unde initium fecit et ubi desiit apparet
in sonorum patentibus finitionibus, mediana autem 10
latentia intervallis obscurantur.
3 Genera vero sunt modulationum tria, primum quod
| Graeci nominant αρμονιαν, secundum χρωμα, tertium (15)
διατονον. est autem harmoniae modulatio ab arte concepta,
et ea re cantio eius maxime gravem et egregiam 15
habet auctoritatem. chroma subtili sollertia ac crebritate
modulorum suaviorem habet delectationem. diatoni vero
quod na|turalis est, facilior est intervallorum distantia. (20)
in his tribus generibus dissimiles sunt tetrachordorum dispositiones,
quod harmonia tetrachordum et tonos et diheses 20
habet binas. dihesis autem est toni pars quarta, ita in
hemitonio duae diheses sunt conlocatae. chromati duo
hemitonia in ordine sunt | composita, tertium trihemitonium (25)
est intervallum. diatono toni duo sunt continuati, tertium 24
hemitonium finit te|trachordi magnitudinem. ita in
112
2 sed quod (quid a. c. G) sic x.
3 gravis et (&) ex (sic) x.
5 inmutatione (i. e. immutatione sec. S) anceps x. | finitionem
(-nē GS) x (ἵϲτηϲιν αὑτὴν ἐπὶ μιᾶϲ τάϲεωϲ Aristox.).
6 crebre
HS: crebro G.
7 cum: circum Gc.
8 intervalles H et a. c. S.
11 latentia: patentia (potentia a. c. G) x.
13 armoniam (-ā GS,
sic et 16. 22 etc. arm. x) … chroma … diatonon x.
14 ab
arte G: ad arte (solus) H (unde ad artē S, ab arte LP).
15 ea
re cantio G(Sc): ea recantio HS.
19 tetrachordarū (sic) S.
20 (harmoniâ) tetrachordum: -dorum (-ū GS) iterum x (del.
A. Wilmanns). | dihesis H, diheris G, diesis S (dieses Gc).
21 diesis x.
22 heminotio H. | diesis HS, dihesis G (dieses
Gc).
23 trihemitonium (Perrault): trium hemitoniorum x.
24 diatono toni: diatoni x.
[110]
Plain text
tribus generibus tetrachorda ex duobus tonis et hemitonio
sunt peraequata, sed ipsa cum separatim uniuscuiusque
generis finibus considerantur, dissimilem habent intervallorum
4 designationem. igitur intervalla | tonorum et hemitoniorum (5)
tetrachordo in voce divisit natura finiitque terminationes 5
eorum mensuris intervallorum quantitate, modisque
certis distantibus constituit qualitates, quibus etiam
artifices qui organa fabricant ex natura constitutis utendo
comparant ad concentus convenientes eorum | perfectiones. (10)
5 Sonitus, qui graece φθογγοι dicuntur, in unoquoque 10
genere sunt X et VIII, e quibus VIII sunt in tribus generibus
perpetui et stantes, reliqui X cum non uniter modulantur
sunt vagantes. stantes autem sunt qui inter mobiles
| interpositi, continent tetrachordi coniunctionem et (15)
e generum discriminibus suis finibus sunt permanentes, 15
appellantur autem sic, proslambanomenos, hypate hypaton,
hypate meson, mese, nete synhemmenon, paramese, nete
diezeugmenon, nete hyperbolaeon. mobiles autem sunt qui
in te|trachordo inter inmotos dispositi in generibus ex (20)
locis loca mutant, vocabula autem habent haec, parhypate 20
hypaton, lichanos hypaton, parhypate meson, lichanos
meson, trite | synhemmenon, ＜paranete synhemmenon,＞ trite
113diezeugmenon, paranete diezeugmenon, trite hyperbolaeon,
6 paranete hyperbolaeon. ei autem qua moventur, recipiunt
2 sunt G: om. HS.
4 intervallo (intuallo S) x.
5 tetrachordo:
et(&)tetrachordorum x. | finitque x.
8 fabricant:
faciunt S.
10 pthongi HS, ptongi S.
11 VIII HG: octo S.
12 non uniter (qui sc. οὐ μένουϲιν ἐπὶ μιᾶϲ τάϲεωϲ): com(con)muniter
x.
13 mobiles sunt inter (ſ̄ int̄ in ras. Sc) positi x.
16 proslambanomenos GS: iros lambanomenos H. | hypate
hypato (H, hipaton G, ypaton S) x.
17 hypate meson G:
hypateon meson HS. | nete synemmene (-emene S) GS: netesyn
exemmene H.
18 diezeucmene x. | hyperboleon x (-laeon infra
113, 2 et 15 H).
19 ex: et (&) x.
20 parhypatae (-te GS) hypate
x.
21 lichanos (licanos G) phalon x.
22 trite (-re H) sy(i G)nemenu
tritediezeu(y H)gmenu (-nous G) paranete paranetediezeugmenu
etc. x. | paranete synhemmenon om. x.
24 recipivẹnt
Sc.
[111]
Plain text
virtutes alias, intervalla enim et distantias habent crescentes.
itaque | parhypate, quae in harmonia distat ab hypate (5)
＜dimidium＞ hemitonium, in chroma transmutata habet
hemitonium. quae lichanos in harmonia dicitur, ab hypate
distat hemitonium, in chroma translata progreditur duo 5
hemitonia, in diatono distat ab hypate tria hemitonia.
ita X sonitus propter trans|lationes in generibus efficiunt (10)
7 triplicem modulationum varietatem. tetrachorda autem
sunt quinque, primum gravissimum, quod graece dicitur
υπατον, secundum medianum, quod appellatur μεϲον, tertium 10
coniunctum, quod ϲυνημμενον dicitur, quartum disiunctum,
quod διεζευγμενον nomi|natur, quintum, quod (15)
est acutissimum, graece υπερβολαιον dicitur. concentus
quos natura hominis modulari potest, graece quae ϲυμφωνιαι
dicuntur, sunt sex, diatessaron, diapente, diapason, ＜diapason＞ 15
8 et diatessaron, ＜diapason＞ et diapente, et disdiapason. ideoque
et a numero nomina ceperunt, quod cum | vox constiterit (20)
in una sonorum finitione ab eaque se flectens mutaverit
et pervenerit in quartam terminationem, appellatur
diatessaron, in quintam diapente [in sextam diapason, in 20
octavam et dimidiam diapason et diatessaron, in nonam
et dimidiam diapason et diapente, in XII disdiapason].
9 non | enim inter duo intervalla, cum chordarum sonitus (25)
aut vocis cantus factus fuerit, nec inter tria aut VI aut VII 24
pos|sunt consonantiae fieri, sed uti supra scriptum est,
114
2 (etc.) armonia x.
3 dimidium om. x. | inchroma transmutata
G, inchromatra mutata H, incromata mutata S.
4 quae:
qui x. | lichanus x.
5 traslata G.
10 hypaton … meson …
sinhemmenon (HG, sinemmenon Gc, synemenon S) … diezeu(i H)gmenon
… hyperboleon x.
14 graeceque (-q⁊) syn(m GS)phoniae(e)
x.
15 sex HG: VI. S. | diapason et diatessaron, diapason
et diapente: & diatessaron & disdiapente H, et disdiatessa(e
S)ron et dis(bis- S)diapente GS(LP).
16 & bisdiapason
S.
17 coeperunt x.
20 in sextam—(22) XII disdiapason: est
additio interpolatoris (A. Wilmanns: Comm. in hon. Mommseni
1877 p. 259) cf. supra ad p. 67, 7. | in octavam et dimidiam—(22)
XII. disdiapason om. S.
22 et (diapente) om. x.
24 nec intertia
aut sexta aut septem (sic HG, septima S) x (corr. Wilmanns).
[112]
Plain text
diatessaron et diapente et ex ordine ad disdiapason convenientiae
ex natura vocis congruentis habent finitiones,
et ei concentus procreantur ex coniunctione sonituum [qui
graece φθογ|γοι dicuntur]. (5)
V Ita ex his indagationibus mathematicis rationibus fiant 5
vasa aerea pro ratione magnitudinis theatri eaque ita
fabricentur ut cum tangantur, sonitum facere possint inter
se diatessaron diapente et ex ordine ad disdiapason. postea
| inter sedes theatri constitutis cellis, ratione musica ibi (10)
conlocentur ita uti nullum parietem tangant circaque habeant 10
locum vacuum et ab summo capite spatium, ponanturque
inversa et habeant in parte quae spectat ad scaenam
suppositos cuneos ne minus altos semipedem, contraque
eas cellas | relinquantur aperturae inferiorum graduum (15)
2 cubilibus longae pedes duo, altae semipedem. designationes 15
autem eorum, quibus in locis constituantur, sic explicentur.
si non erit ampla magnitudine theatrum, media
altitudinis transversa regio designetur et in ea tredecim
cellae duodecim aequa|libus intervallis distantes confornicentur, (20)
uti ea echea quae supra scripta sunt ad neten 20
hyperbolaeon sonantia in cellis quae sunt in cornibus extremis,
utraque parte prima conlocentur, secunda ab extremis
diatessaron ad neten diezeugmenon, tertia diatessaron
ad paramesen, quarta ad neten | synhemmenon, quinta diatessaron
115
3 concentus: coventus H, conventus G, c̄uentꝰ S. | qui—(4)
dicuntur del. Reber (cf. p. 112, 11).
4 pthongi H, ptongi
GS.
6 ita om. G (suppl. Gc).
8 diatesseron (hic et in seqq.
semper) G. | et om. x.
11 locum—(12) habeant bis scripta
in H (priora del. Hc).
13 semipede x. | contraque—(15)
semipede om. S.
14 inferiorvem H. | graduū G: gradibus HS.
15 semipede x. | 17 si aū (autem) non S.
20 ea echea: eae
(eę S) echo x. | ad netḥ̇en Gc: adnetent H, ad nete S.
21 sonentia H (non GS).
23 ad neten diezeugmenon: ad neten
(H, nete S, netḥ̇en Gc) sy(i G)nhemmenu (HG, synemenu S)
x.
24 ad paramesen: adnethen (HG, neten S, netḥ̇en Gc) ad
paramesen (-son S) x. | adneten (nethen H) sin hemmenu (H,
sinhemenu G, synemenu S) x. | quinta ad diatessaron S.
[113]
Plain text
ad mesen, sexta diatessaron ad hypaten meson, in
3 medio unum diatessaron ad hypaten hypaton. ita hac ratiocinatione
vox a scaena uti ab centro profusa se circumagens
tactuque feriens singulorum vasorum | cava excitaverit (5)
auctam claritatem et concentu convenientem sibi consonantiam. 5
sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo
dividatur in partes IIII, uti tres efficiantur regiones
cellarum transverse designatae, una harmoniae, altera chromatos,
tertia diatoni. et ab imo quae erit prima, | ea ex (10)
harmonia conlocetur ita uti in minore theatro supra scriptum 10
4 est. in mediana autem prima in extremis cornibus ad chromaticen
hyperbolaeon habentia sonitum ponantur, in secundis
ab his diatessaron ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis
ad chromaticen synhemmenon, quartis diatessaron ad | chromaticen (15)
meson, quintis diatessaron ad chromaticen hypaton, 15
sextis ad paramesen, quod ea et ad chromaticen
hyperbolaeon diapente et ad chromaticen synhemmenon
5 diatessaron habet consonantiae communitatem. in medio
nihil est conlocandum, ideo quod sonituum nulla alia
qualitas in chromatico | genere symphoniae consonantiam 20
potest habere. in summa vero divisione et regione cellarum
in cornibus primis ad diatonon hyperbolaeon fabricata
vasa sonitu ponantur, in secundis diatessaron ad diatonon
＜diezeugmenon＞, tertiis ad diatonon synhemmenon, quartis
diatessaron ad diatonon me|son, quintis diatessaron ad 25
diatonon hypaton, sextis diatessaron ad proslambanomenon,
in medio ad mesen, quod ea et ad proslambanomenon
diapason et ad diatonon hypaton diapente habet symphoniarum
6 communitates. haec autem | si qui voluerit ad
116
perfectum facile perducere, animadvertat in extremo libro 30
5 et: ex x.
13 diezeugmenon S: -nu HG. | intert(c G)iis
diatessa(e G)ron ad chr. sy(i G)nhemmenu (synemenu S) x.
16 parameseọn Gc. | ea om. x. | ad (chr.): in x.
17 hyperboleū
S. | synemmenon Wilmanns: meson x.
18 habeant x.
19 sonitum
(-ū S) x.
22 (et seqq. exc. v. 24) diatonum (-ū S) x.
24 diezeugmenon om. x. | tertiis diatessa(e G)ron addiatonon
(-n̄ G) sy(i G)nhemenon (HG, synemenon S) x.
28 diapson H.
[114]
Plain text
diagramma musica ratione designatum, quod Aristoxenus
magno vigore et industria generatim divisis modulationibus
constitutum reliquit. de quo si qui ratiocina|tionibus his (5)
attenderit, ab natura vocis ad audientium delectationes
facilius valuerit theatrorum efficere perfectiones. 5
7 Dicet aliquis forte multa theatra quotannis Romae
facta esse neque ullam rationem harum rerum in his
fuisse, sed errabit in eo, quod omnia publica lignea theatra
tabulatio|nes habent complures, quas necesse est sonare. (10)
hoc vero licet animadvertere etiam ab citharoedis, qui 10
superiore tono cum volunt canere, avertunt se ad scaenae
valvas et ita recipiunt ab earum auxilio consonantiam
vocis. cum autem ex solidis rebus theatra constituuntur,
id est ex structura | caementorum, lapide, marmore, quae (15)
sonare non possunt, tunc echeis haec rationes sunt explicandae. 15
8 sin autem quaeritur in quo theatro ea sint
facta, Romae non possumus ostendere sed in Italiae regionibus
et in pluribus Graecorum civitatibus, etiamque auctorem
habemus Lucium Mum|mium, qui diruto theatro Corinthiorum (20)
ea aenea Romam deportavit et de manubiis ad 20
aedem Lunae dedicavit. multi etiam sollertes architecti,
qui in oppidis non magnis theatra constituerunt, propter
inopiam fictilibus doliis ita sonantibus electis hac ratiocinatione
compositis perfecerunt utilissimos | effectus. (25)
VI Ipsius autem theatri conformatio sic est facienda uti 25
quam magna futura est perimetros imi, centro medio conlocato
circumagatur linea rotundationis, in eaque quattuor
| scribantur trigona paribus lateribus et intervallis, quae
117
4 ad naturas vocis & audientium x.
6 quod (H, đq S)
annis HS, quot annis G.
8 errauit x.
9 tribulationes G.
10 citharo edis H, citharoedis S, -rędis G.
12 valbas x (valvas
Sc).
14 lapido H (-de GS).
15 echeis: exhis x. | hac rationes
(sic H, hac ratione GS, hę rationes L) sunt (ſ̄ S) explicandae
(-ę S, -e G) x.
17 regiones HG, regione S (= L ex corr.).
19 lucium: sic x.
20 ea ae(ę S)nea (sc. echea v. 16) sic x.
21 etiam HG: aū (autem) S.
22 propter om. S.
23 doleis
x.
27 rotundationis GS: rutundationes H.
28 paribus GS:
partibus H. | et om. x. | quae om. x.
[115]
Plain text
extremam lineam circinationis tangant, quibus etiam in duodecim
signorum caelestium ＜descriptione＞ astrologi ex musica
convenientia astrorum ratiocinantur. ex his trigonis
cuius latus fuerit | proximum scaenae, ea regione qua praecidit (5)
curvaturam circinationis, ibi finiatur scaenae frons, et 5
ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae
2 disiungat proscaenii pulpitum et orchestrae regionem. ita
latius factum fuerit pulpitum quam Graecorum, quod omnes
artifices in scaena | dant operam, in orchestra autem (10)
senatorum sunt sedibus loca designata. et eius pulpiti 10
altitudo sit ne plus pedum quinque, uti qui in orchestra
sederint, spectare possint omnium agentium gestus. cunei
spectaculorum in theatro ita dividantur uti anguli trigonorum,
qui currunt circum curvaturam cir|cinationis, dirigant (15)
ascensus scalasque inter cuneos ad primam praecinctionem, 15
supra autem alternis itineribus superiores cunei
3 medii dirigantur. i autem qui sunt in imo et dirigunt
scalaria, erunt numero VII, reliqui quinque scaenae designabunt
compositionem, et unus medius contra se | valvas (20)
regias habere debet, et qui erunt dextra ac sinistra hospitaliorum 20
designabunt compositionem, extremi duo spectabunt
itinera versurarum. gradus spectaculorum ubi subsellia
componantur ne minus alti sint palmipedem, ＜ne
plus pedem＞ et digitos sex, latitudines eorum ne plus
4 pedes duo semis, | ne minus pedes duo constituantur. tectum 25
porticus quod futurum est in summa gradatione, cum
scaenae altitudine | libratum prospiciatur, ideo quod vox
118crescens aequaliter ad summas gradationes et tectum perveniet.
namque si non erit aequale, quo minus fuerit
1 circinnationes (hic) HS (circinationis G). | duodecim HS: XII.
G.
2 descriptione om. x (add. Joc.). | astro(a G)logi x.
4 quae(ę
G) prae(ę G)cidit HG, quę p̄cedit S.
5 finiatur GS: -antur H.
9 in caena H.
14 circinationes HS (-nis G).
17 i: hi x (cf.
p. 26, 26. 217, 3. sed ei p. 113, 3. 114, 3. 222, 3. 276, 13).
20 ac
om. x.
23 con(ō S)ponantur gradus ne minus x. | alti sint
palmo pede (| H) et dig. x.
24 digitos sex (ante ras.) G: digito
sex (.VI. S) HS(Gc).
27 per(ꝑ GS)spiciatur x.
[116]
Plain text
altum, vox praeripietur ad eam altitudinem ad quam perveniet
5 primo. orchestra inter | gradus imos quam diametron (5)
habuerit, eius sexta pars sumatur, et in cornibus
utrimque ad aditus eius mensurae perpendiculo inferiores
sedes praecidantur, et qua praecisio fuerit, ibi constituantur 5
itinerum supercilia. ita enim satis altitudinis habebunt
6 eorum confornicationes. scaenae longi|tudo ad orchestrae (10)
diametron duplex fieri debet. podii altitudo ab libramento
pulpiti cum corona et lysi duodecuma orchestrae diametri.
supra podium columnae cum capitulis et spiris altae quarta 10
parte eiusdem diametri, epistylia et ornamenta earum
columnarum altitudinis quinta parte. plu|teum insuper (15)
cum unda et corona inferioris plutei dimidia parte. supra
id pluteum columnae quarta parte minore altitudine sint
quam inferiores, epistylia et ornamenta earum columnarum 15
quinta parte. item si tertia episcenos futura erit, mediani
plutei summum sit dimidia parte, columnae | summae medianarum (20)
minus altae sint quarta parte, epistylia cum coronis
earum columnarum item habeant altitudinis quintam
partem. 20
7 Nec tamen in omnibus theatris symmetriae ad omnes
rationes et effectus possunt respondere, sed oportet
archi|tectum animadvertere quibus proportionibus necesse sit (25)
sequi symmetriam et quibus ad loci naturam aut magnitudinem
operis temperari. sunt enim res quas et in 25
1 ad (quam) om. x.
2 grados HS. | quam: quod (qđ G, oqd S)
x.
3 sumatur G: sum|matur H, sūmatur S.
4 utrum(ū- GS)que
aditus x. | perpendiculum (-ū GS) x | interiores x.
5 qua
Phil.: quae (quę GS) x.
6 altitudinem (-ē) x.
8 duplex G:
dupl& H, dupla S.
9 duodecu(i S)mam (-ā GS) x. | orchistrę
S. | diametris (ante corr.) G.
12 quinta HS(Gc): quarta G.
14 quarta HSc Gc2: quarte GS (-tę Gc1).
15 epi(y HS)sti(y S)lium
(-ū GS) x.
16 episcenos HG, episkenos S (qui
in seqq. scribit skenam quam antea scęnam).
17 (d. p.) columnae.
summae media parte columnae. summae medianarum
minus H, colūnę sūmę media parte colūnę. sūmę medianarū
minus S, colūnę summę media parte. colūnę sūmę medianarū
minus G.
22 oport&S: oportere HG.
25 temperari: cf. p. 277, 12.
[117]
Plain text
pusillo et in magno theatro necesse est eadem magnitudine
fieri pro|pter usum, uti gradus diazomata pluteos itinera
119ascensus pulpita tribunalia et si qua alia intercurrunt ex
quibus necessitas cogit discedere ab symmetria ne inpediatur
usus. non minus si qua exiguitas copiarum, id est 5
marmoris, ma|teriae reliquarumque rerum quae parantur, (5)
in opere fuerit, paulum demere aut adicere, dum id ne
nimium inprobe fiat sed cum sensu, non erit alienum.
hoc autem erit si architectus erit usu peritus, praeterea
ingenio mobili sollertiaque non fuerit viduatus. 10
8 | Ipsae autem scaenae suas habent rationes explicatas (10)
ita uti mediae valvae ornatus habeant aulae regiae, dextra
ac sinistra hospitalia, secundum autem spatia ad ornatus
comparata, quae loca Graeci περιακτουϲ dicunt ab eo
quod machinae sunt in his locis versatiles trigonoe habentes 15
sin|gulae tres species ornationis, quae cum aut fabularum (15)
mutationes sunt futurae seu deorum adventus cum
tonitribus repentinis, versentur mutentque speciem ornationis
in fronte. secundum ea loca versurae sunt procurrentes,
quae efficiunt una a foro, altera a peregre aditus 20
9 in scaenam. genera | autem sunt scaenarum tria, unum (20)
quod dicitur tragicum, alterum comicum, tertium satyricum.
horum autem ornatus sunt inter se dissimili disparique
ratione, quod tragicae deformantur columnis et
fastigiis et signis reliquisque regalibus rebus, comicae 25
autem aedificiorum privatorum et mae|nianorum habent (25)
speciem prospectusque fenestris dispositos imitatione, communium
aedificiorum rationibus, satyricae vero ornantur
arboribus speluncis montibus reliquisque agrestibus rebus
in topiodis speciem deformatis. 30
2 diazumata x.
3 qualia S.
7 fuerit: defuerint x.
10 nobili S.
11 explicitas x.
14 periactus x.
15 trigonos
HS, trigones G.
16 singulae: insingula x. | ornationisque G,
-nesque HS(Gc).
17 mutationis H (-nes GS).
18 repentinise
aversentur H, repentinis ea versentur GS.
19 infrontes x.
26 moenianorum HS.
27 profectus x.
30 intopeodi speciem
(-ē GS) deformati x.
[118]
Plain text
VII In Graecorum theatris non omnia isdem rationibus
sunt | facienda, quod primum in ima circinatione ut in
120latino trigonorum IIII, in eo quadratorum trium anguli
circinationis lineam tangunt, et cuius quadrati latus est
proximum scaenae praeciditque curvaturam circinationis, 5
ea regione de|signatur finitio proscaenii. et ab ea regione (5)
ad extremam circinationem curvaturae parallelos linea designatur,
in qua constituitur frons scaenae, per centrumque
orchestrae a proscaenii regione parallelos linea describitur
et qua secat circinationis lineas dextra ac sinistra 10
in cornibus hemicyclii | centra signantur, et circino conlocato (10)
in dextro ab intervallo sinistro circumagitur circinatio
ad proscaenii sinistram partem, item centro conlocato
in sinistro cornu ab intervallo dextro circumagitur
2 ad proscaenii dextram partem. ita e tribus centris hac 15
descriptione ampliorem habent orchestram Graeci | et scaenam (15)
recessiorem minoreque latitudine pulpitum, quod λογειον
appellant, ideo quod eo se tragici et comici actores
in scaena peragunt, reliqui autem artifices suas per orchestram
praestant actiones, itaque ex eo scaenici et thymelici 20
graece separatim nominantur. eius logei altitudo non
1 hisdem x.
5 curvaturā G: -ra HS.
7 curvaturę | par
ꝑ̇allelos linea describitur (om. allelos—regione 7-9) G.
9 orchistrę S. | a om. x. | per allelos H et (ꝑallelos) G, parallelos
S(Gc).
10 qua: quae (quę GS) x (ut 118, 7. 117, 5). |
circinationis GSc: -nes HS.
11 hemi(HS, emi- G)cycli x.
12 dextra x. | circumagatur x.
13 sinistram: dextram x, ubi
sic ad proscaenii dextram partem ita tribus centris hac describtione
ampliorem habent. Item centro conlocato in sinistro
cornu ab intervallo dextro circumagitur ad proscaenii dextram
partem orchestram … H et appositis compendiis vulg. GS id
est omnes codices: sc. quod ait K. Dumon (Mnemosyne 1892
p. 427 et 424), ad optimos codices Iocundum—sic iste appellatur,
non Iucundus—textum constituisse (quem praeter eos id
est suo arbitrio constituit), hoc nihili est.
15 e om. x.
17 longion
x.
18 eos tragici HG, eo stragici S (cf. p. 241, 14. 17. 21).
19 orchistrā S.
20 et thimelici G: & hymelici H, & himelici
S.
21 logei: loci x. | no|minis ante corr. G (n̄ minꝰ S).
[119]
Plain text
| minus debet esse pedum X, non plus duodecim. gradationes (20)
scalarum inter cuneos et sedes contra quadratorum
angulos dirigantur ad primam praecinctionem, a praecinctione
inter eas iterum mediae dirigantur, et ad summam
quotiens praecinguntur, altero tanto semper amplificantur. 5
VIII | Cum haec omnia summa cura sollertiaque explicata
121
sunt, tunc etiam diligentius est animadvertendum uti sit
electus locus, in quo leniter adplicet se vox neque repulsa
resiliens incertas auribus referat significationes. sunt enim 10
nonnulli | loci naturaliter inpedientes vocis motus, uti (5)
dissonantes qui graece dicuntur κατηχουντεϲ, circumsonantes
qui apud eos nominantur περιηχουντεϲ, item resonantes
qui dicuntur αντηχουντεϲ, consonantesque quos appellant
ϲυνηχουταϲ. dissonantes sunt in quibus vox prima cum 15
est elata in altitu|dinem, offensa superioribus solidis (10)
corporibus repulsaque residens in imo opprimit insequentis
2 vocis elationem, circumsonantes autem in quibus circumvagando
coacta exsolvens in medio, sine extremis casibus
sonans ibi extinguatur incerta verborum significatione, resonantes 20
vero in quibus cum | in solido tactu percussa resiliat, (15)
imagines exprimendo novissimos casus duplices faciat
auditu. item consonantes sunt in quibus ab imis auxiliata
cum incremento scandens egrediatur ad aures diserta verborum
claritate. ita si in locorum electione fuerit diligens 25
animadversio, emendatus erit | prudentia ad utilitatem (20)
in theatris vocis effectus. formarum autem descriptiones
inter se discriminibus his erunt notatae uti quae ex quadratis
1 duodecim H: XII. GS.
5 amplificantur HS: -cabuntur
G.
8 enī | advertendum H. | utiselectus (-os H) HG (ut is electus
Gc), uti sit lectus S.
12 greci a. c. G. | caticontes (-ⱶcontes S)
x.
13 periechontes (-ⱶcontes S, -contes G) x.
14 antechontes
x.
15 synechontas HS: sinechontes G.
17 residens GS:
-dent H. | inimū ante corr. G.
19 exsolvens (sic) x (sc. διαϲπείρουϲα τὰ ϲυνεχόμενα).
21 resiliant x.
22 faciunt x.
24 disserta x.
28 uti quae: itaque (-ę Gc) x.
[120]
Plain text
designentur, Graecorum habeant usus, latina e paribus
lateribus trigonorum. ita his praescriptionibus qui
voluerit uti, emendatas efficiet theatrorum perfectiones.
IX | Post scaenam porticus sunt constituendae, uti cum (25)
imbres repentini ludos interpellaverint, habeat populus quo 5
se reci|piat ex theatro choragiaque laxamentum habeant ad
122comparandum. uti sunt porticus Pompeianae itemque
Athenis porticus Eumenicae Patrisque Liberi fanum, et
exeuntibus e theatro sinistra parte odeum, quod Themistocles
| columnis lapideis dispositis, navium malis et antemnis 10 (5)
e spoliis Persicis pertexit, idem autem etiam incensum
Mithridatico bello rex Ariobarzanes restituit,
Zmyrnae Stratoniceum, Trallibus porticus ex utraque parte
scaenae supra stadium, ceterisque civitatibus quae diligentiores
habuerunt architectos | circa theatra sunt porticus et 15 (10)
2 ambulationes. quae videntur ita oportere conlocari uti
duplices sint habeantque exteriores columnas doricas cum
epistyliis et ornamentis ex ratione modulationis perfectas.
latitudines autem earum ita oportere fieri videntur uti
quanta altitudine columnae fuerint exterio|res, tantam 20 (15)
latitudinem habeant ab inferiore parte columnarum extremarum
ad medias et a medianis ad parietes qui circumcludunt
porticus ambulationes. medianae autem columnae
quinta parte altiores sint quam exteriores, sed aut ionico
3 aut corintho genere deformentur. columnarum autem 25
| proportiones et symmetriae non erunt isdem rationibus (20)
quibus in aedibus sacris scripsi. aliam enim in deorum
templis debent habere gravitatem, aliam in porticibus et
1 designentur … habeant HS: designantur … habent G.
2 latine (-ę Gc) raribus x.
8 eumenici HS(Gc), eum meneci
G. | fanum (sic): cf. Dörpfeld: Mitteilungen des arch. Inst. Athen.
Abt. XIII (1888), 102.
10 milis x. | antemnis (non antennis)
sic omnes (GHSLPvlch) etiam p. 254, 7.
13 smyrnae (-ę S)
HS, smirne G. cf. p. 85, 11 etc. | sirationiceum (si rationie ceū
S, siratio niceum G) x. | trabibus HS, tradibus G. | parte ut
scaene (H, skęnę S, scene G) x.
18 modulationis S: -nes HG.
20 altitudo x. | fuerit x.
25 autem G: om. HS.
26 hisdem x.
[121]
Plain text
ceteris operibus subtilitatem. itaque si dorici generis
erunt columnae, dimetiantur earum altitudines cum capitulis
in partes XV. | ex eis partibus una constituatur et (25)
fiat modulus, ad cuius moduli rationem omnis operis erit
explicatio. et in imo columnae crassitudo fiat duorum 5
modulorum, intercolumnium quinque et moduli dimidia
parte, altitudo columnae praeter capitulum XIIII modulorum,
capituli altitudo moduli unius, | latitudo modulorum
123duorum et moduli sextae partis. ceteri operis modulationes
uti in aedibus sacris in libro IIII scriptum est ita 10
4 perficiantur. sin autem ionicae columnae fient, scapus
praeter spiram et capitulum in octo et dimidiam partem
di|vidatur et ex his una crassitudini columnae detur, (5)
＜spira＞ cum plintho dimidia crassitudine constituatur,
capituli ratio ita fiat uti in libro tertio est demonstratum. 15
si corinthia erit, scapus et spira uti in ionica, capitulum
autem quemadmodum in quarto libro est scriptum, ita
habeant rationem. in stylo|batisque adiectio quae fit per (10)
scamillos inpares, ex descriptione quae supra scripta est
in libro tertio sumatur. epistylia coronae ceteraque omnia 20
ad columnarum rationem ex scriptis voluminum superiorum
explicentur.
5 Media vero spatia quae erunt subdiu inter porticus,
| adornanda viridibus videntur, quod hypaethroe ambulationes (15)
habent magnam salubritatem, et primum oculorum 25
quod ex viridibus subtilis et extenuatus aer propter motionem
corporis influens perlimat speciem et ita auferens
2 demeṇ̇tiantur Gc: demetriantur HS.
5 in imo: in primo
x. | cgrassitudo (sic) S (ut grassior S 105, 19 etc.).
10 IIII. HG:
quarto S.
11 scaphus HS (P, scapus GL), sed v. 7 scapus
HLG (ubi scaphus retinent SP). scaphorum HS(L) etiam 98, 18.
diff. 238, 3.
12 octo HG: VIII. S.
13 una G: om. HS.
14 spira om. x. | constituantur x.
18 in (styl.) om. x (cf. p. 80, 7).
19 scabillos (HG, scabyllos S) inpartes x (cf. p. 77, 2. 3, ubi
scabellos cod. P. scabilla Cato 10, 5. scabellum ὑποπόδιον CGL
II, 179).
23 subdiu (sic) x (ut 124, 2. 143, 21. 164, 10 ubi rec.
sub divo).
24 hyp&(et G) rę x.
26 subtilis G: sub(p S)tiles HS.
[122]
Plain text
ex oculis umorem crassum, aciem tenuem et acutam speciem
relinquit. | praeterea cum corpus motionibus in ambulatione (20)
calescat, umores ex membris aer exsugendo inminuit
plenitates extenuatque dissipando quod plus inest
6 quam corpus potest sustinere. hoc autem ita esse ex eo 5
licet animadvertere, quod sub tectis cum sint aquarum
fontes aut etiam sub terra | palustris abundantia, ex his (25)
nullus surgit umor nebulosus, sed in apertis hypaethrisque
locis cum sol oriens vapore tangat mundum, ex umidis
et abundantibus excitat umores et conglobatos in altitudinem 10
tollit. ergo si ita videtur uti in hypaethris locis
ab aere umores ex corporibus exsu|gantur molestiores, (30)
quemadmodum ex terra per nebulas vi|dentur, non puto
124dubium esse quin amplissimas et ornatissimas subdiu hypaethrusque
conlocari oporteat in civitatibus ambulationes. 15
7 eae autem uti sint semper siccae et non lutosae, sic erit
faciendum. fodiantur et exinaniantur quam | altissime. (5)
dextra atque sinistra structiles cloacae fiant inque earum
parietibus qui ad ambulationem spectaverint, tubuli instruantur
inclinati fastigio in cloacas. his perfectis compleantur 20
ea loca carbonibus, deinde insuper sabulone eae
ambulationes sternantur et exaequentur. ita propter | carbonum (10)
raritatem naturalem et tubulorum in cloacas instructionem
excipientur aquarum abundantiae, et ita siccae
et sine umore perfectae fuerint ambulationes. 25
8 Praeterea in his operibus thesauri sunt civitatibus in
necessariis rebus a maioribus constituti. in conclusionibus
| enim reliqui omnes faciliores sunt apparatus quam (15)
lignorum. sal enim facile ante inportatur, frumenta publice
2 relinquit G: reliquit(d H) HS.
3 exsugendo (G, exugendo
H): exuendo S.
4 extenuatque G(Sc): extenuatique H et ante
ras. S.
10 abundantibus (L): -tius H et (qui om. et) S. | et
exconglobatos x (ex del. ed.).
12 exsugantur G: exugantur
HS.
14 hyp&(et G)risque x (cf. p. 150, 27. 23. Cass. Fel.
p. 14, 6. 15, 4. 16, 7. 177, 20, Theod. Pr. p. 57, 2 etc.)
16 eae
(ee G, eę SGc) sic x.
20 cloacis x.
21 eae HS: hę G.
26 thensauri x.
27 a maioribus: amoribus x.
[123]
Plain text
privatimque expeditius congeruntur et si defit, holeribus
carne seu leguminibus defenditur, aquae fossuris
puteorum et de caelo repentinis tempestatibus ex tegulis
excipiuntur. de ligna|tione quae maxime necessaria est (20)
ad cibum coquendum, difficilis et molesta est apparatio, 5
9 quod et tarde comportatur et plus consumitur. in eiusmodi
temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur et
mensurae tributim singulis capitibus designantur. ita
duas res egregias hypaethroe ambulationes | praestant, unam (25)
in pace salubritatis, alteram in bello salutis. ergo his 10
rationibus ambulationum explicationes non solum post
scaenam theatris sed etiam omnium deorum templis effectae
magnas civitatibus praestare poterunt utilitates.
Quoniam haec nobis satis videntur esse exposita, nunc
| insequentur balinearum dispositionum demonstrationes. 15 (30)
X pri|mum eligendus locus est quam calidissimus, id est
125
aversus ab septentrione et aquilone. ipsa autem caldaria
tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno, sin autem
natura loci inpedierit, utique a meridie, quod maxime
tempus la|vandi a meridiano ad vesperum est constitutum. 20 (5)
et item est animadvertendum uti caldaria muliebria et
virilia coniuncta et in isdem regionibus sint conlocata.
sic enim efficietur ut in vasaria et hypocausis communis
sit eorum utrisque. aenea supra hypocausim tria sunt
componenda, unum | caldarium, alterum tepidarium, tertium 25 (10)
frigidarium, et ita conlocanda uti ex tepidario in
caldarium quantum aquae calidae exierit, influat de frigidario
in tepidarium ad eundem modum, testudinesque
2 alveolorum ex communi hypocausi calefaciantur. suspensurae
caldariorum ita sunt faciendae ut | primum sesquipedalibus 30 (15)
1 congerventur Hc | sidefit (fide fit ante ras. G) x: side sit
Gc.
6 conportatur HG: cōparatur S.
7 eae HS: hae G.
9 hyp&(et G)ra ambulationem (-ē GS) x.
12 theatri x.
15 balinearum HS: balnearum G.
17 ab(ḍ̇ Gc) septem(n S)trione
x.
18 sin: si x.
21 calcaria H et ante corr. S.
22 hisdem
x.
27 caldae (-e G, -ę S) x (calidę Sc).
29 calfaciantur
H: -æntur Hc, -entur GS (calefacientur Gc).
[124]
Plain text
tegulis solum sternatur inclinatum ad hypocausim,
uti pila cum mittatur non possit intro resistere sed
rursus redeat ad praefurnium ipsa per se. ita flamma facilius
pervagabitur sub suspensione. supraque laterculis
bessalibus pilae struantur ita dispositae uti bipedales 5
| tegulae possint supra esse conlocatae. altitudinem autem (20)
pilae habeant pedes duo eaeque struantur argilla cum
capillo subacta, supraque conlocentur tegulae bipedales
3 quae sustineant pavimentum. concamarationes vero si ex
structura factae fuerint, erunt utiliores, sin autem 10
contignationes fue|rint, figulinum opus subiciatur, sed hoc ita (25)
erit faciendum. regulae ferreae aut arcus fiant eaeque uncinis
ferreis ad con|tignationem suspendantur quam creberrimis,
126eaeque regulae sive arcus ita disponantur uti
tegulae sine marginibus sedere in duabus invehique possint, 15
et ita totae concamarationes in ferro nitentes sint
perfectae. earumque camararum superiora | coagmenta ex (5)
argilla cum capillo subacta liniantur, inferior autem pars,
quae ad pavimentum spectat, primum testa cum calce
trullissetur, deinde opere albario sive tectorio poliatur. 20
eaeque camarae in caldariis si duplices factae fuerint,
meliorem habebunt usum. non enim a vapore umor corrumpere
| poterit materiem contignationis, sed inter duas (10)
4 camaras vagabitur. magnitudines autem balinearum videntur
fieri pro copia hominum, ＜dummodo＞ sint ita dispositae. 25
quanta longitudo fuerit, tertia dempta, latitudo
5 besalibus x. | tegulę om. G (suppl. Gc).
6 altitudinem
(-nē S) HS: -nes G.
7 pedes duo x (duo semis Fav. p. 300, 8).
9 (item 126, 3) concamarationes HG, -merationes S.
11 figlinum
x.
12 regula (sic, -lę GS) ferreae (-ręe G, -reę SGc) H. | eaeque
HS: haeque G.
17 camararum HG (sed camerarum S, ut
x v. 8. 10). ego nunc semper scripsi camaram (ut habet x etiam
170, 21 et G 207, 19. cf. 75, 19. 125, 23. 126, 3. Plin. Aug.
12, 79. Keil ad Varr. p. 251).
18 inferior (Fav. p. 301, 5): interior
x.
20 trulizetur G, tulizetur HS (trulliss- infra semper
x, nisi quod trulissetur HS 170, 2).
24 balneorum x.
25 dummodo (Fav.): om. x. | dispositae Fav.: compositae x.
[125]
Plain text
sit praeter scholam labri et alvei. labrum utique sub
lumine faciundum videtur, ne stantes | circum suis umbris (15)
obscurent lucem. scholas autem labrorum ita fieri oportet
spatiosas uti cum priores occupaverint loca, circum spectantes
reliqui recte stare possint. alvei autem latitudo 5
inter parietem et pluteum ne minus sit pedes senos, ut
5 gradus inferior inde auferat et pulvinus duos pedes. | laconicum (20)
sudationesque sunt coniungendae tepidario, eaeque
quam latae fuerint, tantam altitudinem habeant ad
imam curvaturam hemisphaerii. mediumque lumen in 10
hemisphaerio relinquatur ex eoque clupeum aeneum catenis
pendeat, per cuius reductiones et demissiones perficietur
sudationis tem|peratura. ipsumque ad circinum fieri oportere (25)
videtur, ut aequaliter a medio flammae vaporisque
vis per curvaturae rotundationes pervagetur. 15
XI | Nunc mihi videtur, etiamsi non sint italicae consuetudinis
127
palaestrarum aedificationes, traditas tamen explicare
et quemadmodum apud Graecos constituantur monstrare.
in palaestris peristyla quadrata sive oblonga ita
sunt facienda | uti duorum stadiorum habeant ambulationis 20 (5)
circumitionem, quod Graeci vocant διαυλον, ex quibus
tres porticus simplices disponantur, quarta quae ad meridianas
regiones est conversa, duplex, uti cum tempestates
ventosae sint, non possit aspergo in interiorem partem
2 pervenire. constituantur | autem in tribus porticibus 25 (10)
exhedrae spatiosae, habentes sedes in quibus philosophi rhetores
reliquique qui studiis delectantur sedentes disputare
possint. in duplici autem porticu conlocentur haec membra.
1 scolam x (sed 15 scholas H).
2 faciu(e GS)ndum H.
3 fieri GS: fuerit (sic) H.
10 hemisperii x.
11 hemisperio
x. | clypevom H, clypeū S, clipeum G.
12 di(e G)missiones HS.
16 iam &(et G)si non HG, ·ſı&·ıā n̄ (= et si iam non) Sc.
17 (etc.) palestrarum x. | aedificationes (-es G) traditae (-ę GS)
x.
18 post constituantur monstrare continuo subdit x v. 9-12
constituantur—disputare possint.
19 peristy(i G)lia x.
20 sunt G: sint HS.
21 circuitionem x. | diaulam (-ā S) x.
25 exedrae (-ę GS) x.
[126]
Plain text
ephebeum in medio, hoc autem est exhedra amplissima
cum sedibus, quae tertia parte longior | sit quam lata. (15)
sub dextra coryceum, deinde proxime conisterium, a conisterio
in versura porticus frigida lavatio, quam Graeci λουτρον
vocitant. ad sinistram ephebei elaeothesium, proxime 5
autem elaeothesium ＜tepidarium＞, ab eoque iter in propnigeum
in versura porticus. proxima autem introrsus | e (20)
regione frigidarii conlocetur concamarata sudatio longitudine
duplex quam latitudo, quae habeat in versuris ex una parte
laconicum ad eundem modum quam supra scriptum est, 10
compositum, ex adverso laconici calidam lavationem. in
palaestra peristyla, quemadmodum supra scriptum est, ita | (25)
3 debent esse distributa. extra autem disponantur | porticus
128
tres, una ex peristylo exeuntibus, duae dextra atque
sinistra stadiatae, ex quibus una quae spectaverit ad 15
septentrionem, perficiatur duplex amplissima latitudine,
altera simplex ita facta uti in partibus quae fuerint
circa | parietes et quae erunt ad columnas, margines habeat (5)
uti semitas non minus pedum denum mediumque
excavatum uti gradus sint in descensu a marginibus sesquipedem 20
ad planitiem, quae planities sit non minus
pedes XII. ita qui vestiti ambulaverint circum in marginibus,
4 non inpedientur | ab unctis se exercentibus. haec (10)
autem porticus ξυϲτοϲ apud Graecos vocitatur, quod athletae
1 exedra S (non HG).
2 quae om. x.
3 dextro x. |
coryceum (-ū S) HS, corriceum G. | conisterium HG: conistrū
(item v. 16 conistro) S.
4 lytron HS, litron G.
5 eleothesium
(-seum ante corr. S) HSc, elaeo thesium G.
6 alaeothesium H,
aleothesiū S, ala|eothesium G. | tepidarium Marini (W. A.
Becker): frigidarium x. | propnigeum HS, propnı gẹ̇um G.
7 proxima GS: -mā H.
8 concamerata x.
9 hab& S.
10 quam: uti quam (-ā S) x (cf. p. 145, 29).
11 caldam (calıdā
Sc) x.
12 per(ꝑ S)stylia HS, peristilia G.
13 esse perfecta
distributa x (perf. del. Oehmichen. cf. p. 148, 28. 138, 16).
14 peristylo HS: peristilio G.
18 erit x. | habeant x.
20 a
om. x.
23 abcunctis x.
24 xy(i G)stos x. | athl&ae H,
adlⱶe|thę S, atheletę G.
[127]
Plain text
per hiberna tempora in tectis stadiis exercentur.
proxime autem xystum et duplicem porticum designentur
hypaethroe ambulationes, quas Graeci παραδρομιδαϲ, nostri
xysta appellant, in quas per hiemem | ex xysto sereno (15)
caelo athletae prodeuntes exercentur. faciunda autem 5
xysta sic videntur ut sint inter duas porticus silvae aut
platanones et in his perficiantur inter arbores ambulationes
ibique ex opere signino stationes. post xysta
autem stadium ita figuratum ut possint hominum copiae
cum | laxamento athletas certantes spectare. 10 (20)
Quae in moenibus necessaria videbantur esse ut apte
XII disponantur, perscripsi. de opportunitate autem portuum
non est praetermittendum, sed quibus rationibus tueantur
naves in is ab tempestatibus explicandum. hi autem natu|raliter
129si sint bene positi habeantque acroteria sive promuntoria
procurrentia, ex quibus introrsus curvaturae sive 16
versurae ex loci natura fuerint conformatae, maximas utilitates
videntur habere. circum enim porticus sive navalia
sunt | facienda sive ex porticibus aditus ad emporia, turresque (5)
ex utraque parte conlocandae, ex quibus catenae 20
traduci per machinas possint.
2 Sin autem non naturalem locum neque idoneum ad
tuendas ab tempestatibus naves habuerimus, ita videtur
esse fa|ciendum uti si nullum flumen in his locis inpedierit (10)
sed erit ex una parte statio, tunc ex altera parte 25
structuris sive aggeribus expediantur progressus. et ita
conformandae portuum conclusiones. eae autem structurae
1 stadiis H: studiis HcSG. | post exercentur subdit x
v. 15-18 Faciunda—stationes.
3 hypaethroe: hyp&(et G)ro
eae HG, hyp&roee S. | paradromidas HS, parathromidas G.
4 xysta (sic) x.
5 atl&ae H, adlⱶethę S. athlete G. | faciunda:
sic x.
6 xy(i G)sta x.
7 platanones et: plata non ess& (HS,
e̅e̅t G) x.
8 signino HG: signorum (sed in m. ipse vel signinos)
S. | xystum x.
10 athletas GS: athl&an H.
14 is: his
x. | Hi G: hii HS(Gc).
15 (item infra) promunturia HG,
promunctoria S.
18 sivenalia H, si venalia S, sive nalia G.
19 ad om. x.
27 eae HS: hae G.
[128]
Plain text
quae in aqua sunt futurae, videntur sic esse faciendae uti
portetur pulvis a re|gionibus quae sunt a Cumis continuatae (15)
ad promuntorium Minervae, isque misceatur uti in
3 mortario duo ad unum respondeant. deinde tunc in eo
loco qui definitus erit, arcae stipitibus robusteis et catenis 5
inclusae in aquam demittendae destinandaeque firmiter,
deinde intra ex trastillis inferior | pars sub aqua exaequanda (20)
et purganda, et caementis ex mortario, materia
mixta quemadmodum supra scriptum est, ibi congerendum,
doneque compleatur structura spatium quod fuerit inter 10
arcas. hoc autem munus naturale habent ea loca quae
supra scripta sunt.
| Sin autem propter fluctus aut impetus aperti pelagi (25)
destinae arcas non potuerint continere, tunc ab ipsa terra
sive crepidine pulvinus quam firmissime struatur, isque 15
pulvinus exaequata struatur planitia minus quam dimidiae
partis, reliquum quod est proxime litus, proclinatum
4 latus habeat. | deinde ad ipsam aquam et latera pulvino
130
circiter sesquipedales margines struantur aequilibres ex
planitia quae est supra scripta, tunc proclinatio ea impleatur 20
harena et exaequetur cum margine et planitia
pulvini. deinde insuper eam | exaequationem pila quam (5)
magna constituta fuerit ibi struatur, eaque cum erit extructa,
relinquatur ne minus duos menses ut siccescat.
tunc autem succidatur margo quae sustinet harenam. ita 25
harena fluctibus subruta efficiet in mare pilae praecipitationem.
hac ratione quotienscumque | opus fuerit, in (10)
aquam poterit esse progressus.
3 isque: his quae (que GS) x.
5 robustis S.
7 intra:
interea (HG, inter ea S) x. | extrastilis x. | exęquanda G:
exae(e S)quenda HS.
10 doneque: denique x (deinque Gc). |
structurae (H, -ę GS) x (corr. Lor.).
11 munus HS: minus G
(sed in m. ī aꝉ munus Gc).
14 poterint ante corr. S.
16 planitia:
sic x.
20 planitia HG: -tię S.
21 exequæ(ex a)tur Hc
= ante corr. S, exequetur Sc (Gc), exequentur G. | planitia: sic
x.
24 relinquaṇ̇tur Gc. | mensis H. | sic‿cessat S.
26 pilę
(ante corr.) om. G.
[129]
Plain text
5 In quibus autem locis pulvis non nascitur, his rationibus
erit faciendum uti arcae duplices ustilatis taleis et
catenis conligatae in eo loco qui finitus erit constituantur,
et inter destinas creta in aeronibus ex ulva palustri factis
| calcetur. cum ita bene calcatum et quam densissime 5 (15)
fuerit, tunc cocleis rotis tympanis conlocatis locus qui ea
saeptione finitus fuerit exinaniatur sicceturque, et ibi inter
saeptiones fundamenta fodiantur. si terrena erunt, usque
ad solidum crassiora quam qui murus supra futurus erit
exinaniantur | siccenturque, et tunc structura ex caementis 10 (20)
6 calce et harena compleantur. sin autem mollis locus erit,
palis ustilatis alneis aut oleagineis configatur et carbonibus
compleatur, quemadmodum in theatrorum et muri
fundationibus est scriptum. deinde tunc quadrato saxo
murus ducatur iuncturis | quam longissimis, uti maxime 15 (25)
medii lapides coagmentis contineantur. tunc qui locus
erit inter murum ruderatione sive structura compleatur.
ita erit uti possit turris insuper aedificari.
7 His perfectis navaliorum ea erit ratio ut constituantur
| spectantia maxime ad septentrionem. nam meridianae
131regiones propter aestus cariem tineam teredines reliquaque 21
bestiarum nocentium genera procreant alendoque conservant,
eaque aedificia minime sunt materianda propter
incendia. | de magnitudinibus autem finitio nulla debet (5)
esse, sed faciunda ad maximum navium modum, uti etsi 25
maiores naves subductae fuerint, habeant cum laxamento
ibi conlocationem.
Quae necessaria ad utilitatem in civitatibus publicorum
locorum succurrere mihi potuerunt, quemadmodum
2 ustilatis taleis: relatis tabulis x (cf. p. 21, 23).
4 ineronibus:
sic x (aero κόϊξ CGL II, 12 sub A). | plaustri G.
6 clocleis ante ras. H.
7 septione x.
8 septiones x. | terrea
ante corr. G.
10 exinaniatur sicceturque x. | tunc HS: nunc
G.
11 conpleantur G: compleatur HS(Gc). | erit HS: fuerit
G.
12 configantur … (13) com(n G)pleantur x.
22 materienda
HS (-anda G).
25 faciunda HG: facienda S.
29 potuerunt
G: poterunt HS.
[130]
Plain text
con|stituantur et perficiantur in hoc volumine scripsi, (10)
privatorum autem aedificiorum utilitates et eorum symmetrias
insequenti volumine ratiocinabor.
LIBER SEXTUS.
1 Aristippus philosophus Socraticus naufragio cum eiectus 5
| ad Rhodiensium litus animadvertisset geometrica schemata (15)
descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur ‘bene
speremus, hominum enim vestigia video’ statimque in oppidum
Rhodum contendit et recta gymnasium devenit,
ibique de philosophia disputans muneribus est donatus, ut 10
non tantum | se ornaret sed etiam eis qui una fuerunt et (20)
vestitum et cetera quae opus essent ad victum praestaret.
cum autem eius comites in patriam reverti voluissent interrogarentque
eum quidnam vellet domum renuntiari, tunc
ita mandavit dicere, eiusmodi possessiones et viatica liberis 15
oportere pa|rari quae etiam e naufragio una possent enatare. (25)
2 namque ea vera praesidia sunt vitae quibus neque fortunae
tempestas iniqua neque publicarum rerum mutatio neque
belli vastatio | potest nocere. non minus eam sententiam
132augendo Theophrastus, hortando doctos potius esse quam 20
pecuniae confidentes ita ponit, doctum ex omnibus solum
neque in alienis locis peregrinum neque amissis familiaribus
et necessariis | inopem amicorum sed in omni civitate (5)
esse civem difficilesque fortunae sine timore posse despicere
casus, at qui non doctrinarum sed felicitatis praesidiis 25
putaret se esse vallatum, labidis itineribus vadentem
3 non stabili sed infirma conflictari vita. Epicurus vero non
6 hrodiensium E (non G). | schemata H (scemata EGS).
9 rodum HS, hrodum EG. | recta H (recta via S): recte EG.
10 ut non tantum: in tantum ut non solum S.
16 enatare
EG: enarrare H, enavigare S.
20 theofrastus EG.
26 labidis
HS(Gc): lapidis EG.
27 stabilis H et ante ras. S.
[131]
Plain text
dissimiliter ait pauca sapientibus | fortunam tribuere, quae (10)
autem maxima et necessaria sunt, animi mentisque cogitationibus
gubernari. haec ita etiam plures philosophi
dixerunt. non minus poetae qui antiquas comoedias graece
scripserunt, easdem sententias versibus in scaena pronuntiaverunt, 5
ut Eucrates Chionides Aristophanes, | maxime (15)
etiam cum his Alexis, qui Athenienses ait oportere ideo
laudari quod omnium Graecorum leges cogunt parentes
＜ali＞ a liberis, Atheniensium non omnes nisi eos qui
liberos artibus erudissent. omnia enim munera fortunae 10
cum dantur ab ea faciliter adimuntur, disciplinae vero
coniunctae cum | animis nullo tempore deficiunt, sed permanent (20)
4 stabiliter ad summum exitum vitae. itaque ego
maximas infinitasque parentibus ago atque habeo gratias,
quod Atheniensium legem probantes me arte erudiendum 15
curaverunt, et ea quae non potest esse probata sine litteratura
encyclioque doctrinarum | omnium disciplina. cum (25)
ergo et parentium cura et praeceptorum doctrinis auctas
haberem copias disciplinarum, philologis et philotechnis
rebus commentariorumque scripturis me delectans eas possessiones 20
animo paravi, e quibus haec | est fructuum summa,
133nullas plus habendi esse necessitates eamque esse proprietatem
divitiarum maxime, nihil desiderare. sed forte
nonnulli haec levia iudicantes putant eos esse sapientes
qui pecunia sunt copiosi. itaque plerique ad id | propositum 25 (5)
contendentes audacia adhibita cum divitiis etiam
5 notitiam sunt consecuti. ego autem, Caesar, non ad
pecuniam parandam ex arte dedi studium, sed potius
tenuitatem cum bona fama quam abundantiam cum infamia
sequendam probavi. ideo notities parum est adsecuta. 30
sed tamen his vo|luminibus editis, ut spero, etiam (10)
1 ait S: aut HEG.
3 etiam plures: esse plures etiam S.
6 eucrates: sic (pro Eu … Crates) x.
9 ali om. x.
11 facile
S.
16 litteraturae (-ę EGS) x.
18 parentium HG: -tū ES(Gc).
19 philotechinis x.
22 nullas EG: nulla HS.
24 putantes
eo | esse H, putantes eos esse EG, putant eos tantum esse S.
30 notities: sic (gen.) x cf. ad. p. 233, 21. | adsecuta: cf. p. 63, 18.
[132]
Plain text
posteris ero notus. neque est mirandum quid ita pluribus
sim ignotus. ceteri architecti rogant et ambiunt ut architectentur,
mihi autem a praeceptoribus est traditum rogatum
non rogantem oportere suscipere curam, quod ingenuus
color movetur pudore petendo | rem suspiciosam. 5 (15)
nam beneficium dantes non accipientes ambiuntur. quid
enim putemus suspicari qui rogetur de patrimonio sumptus
faciendos committere gratiae petentis, nisi praedae compendiique
6 eius causa iudicet faciundum? itaque maiores
primum a genere probatis operam tradebant | architectis, 10 (20)
deinde quaerebant si honeste essent educati, ingenuo pudori
non audaciae protervitatis committendum iudicantes. ipsi
autem artifices non erudiebant nisi suos liberos aut cognatos
et eos viros bonos instituebant, quibus tantarum rerum
fides sine dubitatione permitteretur. 15
| Cum autem animadverto ab indoctis et inperitis tantae (25)
disciplinae magnitudinem iactari et ab is qui non
modo ＜non＞ architecturae sed omnino ne fabricae quidem
notitiam habent, non possum non laudare patres familiarum
eos qui litteraturae fiducia confirmati per se aedificantes 20
ita iudicant, si | inperitis sit committendum, ipsos
134potius digniores esse ad suam voluntatem quam ad alienam
7 pecuniae consumere summam. itaque nemo artem ullam
aliam conatur domi facere, uti sutrinam fullonicam aut
ex ceteris quae sunt faciliores, | nisi architecturam, ideo 25 (5)
quod qui profitentur non arte vera sed falso nominantur
architecti. quas ob res corpus architecturae rationesque
eius putavi diligentissime conscribendas, opinans id munus
omnibus gentibus non ingratum futurum. igitur quoniam
in quinto de opportunitate communium ope|rum perscripsi, 30 (10)
1 cur ita sim pluribus ignotus S.
2 ambigunt HS. |
architentent H, -tectent SEG.
8 pet(a& H)entes x.
9 faciundum
HS: -endum EG.
10 tradebant: dabant S.
11 ingenio
E.
12 permittendum S.
15 fidei pecuniae s. d. permitterentur
x (ubi glossam, ex v. 23, pecuniae delevit, reliqua ut supra
mutavit Müller-Strübing).
17 is: his x.
18 alterum non om. x.
28 id munus: ın munus HS, iṅ|munus Gc, ınmunus E.
[133]
Plain text
in hoc volumine privatorum aedificiorum ratiocinationes
et commensus symmetriarum explicabo.
I Haec autem ita erunt recte disposita, si primo animadversum
fuerit quibus regionibus aut quibus inclinationibus
mundi constituantur. namque aliter Aegypto, aliter Hispania, 5
| non eodem modo Ponto, dissimiliter Romae, item (15)
ceteris terrarum et regionum proprietatibus oportere videntur
constitui genera aedificiorum, quod alia parte solis
cursu premitur tellus, alia longe ab eo distat, alia per
medium temperatur. igitur uti constitutio mundi ad terrae 10
spatium in|clinatione signiferi circuli et solis cursu disparibus (20)
qualitatibus naturaliter est conlocata, ad eundem
modum etiam ad regionum rationes caelique varietates
2 videntur aedificiorum debere dirigi conlocationes. sub
septentrione aedificia testudinata et maxime conclusa et 15
non patentia sed conversa ad | calidas partes oportere fieri (25)
videntur. contra autem sub impetu solis meridianis regionibus,
quod premuntur a calore, patentiora conversaque
ad septentrionem et aquilonem sunt faciunda. ita quod
ultra natura laedit, arte erit emendandum. item reliquis 20
regionibus ad eundem modum ＜debet＞ temperari, | quemadmodum (30)
caelum est ad inclinationem mundi conlocatum.
3 Haec autem ex natura rerum sunt animadvertenda et
consideranda atque etiam ex membris corporibusque gentium
| observanda. namque sol quibus locis mediocriter
135profundit vapores, in his conservat corpora temperata, 26
quaeque proxime currendo deflagrat, eripit exurendo temperaturam
umoris. contra vero refrigeratis regionibus,
quod absunt a meridie | longe, non exhauritur a caloribus (5)
umor, sed ex caelo roscidus aer in corpora fundens umorem 30
efficit ampliores corporaturas vocisque sonitus graviores.
ex eo quoque quae sub septentrionibus nutriuntur
5 hispanię S.
11 in inclinatione x.
18 quod: quia S.
19 faciunda HG: -enda ES.
20 ultra HEG: ultro S.
21 debet
om. x (cf. p. 118, 27. 277, 12).
27 deflagrant x.
28 contra refrigeratas
vero regiones quia … S.
29 coloribus H.
30 fundans
H.
32 quae om. x.
[134]
Plain text
gentes inmanibus corporibus, candidis coloribus, directo
capillo et rufo, oculis caesiis, san|guine multo ab umoris (10)
4 plenitate caelique refrigerationibus sunt conformati. qui
autem sunt proximi ad axem meridianum subiectique solis
cursui, brevioribus corporibus, colore fusco, crispo capillo, 5
oculis nigris, cruribus squalidis, sanguine exiguo solis impetu
perficiuntur. itaque etiam propter san|guinis exiguitatem (15)
timidiores sunt ferro resistere, sed ardores ac febres
sufferunt sine timore, quod nutrita sunt eorum membra
cum fervore. itaque corpora quae nascuntur sub septentrione 10
a febri sunt timidiora et inbecilla, sanguinis autem
abundantia ferro resistunt sine timore.
5 | Non minus sonus vocis in generibus gentium dispares (20)
et varias habet qualitates. ideo quod terminatio orientis
et occidentis circa terrae librationem, qua dividitur pars 15
superior et inferior mundi, habere videtur libratam naturali
modo circumitionem, quem etiam mathematici οριζοντα
dicunt. | igitur cum id habemus certum animo sustinentes, (25)
ab labro quod est in regione septentrionali, linea traiecta
ad id quod est supra meridianum axem ab eoque altera 20
obliqua in altitudinem ad summum cardinem qui est post
stellas septen|trionum, sine dubitatione animadvertemus ex
136eo esse schema trigoni mundo, uti organi quam ϲαμβυκην
6 graeci dicunt. itaque quod est spatium proximum imo
cardini ab axis linea in meridianis finibus, sub eo loco 25
quae sunt nationes propter | brevitatem altitudinis ad mundum (5)
sonitum vocis faciunt tenuem et acutissimum, uti in
organo chorda quae est proxima angulo. secundum eam
1 de(i E)recto HEG: dimisso S (sed in m. vel derecto Sc).
2 cae(ę GS)sis x (caecis E).
6 squalidis (sc. macie, ut ciris
v. 506 cf. αὐχμηρόϲ CGL II, 187. 252): validis x (invalidis Joc.).
7 sicantur S (sed in m. vel perficiuntur Sc).
9 subferunt x
(sufferunt SGc, ut x p. 45, 5).
12 tumore H.
16 et inferior
om. S.
17 circuitionem S. | quem: quam x. | orizonta (rizonta
E) x.
19 ab HEG: a S.
20 alteram obliquam (ā bis SEG)
x.
22 sine dubitatione: procul dubio S.
23 scaema Hc (scema
EGS): scaena ante corr. H. | trigonii x. | sambucen x.
25 cardine
x (-ni L).
[135]
Plain text
autem reliquae ad mediam Graeciam remissiores efficiunt
in nationibus sonorum scansiones, item a medio in ordinem
crescendo ad extremos septentriones sub | altitudines caeli (10)
nationum spiritus sonitibus gravioribus a natura rerum
exprimuntur. ita videtur mundi conceptio tota propter 5
inclinationem consonantissime per solis temperaturam ad
7 harmoniam esse composita. igitur quae nationes sunt inter
axis meridiani cardinem ac septentrionalis medio positae,
uti | in diagrammate musico medianae vocis habent sonitum (15)
in sermone, quaeque progredientibus ad septentrionem 10
sunt nationes, quod altiores habent distantias ad mundum,
spiritus vocis habentes umore repulsos ad hypatas et proslambanomenon,
a natura rerum sonitu graviore coguntur
uti. eadem | ratione e medio progredientibus ad meridiem (20)
gentes paranetarum ＜netarum＞que acutissimam sonitus 15
8 vocis perficiunt tenuitatem. hoc autem verum esse, ex
umidis naturae locis graviora fieri et ex fervidis acutiora,
licet ita experiendo | animadvertere. calices duo in una
137fornace aeque cocti aequoque pondere ad crepitumque uno
sonitu sumantur. ex his unus in aquam demittatur, postea 20
ex aqua eximatur, tunc utrique tangantur. cum enim ita
factum fuerit, largiter inter | eos sonitus discrepabit aequoque (5)
pondere non poterunt esse. ita et hominum corpora
uno genere figurationis et una mundi coniunctione concepta
alia propter regionis ardorem acutum spiritum aeris 25
exprimunt tactu, alia propter umoris abundantiam gravissimas
effundunt sonorum qualitates.
1 autem: axem E (non G). | remissionibus x.
2 cansiones
HS, cassiones G, concisiones E.
4 sonitus gravioribus HEG:
sonitu graviori … (exprimitur) S.
8 ac: ab x.
9 india grammate
(grāmatę E) EGS: india grā|mata H.
11 ad mundi x.
12 hypatas HSc: hyp(b E)atos EG et ante corr. S. | pros lambanomenos
x.
14 e om. x.
15 paranetarumque (-rū quae E)
x, sed cum albo para |rūq⁊ S.
18 experimento S.
20 demittatur
HS(Gc): dimittatur EG.
21 eximatur: sumatur S.
22 largiter:
multum S. | discrepauit H (-bit EGS).
23 hominum
corpora HS: corpora hominum EG.
26 tactu HEG: actu
S (ut Lc).
[136]
Plain text
9 | Item propter tenuitatem caeli meridianae nationes ex (10)
acuta fervore mente expeditius celeriusque moventur ad
consiliorum cogitationes. septentrionales autem gentes infusae
crassitudine caeli, propter obstantiam aeris umore
refrigeratae stupentes habent mentes. hoc autem ita esse 5
a serpentibus | licet aspicere, quae per calorem cum exhaustam (15)
habent umoris refrigerationem, tunc acerrime moventur,
per brumalia autem et hiberna tempora ab mutatione
caeli refrigeratae, inmotae sunt stupore. ita non
est mirandum, si acutiores efficit calidus aer hominum 10
10 mentes, refrigeratus autem contra tardio|res. cum sint (20)
autem meridianae nationes animis acutissimis infinitaque
sollertia consiliorum, simul ad fortitudinem ingrediuntur
ibi succumbunt, quod habent exsuctas ab sole animorum
virtutes. qui vero refrigeratis nascuntur regionibus, ad 15
armorum vehementiam paratiores sunt magnis virtutibus
| sine timore, sed tarditate animi sine considerantia inruentes (25)
sine sollertia suis consiliis refragantur. cum ergo
haec ita sint ab natura rerum in mundo conlocata et
omnes nationes inmoderatis mixtionibus disparatae, veros 20
inter spatium to|tius orbis terrarum regionesque medio
13811 mundi populus Romanus possidet fines. namque temperatissimae
ad utramque partem et corporum membris animorumque
vigoribus pro fortitudine sunt in Italia gentes.
quemadmodum enim Iovis | stella inter Martis ferventissimam 25 (5)
et Saturni frigidissimam media currens temperatur,
eadem ratione Italia inter septentrionalem meridianamque
ab utraque parte mixtionibus temperatas et invictas habet
1 Item—(3) cogitationes om. S (suppl. ħħ in ima pag. Sc
qui ad v. qualitates adscr. deē).
2 acuta HS: -to EG.
6 quae: qui (ıq) S (unde Gc quıę⃓).
9 refrigerata in(m SGc)mota
x.
13 simul ad HS: simul ut ad EG.
14 habent om. S
(in m. suppl. Sc). | exuctas H (exustas S), exsuctas E: exutas
G (cf. nimio calore siccatas Veget. ep. r. mil. I, 2).
16 virtutibus
sunt(. S) sine x.
18 refragantur HSG: refranguntur E. |
ergo haec (hęc S) HS: haec (hęc G) ergo EG.
20 vero x.
21 regionisque x.
28 utraque EGS: utroque H.
[137]
Plain text
laudes. itaque consiliis refringit barbarorum virtutes, forti
manu meridianorum cogitationes. | ita divina mens civitatem (10)
populi Romani egregia temperataque regione conlocavit,
12 uti orbis terrarum imperii potiretur. quodsi ita est
uti dissimiles regiones ab inclinationibus caeli variis generibus 5
sint comparatae, ut etiam naturae gentium disparibus
animis et corporum figuris qualitatibusque na|scerentur, (15)
non dubitemus aedificiorum quoque rationes ad nationum
gentiumque proprietates apte distribuere, cum habeamus
ab ipsa rerum natura sollertem et expeditam monstrationem. 10
Quoad potui summa ratione proprietates locorum ab
na|tura rerum dispositas animadvertere exposui et quemadmodum (20)
ad solis cursum et inclinationes caeli oporteat
ad gentium figuras constituere aedificiorum qualitates dixi.
itaque nunc singulorum generum in aedificiis commensus 15
symmetriarum et universos et separatos breviter explicabo.
II | Nulla architecto maior cura esse debet nisi uti proportionibus (25)
ratae partis habeant aedificia rationum exactiones.
cum ergo constituta symmetriarum ratio fuerit
et commensus | ratiocinationibus explicati, tum etiam acuminis
139est proprium providere ad naturam loci aut usum 21
aut speciem ＜et detractionibus aut＞ adiectionibus temperaturas
efficere, cum de symmetria sit detractum aut adiectum,
uti id videatur recte esse | formatum in aspectuque (5)
2 nihil desideretur. alia enim ad manum species esse 25
videtur, alia in excelso, non eadem in concluso, dissimilis
in aperto, in quibus magni iudicii est opera quid tandem
sit faciundum. non enim veros videtur habere visus effectus,
sed fallitur saepius iudicio ab eo mens. | quemadmodum (10)
etiam in scaenis pictis videntur columnarum 30
2 manu: manu consiliis x (pro repetito praecedens consiliis
delet Gc).
3 populi romani HS: romani populi EG. |
egregiam(ā) temperatam(ā)que regionem(ē) x.
4 imperii HS: -rio
EG.
8 nationum(-ū E) EG: -nē HS.
9 gentiū & pr. S.
12 et HS(Gc): om. EG.
17 Nulla HS: -lo G.
22 et detractionibus
aut om. x.
25 species se v. H.
28 faciundum HG: -endū
S.
30 scęnis G: cae(ę S)nis HS.
[138]
Plain text
proiecturae, mutulorum ecphorae, signorum figurae prominentes,
cum sit tabula sine dubio ad regulam plana. similiter
in navibus remi cum sint sub aqua directi, tamen oculis
infracti videntur, et quatenus eorum partes tangunt summam
| planitiem liquoris, apparent uti sunt directi, cum 5 (15)
vero sub aqua sunt demissi, per naturae perlucidam raritatem
remittunt enatantes ab suis corporibus fluentes imagines
ad summam aquae planitiem atque eae ibi commotae
efficere videntur infractum remorum oculis aspectum.
3 hoc autem sive simu|lacrorum inpulsu seu radiorum ex 10 (20)
oculis effusionibus uti physicis placet videmus, utraque
ratione videtur ita esse uti falsa iudicia oculorum habeat
4 aspectus. cum ergo quae sunt vera falsa videantur et
nonnulla aliter quam sunt oculis probentur, non puto
oportere esse dubium quin ad locorum na|turas aut 15 (25)
necessitates detractiones aut adiectiones fieri debeant
ita uti nihil in his operibus desideretur. haec autem
etiam ingeniorum acuminibus non solum doctrinis efficiuntur.
5 igitur statuenda est primum ratio symmetriarum, a
qua sumatur sine dubitatione commutatio. deinde ex|plicetur 20 (30)
operis futuri locorum imum spatium longitudinis
| ＜et latitudinis＞, cuius cum semel constituta fuerit magnitudo,
140sequatur eam proportionis ad decorem apparatio, uti
non sit considerantibus aspectus eurythmiae dubius. de
qua quibus rationibus efficiatur est mihi pronuntiandum, 25
primumque de | cavis aedium uti fieri debent dicam. (5)
III Cava aedium quinque generibus sunt distincta, quorum
ita figurae nominantur, tuscanicum, corinthium, tetrastylon,
displuviatum, testudinatum. tuscanica sunt in quibus trabes
in atrii latitudine traiectae habent interpensiva et 30
1 ecphorę G: esphorae H, ęsⱶporę S
3 sint sub (ante corr.)
om. S.
5 liquoris G: -res HS.
6 dimissi x.
8 eae H (eę S):
hae G.
10 siue HS: sine G.
11 utramque (utrāque GS)
rationem (-ē GS) x.
15 quin G: quam (quā S) HS.
17 ita
Müller-Strübing: sed ita x.
19 aqua HS (Gc): ęque G.
21 imum: unum (-ū S) x.
22 et latitudinis om. x. | cum G:
om. HS.
24 ęrithmię S.
26 debent H: debeant Hc SG.
30 habeant x (corr. Mar.).
[139]
Plain text
collicias | ab angulis parietum ad angulos tignorum (10)
intercurrentes, item asseribus stillicidiorum in medium compluvium
deiectus. in corinthiis isdem rationibus trabes et
compluvia conlocantur, sed a parietibus trabes recedentes
in circumitione circa columnas componuntur. tetrastyla 5
sunt quae subiectis sub | trabibus angularibus columnis et (15)
utilitatem trabibus et firmitatem praestant, quod neque
ipsae magnum impetum coguntur habere neque ab interpensivis
2 onerantur. displuviata autem sunt in quibus deliquiae
arcam sustinentes stillicidia reiciunt. haec hibernaculis 10
maxime praestant utilitates, quod | compluvia eorum (20)
erecta non obstant luminibus tricliniorum. sed ea habent
in refectionibus molestiam magnam, quod circa parietes
stillicidia defluentia continent fistulae, quae non celeriter
recipiunt ex canalibus aquam defluentem, itaque redundantes 15
restagnant et intestinum et parietes in eis | generibus (25)
aedificiorum corrumpunt. testudinata vero ibi fiunt,
ubi non sunt impetus magni et in contignationibus supra
spatiosae redduntur habitationes.
3 Atriorum vero latitudines ac longitudines tribus 20
generi|bus formantur. et primum genus distribuitur uti longitudo
141cum in quinque partes divisa fuerit, tres partes latitudini
dentur, alterum cum in tres partes dividatur, duae
partes latitudini tribuantur, tertium uti latitudo in quadrato
pari|bus lateribus describatur inque eo quadrato diagonios 25 (30)
linea ducatur, et quantum spatium habuerit ea
4 linea diagonios, tanta longitudo atrio detur. altitudo eorum
quanta latitudo fuerit quarta dempta sub trabes extollatur,
reliquo lacunariorum et arcae supra trabes ratio
habeatur. 30
1 intercurrentes G: incurrentes HS.
3 deiectus HS (Nohl):
deictis G (deiectis Gc). | corinthiis G: -thii HS. | hisdem x.
4 trabes (traues H) ante corr. om. S.
5 terrastyla H.
10 hibernaculis:
in tabernaculis S.
11 maximae H: -mas GS. | earum
x.
15 aquam: quam ante corr. H.
25 diagonius x.
27 diagonii
HS, -ni G.
28 latitudo: longitudo x.
29 reliquum (G,
-quū HS) x.
[140]
Plain text
| Alis dextra ac sinistra latitudo, cum sit atrii longitudo (10)
ab XXX pedibus ad pedes XL, ex tertia parte eius
constituatur. ab XL ad pedes L longitudo dividatur in
partes tres ＜semis＞, ex his una pars alis detur. cum
autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad sexaginta, 5
quarta pars | longitudinis alis tribuatur. a pedibus (15)
LX ad LXXX longitudo dividatur in partes quattuor et
dimidiam, ex his una pars fiat alarum latitudo. a pedibus
octoginta ad pedes centum in quinque partes divisa longitudo
iustam constituerit latitudinem alarum. trabes earum 10
liminares ita altae ponan|tur ut altitudines latitudinibus (20)
sint aequales.
5 Tabulino, si latitudo atrii erit pedum viginti, dempta
tertia eius spatio, reliquum tribuatur. si erit ab pedibus
XXX ad XL, ex atrii latitudine tabulino dimidium tribuatur. 15
cum autem ab XL ad LX, latitudo dividatur in partes
| quinque, ex his duae tabulino constituantur. non enim
142atria minora ab maioribus easdem possunt habere symmetriarum
rationes. si enim maiorum symmetriis utemur in
minoribus, neque tabulina neque alae utilitatem poterunt 20
habere, sin | autem minorum in maioribus utemur, vasta (5)
et inmania in his ea erunt membra. itaque generatim
magnitudinum rationes exquisitas et utilitati et aspectui
6 conscribendas putavi. altitudo tabulini ad trabem adiecta
1 alia G: aliis HS (aleis Hc Gc). | latitudinis x.
2 ab XXX
GS: ad .XXX. H.
3 ab quadraginta ad L (om. pedes) G.
4 semis om. x. | alis G(Sc): aliis H (aleis Hc et ante corr. S).
sed v. 15 alis x.
5 L … LX S.
6 IIIIa pars H: quarta pars GS. |
tribuatur: detur S.
8 dimidiam G: -a H, -ū S.
9 octoginta
H: LXXX GS. | c … v G.
10 earum: autem (aū) S.
11 altitudines
S: -ne HG.
13 tablinum (-ū G) HG (ęquale ſtabilinū.
Si S). | atrii S: atrium (-ū G) HG. | viginti H: XX GS.
14 ab
G: ad H, a S.
15 tablino x.
17 duo (i. e. .II.) x (cf. p. 41, 9). |
tablino x (cf. x p. 145, 16. Plin. 35, 7 etc.).
18 ad maioribus
H: ad maiores GS (in m. ī aꝉ maioribꝰ Gc, ꝉ ibꝰ Sc).
19 maiorum:
maioribus x. | utemur HS: utamur G.
20 tablino HS,
-ni G.
21 minorum HG: minoribus S. | utemur om. S.
22 ea
om. S.
24 tablini x. | abiecta x.
[141]
Plain text
latitudinis octava constituatur. lacunaria eius tertia latitudinis
ad altitudinem ad|iecta extollantur. fauces minoribus (10)
atriis e tabulini latitudine dempta tertia, maioribus
dimidia constituantur. imagines item alte cum suis ornamentis
ad latitudinem alarum sint constitutae. 5
Latitudines forum ad altitudinem si doricae erunt uti
| doricae, si ionicae erunt uti ionicae perficiantur, quemadmodum (15)
de thyromatis in quarto libro rationes symmetriarum
sunt expositae. compluvii lumen latum latitudinis
atrii ne minus quarta, ne plus tertia parte relinquatur, 10
longitudo uti atrii pro rata parte fiat.
7 | Peristyla autem in transverso tertia parte longiora (20)
sint quam introrsus, columnae tam altae quam porticus
latae fuerint. peristylorum intercolumnia ne minus trium,
ne plus quattuor columnarum crassitudine inter se distent. 15
sin autem dorico more in peristylo columnae erant faciundae,
uti in | quarto libro de doricis scripsi ita moduli
143sumantur et ad eos modulos triglyphorumque rationes
disponantur.
8 Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta longitudo 20
fieri debebit. altitudines omnium conclavium, quae ob|longa (5)
fuerint, sic habere debent rationem uti longitudinis et
latitudinis mensura componatur et ex ea summa dimidium
sumatur et quantum fuerit tantum altitudini detur. sin
antem exhedrae aut oeci quadrati fuerint, latitudinis dimidia 25
addita altitudines educantur. pinacothecae uti exhedrae
amplis | magnitudinibus sunt constituendae. oeci corinthii (10)
tetrastylique quique aegyptii vocantur latitudinis et longitudinis
1 eius HS: ei G.
3 &ablinii H, et tablini G, e tablini
S.
4 constituantur G: -atur HS. | item: ita x.
6 forum:
eorum HG, earū S. | dorica … (7) dorica … ionica … ionica
x.
8 ty(i G)romatis HG, cyromatis S. | in quarto: in quibus
quarto x.
9 conpluu (sic) H. | latum om. G.
12 peristyla HS:
peristilia G.
13 Columna | &amaltae H.
14 peristy(i)liorum
x.
16 peristylo (sic) x. | faciunde(-ę S) x.
21 conclaviorum
x (-vium Fav. ut infra 178, 15).
25 (non 26) exedrę S.
26 altitudine seducant turpina cothecae(-ę S) sic HS (non G).
28 latitudines et longitudines x.
[142]
Plain text
uti supra tricliniorum symmetriae scriptae sunt,
ita habeant rationem, sed propter columnarum interpositiones
9 spatiosiores constituantur. inter corinthios autem
et aegyptios hoc erit | discrimen. corinthii simplices habeant (15)
columnas aut in podio positas aut in imo, supraque habeant 5
epistylia et coronas aut ex intestino opere aut albario,
praeterea supra coronas curva lacunaria ad circinum
delumbata. in aegyptiis autem supra columnas epistylia
et ab epistyliis ad parietes qui sunt | circa inponenda est (20)
contignatio, supra coaxationem pavimentum, subdiu ut sit 10
circumitus. deinde supra epistylium ad perpendiculum
inferiorum columnarum inponendae sunt minores quarta
parte columnae. supra earum epistylia et ornamenta lacunariis
ornantur et inter columnas superiores | fenestrae (25)
conlocantur. ita basilicarum ea similitudo, non corinthiorum 15
10 tricliniorum, videtur esse. fiunt autem etiam non italicae
consuetudinis oeci, quos Graeci cyzicenos appellant. hi
conlocantur spectantes ad septentrionem et maxime viridia
prospicientes, valvasque habent in medio. ipsi autem
sunt | ita longi et lati uti duo triclinia cum circumitionibus 20 (30)
inter | se spectantia possint esse conlocata, habentque
144dextra ac sinistra lumina fenestrarum valvata, uti de lectis
per spatia fenestrarum viridia prospiciantur. altitudines
eorum dimidia latitudinis addita constituuntur.
11 | In his aedificiorum generibus omnes sunt faciendae 25 (5)
earum symmetriarum rationes quae sine inpeditione loci
fieri poterunt, luminaque parietum altitudinibus si non
obscurabuntur, faciliter erunt explicata, sin autem inpedientur
ab angustiis aut aliis necessitatibus, tunc erit
ut ingenio et acumine de | symmetriis detractiones aut 30 (10)
4 habent x (-eant L).
11 circumitus H: circuitus GS.
13 columnę S: -na HG.
17 Hii H. | cy(i S)zicenos: sic x.
19 valbas HS. | habent HS: habentes G.
20 cum om. G. |
circuitionibus S (circum- H, circū- G).
22 atque ante corr.
H. | f. viridia valvata uti x. | lectis: tectis x.
23 altitudinis
H (-nes GS).
26 earum HS (Gc): eadē ante corr. G. | locis
x.
28 facile S.
29 tunc erit G: tenerit HS.
[143]
Plain text
adiectiones fiant, uti non dissimiles veris symmetriis perficiantur
venustates.
IV Nunc explicabimus quibus proprietatibus genera aedificiorum
ad usum et caeli regiones apte debeant spectare.
hiberna triclinia et balnearia ad occidentem hibernum 5
spectent, | ideo quod vespertino lumine opus est uti, praeterea (15)
quod etiam sol occidens adversus habens splendorem,
calorem remittens efficit vespertino tempore regionem tepidiorem.
cubicula et bybliothecae ad orientem spectare
debent, usus enim matutinum postulat lumen, item in 10
bybliothecis libri non | putrescent. nam quaecumque ad (20)
meridiem et occidentem spectant, ab tineis et umore libri
vitiantur, quod venti umidi advenientes procreant eas et
alunt infundentesque umidos spiritus pallore volumina corrumpunt.
2 triclinia verna et autumnalia ad orientem. 15
ei enim praetentis luminibus | adversus solis impetus (25)
progrediens ad occidentem efficit ea temperata ad id tempus
quo his solitum est uti. aestiva ad septentrionem,
quod ea regio non ut reliquae per solstitium | propter
145calorem efficitur aestuosa, eo quod est aversa a solis cursu 20
semper refrigerata et salubritatem et voluptatem in usu
praestat. non minus pinacothecae et plumariorum textrina
pictorumque officinae, uti colores eorum in opere propter
| constantiam luminis inmutata permaneant qualitate. (5)
V Cum ad regiones caeli ita ea fuerint disposita, tunc 25
etiam animadvertendum est quibus rationibus privatis aedificiis
propria loca patribus familiarum et quemadmodum
3 explicauimus x (-bimus Gc).
4 apte Fav.: actae(ę GS)
x. | spectare: ex(s G)pectare x.
5 ad (occ.): uti x.
9 bibly(i GS)othecae H.
11 bibly(i GS)othecis H.
12 ab
tiniis H (ab tineis S), abtinẛ̣is Gc (rel. locis tinea semper x exc.
tinia G 59, 6 ubi tenia Gc).
15 orientem cum (.Cū GS) x.
16 prae(p̄ GS)tenta x.
18 his solitum (Fav.): opus solitum
x. | ad septentrionem HS: ad septentrionalem G.
19 regione
G.
20 efficitur ęstuosa S: efficiuntur (sic etiam suppl. un Sc)
aestuosae HG. | eo S: ea HG.
22 textrina S (= L): extrina
HG.
24 constantia H (-ā GS).
[144]
Plain text
communia cum extraneis aedificari debeant. namque ex
his | quae propria sunt, in ea non est potestas omnibus (10)
intro eundi nisi invitatis, quemadmodum sunt cubicula
triclinia balineae ceteraque quae easdem habent usus rationes.
communia autem sunt in quibus etiam invocati 5
suo iure de populo possunt venire, id est vestibula cava
aedium peristyla quae|que eundem habere possunt usum. (15)
igitur is qui communi sunt fortuna, non necessaria magnifica
vestibula nec tabulina neque atria, quod magis aliis
2 officia praestant ambiundo quam ab aliis ambiuntur. qui 10
autem fructibus rusticis serviunt, in eorum vestibulis stabula
tabernae, in aedibus cryptae horrea | apothecae ceteraque (20)
quae ad fructus servandos magis quam ad elegantiae
decorem possunt esse, ita sunt facienda. item feneratoribus
et publicanis commodiora et speciosiora et ab insidiis 15
tuta, forensibus autem et disertis elegantiora et spatiosiora
ad conventus excipiundos, nobilibus vero qui hono|res (25)
magistratusque gerundo praestare debent officia civibus,
faciunda sunt vestibula regalia alta, atria et peristyla
amplissima, silvae ambulationesque laxiores ad decorem 20
maiestatis perfectae, praeterea bybliothecae pinacothecae
basilicae non dissimili modo quam publicorum operum
magnificentia | comparatae, quod in domibus eorum saepius
146et publica consilia et privata iudicia arbitriaque conficiuntur.
3 ergo si his rationibus ad singulorum generum 25
personas, uti in libro primo de decore est scriptum, ita
disposita erunt aedificia, | non erit quod reprehendatur. (5)
habebunt enim ad omnes res commodas et emendatas explicationes.
earum autem rerum non solum erunt in urbe
aedificiorum rationes, sed etiam ruri, praeterquam quod in 30
4 balneae (-ę GS) x.
5 sunt quibus (om. in) x (cf. p. 148, 24).
7 (et 19) peristy(i)lia x.
8 is: his x.
9 tabulina HG: tablina
S (ut rel. locis x). | magis aliis … quam: in aliis … quae
(quę S) x.
12 criptae (-ę GS) x.
16 disertis HS(Gc): desertis
G.
19 faciunda HG: -enda S.
21 by(i GS)bliothecas ＜pinacothecas
habet solus G＞ basilicas con(cō- S)paratas x.
24 conficiuntur
(-ciu[NT] ᷎) H: -ciunt GS.
[145]
Plain text
urbe atria proxima ianuis solent esse, ruri autem pseudourbanis
statim peristyla, deinde | tunc atria habentia circum (10)
porticus pavimentatas spectantes ad palaestras et
ambulationes.
Quoad potui urbanas rationes aedificiorum summatim 5
perscribere, proposui, nunc rusticorum expeditiones ut sint
ad usum commoda quibusque rationibus conlocare oporteat
| ea dicam. (15)
VI Primum de salubritatibus, uti in primo volumine de
moenibus conlocandis scriptum est, regiones aspiciantur et 10
ita villae conlocentur. magnitudines earum ad modum
agri copiasque fructuum comparentur. cohortes magnitudinesque
| earum ad pecorum numerum atque quot iuga (20)
boum opus fuerit ibi versari, ita finiantur. in cohorte
culina quam calidissimo loco designetur, coniuncta autem 15
habeat bubilia, quorum praesepia ad focum et orientis
caeli regionem spectent, ideo quod boves lumen et ignem
spectando hor|ridi non fiunt. item agricolae regionum (25)
inperiti non putant oportere aliam regionem caeli boves
2 spectare nisi ortum solis. bubilium autem debent esse 20
latitudines nec minores pedum denum nec maiores quindenum,
longitudo uti singula iuga ne minus pedes occupent
septenos. balnearia item con|iuncta sint culinae, ita enim
147lavationi rusticae ministratio non erit longe. torcular
item proximum sit culinae, ita enim ad olearios fructus 25
commoda erit ministratio, habeatque coniunctam vinariam
1 autem (aū): ab x.
2 peristy(i)lia x.
3 pavimenta x.
4 ambulationes .VIII. Quo adpotui … (cum capituli numero
servato) G.
6 expeditionum (-nū S) x.
7 commodae (-ę S,
-e G) x. | collocari S.
8 eas x.
12 chortes x (cf. v. l. Varr.
p. 146, 11. 14. 19. 147, 2. 217, 18. 274, 16 Keil).
13 quot S:
quod HG.
14 fuerint x. | chorte x.
15 designetur GS: desi|netur
H.
16 bubilia HG: buuilia S.
18 fiunt HS: fiant
G.
19 in(m S)periti (sic) x.
20 buuilium x (bubilium Gc).
21 quindenum S: v. denum HG.
22 pedes occupent x (non
occupent pedes, ut edd.).
23 sint HS: sunt G.
24 torcular
S(Gc, ut v. 12 x): torclar HG.
[146]
Plain text
cellam haben̶tem ab septentrione lumina | fenestrarum. (5)
cum enim alia parte habuerit qua sol calefacere possit,
vinum quod erit in ea cella confusum ab calore efficietur
3 inbecillum. olearia autem ita est conlocanda ut habeat
a meridie calidisque regionibus lumen. non enim debet 5
oleum congelari sed tepore caloris extenuari. magni|tudines (10)
autem earum ad fructuum rationem et numerum doliorum
sunt faciundae, quae cum sint cullearia, per medium occupare
debent pedes quaternos. ipsum autem torcular si
non cocleis torquetur sed vectibus et prelo premitur, ne 10
minus longum pedes XL constituatur, ita enim erit
vectia|rio spatium expeditum. latitudo eius ne minus pedum (15)
senum denum, nam sic erit ad plenum opus facientibus
libera versatio et expedita. sin autem duobus prelis loco
opus fuerit, quattuor et viginti pedes latitudini dentur. 15
4 ovalia et caprilia ita sunt magna facienda uti singula
pecora areae ne | minus pedes quaternos et semipedem, (20)
ne plus senos possint habere. granaria sublimata et ad
septentrionem aut aquilonem spectantia disponantur, ita
enim frumenta non poterunt cito concalescere, sed ab flatu 20
refrigerata diu servantur. namque ceterae regiones procreant
curculionem et reliquas | bestiolas quae frumentis (25)
solent nocere. equilibus quae maxime in villa loca calidissima
fuerint constituantur, dum ne ad focum spectent.
cum enim iumenta proxime ignem stabulantur, horrida 25
5 fiunt. item non sunt inutilia praesepia quae | conlocantur
148
extra culinam in aperto contra orientem. cum enim in
hieme anni sereno caelo in ea traducuntur matutino boves,
1 ab (H, a S) septentrione HS: ad septentrionem G.
2 cum—(4) inbecillum om. S (infra in m. suppl. Sc), qui mox
post extenuari v. 9 addit vinaria enī cella cū aliunde quā a
septentrione habuerit fenestrarū lumina. qua sol … imbecillū
(quae linea perducta delet Sc). | qua GS: quę HSc. | calefacere
S: calfacere HG.
6 tem(ē S)pore x.
10 premet(& HS)ur x.
14 loco S(Gc): locu H, locti G.
15 viginti HS: XX. G.
18 sublimata G: sublinata HS.
20 poterunt S: -rint HG. |
abflatu (sic) x.
22 curculionem HG: gurgulionem S. | quae: quā
in ras. Sc.
26 inuestilia ante corr. G.
27 in om. G (non HS).
[147]
Plain text
ad solem pabulum capientes fiunt nitidiores. horrea fenilia
farraria pistrina extra villam facienda videntur, ut | ab (5)
ignis periculo sint villae tutiores. si quid delicatius in
villis faciundum fuerit, ex symmetriis quae in urbanis
supra scriptae sunt constituta ita struantur uti sine inpeditione 5
6 rusticae utilitatis aedificentur. omniaque aedificia
ut luminosa sint oportet curari, sed quae sunt ad villas,
faciliora | videntur esse ideo quod paries nullius vicini (10)
potest obstare, in urbe autem aut communium parietum
altitudines aut angustiae loci inpediundo faciunt obscuritates. 10
itaque de ea re sic erit experiundum. ex qua
parte lumen oporteat sumere linea tendatur ab altitudine
parietis qui videtur obstare ad | eum locum quo oporteat (15)
inmittere, et si ab ea linea in altitudinem cum prospiciatur
poterit spatium puri caeli amplum videri, in eo loco 15
7 lumen erit sine inpeditione. sin autem officient trabes
seu limina aut contignationes, de superioribus partibus
aperiatur et ita inmittatur. et ad summam ita | est (20)
gubernandum ut ex quibuscumque partibus caelum prospici
poterit, per eas fenestrarum loca relinquantur, sic 20
enim lucida erunt aedificia. cum autem in tricliniis ceterisque
conclavibus maximus est usus luminum, tum etiam
in itineribus clivis scalis, quod in is saepius alii aliis
obviam ve|nientes ferentes sarcinas solent incurrere. (25)
Quoad potui distributiones operum nostratium, ut sint 25
aedificatoribus non obscurae, explicui. nunc etiam quemadmodum
Graecorum consuetudinibus aedificia distribuantur,
uti non sint ignota, summatim exponam.
VII | Atriis Graeci quia non utuntur, neque aedificant, sed
149
ab ianua introeuntibus itinera faciunt latitudinibus non 30
spatiosis, et ex una parte equilia, ex altera ostiariis cellas,
5 scripta x. | uti HS: ut G.
13 quo G: qui HS.
15 videre
S.
16 officient x (sed e in ras. S).
17 lumina x.
20 ea x.
23 in G: om. HS. | clivis HGc: clauis G, diuisis S. | his x (sed
hıs H). | alii aliis GS: ali|us aliis H.
31 ae(ę GS)qualia x. |
osteariis x.
[148]
Plain text
statimque ianuae interiores finiuntur. hic autem locus
inter | duas ianuas graece θυρωρειον appellatur. deinde (5)
est introitus in peristylon. id peristylon in tribus partibus
habet porticus inque ea parte quae spectat ad meridiem
duas antas inter se spatio amplo distantes in quibus trabes 5
invehuntur, et quantum inter antas distat, ex eo tertia
adempta spatium | datur introrsus. hic locus apud nonnullos (10)
2 prostas, apud alios pastas nominatur. in his locis
introrsus constituuntur oeci magni, in quibus matres familiarum
cum lanificis habent sessionem. in prostadis autem 10
dextra ac sinistra cubicula sunt conlocata, quorum unum
thalamos, alterum amphi|thalamos dicitur. circum autem (15)
in porticibus triclinia cotidiana, cubicula, etiam cellae
familiaricae constituuntur. haec pars aedificii gynaeconitis
3 appellatur. coniunguntur autem his domus ampliores habentes 15
lautiora peristyla, in quibus pares sunt quattuor
porticus altitudinibus, aut una quae ad | meridiem spectat (20)
excelsioribus columnis constituitur. id autem peristylon
quod unam altiorem habet porticum, rhodiacum dicitur.
habent autem eae domus vestibula egregia et ianuas proprias 20
cum dignitate porticusque peristylorum albariis et
tectoriis et ex intestino opere lacunariis ornatas, | et in (25)
porticibus quae ad septentrionem spectant triclinia cyzicena
et pinacothecas, ad orientem autem bybliothecas, exhedras
ad occidentem, ad meridiem vero spectantes oecos 25
| quadratos tam ampla magnitudine uti faciliter in eis
150
2 thyroron x.
3 peri(y G)stylon id peristy(i H)lum x.
sic etiam 128, 1 (HS). 142, 20 (HS). 142, 24 (x). 149, 21 (x).
172, 2 (x). item Varro. unde semper τὸ περίϲτυλον sic reddidi
in hac editione.
4 in quae (H, qua GS) parte quae(ę GS) x.
6 distat G: distant HS. | eo HS: ea G.
7 adempta HS:
dempta G.
8 prostas: ante corr. postas S. pastas HS(Gc):
partes G.
10 lanificis HS: -ciis G. | prostadii x.
12 thalamus
x. | amphithalamos x: -mus ante corr. H.
14 constituantur S. |
ginae(ę GS, e Gc) conitis x.
16 peristylia x.
18 peristylum x.
19 rhodiacum SGc (rhodia cum HG).
20 eae (eę S) HS:
hę G.
21 peristyliorum x.
24 by(i S)bliothecas G, biblyothecas
H.
25 oecos quadrata(| G) ostia ampla x.
26 eis: eo x.
[149]
Plain text
quattuor tricliniis stratis ministrationum ludorumque operis
4 locus possit esse spatiosus. in his oecis fiunt virilia convivia.
non enim fuerat institutum matres familiarum
eorum mori|bus accumbere. haec autem peristyla domus (5)
andronitides dicuntur, quod in is viri sine interpellationibus 5
mulierum versantur. praeterea dextra ac sinistra domunculae
constituuntur habentes proprias ianuas triclinia
et cubicula commoda, uti hospites advenientes non in
peristyla sed in ea | hospitalia recipiantur. nam cum (10)
fuerunt Graeci delicatiores et fortuna opulentiores, hospitibus 10
advenientibus instruebant triclinia cubicula cum penu
cellas primoque die ad cenam invitabant, postero mittebant
pullos ova holera poma reliquasque res agrestes. ideo
pictores ea quae mittebantur hospi|tibus picturis imitantes (15)
xenia appellaverunt. ita patres familiarum in hospitio 15
non videbantur esse peregre, habentes secretam in his
5 hospitalibus liberalitatem. inter duo autem peristyla ad
hospitalia itinera sunt quae mesauloe dicuntur, quod inter
duas aulas media sunt interposita, nostri autem | eas andronas (20)
appellant. 20
Sed hoc valde est mirandum, nec enim graece nec
latine potest id convenire. Graeci enim ανδρωναϲ appellant
oecos, ubi convivia virilia solent esse, quod eo mulieres
non accedunt. item aliae res sunt similes, uti xystus
prothyrum | telamones et nonnulla alia eius modi. ξυϲτοϲ 25
enim est graeca appellatione porticus ampla latitudine, in
qua athletae per hiberna tempora exercentur. nostri autem
hypaethrus am|bulationes xysta appellant, quas Graeci
151
1 operas G.
3 matris HS: -es G.
4 peristy(i)lia x (item
v. 9. 18).
5 andronitides x. | is: his x.
12 postero HG:
postero die S.
14 imitant᷎ H, -t᷑ S (-tes G).
17 ad: & (HS,
et G) x.
18 quem | esaulo edicuntur H (quę mesauloe dn̄r S),
q; me‿saulę dicuntur G.
22 (= 19) andronas x.
23 oecus x
(oecos Gc).
24 accedunt HS, -dent G. | res sunt Hc GS: sunt
res ante corr. H.
25 protyrum x (protⱶyrū S). | thalamones x. |
xystos x.
28 hyp&rus GS, hy.ep̣trus Gc. | xysti x.
[150]
Plain text
παραδρομιδαϲ dicunt. item προθυρα graece dicuntur quae
sunt ante ianuas vestibula, nos autem appellamus prothyra
quae graece dicuntur διαθυρα. item si qua virili figura
signa mutulos aut coro|nas sustinent, nostri telamones (5)
appellant, cuius rationes quid ita aut quare dicantur ex 5
historiis non inveniuntur, Graeci vero eos ατλανταϲ vocitant.
Atlas enim formatur historia sustinens mundum,
ideo quod is primum cursum solis et lunae siderumque
omnium versationum rationes vigore | animi sollertiaque (10)
curavit hominibus tradendas, eaque re a pictoribus et 10
statuariis deformatur pro eo beneficio sustinens mundum,
filiaeque eius Atlantides, quas nos vergilias, Graeci autem
πλειαδαϲ nominant, cum sideribus in mundo sunt dedicatae.
nec tamen ego ut mutetur consuetudo nominatio|num (15)
aut sermonis, ideo haec proposui, sed uti non sint 15
ignota philologis exponenda iudicavi.
Quibus consuetudinibus aedificia italico more et Graecorum
institutis conformantur exposui, et de symmetriis
singulorum generum proportiones perscripsi. ergo quoniam
| de venustate decoreque ante est conscriptum, nunc exponemus 20
de firmitate quemadmodum ea sine vitiis permanentia
ad vetustatem conlocentur.
VIII Aedificia quae plano pede instituuntur, si fundamenta
eorum facta fuerint ita ut in prioribus libris de muro et
| theatris a nobis est expositum, ad vetustatem ea erunt 25
sine dubitatione firma. sin autem hypogea concamarationesque
| instituentur, fundationes eorum fieri debent crassiores
152
1 paradromidas x. | prothy(i G)ra x.
2 ante ianuas S:
ante inianuas HG. | prothyra x.
3 graeci H et (greci) ante
corr. S. | diathyra x.
4 telamones (hic) x.
5 cuius HG: quorū
S (sed in m. ꝉ cuıꝰ Sc). | rationes GS: -ne H.
6 atlantas GS:
&lantas H. | vocitant: appellant S.
7 formatur historia: sic x
(non historia formatur).
8 is GS: his H.
10 tradenda x. |
res x.
13 pliadas x.
15 sermonis G: -nes HS. | uti (utei): ut
ei HG (ut S, ut ea Gc).
19 perscripsi. Ergo GS: perscribsi
ero H.
24 ut GS: aut H.
25 a G: om. HS. | eae (eę S) x
(ea Gc).
26 ypogea x. | concama rationes inst. ante corr. S
(-me‿ra- Sc qui add. omissum q⁊ = x).
[151]
Plain text
quam quae in superioribus aedificiis structurae sunt
futurae, eorumque parietes pilae columnae ad perpendiculum
inferiorum medio conlocentur, uti solido respondeant.
nam si in pen|dentibus onera fuerint parietum aut columnarum, (5)
2 non poterunt habere perpetuam firmitatem. praeterea 5
inter limina secundum pilas et antas postes si supponentur,
erant non vitiosae. limina enim et trabes structuris
cum sint oneratae, medio spatio pandantes frangunt
sublisas structuras. | cum autem subiecti fuerint et subcuneati (10)
postes, non patiuntur insidere trabes neque eas 10
3 laedere. item administrandum est uti levent onus parietum
fornicationes cuneorum divisionibus et ad centrum respondentes
earum conclusurae. cum enim extra trabes aut
liminum capita arcus cuneis erunt | conclusae, primum non (15)
pandabit materies levata onere, deinde si quod vetustate 15
vitium ceperit, sine molitione fulturarum faciliter mutabitur.
4 itemque quae pilatim aguntur aedificia, cum cuneorum
divisionibus coagmentis ad centrum respondentibus
fornices concluduntur, extremae pilae in his latiores | spatio (20)
sunt faciundae, uti vires eae habentes resistere possint, 20
cum cunei ab oneribus parietum pressi per coagmenta ad
centrum se prementes extrudent incumbas. itaque si angulares
pilae erunt spatiosis magnitudinibus, continendo
cuneos firmitatem operibus praestabunt.
5 | Cum in his rebus animadversum fuerit uti ea 25
dili|gentia in is adhibeatur, non minus etiam observandum
153est uti omnes structurae perpendiculo respondeant neque
habeant in ulla parte proclinationes. maxima autem esse
5 poterunt G: -rint HS.
6 lumina x. | sub(p Sc Gc)ponentur
GS: suppona(e Hc)ntur H.
9 subly(i Gc)si x.
10 inside|ra
H.
11 utile ventonus HS(Gc): uti. Li|ventonus G (ubi in m.
Gc ī aꝉ uti ventonus).
12 cuneorum H: cum eorum (sic) GS.
14 Cumeis ante corr. (Cun≣̮eis) G. | conclusae (-ę G) x.
15 matries G.
16 ceperit G: coeperit H et (coeperit) Gc, cęperit
S.
17 cum (cuneorum): et (& HS) x.
22 extruderent x.
26 is: his x.
27 perpendicula G.
[152]
Plain text
debet cura substructionum, quod in his infinita vitia so|let (5)
facere terrae congestio. ea enim non potest esse semper
uno pondere quo solet esse per aestatem, sed hibernis
temporibus recipiendo ex imbribus aquae multitudinem
crescens et pondere et amplitudine disrumpit et extrudit 5
6 structurarum saeptiones. itaque ut huic vitio medeatur,
sic erit | faciundum ut primum pro amplitudine congestionis (10)
crassitudo structurae constituatur, deinde in frontibus
anterides, sive erismae sunt, una struantur, eaeque inter
se distent tanto spatio quanta altitudo substructionis est 10
futura, crassitudine eadem qua substructio. procurrant autem
ab imo pro | quam crassitudo constituta fuerit substructionis, (15)
deinde contrahantur gradatim ita uti summam
7 habeant prominentiam quanta operis est crassitudo. praeterea
introrsus contra terrenum coniuncta muro serratim 15
struantur, uti singuli dentes ab muro tantum distent
quanta altitudo futura erit substru|ctionis, crassitudines (20)
autem habeant dentium structurae uti muri. item in extremis
angulis cum recessum fuerit ab interiore angulo
spatio altitudinis substructionis, in utramque partem signetur 20
et ab his signis diagonios structura conlocetur, et ab
ea media altera coniuncta cum angulo muri. | ita dentes (25)
et diagonioe structurae non patientur tota vi premere
murum, sed dissipabunt retinendo impetum congestionis.
8 | Quemadmodum sine vitiis opera constitui oporteat et
154
uti caveatur incipientibus exposui. namque de tegulis aut 26
tignis aut asseribus mutandis non est eadem cura quemadmodum
de his, quod ea quamvis sint vitiosa, faciliter
mu|tantur. itaque quae nec solida quidem putantur esse, (5)
6 septiones x (p in ras. S).
9 erismae(-ę S) HS, aerismae
G.
11 crassitudinis x. | (—14) procurrat … contrahatur … habeat
x.
12 pro quam: per quam (quem ante corr. H) x. |
fuerit HS: -rat G.
17 crassitudines GS: -nis H.
21 diagonius
HS, -niis G (-nii Gc).
23 diagoniae H, -nie G, -nię S(Gc).
24 retinendum (-ū G) x (-do L). | congestionis G: -nes HS.
25 opera constitui (ante corr.) om. G. | oport& ante corr. S.
28 sunt x.
29 itaque nec solidi x.
[153]
Plain text
quibus rationibus haec potuerint esse firma et quemadmodum
9 instituantur exposui. quibus autem copiarum generibus
oporteat uti, non est architecti potestas, ideo quod
non in omnibus locis omnia genera copiarum nascuntur,
ut in primo volu|mine est expositum. praeterea in domini 5 (10)
est potestate utrum latericio an caementicio an saxo
quadrato velit aedificare. itaque omnium operum probationes
tripertito considerantur, id est fabrili subtilitate
et magnificentia et dispositione. cum magnificenter opus
perfectum aspicietur, a domini po|testate inpensae 10 (15)
laudabuntur, cum subtiliter, officinatoris probabitur exactio, cum
vero venuste proportionibus et symmetriis habuerit auctoritatem,
10 tunc fuerit gloria architecti. haec autem recte
constituuntur, cum is et a fabris et ab idiotis patiatur
accipere se consilia. namque omnes homines, | non solum 15 (20)
architecti, quod est bonum possunt probare, sed inter
idiotas et eos hoc est discrimen quod idiota nisi factum
viderit, non potest scire quid sit futurum, architectus
autem simul animo constituerit, antequam inceperit et
venustate et usu et decore quale sit futurum habet definitum. 20
| Quas res privatis aedificiis utiles putavi et quemadmodum (25)
sint faciundae quam apertissime potui perscripsi.
de | expolitionibus autem eorum uti sint elegantes et sine
155vitiis ad vetustatem ＜permanentes＞, insequenti volumine 25
exponam.
1 poterint x.
5 ut HS: uti G. | primo: proximo x.
10 a
domini: ab omni x.
13 gloria architecti S(Gc): gloria aria
architecti HG.
14 is HS(Gc): his G.
19 incoeperit G.
24 expolitionibus S: expoliationibus HG.
25 permanentes
om. x (cf. p. 151, 21. 168, 21. 146, 13).
[154]
Plain text
LIBER SEPTIMUS.
1 Maiores cum sapienter tum etiam utiliter instituerunt,
| per commentariorum relationes cogitata tradere posteris, (5)
ut ea non interirent sed singulis aetatibus crescentia voluminibus
edita gradatim pervenirent vetustatibus ad summam 5
doctrinarum subtilitatem. itaque non mediocres sed
infinitae sunt is agendae gratiae, quod non invidiose silentes
prae|termiserunt, sed omnium generum sensus conscriptionibus (10)
2 memoriae tradendos curaverunt. namque si
non ita fecissent, non potuissemus scire quae res in Troia 10
fuissent gestae, nec quid Thales Democritus Anaxagoras
Xenophanes reliquique physici sensissent de rerum natura
quasque Socrates Platon | Aristoteles Zenon Epicurus aliique (15)
philosophi hominibus agendae vitae terminationes
finissent seu Croesus Alexander Darius ceterique reges 15
quas res aut quibus rationibus gessissent fuissent notae,
nisi maiores praeceptorum comparationibus omnium memoriae
3 ad posteritatem commentariis extu|lissent. itaque (20)
quemadmodum his gratiae sunt agendae, contra qui eorum
scripta furantes pro suis praedicant sunt | vituperandi,
156quique non propriis cogitationibus scriptorum nituntur, sed 21
invidis moribus aliena violantes gloriantur, non modo sunt
reprehendendi, sed etiam quia impio more vixerunt, poena
condemnandi. nec tamen haec res non vin|dicatae curiosius (5)
ab antiquis esse memorantur. quorum exitus iudiciorum 25
qui fuerint, non est alienum quemadmodum sint
2 Maioris S.
7 is: his x.
11 nequid x (Ncequid sic S
ipse). | tales ante corr. H.
13 platon … zenon (sic, sed philo
bis) x.
15 croessus x.
16 fuissent notae HS: non fuissent
noctę G (notę Gc).
17 praeceptorem ante corr. H.
18 itaque
HS(Gc): ita G.
19 sunt agendae, contra (L): sunt agendaest
contra H, agendę ſ̄. ſic ec̄tra S, sunt agendę ＜sic add. Gc＞ |
econtra G.
23 repraehendi (sic) H. | quia: qui x.
24 condempnandi
(ut 157, 14 condempnatos) scr. HSGc (non G), ut
dampnati SGc 158, 2 (non HG). | haec H (hęc) G: hę S.
[155]
Plain text
4 nobis traditi explicare. reges Attalici magnis philologiae
dulcedinibus inducti cum egregiam bybliothecam Pergami
ad communem delectationem instituissent, tunc item Ptolomaeus
| infinito zelo cupiditatisque incitatus studio non (10)
minoribus industriis ad eundem modum contenderat Alexandriae 5
comparare. cum autem summa diligentia perfecisset,
non putavit id satis esse nisi propagationibus inseminando
curaret augendam. itaque Musis et Apollini ludos dedicavit
et quem|admodum athletarum sic communium scriptorum (15)
5 victoribus praemia et honores constituit. his ita 10
institutis cum ludi adessent, iudices litterati qui eos probarent
erant legendi. rex cum iam sex civitatis lectos
habuisset nec tam cito septumum idoneum inveniret, retulit
ad eos qui supra | bybliothecam fuerunt et quaesiit si (20)
quem novissent ad id expeditum. tunc ei dixerunt esse 15
quendam Aristophanen, qui summo studio summaque diligentia
cotidie omnes libros ex ordine perlegeret. itaque
conventu ludorum cum secretae sedes iudicibus essent
distributae, cum ceteris Aristophanes | citatus quemadmodum (25)
6 fuerat locus ei designatus sedit. primo poetarum 20
ordine ad certationem inducto cum recitarentur | scripta,
157populus cunctus significando monebat iudices quod probarent.
itaque cum ab singulis sententiae sunt rogatae,
sex una dixerunt et quem maxime animadverterunt multitudini
placuisse, ei primum praemium, insequenti secundum 25
| tribuerunt. Aristophanes vero cum ab eo sententia (5)
rogaretur, eum primum renuntiari iussit qui minime populo
7 placuisset. cum autem rex et universi vehementer indignarentur,
surrexit et rogando impetravit ut paterentur
1 Regis H (-es GS)
2 by(i GS)bliothecam H.
3 pto(ptho- G,
ptho S)lomeus H.
4 incitatis H (-tus GS).
5 contenderet G (-rat HS).
8 apolloni G.
11 eos: ea x.
12 rex HG: sex
S. | sex civitatis: ex civitatis (H, -tes ante ras. S, -te Sc,
-tibus G) x.
13 septu(y G, i S)mum H. | r&ullit (sic) H (rettulit
solus S). cf. retulerunt x 85, 22.
14 by(i S)bliothecam HG.
16 aristophanen HSc: -nē G et ante ras. S.
24 dixerunt HS:
direxerunt G.
27 eum: cū S.
29 imperavit x.
[156]
Plain text
se dicere. itaque silentio facto docuit unum ex his eum
esse poetam, | ceteros aliena recitavisse, oportere autem (10)
iudicantes non furta sed scripta probare. admirante populo
et rege dubitante, fretus memoria e certis armariis
infinita volumina eduxit et ea cum recitatis conferendo 5
coegit ipsos furatos de se confiteri. itaque rex iussit cum
his agi furti condemnatosque | cum ignominia dimisit, (15)
Aristophanen vero amplissimis muneribus ornavit et supra
8 bybliothecam constituit. insequentibus annis a Macedonia
Zoilus, qui adoptavit cognomen ut Homeromastix vocitaretur, 10
Alexandriam venit suaque scripta contra Iliadem et
Odyssean comparata regi recitavit. Pto|lomaeus vero cum (20)
animadvertisset poetarum parentem philologiaeque omnis
ducem absentem vexari et cuius ab cunctis gentibus scripta
suspicerentur ab eo vituperari, indignans nullum ei dedit 15
responsum. Zoilus autem cum diutius in regno fuisset,
inopia pressus summisit ad regem postulans ut | aliquid (25)
9 sibi tribueretur. rex vero respondisse dicitur Homerum,
qui ante annos mille decessisset, aevo perpetuo multa
milia hominum pascere, item debere qui meliore in|genio
158se profiteretur non modo unum sed etiam plures alere 21
posse. et ad summam mors eius ut parricidii damnati
varie memoratur. alii enim scripserunt a Philadelpho
esse in crucem fixum, nonnulli Chii ei lapides esse coniectos,
alii Zmyr|nae vivum in pyram coniectum. quorum 25 (5)
utrum ei acciderit, merenti digna constitit poena. non
enim aliter videtur promereri qui citat eos quorum responsum,
quid senserint scribentes, non potest coram indicari.
10 ego vero, Caesar, neque alienis indicibus mutatis interposito
2 oportereautemạṭ᷑ Gc.
4 memoriae certis (id est memoria e
certis) H: memoria. certis S, memorię certis G.
7 dimisit
HS: demisit G.
8 aristophanen (sic) x.
9 byblio(biblyo- S,
biblio- G)thecam H. | machedonia x.
10 homero mastix x.
11 iliaden et odissian x.
12 pto(phto- S)lomeus HG.
15 indignans
G: -nus HS.
17 pressum (-sū S) summisit HG, pressus
misit G.
24 cruce S. | Chii ei: cııeı HG, cuneı S.
25 zmirnae(-ę S, -e G) sic x. | vivom H.
29 alienas ante corr. H.
[157]
Plain text
nomine meo id profero | corpus neque ullius cogitata (10)
vituperans institui ex eo me adprobare, sed omnibus
scriptoribus infinitas ago gratias quod egregiis ingeniorum
sollertiis ex aevo conlatis abundantes alius alio genere
copias praeparaverunt, unde nos uti fontibus haurientes 5
aquam et ad propria proposita traducen|tes facundiores et (15)
expeditiores habemus ad scribendum facultates talibusque confidentes
auctoribus audemus institutiones novas comparare.
11 Igitur tales ingressus eorum quia ad propositi mei
rationes animadverti praeparatos, inde sumendo progredi 10
coepi. | namque primum Agatharchus Athenis Aeschylo (20)
docente tragoediam scaenam fecit et de ea commentarium
reliquit. ex eo moniti Democritus et Anaxagoras de eadem
re scripserunt, quemadmodum oporteat ad aciem oculorum
radiorumque extentionem certo loco centro constituto lineas 15
ratione | naturali respondere, uti de incerta re certae imagines (25)
aedificiorum in scaenarum picturis redderent speciem
et quae in directis planisque frontibus sint figurata, alia
12 abscedentia alia prominentia esse videantur. postea Silenus
de symme|triis doricorum edidit volumen, de aede Iunonis
159quae est Sami dorica Theodorus, de ionica Ephesi quae 21
est Dianae Chersiphron et Metagenes, de fano Minervae
quod est Priene ionicum Pytheos, item de aede Minervae
dorica quae | est Athenis in arce Ictinos et Carpion, Theodorus (5)
Phocaeus de tholo qui est Delphis, Philo de aedium 25
sacrarum symmetriis et de armamentario quod fecerat
Piraeei portu, Hermogenes de aede Dianae ionica quae
4 alııſ (alı≣ıſ S) alıo x.
9 quia: quae(-ę GS) x (que
Gc).
11 agatarcus HS, -tharcus G. | eschyle HS, aeschilo G.
12 scaenam: ad caenam H, adcę|nā G, ad scaenam Hc, adscenā
S(Gc).
15 extentionē GS: -ne H. | lineas: adlineas x.
21 samii HG, sann＜i＞ Sc. | zeodorus HS, zeodoricus G, sed
v. 5 theodorus x. | de ionica: ionicae (-ce S) x.
22 c(ch S)resiphon
x.
23 prienae H, -ne GS (-nę Gc). cf. p. 8, 4. | phy(i G)leos
x.
24 doricae (-ce SGc, dorie G) x. | ictionos x.
26 armentario
x. | fecerat: fuerat x.
27 pi(y G)raei HG, pirei S
(pyrei Gc). | deae | dianae ante corr. H(L): deae | ＜de＞ dianae
Hc, deaede dianę GS. | ionicae(-ę S) x.
[158]
Plain text
est Magnesiae pseudodipteros et Liberi Patris Teo monopteros,
item Arcesius | de symmetriis corinthiis et ionico (10)
Trallibus Aesculapio quod etiam ipse sua manu dicitur
fecisse, de Mausoleo Satyrus et Pytheos, quibus vero felicitas
13 maximum summumque contulit munus. quorum enim 5
artes aevo perpetuo nobilissimas laudes et sempiterno
florentes habere iudicantur, | excogitatis egregias operas (15)
praestiterunt. namque singulis frontibus singuli artifices
sumpserunt certatim partes ad ornandum et probandum
Leochares Bryaxis Scopas Praxiteles, nonnulli etiam putant 10
Timotheum, quorum artis eminens excellentia coegit ad
14 septem spectaculorum eius operis perve|nire famam. praeterea (20)
minus nobiles multi praecepta symmetriarum conscripserunt,
uti Nexaris Theocydes Demophilos | Pollis Leonidas
160Silanion Melampus Sarnacus Euphranor. non minus 15
de machinationibus, uti Diades Archytas Archimedes Ctesibios
Nymphodorus Philo Byzantius Diphilos Democles
Charias Polyidos Pyrros Agesistratos. quorum ex com|mentariis (5)
quae utilia esse his rebus animadverti, collecta
in unum coegi corpus, et ideo maxime quod animadverti 20
in ea re ab Graecis volumina plura edita, ab nostris
oppido quam pauca. Fuficius nimirum de his rebus
primus instituit edere volumen, item Terentius Varro de
novem disciplinis | unum de architectura, P. Septimius duo. (10)
1 magnesia x. | teo: &eo HS, et eo G. | monopteros G:
monocteros HS.
2 arcesius: argelius x.
4 Demausoleo H:
Demaus oleo S, demaus oleo G. | saturus x. | phiteus x.
6 sempiternos G.
7 & cogitatis x.
8 singulis H.
10 bryaxes
HS, brixes G. | scaphas x. | praxitelis x.
11 cogit G.
13 multa G.
14 ut inexaris H, utinex | aris S, uti nexaris G. |
theoci(y G)des x. | leonidas G: -des HS.
16 utidiates G. |
ar⟦cy⟧chytas H, archytas GS. | archymedes GS, archimedas
G. | &esibios HS, et esibios G.
17 phylob(p S)yzanteos HS,
philobizant eos G. | diphylos HS. | demodes G.
18 charidas
x. | poliydos S. | phy(i G)rros x. | agesistratas x.
19 collecta—(29)
animadverti G(Sc in m.): om. HS.
22 fuficius HG:
sufficus S. | nimirum: enim mirum x. | primus HS: inprimus
G.
23 terrentius G.
24 pseptimi|us H, Pſ┃ep|timius S: septimis
(sine p) G.
[159]
Plain text
15 amplius vero in id genus scripturae adhuc nemo incubuisse
videtur, cum fuissent et antiqui cives magni architecti,
qui potuissent non minus eleganter scripta comparare.
namque Athenis Antistates et Callaeschros et Antimachides
et Pormos architecti | Pisistrato aedem Iovi Olympio 5 (15)
facienti fundamenta constituerunt, post mortem autem eius
propter interpellationem rei publicae incepta reliquerunt.
itaque circiter annis ＜quadringentis＞ post Antiochus rex cum
in id opus inpensam esset pollicitus, cellae magnitudinem
et columnarum circa | dipteron conlocationem epistyliorumque 10 (20)
et ceterorum ornamentorum ad symmetriam distributionem
magna sollertia scientiaque summa civis Romanus
Cossutius nobiliter est architectatus. id autem opus non
modo vulgo sed etiam in paucis a magnificentia nominatur.
16 nam quattuor locis sunt | aedium sacrarum marmoreis
161
operibus ornatae dispositiones, e quibus proprie de is 16
nominationes clarissima fama nominantur. quarum excellentiae
prudentesque cogitationum apparatus suspectus
habent in deorum caerimonio. primum|que aedis Ephesi (5)
Dianae ionico genere ab Chersiphrone Gnosio et filio eius 20
Metagene est instituta, quam postea Demetrius ipsius
Dianae servus et Paeonius Ephesius dicuntur perfecisse.
Mileti Apollini item ionicis symmetriis idem Paeonius
Daphnisque Milesius instituerunt. Eleusine | Cereris et (10)
Proserpinae cellam inmani magnitudine Ictinos dorico more 25
sine exterioribus columnis ad laxamentum usus sacrificiorum
4 antistates (sic) x. | callescheros HS, calle | cheros G.
5 pormos HS, porinos G.
7 rei publicę GS: regi publice H.
8 quadringentis: ducentis x. anthi | ocus H.
9 impinsam H,
impensam Hc G, inpensam S.
12 civis: cuius S.
14 volgo
H.
16 de is (ut p. 1, 16): dehis x.
17 quorum x.
18 prudentis
HS (-tes G).
19 caerimonio: sesemaneo HG, se se
man& S (sese,manetọ Gc). | aedes x.
20 ab cresiphone x.
21 metagine HS (-gene G).
22 servus (-os H) sc. παῖϲ τῆϲ θεοῦ Haussoullier (Rev. de phil. XXI, 112). | poeonius G (pae- H,
pe- S).
23 meleti x. | apolloni G. | idem GS: eidem H.
24 daphnis G: daphinis HS. | cereris GS: ca&eris H.
25 icti . nos H, icti nos S, ictinus G.
[160]
Plain text
17 pertexit. eam autem postea cum Demetrius Phalereus
Athenis rerum potiretur, Philo ante templum in fronte
columnis constitutis prostylon fecit. ita aucto vesti|bulo (15)
laxamentum initiantibus operique summam adiecit auctoritatem.
in asty vero Olympio amplo modulorum comparatu 5
corinthiis symmetriis et proportionibus, uti supra
scriptum est, architectandum Cossutius suscepisse memoratur,
cuius commentarium nullum est inventum. nec
tamen a Cossutio | solum de his rebus scripta sunt desideranda (20)
sed etiam a G. Mucio, qui magna scientia confisus 10
aedis Honoris et | Virtutis Marianae cellae columnarumque
162et epistyliorum symmetrias legitimis artis institutis
perfecit. id vero si marmoreum fuisset, ut haberet
quemadmodum ab arte subtilitatem sic ab magnificentia
et inpensis auctoritatem, in primis et | summis operibus 15 (5)
nominaretur.
18 Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non minus
quam Graeci fuisse magni architecti et nostra memoria
satis multi, et ex his pauci praecepta edidissent, non
putavi silendum sed disposite singulis voluminibus de 20
singulis expo|nere. itaque quoniam sexto volumine privatorum (10)
aedificiorum rationes perscripsi, in hoc qui septimum
tenet numerum de expolitionibus quibus rationibus et
venustatem et firmitatem habere possint exponam.
I Primumque incipiam de ruderatione, quae principia 25
tenet | expolitionum, uti curiosius summaque providentia (15)
1 pertexit HS: pertexuit G. | eam: ea HG, Ei S.
4 initiantibus
G: init(c S)ientibus HS. | adiecit G: adfecit HS.
5 asty HS, asti G. | Olympio (sc. aedem): ạ̶̇ḍ̶̇aðolympıvom Hc
= adolȳpiū S, adolimpiū G.
6 uti .s.s. est HS, uti .ss. est
G.
7 cossutius GS, quſoſutiuſ Hc.
9 acussutio G.
10 .A.G.
mutio HS, ACI. mutio G.
11 aedes x. | marinianae (-ę S) HS,
mariniiane G.
12 legitimas a. c. H.
13 ꝑficit H (-ecit GS).
18 n̅r̅ę̅ memorię G.
20 silendum Hc S(Gc): sidendum ante ras. H,
sidiendū ante ras. G.
21 exponere (cf. p. 36, 24. 37, 28 etc.): exponeremus
x. | sexto Hc S(Gc): secto H, ręcto G.
23 numerum:
murū ante corr. G. | expoliationibus a. c. G.
24 vetustatē a. c. G.
[161]
Plain text
solidationis ratio habeatur. et si plano pede erit eruderandum,
quaeratur solum si sit perpetuo solidum, et ita
exaequetur, et inducatur cum statumine rudus. sin autem
omnis aut ex parte congesticius locus fuerit, festucationibus
cum magna | cura solidetur. in contignationibus vero diligenter 5 (20)
est animadvertendum ne qui paries qui non exeat
ad summum, sit extructus sub pavimentum, sed potius
relaxatus supra se pendentem habeat coaxationem. cum
enim solidus exit, contignationibus arescentibus aut pandatione
sidentibus, per|manens structurae soliditate dextra 10 (25)
ac sinistra secundum se facit in pavimentis necessario
2 rimas. item danda est opera | ne commisceantur axes
163
aesculini quercu, quod quercei simul umorem perceperunt
se torquentes rimas faciunt in pavimentis. sin autem
aesculus non erit et necessitas coegerit, propter inopiam 15
querceis sic videtur esse faciundum ut se|centur tenuiores. (5)
quo minus enim valuerint, eo facilius clavis fixi continebuntur
deinde in singulis tignis extremis partibus
axes bini clavis figantur, uti nulla ex parte possint se
torquendo angulos excitare. namque de cerro aut fago 20
seu farno nullus ad vetustatem potest permanere. coaxatio|nibus (10)
factis si erit, filex, si non, palea substernatur,
3 uti materies ab calcis vitiis defendatur. tunc insuper
statuminetur ne minore saxo quam quod possit manum
implere. statuminationibus inductis rudus si novum erit, 25
2 quae|ratur non solum ante ras. H (non del. Hc).
3 statum inerudus GG, statu minerudus S (sed in m. Sc ꝉ in
erudiis), statum‿ine,rudns Gc.
4 congesticius G: coniesticius
HS. | fistucationibus x.
6 non om. S.
10 sedentibus x.
13 querco x. | querqui HG, quercui S(Gc). | perceperunt (-r̄ S)
HS: -rint G.
16 quaercis H, quercis GSc (-cı≣ſ = cuſ ante
ras. S). | faciendū G.
17 minum| H. | clavis fixi G: clavi fixi
HS. | contenebuntur H. hic lacunam significavi quam explet
Faventinus sic p. 301, 24 ＜et primum in directo iactatis axibus,
sequentibus in transverso stratis＞. cf. p. 302, 18.
19 axes bini
clavis: axis bini (boni Gc, ut Fav. cod. v p. 301, 25) clavi x.
20 anguli x.
22 filex HG: silex S (filix Fav.). cf. Mayhoff ad
Plin. 24, 85.
24 qui x (ut Fav.).
25 inductus x.
[162]
Plain text
ad tres partes una calcis misceatur, si redivivum fuerit,
quinque ad duo mix|tionis habeant responsum. deinde (15)
rudus inducatur et vectibus ligneis, decuriis inductis, crebriter
pistatione solidetur, et id ne minus pistum absolutum
crassitudine sit dodrantis. insuper ex testa nucleus 5
inducatur mixtionem habens ad tres partes unam calcis,
ne minore crassitudine pavimenti digi|torum senum. supra (20)
nucleum ad regulam et libellam exacta pavimenta struantur
4 sive sectilia seu tesseris. cum ea structa fuerint et
fastigia sua structione habuerint, ita fricentur uti si 10
sectilia sint, nulli gradus in scutulis aut trigonis aut
quadratis seu favis extent, sed coagmento|rum compositio
164planam habeat inter se directionem. si tesseris structura
erit, ut eae omnes angulos habeant aequales. cum enim
anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta 15
ut oportet fricatura. item testacea spicata ti|burtina sunt (5)
diligenter exigenda, ut ne habeant lacunas nec extantes
tumulos, sed ＜sint＞ extenta et ad regulam perfricata. super,
fricatura levigationibus et polituris cum fuerit perfecta,
incernatur marmor, et supra loricae ex calce et harena 20
inducantur.
5 | Subdiu vero maxime idonea faciunda sunt pavimenta, (10)
quod contignationes umore crescentes aut siccitate decrescentes
seu pandationibus sidentes movendo se faciunt
vitia pavimentis, praeterea gelicidia et pruinae non patiuntur 25
integra permanere. itaque si necessitas coegerit, ut
minime | vitiosa fiant sic erit faciundum. cum coaxatum (15)
fuerit, super altera coaxatio transversa sternatur clavisque
fixa duplicem praebeat contignationi loricationem. deinde
2 adduum (-ū GS) mixtiones x.
3 rudus GS: inrudus
H.
4 piscatione HS, pinsatione G. | ne: non x (cf. p. 128, 6. 8). |
pinsum x (cf. p. 164, 20).
5 nuclevos H, -us S(Gc): nedeus G.
7 pavimentum (-ū) x.
8 nedeum ante corr. G.
9 structa:
exstructa (sic) x.
10 sua exstructionē HS, sua exstrutionē G
(cf. p. 164, 23. 165, 11).
12 favis: pauis ante corr. G.
14 eae H
(eœ) Sc (ea S): hę G.
15 pleni x. | 17 ut ne HG: ut non S.
18 sint om. x.
19 fricaturam (-ā) x. | fuerint x.
24 sedentes x.
[163]
Plain text
ruderi novo tertia pars testae tunsae admisceatur calcisque
duae partes ad quinque mortarii mixtionibus praestent
6 responsum. statumi|natione facta, rudus inducatur, idque (20)
pistum absolutum ne minus pede sit crassum. tunc autem
nucleo inducto, uti supra scriptum est, pavimentum e tessera 5
grandi circiter binum digitum caesa struatur fastigium
habens in pedes denos digitos binos, quod si bene temperabitur
et recte frica|tum fuerit, ab omnibus vitiis erit (25)
tutum. uti autem inter coagmenta materies ab gelicidiis
ne laboret, fracibus quotannis ante hiemem saturetur. ita 10
7 non patietur in se recipere | gelicidii pruinam. sin autem
165
curiosius videbitur fieri oportere, tegulae bipedales inter
se coagmentatae supra rudus substrata materia conlocentur
habentes singulis coagmentorum frontibus excisos canaliculos
digitales. quibus iunctis | impleantur calce ex oleo 15 (5)
subacta confricenturque inter se coagmenta compressa. ita
calx quae erit haerens in canalibus durescendo contexteque
solidescendo non patietur aquam neque aliam rem per
coagmenta transire. cum ergo fuerit hoc ita perstratum,
supra nucleus inducatur et virgis | caedendo subigatur. 20 (10)
supra autem sive ex tessera grandi sive ex spica testacea
struatur fastigiis quibus est supra scriptum, et cum sic
erunt facta, non cito vitiabuntur.
II Cum a pavimentorum cura discessum fuerit, tunc de
albariis operibus est explicandum. id autem erit recte, 25
si | glaebae calcis optimae ante multo tempore quam opus (15)
fuerit macerabuntur, uti si qua glaeba parum fuerit in
fornace cocta, in maceratione diuturna liquore defervere
coacta uno tenore concoquatur. namque cum non penitus
macerata sed recens sumitur, cum fuerit inducta habens 30
la|tentes crudos calculos pustulas emittit. qui calculi in (20)
4 pystū S. | grassum H.
5 nudeo ante corr. G. | uti .s.s.
est HS, uti .ss. ē G.
7 digitus HS
10 fragibus x.
14 excelsos
x.
15 impletur calx (calix S) x.
17 calix S. | contestateque
solidiscendo G: om. HS (del. Gc).
20 nucreus H.
21 expica H, exspica S(Gc): om. G.
22 struantur x.
28 in
om. G.
29 tem(ē)pore x.
[164]
Plain text
opere uno tenore cum permacerantur, dissolvunt et dissipant
2 tectorii politiones. cum autem habita erit ratio macerationis
et ita curiosius operi praeparatum erit, sumatur
ascia et quemadmodum materia dolatur, sic calx in lacu
macerata ascietur. | si ad eam offenderint calculi, non erit 5 (25)
temperata. cumque siccum et purum ferrum educetur,
indicabit eam evanidam et siticulosam. cum vero pinguis
fuerit et recte macerata, circa id ferramentum uti glutinum
haerens omni ratione probabit se esse temperatam.
tunc autem machinis compa|ratis camararum dispositiones
166in conclavibus expediantur, nisi lacunariis ea fuerint ornata. 11
III Cum ergo camararum postulabitur ratio, sic erit faciundum.
asseres directi disponantur inter se ne plus spatium
| habentes pedes binos, et hi maxime cupressei, quod (5)
abiegnei ab carie et ab vetustate celeriter vitiantur, hique 15
asseres cum ad formam circinationis fuerint distributi,
catenis dispositis ad contignationes, sive tecta erunt, crebriter
clavis ferreis fixi religentur, eaeque catenae ex ea
materia compa|rentur cui nec caries nec vetustas nec umor (10)
possit nocere, id est e buxo iunipiro olea robore cupresso 20
ceterisque similibus praeter quercum, cum ea se torquendo
2 rimas faciat quibus inest operibus. asseribus dispositis
tum tomice e sparto hispanico harundines graecae tunsae
ad eos uti forma | postulat religentur. item supra camaram (15)
materies ex calce et harena mixta subinde inducatur, 25
ut si quae stillae ex contignationibus aut tectis ceciderint
3 ita: id x. | opere x.
9 probauit G. | se G: om. HS
(cf. p. 179, 20). | temperata S.
10 camerarum x (item 3. 15. 24).
11 fuer̄ S (-rint in m. Sc).
12 faciundū ante ras. S: -da HG (Sc).
14 cupre(ae H)ssi x.
15 abiegnei: sic HG, abeıgnei Sc (ut
CIL I, 577).
17 tecta erunt G: tecteȓ (= tecter̄, -terunt, rec.
tecterus) H, tectoꝝ S (tectorum Gc). | crebriter GS: crebiter H.
19 conparatur ante corr. G.
20 iunipero (-pera G) x (iunipiro
Hc). | oleo ante corr. G.
21 ea se: eas x.
22 faciant HS,
-unt G.
23 tomice e: tomices HS, tonices G (ī aꝉ tomices
Gc).
25 inducantur G.
26 si qua est ille (ē illę S) HS, si
quę astulę G.
[165]
Plain text
sustineantur. sin autem harundinis graecae copia non
erit, de paludibus tenues colligantur et mataxa aut tomice
ad iustam longitudinem una | crassitudine alligationibus (20)
temperentur, dum ne plus inter duos nodos alligationes
binos pedes distent, et eae ad asseres, uti supra scriptum 5
est, tomice religentur cultellique lignei in eas configantur.
3 cetera omnia uti supra scriptum est expediantur. camaris
dispositis et intextis, imum cae|lum earum trullissetur, (25)
deinde harena dirigatur, postea autem creto marmore
poliatur. 10
| Cum camarae politae fuerint, sub eas coronae sunt
167subiciendae, quas maxime tenues et subtiles oportere fieri
videbitur. cum enim grandes sunt, pondere deducuntur nec
possunt se sustinere. in hisque minime gypsum debet
ad|misceri, sed ex creto marmore uno tenore perduci, uti 15 (5)
ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inarescere.
etiamque cavendae sunt in camaris priscorum dispositiones,
quod earum planitiae coronarum ＜figurae＞ gravi pondere
4 inpendentes sunt periculosae. coronae autem sunt ＜aliae
purae＞ aliae cae|latae. conclavibus autem ubi ignis aut 20 (10)
plura lumina sunt ponenda, purae fieri debent, ut eae
facilius extergeantur. in aestivis et exhedris, ubi minime
fumus est nec fuligo potest nocere, ibi caelatae sunt
faciendae, semper enim album opus propter superbiam
candoris non modo ex propriis sed | etiam alienis aedificiis 25 (15)
concipit fumum.
5 Coronis explicatis parietes quam asperrime trullissentur,
2 tenues: sic x. | colligantur G: -gatur HS. | mataxae (-e S)
tomicae (-æ S) x (corr. Schneider ad Pall. p. 21).
4 duos G: uos
H, .II.os (ubi .II. in ras.) Sc. | alligationes (= -nis): -nibus x.
5 eae ante ips. corr. S: hae HG(Sc).
6 tomicae H, -ce G (-cę
Gc), tonicæ Sc.
9 derigatur x. | creto: creta aut x.
11 (item 17)
camerae x.
12 quas: quam (quā GS) x. | subtilis HS (-les
G).
14 inhisq; H (-que S): inhis | quo G (supra ꝉ ę Gc).
15 ex creto: excepto x.
18 coronarum gravi (om. figurae) x.
19 coronarum autem sunt figurae (-rę GS) aliae (-ę GS)
cae(ce S)latae (-te H, -tę GS) x.
21 pure S: pura HG. | eæ
Sc: ea HG et ante corr. S.
22 exedris S.
27 quā GS: quem H.
[166]
Plain text
postea autem supra, trullissatione subarescente, deformentur
directiones harenati, uti longitudines ad regulam et ad
lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam
re|spondentes exigantur. namque sic emendata tectoriorum (20)
in picturis erit species. subarescente, iterum et tertio inducatur. 5
ita cum fundatior erit ex harenato directura, eo
6 firmior erit ad vetustatem soliditas tectorii. cum ab harena
praeter trullissationem non minus tribus coriis fuerit deformatum,
| tunc e marmore graneo directiones sunt subigendae, (25)
dum ita | materies temperetur uti cum subigatur
168non haereat ad rutrum, sed purum ferrum e mortario 11
liberetur. graneo inducto et inarescente, alterum corium
mediocre dirigatur. id cum subactum fuerit et bene fricatum,
subtilius inducatur. ita | cum tribus coriis harenae (5)
et item marmoris solidati parietes fuerint, neque rimas 15
7 neque aliud vitium in se recipere poterunt. sed et liaculorum
subactionibus fundata soliditate marmorisque candore
firmo levigata, coloribus cum politionibus inductis
nitidos expriment splendores. colores autem, | udo tectorio (10)
cum diligenter sunt inducti, ideo non remittunt sed sunt 20
perpetuo permanentes, quod calx in fornacibus excocto
liquore facta raritatibus evanida, ieiunitate coacta corripit
in se quae res forte contigerunt, mixtionibusque ex aliis
potestatibus conlatis seminibus seu principiis una soli|descendo, (15)
in quibuscumque membris est formata cum fit 25
arida redigitur uti sui generis proprias videatur habere
8 qualitates. itaque tectoria quae recte sunt facta neque
vetustatibus fiunt horrida, neque cum extergentur remittunt
colores, nisi si parum diligenter et in arido fuerint inducti.
1 trullissationem (-nē G) HG (-ne S).
2 derectiones x. |
uti HG: ut S.
4 tectorum x.
6 cvomfundatior H. | ha(a- S)renata
(-to G) derectura x.
9 graneo (granio Fav.): grandio x. |
derectiones x.
12 graneo: grandi x.
16 liaculorum (sic) x.
17 candorem (-ē GS) x.
18 levigate (-ae G) x.
19 udo: nudo
x.
22 evanida G: & evanida HS(Gc).
23 forte: porte G.
26 videtur x.
27 rectae H = recte G: -ta S.
29 nisi ＜si＞
supra add. Sc (ut in ras. p. 105, 28). | inducta x.
[167]
Plain text
cum ergo ita | in parietibus tectoria facta fuerint (20)
uti supra scriptum est, et firmitatem et splendorem et ad
vetustatem permanentem virtutem poterunt habere. cum
vero unum corium harenae et unum minuti marmoris erit
inductum, tenuitas eius minus valendo faciliter rumpitur 5
nec splendorem politionibus pro|pter inbecillitatem crassitudinis (25)
9 proprium obtinebit. quemadmodum enim speculum
argenteum tenui lamella ductum incertas et sine viribus
habet remissiones splendoris, quod autem e solida temperatura
fuerit factum, recipiens in se firmis viribus politionem 10
fulgentes in aspectu certasque con|siderantibus
169imagines reddit, sic tectoria quae ex tenui sunt ducta
materia non modo sunt rimosa, sed etiam celeriter evanescunt,
quae autem fundata harenationis et marmoris
soliditate sunt crassitudine spissa, cum sunt politionibus 15
| crebris subacta, non modo sunt nitentia, sed etiam imagines (5)
10 expressas aspicientibus ex eo opere remittunt. Graecorum
vero tectores non solum his rationibus utendo
faciunt opera firma, sed etiam mortario conlocato, calce
et harena ibi confusa, decuria hominum inducta, ligneis 20
vectibus pisunt mate|riam, et ita ad certamen subacta tunc (10)
utuntur. itaque veteribus parietibus nonnulli crustas excidentes
pro abacis utuntur, ipsaque tectoria abacorum
et speculorum divisionibus circa se prominentes habent
expressiones. 25
11 Sin autem in craticiis tectoria erunt facienda, quibus
| necesse est in arrectariis et transversariis rimas fieri, (15)
ideo quod luto cum linuntur necessario recipiunt umorem,
cum autem arescunt extenuati in tectoriis faciunt rimas,
id ut non fiat haec erit ratio. cum paries totus luto inquinatus 30
fuerit, tunc in eo opere cannae clavis muscariis
1 itaq⁊ x.
7 optinebit HG: habebit S.
8 incertas et GS:
incerta . sed H.
9 remissiones splendoris G: remissiores splendores
HS.
12 redd& (-et G) x.
13 materia G: om. HS.
15 soliditate HG: solidate S (cf. -datæ L). | crassitudines | pissa
G, -ne pissa (sic) S, -ne | spissa (-neẛ̣ | ＜ſ＞pissa) Gc (= HL). |
polutionibus H (poli- GS).
21 pisant x.
29 arescent x.
[168]
Plain text
perpetuae | figantur, deinde iterum luto inducto si priores (20)
transversariis harundinibus fixae sunt, secundae erectis
figantur et ita, uti supra scriptum est, harenatum et
marmor et omne tectorium inducatur. ita cannarum duplex
in parietibus harundinibus transversis fixa perpetuitas nec 5
segmina nec rimam ullam | fieri patietur. (25)
IV Quibus rationibus siccis locis tectoria oporteat fieri
dixi, nunc quemadmodum umidis locis politiones expediantur
ut permanere possint sine vitiis, exponam. et primum
concla|vibus quae plano pede fuerint, in imo pavimento
170alte circiter pedibus tribus pro harenato testa trullissetur 11
et dirigatur, uti eae partes tectoriorum ab umore ne vitientur.
sin autem aliqui paries perpetuos habuerit umores,
paululum ab eo | recedatur et struatur alter tenuis distans (5)
ab eo quantum res patietur, et inter duos parietes canalis 15
ducatur inferior quam libramentum conclavis fuerit, habens
nares ad locum patentem. item cum in altitudinem perstructus
fuerit, relinquantur spiramenta. si enim non per
nares umor et in imo | et in summo habuerit exitus, non (10)
minus in nova structura se dissipabit. his perfectis paries 20
testa trullissetur et dirigatur et tunc tectorio poliatur.
2 sin autem locus non patietur structuram fieri, canales fiant
et nares exeant ad locum patentem. deinde tegulae bipedales
ex una parte supra mar|ginem canalis inponantur, (15)
ex altera parte bessalibus ＜laterculis＞ pilae substruantur, 25
in quibus duarum tegularum anguli sedere possint, et ita
a pariete eae distent ut ne plus pateant palmum. deinde
insuper erectae mammatae tegulae ab imo ad summum
4 ita G: om. HS.
6 segmina: tegmina H, tecmina GS. |
post patietur in ipso textu G (non HS) leguntur quae rubricae
olim fuerant verba haec Quomodo tectoria in humidis locis
fiant.
8 polutiones H (poli- GS).
11 trulissetur HS.
12 eae H: hęe S, hae G.
13 aliqui HS: aliquis G.
16 conclavi G.
17 perstructus S: perstrictus HG.
21 de(i S)rigatur x.
23 exeant
GS: exeunt H.
24 canalis GS: -les H.
25 besalibus pilae
x (cf. p. 125, 19).
26 angulis Gc.
27 distent GSc: distant
HS.
28 mammatae (Plin.): amatae (-tę S) HS, ammatę G.
[169]
Plain text
ad parietem figantur, quarum interiores partes | curiosius (20)
picentur ut ab se respuant liquorem. item in imo et in
3 summo supra camaram habeant spiramenta. tum autem
calce ex aqua liquida dealbentur, uti trullissationem testaceam 5
non respuant. namque propter ieiunitatem quae est
a fornacibus excocta non possunt recipere nec sustinere,
| nisi calx subiecta utrasque res inter se conglutinet et (25)
cogat coire. trullissatione inducta pro harenato testa dirigatur,
et | cetera omnia uti supra scripta sunt in tectoriorum
171rationibus perficiantur. 10
4 Ipsi autem politionibus eorum ornatus proprias debent
habere decoris rationes, uti et ex locis aptas et generum
| discriminibus non alienas habeant dignitates. tricliniis (5)
hibernis non est utilis compositione nec megalographia
nec camararum coronario opere subtilis ornatus, quod ea 15
et ab ignis fumo et ab luminum crebris fuliginibus corrumpuntur.
in his vero supra podia abaci ex atramento
sunt subigendi et | poliendi, cuneis silaceis seu miniaceis (10)
interpositis.
Explicata camara pura et polita, etiam pavimentorum 20
non erit displicens, si qui animadvertere voluerit, Graecorum
ad hibernaculorum usum minime sumptuosus et utilis
5 apparatus. foditur enim infra libramentum triclinii altitu|dine (15)
circiter pedum binum, et solo festucato inducitur
aut rudus aut testaceum pavimentum ita fastigatum ut 25
3 camaram HS: cameram G. | spiramenta: stramenta x.
4 testaceam (L): testaetam H, testetam ante ras. S, testeā G(Sc).
ut corruptae hic lectioni subest —ceam (pro —etam), sic H(x)
servat scripturam per -ce- etiam p. 164, 4. 171, 16 licet reliquis
tradat (-ci vel ti- cum rec.).
8 cogat coire GS: cogitat quoire
H.
7 tectorio HG, -rii S.
10 perficiuntur x.
11 politionibus
(-b; G) … proprios … addecoris x.
14 conpositione HG:
cōpositio. S. | melographia x.
15 camerarum x.
16 fulginibus
G.
17 eax·tram̄|to Hc.
18 sileceis H, siliceis S, silceis G. | se
ominia | ceis H.
20 (sine interp.) explicatae (-ę GS) camere
(-ę GS) purae (-ræ S, -re G, -rę Gc) politae (-ę GS) &iam (sic
H, Etiam S, etiam sine interp. G) x.
22 utilis est apparatus
x.
23 intra x. | triclinii GS: -ni H. | altitudo x.
[170]
Plain text
in canali habeat nares. deinde congestis et spisse calcatis
carbonibus inducitur e sabulone et calce et favilla mixta
materies crassitudine semipedali. ad regulam et libellam
summo libra|mento cote despumato redditur species nigri (20)
pavimenti. ita conviviis eorum et quod poculis et pytismatis 5
effunditur simul cadit siccescitque, quique versantur
ibi ministrantes etsi nudis pedibus fuerint, non recipiunt
frigus ab eius modi genere pavimenti.
V | Ceteris conclavibus id est vernis autumnalibus aestivis,
172
etiam atriis et peristylis constitutae sunt ab antiquis ex 10
certis rebus certae rationes picturarum. namque pictura
imago fit eius quod est seu potest esse, uti hominis aedifi|cii (5)
navis reliquarumque rerum, e quibus, finitis certisque
corporibus, figurata similitudine sumuntur exempla. ex eo
antiqui qui initia expolitionibus instituerunt imitati sunt 15
primum crustarum marmorearum varietates et conlocationes,
deinde coronarum et silaceorum cuneorum inter se varias
2 | distributiones. postea ingressi sunt ut etiam aedificiorum (10)
figuras, columnarum et fastigiorum eminentes proiecturas
imitarentur, patentibus autem locis uti exhedris propter 20
amplitudines parietum scaenarum frontes tragico more aut
comico seu satyrico designarent, ambulationes vero propter
spatia | longitudinis varietatibus topiorum ornarent ab certis (15)
locorum proprietatibus imagines exprimentes. pinguntur
enim portus promuntoria litora flumina fontes euripi 25
fana luci montes pecora pastores, nonnullis locis item
1 incanalis ante corr. G. | habeant x.
2 esabulone G:
& sabulone HS.
5 sputismatis effundetur x.
6 siccessit G.
8 fragus H. | pavimento ante corr. G.
10 peristy(i G)lis (sic) x. |
ex certis: & certis x.
11 certę rationes G: ca&erationes H,
ceteræ rationes S.
12 homines aedificia (ędifitia GS) naves x.
13 ae(e GS)quibus finibis (H, finibus S, finiis G et in m. Gc
ī aꝉ finibus).
17 coronarum siliculorum (-loꝝ GS) cuneorum x. |
interse se G
19 prolecturas H.
20 imitentur HS(Gc), iminentes
G. | exedris S.
22 ambulationibus x.
23 adcertis x.
25 promunturia HG, promunctoria S (promucnturia Gc). | eurypi
HG, eyripi S.
26 nonnullis S: -li HG.
[171]
Plain text
signantur megalographiae habentes deorum simulacra seu
fabularum dispositas | explicationes, non minus troianas (20)
pugnas seu Ulixis errationes per topia, ceteraque quae
sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura procreata.
3 sed haec quae ex veris | rebus exempla sumebantur,
173
nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis 6
monstra potius quam ex rebus finitis imagines certae. pro
columnis enim statuuntur calami, pro fastigiis appagineculi
striati cum crispis foliis et volutis, | item candelabra (5)
aedicularum sustinentia figuras, supra fastigia earum surgentes 10
ex radicibus cum volutis ＜cauliculi＞ teneri plures habentes
in se sine ratione sedentia sigilla, non minus cauliculi
dimidiata habentes sigilla alia humanis alia bestiarum
4 capitibus. haec autem nec sunt nec fieri possunt nec
| fuerunt. ergo ita novi mores coegerunt uti inertiae 15 (10)
mali iudices convincerent artium virtutes. quemadmodum
enim potest calamus vero sustinere tectum aut candelabrum
ornamenta fastigii seu cauliculus tam tenuis et mollis
sustinere sedens sigillum aut de radicibus et cauliculis ex
parte flores | dimidiataque sigilla procreari? at haec falsa 20 (15)
videntes homines non reprehendunt sed delectantur, neque
animadvertunt si quid eorum fieri potest nec ne. iudiciis
autem infirmis obscuratae mentes non valent probare quod
potest esse cum auctoritate et ratione decoris. neque
enim picturae probari | debent quae non sunt similes veritati, 25 (20)
nec si factae sunt elegantes ab arte, ideo de is
statim debet recta iudicari, nisi argumentationis certas
5 rationes habuerint sine offensionibus explicatas. etenim
etiam Trallibus cum Apaturius Alabandeus eleganti manu
1 signorum megalo graphiam (HS, melago graphiam G
ubi in m. ī aꝉ megalo Gc, qui addidit copulam in textu) x.
3 ulixsis H.
5 veris: v&eris HS, veteribus G.
6 nam pinguntur
G: om. HS.
8 appagineculi striaticum (-cū S) HS(Gc),
appagine cu|liculi triaticū G.
10 eorum x.
11 voluteis teneri
p. x.
12 coliculi x.
18 culiculus HS, coliculus G.
19 culiculis
H, coliculis Hc SG.
20 procreari (sic) x. | at: ad x.
26 is: his x.
27 rectae H, -te GS. | argumentationis G: -nes
HS.
29 alabandius x.
[172]
Plain text
finxisset scaenam in minusculo theatro, | quod εκκληϲιαϲτηριον (25)
apud eos vocitatur, in eaque fecisset columnas
signa Centauros sustinentes epistylia, tholorum | rotunda
174tecta, fastigiorum prominentes versuras, coronasque capitibus
leoninis ornatas quae omnino stillicidiorum e tectis 5
habent rationem, praeterea supra eam nihilominus episcaenium,
in quo tholi pronai semifastigia omnisque tecti
varius | picturis fuerat ornatus, itaque cum aspectus eius (5)
scaenae propter asperitatem eblandiretur omnium visus et
iam id opus probare fuissent parati, tum Licymnius mathematicus 10
6 prodiit et ait Alabandeas satis acutos ad omnes
res civiles haberi, sed propter non magnum vitium indecentiae
insipien|tes eos esse iudicatos, quod in gymnasio (10)
eorum quae sunt statuae omnes sunt causas agentes, foro
discos tenentes aut currentes seu pila ludentes. ita indecens 15
inter locorum proprietates status signorum publice
civitati vitium existimationis adiecit. videamus item nunc
ne Apaturii scaena | efficiat et nos Alabandeas aut Abderitas. (15)
qui enim vestrum domos supra tegularum tecta
potest habere aut columnas seu fastigiorum explicationes? 20
haec enim supra contignationes ponuntur, non supra tegularum
tecta. si ergo quae non possunt in veritate rationem
habere facti in picturis proba|verimus, accedemus et nos (20)
his civitatibus quae propter haec vitia insipientes sunt
7 iudicatae. itaque Apaturius contra respondere non est 25
ausus, sed sustulit scaenam et ad rationem veritatis commutatam
postea correctam adprobavit. utinam dii inmortales
1 eglesinterion HS, egles interī G.
3 tholorum: pholumorum
(-ū) HS(Gc), pholurū G.
5 leonis ante corr. G. | omnino:
omnia x.
6 eam: ea x. | episcae(ę G)nium HG, epscæniū S.
7 qua x. | proni G.
10 lichinius HG, liclinus S.
11 alabandas
G, -dis HS.
12 haberi G: re HS. | indecentiae HS: -tia G.
13 iudicatus x. | gy(i G)mnasio SG: gipnasio H.
14 causas
GSc: causa HS.
17 civitatis x. | existimationis G: -nes HS.
18 apaturii: apicturis x. alabandas x.
20 aut (col.) G: ad
HS. | explicationes G: explitionis H, expoliticionis (sic) S.
21 contignationes G: -nis HS
23 accedimus x.
27 adprobauit
G: -bit HS.
[173]
Plain text
fecissent uti Licymnius revivisceret et | corrigeret (25)
hanc amentiam tectoriorumque errantia instituta. | sed
175quare vincat veritatem ratio falsa, non erit alienum exponere.
quod enim antiqui insumentes laborem et industriam
probare contendebant artibus, id nunc coloribus et 5
eorum eleganti specie consecuntur, et quam subtilitas
artificis adicie|bat operibus auctoritatem, nunc dominicus (5)
8 sumptus efficit ne desideretur. quis enim antiquorum non
uti medicamento minio parce videtur usus esse? at nunc
passim plerumque toti parietes inducuntur. accedit huc 10
chrysocolla, ostrum, armenium. haec vero cum inducuntur
etsi non ab arte sunt | posita, fulgentes oculorum reddunt (10)
visus, et ideo quod pretiosa sunt, legibus excipiuntur, ut
ab domino non a redemptore repraesententur.
VI Quae commonefacere potui ut ab errore discedatur in 15
opere tectorio satis exposui, nunc de apparationibus ut
suc|currere potuerit dicam, et primum quoniam de calce (15)
initio est dictum, nunc de marmore ponam.
Marmor non eodem genere omnibus regionibus procreatur,
sed quibusdam locis glaebae ut salis micas perlucidas 20
habentes nascuntur, quae contusae et molitae praestant
ope|ribus utilitatem. quibus autem locis eae copiae (20)
non sunt, caementa marmorea, sive assulae dicuntur, quae
marmorarii ex operibus deiciunt, contunduntur et moluntur,
1 uti licinius HG: utlicinius S.
6 eliganti GS: aliganti
H.
9 at GS: ad H.
11 armoeniū G.
12 non ab arte HS:
nonȧ ṗarte (sic) Gc.
15 cummonefacere H, cōmone | facere G:
cōmune facere S(Gc).
16 apparitionibus x.
21 mollitę S.
22 eae HG: heę ES (hę Ec).
23 assilae HG, -le E (alsilę S).
24 deitiunt᷑ S. | moluntur. ＜et cum＞ est (ē G) subcretum
(etc. uti vulgo post aridus p. 178, 25); molliuntur. | & (Et G) is
qui ex his etc. (p. 177, 10—p. 178, 25) x. foliorum rerumque
ordinem restituit Iocundus primus, deinde perspecta causa correctius
C. Lorentzen. versus hic sic scribitur in H (f. 102b).
ut extrema pars circiter quarta lineae vacua relicta sit sic
. . . . . . ex operibus dei |
ciunt contunduntur & molliuntur. |
& is qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur.|
in sequentibus autem H f. 104a et 105a nullum restat hiatus vestigium.
G habet sic (f. 55a) deiciunt contundunt᷑ et molliunt᷑ |
Etiſ qui ex hiſ … (post molliunt᷑ interpunxit corrector).
[174]
Plain text
＜et cum＞ est subcretum in operibus utuntur. aliis locis,
ut inter Magnesiae et Ephesi fines, sunt loca unde foditur
parata | quam nec molere nec cernere opus est, sed sic
176est subtilis quemadmodum si qua est manu contusa et
subcreta. 5
VII Colores vero alii sunt qui per se certis locis procreantur
et inde fodiuntur, nonnulli ex aliis rebus tractationibus
aut | mixtionum temperaturis compositi perficiuntur, (5)
1 uti praestent eandem in operibus utilitatem. primum
autem exponemus quae per se nascentia fodiuntur, uti sil, 10
quae graece ωχρα dicitur. haec vero multis locis ut etiam
in Italia invenitur, sed quae fuerat optima attica ideo
nunc non habetur quod | Athenis argentifodinae cum habuerunt (10)
familias, tunc specus sub terra fodiebantur ad argentum
inveniendum. cum ibi vena forte inveniretur, nihilominus 15
uti argentum persequebantur, itaque antiqui egregia
2 copia silis ad politionem operum sunt usi. item rubricae
copiose multis locis eximuntur, | sed optimae paucis, uti (15)
Ponto Sinope, et Aegypto, in Hispania Balearibus, non
minus etiam Lemno, cuius insulae vectigalia Atheniensibus 20
3 senatus populusque Romanus concessit fruenda. paraetonium
vero ex ipsis locis unde foditur habet nomen. eadem
ratione melinum, quod eius metallum insu|la cycladum (20)
4 Melo dicitur esse. creta viridis item pluribus locis nascitur,
sed optima Zmyrnae. hanc autem Graeci θεοδοτειον 25
vocant, quod Theodotus nomine fuerat cuius in fundo id
4 subtilius x.
6 aliissunt H | procreantur EGS: procrehentur
H.
8 mixtionibus temperaturis x (corr. Nohl,
cf. p. 180, 2).
9 ineandem HS: eandem EGSc.
10 sil, quae:
siquod x.
11 ochras x.
12 atica HS.
16 persequebantur
EG: -batur HS.
17 usu EG (usi Gc = HS).
18 uti (Uti
S, Ut E) ponto sinope EGS: uti pontos inope H.
21 paretonium
HS: parethonium G, parthonium E.
23 metalli insulae
(HSc, -ę EG, -a ante ips. corr. S) cy(i EGS)cladi melo x (cf.
Fav. 306, 12).
25 optime S. | zmirne HSG: smyrne E. | theodoteū
HS (theo doteū H); theothoteū EG (theodote Fav.).
[175]
Plain text
5 genus cretae primum est inventum. auripigmentum, quod
αρϲενικον graece dicitur, foditur Ponto. sandaraca | item (25)
pluribus locis, sed optima Ponto proxime flumen Hypanim
habet metallum.
VIII | Ingrediar nunc minii rationes explicare. id autem
177
agris Ephesiorum Cilbianis primum esse memoratur inventum, 6
cuius et res et ratio satis magnas habet admirationes.
foditur enim glaeba quae dicitur, antequam tractationibus
ad | minium perveniant, vena uti ferrum, magis (5)
subrufo colore, habens circa se rubrum pulverem. cum id 10
foditur, ex plagis ferramentorum crebras emittit lacrimas
2 argenti vivi, quae a fossoribus statim colliguntur. hae
glaebae cum collectae sunt, in officina propter umoris
plenitatem coiciuntur in for|nacem ut interarescant, et is (10)
qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur cum resedit 15
in solum furni, invenitur esse argentum vivum. exemptis
glaebis guttae eae quae residebunt propter brevitates non
possunt colligi, sed in vas aquae converruntur et ibi inter
se congruunt et una confunduntur. | id autem cum sit (15)
quattuor sextariorum, mensurae cum expenduntur, invenietur 20
3 esse pondo centum. cum in aliquo vase est confusum,
si supra id lapidis centenarium pondus inponatur, natat
in summo neque eum liquorem potest onere suo premere
nec elidere nec dissipare. centenario sublato | si ibi auri (20)
scripulum inponatur, non natabit sed ad imum per se 25
deprimetur. ita non amplitudine ponderis sed genere
2 arsenicon x. | pontos andarea H, ponto . sandarea S
(ponto sanda raca EG).
6 cliuianis HS(Gc), diuianis G,
cluii | annis E.
9 ferro x.
13 officina EG: -nam (-ā S) HS.
14 interarescant fuerit (. Fuerit EG) caeram (ceram ES)
pumicam etc. (p. 178, 25) x.
17 eaeq; H, eaequę G: heę que
S, heę quae E. | resedebunt HSG (resi- E).
18 in vasa quae
(quę GS, q; E) x. | convertuntur G (non E).
19 sit Oehmichen:
sint x (cf. Fav. p. 306, 25).
20 invenientur x.
21 confusus x.
22 lapidē (-ē| HG ad finem versus uterque, -em E) x (saxi
Fav.).
25 scripulū inponatur G (scrupulū imp. E ubi scriptulus
Ec): scripulum (-ū S) ponatur HS.
[176]
Plain text
4 singularum rerum gravitatem esse non est negandum. id
autem multis rebus est ad usum expeditum. neque enim
argentum neque aes sine eo potest recte inaurari. cumque
| in veste intextum est aurum eaque vestis contrita
178propter vetustatem usum non habeat honestum, panni in 5
fictilibus vasis inpositi supra ignem comburuntur. is cinis
coicitur in aquam, et additur eo argentum vivum. id
autem omnes | micas auri corripit in se et cogit secum (5)
coire. aqua defusa cum id in pannum infunditur et ibi
manibus premitur, argentum per panni raritates propter 10
liquorem extra labitur, aurum compressione coactum intra
purum invenitur.
IX Revertar nunc ad minii temperaturam. ipsae enim
glae|bae cum sunt aridae, contunduntur pilis ferreis, et (10)
lotionibus et cocturis crebris relictis stercoribus efficiuntur 15
ut adveniant colores. cum ergo emissae sint ex minio
per argenti vivi relictionem quas in se naturales habuerat
2 virtutes, efficitur tenera natura et viribus inbecillis. itaque
cum est in expo|litionibus conclavium tectoriis inductum, (15)
permanet sine vitiis suo colore. apertis vero id est peristylis 20
aut exhedris aut ceteris eiusdem modi locis, quo
sol et luna possit splendores et radios inmittere, cum ab
his locus tangitur, vitiatur et amissa virtute coloris denigratur.
itaque cum et alii multi | tum etiam Faberius (20)
scriba cum in Aventino voluisset habere domum eleganter 25
expolitam, peristylis parietes omnes induxit minio, qui
post dies XXX facti sunt invenusto varioque colore. itaque
3 pro minio locavit inducendos alios colores. at si qui
subtilior fuerit et voluerit expolitionem miniaceam suum
colo|rem retinere, cum paries expolitus et aridus fuerit, 30 (25)
1 non est negandum HS: non neg. est EG.
4 veste S:
vestē HEG. | constrita H.
7 coicitur EG: coigitur H, cogitur
S (ut L).
8 omnis H.
9 diffusa x. | 16 emissa esset (e̅e̅t S)
ex minii (| H) x.
17 se: sese E.
19 tectis x (corr. Joc.).
20 peri(y H)stiliis x.
21 exedris S.
25 adventino x (av. L).
26 peristyliis x.
27 .xxx. HSG: triginta E.
28 pro minio:
primo x. | at EG: ad HS.
29 miniac(t S)iam x.
30 expolitus
et aridus est subcretum etc. (p. 175, 22) x.
[177]
Plain text
ceram | ponticam igni liquefactam paulo oleo temperatam
179saeta inducat, deinde postea carbonibus in ferreo vase
compositis eam ceram a proximo cum pariete calefaciundo
sudare cogat, atque ut peraequetur deinde tunc candela
linteisque puris | subigat, uti signa marmorea nuda curantur. 5
4 haec autem γανωϲιϲ graece dicitur. ita obstans
cerae ponticae lorica non patitur nec lunae splendorem
nec solis radios lambendo eripere ex his politionibus colorem.
quae autem in Ephesiorum metallis fuerunt officinae,
nunc traiectae sunt ideo Romam | quod id genus venae 10
postea est inventum Hispaniae regionibus, e quibus metallis
glaebae portantur et per publicanos Romae curantur. eae
autem officinae sunt inter aedem Florae et Quirini.
5 Vitiatur minium admixta calce. itaque si qui velit
ex|periri id sine vitio esse, sic erit faciendum. ferrea 15
lamna sumatur, eo minium inponatur, ad ignem conlocetur
donec lamna candescat. cum e candore color mutatus
fuerit eritque ater, tollatur lamna ab igni et sic refrigeratum
si restituatur in pristinum colorem, sine vitio esse
probabitur, sin | autem permanserit nigro colore, significabit 20
se esse vitiatum.
6 Quae succurrere potuerunt mihi de minio dixi. chrysocolla
adportatur a Macedonia, foditur autem ex is locis
qui sunt proximi aerariis metallis. armenium et indicum
nominibus ipsis indicatur quibus in locis procreantur. 25
1 ponticam: pumicam x (unde vulgo punicam, quod apud
omnes ubique auctores delendum est: cf. Theod. Prisc. p. 501).
3 a proximo: a primo x. | calfaciundo x.
4 atque: fiatque x.
5 linteisque puris (Plin.): cunctisque pluris x. | uti: ut S.
6 gnosis x.
7 pumicae (-ceę EG) x.
8 labendo x.
11 e
om. x.
12 eae H, eę S(Gc): hec G, heę E.
14 minimum H.
15 faciendum HSE: -undū G.
16 (17, 18) lamina E. | inponatur
HG (imponi E): adponatur S (apponatur Gc).
18 igne E
(solus).
19 si EG: om. HS.
20 probabitur EG: -bit HS.
22 chryssocolla H (chriso- GE, ⱶcriso- S).
23 is: his x.
24 proxime G. | armenium: minium x (argentum Fav.).
25 nominibus EG: inomnibus HS. | procreantur E: -atur HSG.
[178]
Plain text
X | Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus tractationum
180
temperaturis commutata recipiunt colorum proprietates,
et primum exponam de atramento, cuius usus in
operibus magnas habet necessitates, ut sint notae quemadmodum
prae|parentur certis rationibus artificiorum ad 5
2 id temperaturae. namque aedificatur lacus uti laconicum
et expolitur marmore subtiliter et levigatur. ante id fit
fornacula habens in laconicum nares, et eius praefurnium
magna diligentia comprimitur ne flamma extra dissipetur.
in fornace resina | conlocatur. hanc autem ignis potestas 10
urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem,
quae circa parietem et camarae curvaturam adhaerescit.
inde collecta partim componitur ex cummi subacta ad usum
atramenti librarii, reliqua tectores glutinum admiscentes
3 in parietibus utuntur. | sin autem hae copiae non fuerint 15
paratae, ita necessitatibus erit administrandum, ne expectatione
morae res retineatur. sarmenta aut taedae schidiae
comburantur, cum erunt carbones extinguantur, deinde in
4 mortario cum glutino terantur. ita erit atramentum tectoribus
non invenustum. non minus | si faex vini arefacta 20
et cocta in fornace fuerit et ea contrita cum glutino in
opere inducetur, super quam atramenti suavitatis efficiet
colorem, et quo magis ex meliore vino parabitur, non
modo atramenti sed etiam indici colorem dabit imitari.
XI | Caerulei temperationes Alexandriae primum sunt inventae, 25
postea item Vestorius Puteolis instituit faciundum.
ratio autem eius e quibus est inventa satis habet admirationis.
harena enim cum nitri flore conteritur adeo subtiliter
ut efficiatur quemadmodum farina, et aes cyprium
6 lacus Nohl (lacusculus Fav. 307, 16): locus x.
9 ne
EGSc: nec H et ante ras. S.
10 collocatur EG: collocetur
HS.
12 camerae (-re GS) x.
13 gummi x (cf. Cass. Fel.
p. 230, Theod. Prisc. p. 505 ind.). | subacto x.
14 reliquum
(-ū) x.
15 sin: si x.
17 tedae (H, tede SE, tędę Ec G)
schidiae (scidię E) x.
20 fex x.
22 superque (q;) atramenti
x.
25 cae(ce- ES)ruli x.
26 faciendum E.
29 cy(i ES)prum x.
[179]
Plain text
limis crassis | uti scobe facta mixtae conspargitur ut (30)
conglomeretur. deinde | pilae manibus versando efficiuntur
181et ita conligantur ut inarescant. aridae componuntur in
urceo fictili, urcei in fornace. simul autem aes et ea
harena ab ignis vehementia confervescendo coaluerint, inter 5
se dando et accipiendo su|dores a proprietatibus discedunt (5)
suisque rebus per ignis vehementiam confectis caeruleo
2 rediguntur colore. usta vero, quae satis habet utilitatis
in operibus tectoriis, sic temperatur. glaeba silis boni
coquitur ut sit in igni candens. ea autem aceto extinguitur 10
et efficitur purpureo colore.
XII | De cerussa aerugineque quam nostri aerucam vocitant (10)
non est alienum quemadmodum comparetur dicere. Rhodo
enim doliis sarmenta conlocantes aceto suffuso supra sarmenta
conlocant plumbeas massas, deinde ea operculis 15
obturant ne spiramentum emittatur. post certum tem|pus (15)
aperientes inveniunt e massis plumbeis cerussam.
eadem ratione lamellas aereas conlocantes efficiunt aeruginem
2 quae aeruca appellatur. cerussa vero cum in fornace
coquitur, mutato colore ad ignem efficitur sandaraca. 20
id autem incendio facto ex casu didicerunt homines, et
ea multo melio|rem usum praestat quam quae de metallis (20)
per se nata foditur.
XIII Incipiam nunc de ostro dicere, quod et carissimam et
excellentissimam habet praeter hos colores aspectus suavitatem. 25
id autem excipitur e conchylio marino, e quo
purpura efficitur, cuius non minores sunt quam ceterarum
1 scobis (scopis S) factam (-ā E) mixta c. x (cf. Is. ex
Fav. p. 308, 7).
3 ut inarescant aride S(Gc): uti nares cantaridae
(-de G, -dę E) HEG.
4 simul autem: sit aut GE(Sc),
sita ut H, sit ut S.
5 coaluerint: cum (cū) coaruerint HSG,
cum caoluerint E.
7 confecto x.
9 silix HSG, silicis E
(ſiliẋ̣ | ciſ Gc).
10 igne E.
12 erucam x (item infra, sicut
erugo semper x) = afrugum Fav. | vocitant (sic) x.
14 doleis
x.
16 (post sp.) obturatum (-tū) add. x (del. Schneider).
20 (post ignem) incendi (HS, -dii EG) add. x (del. Nohl).
25 pra&erosco|lores H.
26 & conchilio E.
27 purpora HS. |
efficitur S: inficitur HEG.
[180]
Plain text
＜rerum＞ | naturae considerantibus admirationes, quod habet
182non in omnibus locis quibus nascitur unius generis colorem,
2 sed solis cursu naturaliter temperatur. itaque quod legitur
Ponto et Gallia, quod hae regiones sunt proximae ad
septentrionem, | est atrum. progredientibus inter septentrionem 5
et occidentem invenitur lividum. quod autem
legitur ad aequinoctialem orientem et occidentem, invenitur
violaceo colore. quod vero meridianis regionibus excipitur,
rubra procreatur potestate, et ideo hoc Rhodo etiam insula
creatur ceterisque | eiusmodi regionibus quae proximae 10
3 sunt solis cursui. ea conchylia cum sunt lecta, ferramentis
circa scinduntur, e quibus plagis purpurea sanies uti
lacrima profluens excussa in mortariis terendo comparatur,
et quod ex concharum marinarum testis eximitur, ideo
ostrum est vocitatum. id autem | propter salsuginem cito 15
fit siticulosum, nisi mel habeat circa fusum.
XIV Fiunt etiam purpurei colores infecta creta rubiae radice
et hysgino, non minus et ex floribus alii colores. itaque
tectores cum volunt sil atticum imitari, violam aridam
coi|cientes in vas cum aqua, confervefaciunt ad ignem, 20
deinde cum est temperatum coiciunt in linteum, et inde
manibus exprimentes recipiunt in mortarium aquam ex
violis coloratam, et eo cretam infundentes et eam terentes
2 efficiunt silis attici colorem. eadem ratione vaccinium
temperantes et lacte | miscentes purpuram faciunt elegantem. 25
item qui non possunt chrysocolla propter caritatem uti,
herba quae luteum appellatur caeruleum inficiunt, et ＜ita＞
utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellatur.
item propter inopiam coloris in|dici cretam selinusiam aut
183
1 rerum om. x.
4 heę S.
8 violacio (-tio Gc=S) x.
17 rubiae:
rubra x (et Fav.).
18 et hysgino (Plin., Is.): & excygno x.
19 tectores (ut p. 180, 14. 19) x: pictores Fav. | silacticum ante
corr. H (= Ec, ut silactici E v. 23).
20 vas cum aqua EG: vas cum
quā H, vas quā S. | confervere faciunt x.
21 coiciunt linteum (-ū)
x.
25 lactem (HE, -tē GS) x.
27 luteū HSE, -um G (lutear
Fav. cf. Plin. 33, 87. 91, ubi lego: luteum putant a luto herbam
dictam …). | ita om. x (add. Oehmichen).
28 viridissimū (-um H)
colorē (-em H) x.
29 sinysiam H, synisiā S, sinisiam (-ā G) EG.
[181]
Plain text
anulariam vitro, quod Graeci ιϲατιν appellant, inficientes,
imitationem faciunt indici coloris.
3 Quibus rationibus et rebus ad expolitionum firmitates
＜perveniatur＞ quibusque decoras oporteat fieri picturas,
item quas habeant | omnes colores in se potestates, ut 5
mihi succurrere potuit in hoc libro perscripsi. itaque
omnes aedificationum perfectiones quam habere debeant
opportunitatem ratiocinationis, septem voluminibus sunt
finitae, insequenti autem de aqua, si quibus locis non
fuerit, quemadmodum inveniatur et qua ratione | ducatur 10
quibusque rebus si erit salubris et idonea probetur explicabo.
LIBER OCTAVUS.
1 De septem sapientibus Thales Milesius omnium rerum
principium aquam est professus, Heraclitus ignem, Magorum
| sacerdotes aquam et ignem, Euripides auditor Anaxagorae, 15
quem philosophum Athenienses scaenicum appellaverunt,
aera et terram eamque e caelestium imbrium
conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium animalium
in mundo procreavisse, et quae ex ea essent
prognata cum dissolve|rentur temporum necessitate coacta, 20
in eandem redire, quaeque de aere nascerentur item in
caeli regiones reverti neque interitiones recipere et dissolutione
mutata in eam recidere | in qua ante fuerant proprietatem.
184Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmos aliique
1 vitroque (q: HE, q⁊ S) quod x. | insallim (-ī S) x.
3 addispositionem firmitatis (sic sine lac. sed in fine ut versus
G ita ipsius folii 107a H) x (corr. et suppl. Nohl).
7 aedificationum
HS: edifitiorū G.
10 ducatur HS: inducatur G.
17 e HSG: & E.
20 necessitate ES: -tē HG.
21 eandem
EG: eadem HS. | de aere nascentur EG, de hacre nascentur
H, de hac renascerentur S (ut L).
23 fuerant G: fuerat H,
fuit S. | proprietates G.
24 epi(ephy- S)charmos x.
[182]
Plain text
physici et philosophi haec principia esse quattuor
proposuerunt, aerem ignem terram aquam, eorumque inter
se cohaerentiam naturali figuratione e gene|rum discriminibus (5)
2 efficere qualitates. animadvertimus vero non solum
nascentia ex his esse procreata sed etiam res omnes non 5
ali sine eorum potestate neque crescere nec tueri. namque
corpora sine spiritus redundantia non possunt habere
vitam, nisi aer influens cum incremento fecerit auctus et
| remissiones continenter. caloris vero si non fuerit in (10)
corpore iusta comparatio, non erit spiritus animalis neque 10
erectio firma, cibique vires non poterunt habere coctionis
temperaturam. item si non terrestri cibo membra corporis
alantur, deficient et ita a terreni principii mixtione erunt
3 de|serta. animalia vero si fuerint sine umoris potestate, (15)
exsanguinata et exsucata a principiorum liquore interarescent. 15
igitur divina mens quae proprie necessaria
essent gentibus non constituit difficilia et cara, uti sunt
margaritae aurum argentum ceteraque quae neque corpus
nec natura desiderat, | sed sine quibus mortalium vita non (20)
potest esse tuta, ea fudit ad manum parata per omnem 20
mundum. itaque ex his, si quid forte defit in corpore
spiritus, ad restituendum aer adsignatus id praestat. apparatus
autem ad auxilia caloris solis impetus et ignis inventus
tutiorem efficit vitam. item ter|renus fructus escarum (25)
praestans copiis supervacuis desiderationes alit et 25
nutrit animales pascendo continenter. aqua | vero non
185solum potus sed infinitas usu praebendo necessitates, gratas
4 quod est gratuita praestat utilitates. ex eo etiam qui
sacerdotia gerunt moribus Aegyptiorum, ostendunt omnes
res e liquoris potestate consistere. itaque cum hydria 30
3 coherentia x.
7 spiritu (sp̅u̅ S) x.
13 deficient EGS:
-tur H.
19 nec n. HS: neque n. EG.
20 tutaefudit H (tuta
effudit S), tuta fudit EG.
21 defit HSG: desit E.
23 coloris
H.
25 desiderationibus (H, -nib; EGS) x.
27 usu HEG:
usui S.
30 hidria quā G, idria quam E, hydrio quem H,
ydria quę S.
[183]
Plain text
aqua | ad templum aedemque casta religione refertur, tunc (5)
in terra procumbentes manibus ad caelum sublatis inventionis
gratias agunt divinae benignitati.
Cum ergo et a physicis et philosophis et ab sacerdotibus
iudicetur ex potestate aquae omnes res constare, 5
putavi | quoniam in prioribus septem voluminibus rationes (10)
aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inventionibus
aquae quasque habeat in locorum proprietatibus
virtutes quibusque rationibus ducatur et quemadmodum
ante probetur scribere. est enim maxime necessaria 10
et ad vitam et ad delectationes | et ad usum (15)
cotidianum.
I Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti et
fluentes. sin autem non profluent, quaerenda sub terra
sunt capita et colligenda. quae sic erunt experienda uti 15
procumbatur in dentes antequam sol exortus fuerit, in
locis quibus erit | quaerendum, et in terra mento conlocato (20)
et fulto prospiciantur eae regiones. sic enim non errabit
excelsius quam oporteat visus, cum erit inmotum mentum,
sed libratam altitudinem in regionibus certa finitione designabit. 20
tunc in quibus locis videbuntur umores concrispantes
et in aera surgen|tes, ibi fodiatur. non enim (25)
in sicco loco hoc potest signum fieri.
2 Item animadvertendum est quaerentibus aquam quo
genere sint loca. certa enim sunt in quibus nascitur. in 25
creta tenuis et exilis et non alta est copia. ea erit non
optimo | sapore. item sabulone soluto tenuis sed inferioris
186loci invenietur. ea erit limosa et insuavis. terra autem
nigra sudores et stillae exiles inveniuntur, quae ex hibernis
tempestatibus collectae in spissis et solidis locis subsidunt. 30
haec | habent optimum saporem. glarea vero mediocres (5)
2 inventionibus (-b; EGS) x.
4 ab HEG: a S.
5 ex
EGS: & H.
6 in om. G (non E). | prioribus septem HEG:
supiorib; .VII. S.
10 ante: inte H, int̄ E, inter G, in terra S.
11 delectationes ES(Gc): delectiones HG.
28 ea (ante corr.)
om. G.
29 sudores GS: -ris H.
31 hec H, hęc S: hę G.
[184]
Plain text
et non certae venae reperiuntur. hae quoque sunt egregia
suavitate. item sabulone masculo harenaque carbunculo
certiores et stabiliores sunt copiae, eaeque sunt bono
sapore. rubro saxo et copiosae et bonae, si non per
intervenia dila|bantur et liquescant. sub radicibus autem 5 (10)
montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores,
eaeque frigidiores sunt et salubriores. campestribus autem
fontibus salsae graves tepidae, non suaves nisi quae ex
montibus sub terra submanantes erumpunt in medios
campos ibique arboram umbris | contectae praestant montanorum 10 (15)
3 fontium suavitatem. signa autem quibus terrarum
generibus supra scriptum est ea invenientur nascentia,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo, hedera
aliaque quae eiusmodi sunt, quae non possunt nasci per
se sine umore. solent autem eadem in lacunis | nata esse 15 (20)
quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus
et agris per hiemem propterque capacitatem diutius conservant
umorem. quibus non est credendum, sed quibus
regionibus et terris, non lacunis, ea signa nascuntur non
4 sata sed naturaliter per se procreata, ibi est quaerenda. | in 20 (25)
quibus si eae significabuntur inventiones, sic erunt experiundae.
fodiatur quoquoversus locus latus ne minus
pedes | ＜tres, altus pedes＞ quinque, in eoque conlocetur
187circiter solis occasum scaphium aereum aut plumbeum aut
pelvis. ex his quod erit paratum, id intrinsecus oleo 25
unguatur ponaturque inversum, et summa fossura operiatur
1 non certae (incertae Fav.): non (n̄ S) incerte (H, -tę SG)
x. | repperiuntur HG (L, reper. Sl), ut 194, 22. 213, 17 repperitur
HSG (L, non l) et 204, 1 repperientur HEG (L, non l). |
hae H, heę S: hęc G.
2 harenaque carbunculo (sic) x (restituit
Detlefsen).
3 et stabiliores G: om. HS. | aeque H, eęque G:
hęque S.
8 suaves GS: -vis H.
9 medios campos ibique G:
medio campo | sibique H, medio campo . sibique S.
12 ea
om. S. | invenient ante corr. G.
16 sedentes x (cf. p. 38, 23. 18 etc.).
21 eae HS: hę G.
23 tres altus pedes (Fav.): om. x (ubi
ne minus pedes quinque HG, ne minus quinque pedes S).
24 scaphium HS: scapiū G.
25 id S: idque HG.
26 unguatur
S: ungatur HG.
[185]
Plain text
harundinibus aut fronde, | supra terra obruatur, tum postero (5)
die aperiatur, et si in vase stillae sudoresque erunt, is
5 locus habebit aquam. item si vas ex creta factum non
coctum in ea fossione eadem ratione opertum positum
fuerit, si is locus aquam habuerit, cum apertum fuerit, 5
vas umidum erit et iam dissolvetur | ab umore. vellusque (10)
lanae si conlocatum erit in ea fossura, insequenti autem
die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere
copiam. non minus si lucerna concinnata oleique plena
et accensa in eo loco operta fuerit conlocata et postero 10
die non erit exusta, sed habuerit reliquias olei | et enlychnii (15)
ipsaque umida invenietur, indicabit eum locum
habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit umores.
item in eo loco ignis factus si fuerit et percalefacta terra
et adusta vaporem nebulosum ex se suscitaverit, is locus 15
6 habebit aquam. cum haec ita erunt pertemptata et quae
supra | scripta sunt signa inventa, tum deprimendus est (20)
puteus in eo loco et si erit caput aquae inventum, plures
circa sunt fodiendi et per specus in unum locum omnes
conducendi. 20
Haec autem maxime in montibus et regionibus septentrionalibus
sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora et
| salubriora et copiosiora inveniuntur. aversi enim sunt (25)
solis cursui, et in his locis primum crebrae sunt arbores
et silvosae ipsique montes suas habent umbras obstantes 25
et radii solis non directi perveniunt ad terram nec possunt
7 umores | exurere. intervallaque montium maxime recipiunt
188
imbres et propter silvarum crebritatem nives ab umbris
arborum et montium ibi diutius conservantur, deinde
liquatae per terrae venas percolantur et ita perveniunt 30
1 sup[e]ra terrā Sc.
2 vaso x. | sudores GS: -ris H.
3 vas S: vasum HG.
5 cum apertum fuerit om. S (itaque
del. Gc).
6 erit & iā S (ut L): erit &iam (etiā G) HG. | ab
om. S.
7 autem om. S.
8 eo locvom Hc.
11 inlychni HS,
≣lychni Gc.
13 ducit HG: trahit S (Fav.).
14 percalefacta
S(Gc): percalfacta (sic hoc uno loco) HG.
19 ꝑ specuus S:
perspicuus H, ꝑ psicuus (sic) G.
[186]
Plain text
ad infimas montium ra|dices, ex quibus profluentes fontium (5)
erumpunt ructus. campestribus autem locis contrario non
possunt habere copias. nam quaecumque sunt non possunt
habere salubritatem, quod solis vehemens impetus propter
nullam obstantiam umbrarum eripit exhauriendo fervens 5
ex planitie camporum | umorem, et si quae sunt aquae (10)
apparentes, ex his quod est levissimum tenuissimumque et
subtili salubritate aer avocans dissipat in impetum caeli
quaeque gravissimae duraeque et insuaves sunt partes,
II eae in fontibus compestribus relinquuntur. itaque quae 10
ex imbribus aqua colligitur salubriores | habet virtutes, (15)
quod eligitur ex omnibus fontibus levissimis subtilibusque
tenuitatibus, deinde per aeris exercitationem percolata tempestatibus
liquescendo pervenit ad terram. etiamque non
crebriter in campis confluunt imbres sed in montibus aut 15
ad ipsos montes, ideo quod umores ex terra matu|tino (20)
solis ortu moti cum sunt egressi, in quamcumque partem
caeli sunt proclinati, trudunt aera, deinde cum sunt moti
propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris ruentis
2 undas. aer autem qui ruit trudens quocumque umorem 20
per vim spiritus impetus et undas crescentes facit ventorum.
a ventis | autem quocumque feruntur umores conglobati (25)
ex fontibus | et fluminibus et paludibus et pelago cum
189tepore solis colliguntur et exhauriuntur et ita tolluntur
in altitudinem nubes, deinde tum aeris unda nitentes, cum 25
perventum ad montes, ab eorum offensa et procellis propter
plenitatem et gravita|tem liquescendo disparguntur et ita (5)
diffunduntur in terras.
2 ructus EG: fructus H (ī aꝉ fructus Gc), fluctus S (ut v).
8 aerauocans H: aera vocans EGS. | impetum (-ū G) HEG:
-tu S(Gc).
9 quę(æ Sc)que EG(Sc): quaque HS. | durę (om.
que) S.
12 quod HEG: eo quod S. | elegitur G. | fontibus
EGS: frontibus H.
13 per aeris EGS: pera ̣eris Hc.
19 ruentes
x.
22 feruntur HcSEcGc: feruuntur H, ferentur EG.
23 & fl.
S: ex fl. HEG.
24 tæpore E: tempore HG, tēpore S. | colligunt … exhauriunt (exauriunt H) … tollunt x.
25 tum:
cum (cū) x.
27 disparguntur ante ras. E: dispargunt HSEcG
(dispergunt Gc).
28 diffunditur x.
[187]
Plain text
3 Vaporem autem et nebulas et umores ex terra nasci
haec videtur efficere ratio, quod ea habet in se et calores
fervidos et spiritus inmanes refrigerationesque et aquarum
magnam multitudinem. ex eo cum refrigeratum nocte sol
| oriens impetu tangit orbem terrae et ventorum flatus 5 (10)
oriuntur per tenebras, ab umidis locis egrediuntur in altitudinem
nubes. aer autem quod a sole percalefactus conversationibus
4 tollit ex terra umores, licet ex balineis
exemplum capere. nullos enim camarae quae sunt caldariorum
supra se possunt | habere fontes, sed caelum quod 10 (15)
est ibi ex praefurniis ab ignis vapore percalefactum corripit
ex pavimentis aquam et aufert secum in camararum
curvaturas et sustinet, ideo quod semper vapor calidus in
altitudinem se trudit. et primo non remittit propter
brevitatem, simul autem plus umoris habet | congestum, 15 (20)
non potest sustinere propter gravitatem, sed stillat supra
lavantium capita. item eadem ratione caelestis aer cum
ab sole percipit calorem, ex omnibus locis hauriendo tollit
umores et congregat ad nubes. ita enim terra fervore
| tacta eicit umores, ut etiam corpus hominis ex calore
1905 emittit sudores. indices autem sunt eius rei venti, ex 21
quibus qui a frigidissimis partibus veniunt procreati septentrio
et aquilo extenuatos siccitatibus in aere flatus spirant,
auster | vero et reliqui qui a solis cursu impetum faciunt, (5)
sunt umidissimi et semper adportant imbres, quod percalefacti 25
ab regionibus fervidis adveniunt et omnibus terris
2 & (cal.) HS(Gc): om. EG.
6 oriundus (sic) E (solus).
7 nubes HS: -bis EG. | percalefactus ESc (-fectus S): percalcefactus
(ꝑ calce‿factus G) HG. | conversationibus (cf. p.
219, 27): cum(cū)rationibus (= c̅u̅sationib.) x.
8 balineis (sic)
x (balneis Gc).
9 nullae (-ę EGS) x. | camerae (-rę S, -re E)
x.
11 ibi: ubi x. | ꝑ calce factū (ut supra) ante corr. (-le‿f.)
G.
12 camararum HEG: camerarum S.
17 item S: idem
HEG.
18 a sole S. | percipit ES(Gc): percepit HG.
20 ut
om. S.
21 emittit S(Gc): emit ut HEG.
23 &(et G)tenuatos
x. | spirant HS(Gc): spirans EG.
25 ad(p S)portant EGS:
adportent H.
26 et: ex x.
[188]
Plain text
lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad septentrionales
regiones.
6 | Haec autem sic fieri testimonio possunt esse capita (10)
fluminum, quae orbe terrarum chorographiis picta itemque
scripta plurima maximaque inveniuntur egressa ab septentrione. 5
primumque in India Ganges et Indus ab Caucaso
monte oriuntur, Syria Tigris et Euphrates, Asiae item
Ponto Bory|sthenes Hypanis Tanais, Colchis Phasis, Gallia (15)
Rhodanus, Celtica Rhenus, citra Alpes Timavus et Padus,
Italia Tiberis, Maurusia quam nostri Mauretaniam appellant 10
ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septentrionali regione
progreditur per occidentem ad lacum Eptagonum et mutato
nomine dici|tur Agger, deinde ex lacu Eptabolo sub montes (20)
desertos sub|terfluens per meridiana loca manat et influit
191in paludem quae appellatur circumcingit Meroen, 15
quod est Aethiopum meridianorum regnum, ab hisque paludibus
se circumagens per flumina Astasobam et Astoboam
et alia plura pervenit | per montes ad cataractam ab eoque (5)
se praecipitans per septentrionem pervenit inter Elephantida
et Syenen Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi 20
7 Nilus appellatur. ex Mauretania autem caput Nili profluere
ex eo maxime cognoscitur quod ex altera parte
1 labentes x.
5 ad septentrionem (-ē) x.
6 ab (cauc.)
HEG: a S.
7 asiae sic (asiæ E, asię S, asıaẹ = asiae Gc) x. |
item S(Gc): idem HEG.
8 colchys EG: conchis H, chⱶonchis
S (ꝉ c̄ supra Gc i. e. vel conchys).
9 alpes ES: alpis HG. |
timauos x.
10 maurusia HS: maurussia E, marusṣia Gc. |
mauretaniam HEG: mauritaniam S.
11 atlante HS: anthlante
EG. | dryis (drys E) x. | 12 eptagonum et (13) eptabolo (sic.) x
(eptalobo L).
13 agger (sic codd. omnes nisi quod in fine
versus omiserat G, suppl. Gc) = ger, niger, nigris (Plin. cf.
H. Kiepert, Alte Geogr. 224).
15 appellatur circumcingit HG
(post app. punctum add. HcSE, ⁜ supra punctum add. Ec,
album reliquit S). Coloe suppl. Iocundus.
17 hastansobam
(-ā S) HS, astansoban EG. | adstoboam x (sed aḍ̇stoboam Gc).
19 septentrionalem(ē) x (cf. p. 144, 27. 25, 1).
20 suenen x. |
ęgypti S.
21 mauritania S.
22 ex om. S.
[189]
Plain text
montis Atlantis ＜sunt＞ alia capita item | profluentia ad (10)
occidentem in Oceanum, ibique nascuntur ichneumones crocodili
aliae similes bestiarum pisciumque naturae praeter
hippopotamos.
8 Ergo cum omnia flumina ＜amplis＞ magnitudinibus in 5
orbis terrarum descriptionibus a septentrione videantur profluere
Afri|que campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti (15)
solis cursui, latentes penitus habeant umores nec
fontes crebros amnesque raros, relinquitur uti multo meliora
inveniantur capita fontium quae ad septentrionem 10
aut aquilonem spectant, nisi si inciderint in sulphurosum
locum aut aluminosum seu | bituminosum. tunc enim permutantur
192et aut calidae aquae aut frigidae odore malo
9 et sapore profundunt fontes. neque enim calidae aquae
est ulla proprietas, sed frigida aqua cum incidit percurrens 15
in ardentem locum effervescit et percale|facta egreditur (5)
per venas extra terram. ideo diutius non potest permanere,
sed brevi spatio fit frigida. namque si naturaliter
esset calida, non refrigeraretur calor eius. sapor autem
et odor et color eius non restituitur, quod intinctus et 20
commixtus est propter naturae raritatem.
III | Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex quibus (10)
profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est suavis
uti nec fontalis ab Camenis nec Marcia saliens desideretur.
haec autem ab natura perficiuntur his rationibus. 25
cum in imo per alumen aut bitumen seu sulphur ignis
excitatur, | ardore percandefacit terram quae est supra, a (15)
11 atlantis HS(Gc): antlantis EG. | sunt om. x.
2 occidentem
oceanum x. | crocodili (-doli ante corr.) H, -dilli EG,
-drilli S.
4 hippopotamos HS: hippotamos E, inpropotamos
G.
5 flumina magnitudinibus (-nib;) sic x (inserendum amplis).
6 a septentrionē H (non EGS).
8 habent x.
9 amnesque
HS(Gc): amnosque EG.
12 aluminatosum E et ante corr. GH
(non S).
13 et om. x.
14 pro(ꝓ G)fundunt HG, per(ꝑ)fundunt
S, produnt E.
18 sed HS(Gc): sub EG.
19 calor eius EGS:
calcoleius H.
20 color E: calor HSG.
22 etiam om. S.
23 est suavis H: suavis est EGS.
24 abcamenis HEG: de
camenis S.
27 supra se autem HEG, supra . se autem S(Gc).
[190]
Plain text
se autem fervidum emittit in superiora loca vaporem, et
ita si qui in is locis quae sunt supra, fontes dulcis aquae
nascuntur, offensi eo vapore effervescunt inter venas et
2 ita profluunt incorrupto sapore. sunt etiam odore et
sapore non bono frigidi fontes, | qui ab inferioribus locis 5 (20)
penitus orti per loca ardentia transeunt et ab eo per
longum spatium terrae percurrentes refrigerati perveniunt
supra terram sapore odore coloreque corrupto, uti in
Tiburtina via flumen Albula et in Ardeatino fontes frigidi
eodem odore qui sulphurati dicuntur et reliquis | locis 10 (25)
similibus. hi autem cum sunt frigidi, ideo videntur aspectu
fervere quod cum in ardentem locum alte penitus inciderunt,
umore et igni inter se congruentibus, offensa vehementi
fragore validos recipiunt in se spiritus, et ita
in|flati vi venti coacti bullientes crebre per fontes
193egrediuntur. ex his autem qui non sunt aperti sed ab saxis 16
continentur, per angustas venas vehementia spiritus extruduntur
3 ad summos grumorum tumulos. itaque qui
putant ea se altitu|dine qua sunt grumi capita fontium (5)
fossa habere, cum aperiunt fossuras latius decipiuntur. 20
namque uti aeneum vas non in summis labris plenum
sed aquae mensurae suae capacitatis habens e tribus duas
partes operculumque in eo conlocatum, cum ignis vehementi
fervore tangatur percale|fieri cogit aquam, ea autem (10)
propter naturalem raritatem in se recipiens fervoris validam 25
inflationem non modo implet vas sed spiritibus extollens
operculum et crescens abundat, sublato autem
operculo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad
suum locum residit, ad eundem modum ea capita | fontium (15)
cum sunt angustiis compressa, ruunt in summo spiritus 30
aquae bullitus, simul autem sunt latius aperti, exanimati
2 his x. | quae: qui x.
8 supra HS: super EG.
11 Hii H.
13 offensa HEG: -si S.
14 et: ut x.
15 crebrae (H, crebrę
EGS) x.
16 ab: aut x.
18 qui putant ea (Oehmichen) se:
quutant se HG (qui tanta se SGc, qui putant se L).
20 fosse
(H, -sę GS) x.
22 e om. x.
23 opertumque x.
29 resedit x.
30 cōpressa ruunt G: conpraesserunt H, cōpresserunt S.
[191]
Plain text
per raritates liquidae potestatis residunt et restituuntur
in libramenti proprietatem.
4 Omnis autem aqua calida ideo quidem est medicamen|tosa (20)
quod in pravis rebus percocta aliam virtutem recipit
ad usum. namque sulphurosi fontes nervorum labores 5
reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e corporibus
umores vitiosos. aluminosi autem, cum dissoluta membra
corporum paralysi aut tali qua vi morbi receperunt, fovendo
| per patentes venas refrigerationem contraria caloris vi (25)
reficiunt, et hoc continenter restituunt antiquam membro|rum 10
conversationem. bituminosi autem interioris corporis
1945 vitia potionibus purgando solent mederi. est autem
aquae frigidae genus nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis,
aliisque locis similibus, quae potionibus depurgat per
alvumque trans|eundo etiam strumarum minuit tumores. 15 (5)
ubi vero auram argentum ferrum aes plumbum reliquaeque
res earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur copiosi,
sed hi maxime sunt vitiosi. habent enim, uti aquae calidae
sulphur alumen bitumen eademque per potiones
cum in corpus iniit et per | venas permanando nervos 20 (10)
attingit et artus, eos durat inflando. igitur nervi inflatione
turgentes e longitudine contrahuntur et ita aut
nervicos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex
durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas
6 habent venarum raritates. aquae autem species est, | quae 25 (15)
cum habeat non satis perluciditatis, ex ipsa uti flos natat
2 proprietate x.
3 quidem: quod x.
4 pravis (sic) x
(ἀτόποιϲ Gal.).
8 aut aliqua x (aut tali aliqua Detlefsen coll.
Plin. 31, 59 simili modo).
9 refrigeratione x. | calores ui G,
calore sui HSE.
10 recipiunt S. | restituuntur (-t᷑) in ant. x.
11 curationem x (i. e. c̅u̅sationem cf. p. 189, 12).
13 cf. de (aquis)
Albensibus et Vestinis Pinnensibus Rhet. ad Her. II, 28.
18 uti
aquae: vitia aquae x.
19 sine albo x, scil. bitumen . eaedemque
(Eędemque S) HS, bitumen. | Ea denique G (Eæ demque
Gc), bitumen . hædenique E. cf. Hipp. I, 534 Lips., Oribas.
I, 330 Par.
20 iniit HSEG, sed init Ec.
22 turgentes e EG:
turgente se HS.
24 & (et EG)spissionibus (sic) x. | 26 perlucidas
x (corr. Ussing). | ex: & x.
[192]
Plain text
in summo, colore similis vitri purpurei. haec maxime
consideratur Athenis. ibi enim ex eiusmodi locis et fontibus
in asty et ad portum Piraeeum ductae sunt salientes,
e quibus bibit nemo propter eam causam sed lavationibus
et reliquis | rebus utuntur, bibunt autem ex puteis et ita 5 (20)
vitant earum vitia. Troezeni non potest id vitari, quod
omnino aliud genus aquae non reperitur nisi quod Cibdeli
habent, itaque in ea civitate aut omnes aut maxima
parte sunt pedibus vitiosi. Cilicia vero civitate Tarso
flumen est nomine Cyd|nos, in quo podagrici crura macerantes 10 (25)
levantur dolore.
7 | Sunt autem et alia multa genera quae habent suas
195
proprietates, ut in Sicilia flumen est Himeras, quod a
fonte cum est progressum dividitur in duas partes. quae
pars profluit contra Etruriam, quod per terrae dulcem 15
sucum per|currit, est infinita dulcedine, quae altera pars (5)
per eam terram currit unde sal foditur, salsum habet
saporem. item Paraetonio et quod est iter ad Ammonem
et Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt
salsi ut habeant insuper se salem congelatum. sunt autem 20
et aliis pluribus | locis et fontes et flumina et lacus, qui (10)
per salifodinas percurrentes necessario salsi perficiuntur.
8 alii autem per pingues terrae venas profluentes uncti oleo
fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum est Ciliciae,
flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes ab 25
ipsa aqua unguntur. simi|liter Aethiopia lacus est qui (15)
unctos homines efficit qui in eo nataverint, et India qui
2 considerantur x (-ratur Gc, non S).
3 inasty(i E) x. |
piraeum (-ū G) HG, pireū S(Gc), pureum E. | ducti x.
4 eam:
hanc S.
6 eorum x. | quod: quia S.
7 cibdeli HSE: cibi | deli
G.
8 habeant x.
9 civitas tharso (HG, thirso E, tarso S) x
(civitate Joc., cf. p. 195, 13).
16 quae (aū add. S) altera parte
x.
18 paret(& H, e | c S)onio x. | ammonem (-ē) (sic) x.
19 casio EG: cassio HS.
21 flumina lacus (om. et) x.
26 unguntur HEG: unguuntur S. | aethiopiae (HE, -ę S,
-e G) x.
27 nataverit H (-rint GS). | india HEG: in india S. |
qui HS: quę EG.
[193]
Plain text
sereno caelo emittit olei magnam multitudinem, item
Carthagini fons in quo natat insuper oleum, odore uti
scobis citrea, quo oleo etiam pecora solent ungui. Zacyntho
et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes | sunt (20)
qui picis magnam multitudinem cum aqua evomunt. 5
Babylone lacus amplissima magnitudine qui λιμνη αϲφαλτιτιϲ
appellatur, habet supra natans liquidum bitumen,
quo bitu|mine et latere testaceo structum murum Samiramis
196circumdedit Babyloni. item Iope in Syria Arabiaque
Nomadum lacus sunt inmani magnitudine qui 10
emittunt bituminis maximas moles, quas diripiunt qui
9 habitant circa. id autem non | est mirandum. nam (5)
crebrae sunt ibi lapidicinae bituminis duri. cum ergo
per bituminosam terram vis erumpit aquae, secum extrahit,
et cum sit egressa extra terram secernitur et ita 15
reicit ab se bitumen. etiamque est in Cappadocia in
itinere quod est inter Mazaca et Tyana lacus amplus, in
quem | lacum pars sive harundinis sive alii generis si (10)
demissa fuerit et postero die exempta, ea pars quae fuerit
exempta invenietur lapidea, quae autem pars extra aquam 20
10 manserit permanet in sua proprietate. ad eundem modum
Hierapoli Phrygiae effervet aquae calidae multitudo, e
qua circum hor|tos et vineas fossis ductis inmittitur, haec (15)
autem efficitur post annum crusta lapidea. itaque quotannis
dextra ac sinistra margines ex terra faciundo inducunt 25
eam et efficiunt his crustis in agris saepta. hoc autem
ita videtur naturaliter fieri, quod in is locis et ea terra
2 fons in quo HEG: fons ē in quo S. | uti scobe citreo x
(s. citrea = cedrea Mir. Arist. 113: κέδροϲ lat. citrus).
3 ungui
S: ungeri H, ungueri EG (cf. Theod. Prisc. ind. p. 547). |
zachinto x.
4 dirrachium x.
5 aquae vomunt H (non EGS).
6 babilone x. | limnea spartacis x.
8 quo SEcGc: quod HEG. |
sameram(n S)is x.
9 baby(i HE)lonē (-em E) x. | tope x.
10 Nomadum: numidarum x.
16 a se S. | capodocia EG.
17 & tuana (et.tụana G) x. | inquā lacū (quo lacu Gc) G (non E).
19 dimissa x (demissa Gc). | postera G (non E).
22 e qua:
equibus x.
24 ita q. x.
26 his: in his x. | septa x.
27 is: his x.
[194]
Plain text
quibus nascitur, sucus | subest coaguli naturae similis, (20)
deinde cum commixta vis egreditur per fontes extra terram,
a solis et aeris calore cogitur congelari, ut etiam in
11 areis salinarum videtur. item sunt ex amaro suco terrae
fontes exeuntes vehementer amari, ut in Ponto est flumen 5
Hypanis. is a capite profluit circi|ter milia XL sapore (25)
dulcissimo, deinde cum pervenit ad locum | qui est ab
197ostio ad milia CLX, admiscetur ei fonticulus oppido quam
parvulus. is cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem
fluminis facit amaram, ideo quod per id genus 10
terrae et venas unde sandaracam fodiunt ea aqua manando
perfici|tur amara. (5)
12 Haec autem dissimilibus saporibus a terrae proprietate
perficiuntur, uti etiam in fructibus videtur. si enim
radices arborum aut vitium aut reliquorum seminum non 15
ex terrae proprietatibus sucum capiendo ederent fructus,
uno genere | essent in omnibus locis et regionibus omnium (10)
sapores. sed animadvertimus insula Lesbo vinum protropum,
Maeonia catacecaumeniten, Lydia Tmoliten, Sicilia
Mamertinum, Campania Falernum, inter Terracinam et 20
Fundos Caecubum reliquisque locis pluribus innumerabili
multitudine genera vini | virtutesque procreari. quae non (15)
aliter possunt fieri nisi cum terrenus umor suis proprietatibus
saporis in radicibus infusus enutrit materiam, per
quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et 25
13 generis sui fructus saporem. quodsi terra generibus umorum
non esset dissimilis et dispa|rata, non tantum in Syria (20)
et Arabia in harundinibus et iuncis herbisque omnibus
1 quibus (ꝉ qua Sc) is nascitur x.
3 calor H
4 salinarum
(-ē) HS: -riis EG.
6 hipanis HS(Gc): inpanis EG. |
is om. x. | XL … CLX (sic) x (sed cf. Herod. 4, 52).
9 tanta
magnitudine H.
11 venas HSG: vena E (venæ Ec). | sandaracā
(-ca EG) fodiuntur (-t᷑) x. | ea: & (et G) x.
18 insulam
(-ā) lesbon x. | protyrum maloniam (-ā) catace (-cae H)
caumen. Item lidiam moliton siciliam x.
20 campaniam (-ā)
x. | interracinā (inter racinā G) & (et G) fundis cac(ę S)sibum (-ū)
x.
23 proprietatis EG (-tibus HSGc).
24 sapores x. | infusus:
sit infusus x.
28 iuncis: uineis x.
[195]
Plain text
essent odores neque arbores turiferae, neque piperis darent
bacas nec murrae glaebulas, nec Cyre|nis in ferulis laser
198nasceretur, sed in omni terra regionibus eodem genere
omnia procrearentur. has autem varietates regionibus et
locis inclinatio mundi ＜efficit＞ et solis impetus ＜qui＞ 5
propius aut longius cursum faciendo tales efficit terrae
umorisque | qualitates. nec solum in his rebus sed etiam (5)
in pecoribus et armentis. haec non ita dissimiliter efficerentur,
nisi proprietates singularum terrarum ＜umorum＞ generibus
14 ad solis potestatem temperarentur. sunt enim Boeotia 10
flumina Cephisos et Melas, Lucania Crathis, Troia Xanthus
inque agris Clazomeniorum | et Erythraeorum et Laodicensium (10)
fontes. ad ea flumina, cum pecora suis temporibus
anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus
adiguntur cotidie potum, ex eoque quamvis sint alba procreant 15
aliis locis leucophaea aliis locis pulla aliis coracino
colore. ita proprietas liquoris cum iniit | in corpus, proseminat (15)
intinctam sui cuiusque generis qualitatem. igitur
quod in campis Troianis proxime flumen armenta rufa
et pecora leucophaea nascuntur, ideo id flumen Ilienses 20
Xanthum appellavisse dicuntur.
15 Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera, quae
2 murrae H, my(i S)rrę (-æ E) EGS. | glebulae (-ę EGS)
x.
3 eodem genere EG: eodem genera H, eadem genera S.
5 efficit … qui add. Mar.
6 proprius x (ꝓipus S, unde ꝓpirius
sic Gc = propius Ec). | aut E: ut HSG. | terrae (h S)umores .
quae (quę S, Quę EG) qualitates x.
7 nec: n̄(non) S.
8 armentis . Haec H, armentis hęc (hæc E) EG: armentis discernunt᷑.
Hęc S (unde rec. apud Mar. cum ed.). | similiter x
(corr. ed.).
9 umorum generibus: in generibus HS, in regionibus
EG (et in marg. Sc ꝉ regionibus).
10 temperarentur
S(Gc): perarentur H, pararentur EG (sed Gc ī aꝉ temperarentur).
| enim: &iā S. | bo&iae H, boetię(æ E) SEG.
11 lucanis
aeraris x.
12 clazomoeniorum x.
13 ea om. x.
15 adiguntur
E, adicuntur HG: adiciuntur S. | cotidie: eo (eó S)
cotidie (-æ HE) x. | quamvis E, quā vis S: quavis H, qua
vis G.
16 caracino S.
17 init x.
20 flumen ilienses EG:
flumen | nilienses H, flum̄ nilienses S.
[196]
Plain text
per | maleficum sucum terrae percurrentia recipiunt in se (20)
vim | venenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons qui
199vocabatur Neptunius, ex quo qui biberant inprudentes vita
privabantur. quapropter antiqui eum obstruxisse dicuntur.
et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum qui biberint 5
moriuntur sed | etiam qui laverint. item in Thessalia (5)
fons est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum gustat
nec bestiarum genus ullum propius accedit, ad quem
16 fontem proxime est arbor florens purpureo colore. non
minus in Macedonia quo loci sepultus est Euripides, 10
dextra ac sinistra monumenti advenientes | duo rivi concurrunt (10)
in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores
pransitare solent propter aquae bonitatem, ad rivum autem
qui est ex altera parte monumenti nemo accedit quod
mortiferam aquam dicitur habere. item est in Arcadia 15
Nonacris nominata terrae regio, quae habet in monti|bus (15)
ex saxo stillantes frigidissimos umores. haec autem aqua
Ϲτυγοϲ υδωρ nominatur, quam neque argenteum neque
aeneum nec ferreum vas potest sustinere, sed dissilit et
dissipatur. conservare autem eam et continere nihil aliud 20
potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab Antipatro
in | provinciam ubi erat Alexander per Iollam filium (20)
17 perlata esse et ab eo ea aqua regem esse necatum. item
Alpibus in Cottii regno est aqua ex qua qui gustant
statim concidunt. agro autem Falisco via Campana in 25
campo Corneto est lucus in quo fons oritur, ibique avium
2 terrae cinae H, terrę cînę E, terręcinę GS.
3 cf. Neptunias
lacunas Rhet. ad Herenn. 4, 10, 15 (Thiel).
5 chrobsithratia
HS (-cia) G, crobsithracia E (gr. ἐν ＜κυ＞χρωψι etc.,
apud cychros Plin.).
7 fonte om. S (suppl. Sc).
8 propius
EGS: proprius H.
10 quo loci S: quodloci H, quo loco EG.
12 e quibus ad unum EG: om. HS.
13 transitare x.
14 quod
HG: quia ES.
16 nonagris E, n̄ | agris H, n̄ agris SG.
17 aqua styglos hydor GS: aquas tyglos hydor HE.
21 qua:
quae (quę) x.
22 provinc(t S)ia x.
23 perlatā S, perlatum
HE (-tū) G.
24 Cottii: crobi x (cf. Amm. 15, 10, 3). | exqua
EG: om. HS.
26 ibique EG: ubique H, ubi S.
[197]
Plain text
et lacertarum reliquarumque | serpentium ossa iacentia (25)
apparent.
| Item sunt nonnullae acidae venae fontium, uti Lyncesto
200et in Italia Velino, Campania Teano aliisque locis
pluribus, quae hanc habent virtutem uti calculos in vesicis 5
qui nascuntur in corporibus hominum potionibus discutiant.
18 fieri autem | hoc naturaliter ideo videtur quod (5)
acer et acidus sucus subest in ea terra, per quam egredientes
venae intinguntur acritudine, et ita cum in corpus
inierunt, dissipant quae ex aquarum subsidentia in corporibus 10
exconcrescentia offenderunt. quare autem discutiantur
ex acidis eae res, sic pos|sumus animadvertere. (10)
ovum in aceto si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet
et dissolvetur. item plumbum, quod est lentissimum
et gravissimum, si in vase conlocatum fuerit et in eo 15
acetum suffusum, id autem opertum et oblitum erit, efficietur
19 uti plumbum dissolvatur, et fiet cerussa. eisdem
| rationibus aes, quod etiam solidiore est natura, similiter (15)
curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo. item margarita.
non minus saxa silicea, quae neque ferrum neque 20
ignis potest per se dissolvere, cum ab igni sunt percalefacta,
aceto sparso dissiliunt et dissolvuntur. ergo cum
has res ante oculos ita | fieri videamus, ratiocinemur isdem (20)
rationibus ex acidis propter acritudinem suci etiam
calculosos e natura rerum similiter posse curari. 25
20 Sunt autem etiam fontes uti vino mixti, quemadmodum
est unus Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine
3 ly(i EG)ncesto (sic) x (ut λυγκηιϲτω Ecl. Flor. de mir.).
4 velino (Plin.): uienna x. | theano x.
5 uti HS: ut EG. |
vessicis S.
9 intinguntur HEG: -guuntur S. | in (a. c.) om. S.
10 inierunt x (-int Sc Ec).
11 &(et G)concre(i ante corr. H)scentia
x. | offenderint Ec.
12 eae HEG: hę S.
13 mollescit H
(-cet EGS).
15 vasae H (-sạ̇e Lc, -sę El, -se GSc, -so v).
17 fiat x. | ceros S (ut codd. med. rec. cf. Theod. Prisc. p. 501).
19 fiet HS: fiat EG. | margarita: sic x (sc. dissipabitur).
20 silice | aquae H, silicea quę EG.
21 igne S.
23 hisdem
x.
26 autem om. S.
27 eam aquam EG: eam H, om. S (ubi
ex quo potantes sine vino f. t.).
[198]
Plain text
vino potan|tes fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia (25)
et in Alpibus natione Medullorum est genus aquae quam
21 qui bibunt efficiuntur turgidis gutturibus. Arcadia vero
civitas est non ignota Clitor, in cuius agris est spelunca
profluens | aqua e qua qui biberint fiunt abstemii. ad
201eum autem fontem epigramma est in lapide inscriptum 6
hac sententia versibus graecis, eam non esse idoneam ad
lavandum sed etiam inimicam vitibus, quod apud eum
fontem Melampus sacrifi|ciis purgavisset rabiem Proeti (5)
filiarum restituissetque earum virginum mentes in pristinam 10
sanitatem. epigramma autem est id quod est subscriptum
ἀγρότα, ϲὺν ποίμναιϲ τὸ μεϲημβρινὸν ἤν ϲε βαρύνῃ
δίψοϲ ἀν’ ἐϲχατιὰϲ Κλείτοροϲ ἐρχόμενον,
| τῆϲ μὲν ἀπὸ κρήνηϲ ἀρύϲαι πόμα καὶ παρὰ νύμφαιϲ 15 (10)
ὑδριάϲιν ϲτῆϲον πᾶν τὸ ϲὸν αἰπόλιον·
2 natione] medullorum—(p. 208, 25) rationibus [bellissime
… om. S (in medio fol. 118b), quae extant in H folio 117a (post
init.) usque ad finem folii 121a (i. e. in 4½ foliis H, quae faciunt
versus 196 ed. pr. meae).
4 clitori x.
5 aquae . quaqui E,
aquę . quo qui G, aquae qui H.
7 haec sententiae (hęc sententię
G) x.
13 Epigrammata quae sequuntur eadem graece
extant in Eclogis Florentinis (de mirabilibus) quae sub ficto
Sotionis nomine (ex cod. Laur. LVI, 1) olim edidit H. Stephanus
(cf. V. Rose, Anecdota I, 9 sqq. et ed. prioris praef. p. VII). ea
hic plane omisit E. affero autem quae exhibent HG, litteris
quidem scripta semigraecis vel potius ex graecis litteris latinisque
mixta. graecas litteras melius conservavit H, qui et inter α et λ
clare distinguit, G autem multo saepius peccavit confusis Η et Ν,
Α (quod scribitur Λ nec distinguitur α λ) et Δ et semper fere
pro π positis τι vel ιτ. pro η et ε semper fere scribitur e. cum H
proxime faciunt P et L.—singulas litteras quibus discedit G
ab H adscripsi supra singulas lectionum codicis H. | ΑΓΡaτa H
(et om. a fin.) G. | ΝΗΝeeΒaΡΥΗΝ.
14 διψοϲ: ΛΙΥΟϹ G. | ΚΛaιτΟΡΟϹ.
15 τηϲ: τaϲ HG. | απο: aτιο G. | ΚΡΗΝΗΚaΡΥϹaι HG. | ΚaΠaΡa
G.
16 υδριαϲιν: ΥaΔΡeaϹιΝ H. | ϲτηϲον: ϹτΠ|ΝϹΟΝ G. | παν: τιaΝ
G. | aιΠΟΟΛιΟΝ H (ubi Λ ex Α rasura factum est. aιΝΟ ΟΜΟΝ
G). | αιπολιον ταμεθηϲ lc(f), qui omittunt verba v. 12-13 αλλα—εον(τα),
quae tamen leguntur (ex H) etiam in P(v) et L.
[199]
Plain text
ἀλλὰ ϲὺ μήτ’ ἐπὶ λουτρὰ βάλῃϲ χροί, μή ϲε καὶ αὔρη
πη＜μή＞νῃ ＜τερπνῆϲ＞ ἐντὸϲ ἐόντα μέθηϲ·
φεῦγε δ’ ἐμὴν πηγὴν μιϲάμπελον, ἔνθα Μελάμπουϲ
| λυϲάμενοϲ λύϲϲηϲ Προιτίδαϲ ἀργαλέηϲ, (15)
| πάντα καθαρμὸν ἔκοψεν ἀπόκρυφον ＜εὖτ ἄρ’ ἀπ’ Ἄργουϲ
202οὔρεα τρηχείηϲ ἤλυθεν Ἀρκαδίηϲ＞. 6
22 item est in insula Cia fons e quo qui inprudentes biberint
fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum ea senten|tia, (5)
iucundam eam esse potionem fontis eius, sed qui
biberit saxeos habiturum sensus. sunt autem versus hi 10
ἡδεῖα ψυχροῦ πόματοϲ λιβὰϲ ἣν ἀναβαίνει
＜πηγή, ἀλλὰ νόῳ＞ πέτροϲ ὁ τῆϲδε πιών.
23 Susis autem in qua civitate est regnum Persarum, fonticu|lus (10)
est ex quo qui biberint amittunt dentes. item in
eo est scriptum epigramma quo significant hanc sententiam, 15
egregiam esse aquam ad lavandum, sed ea si bibatur
excutere e radicibus dentes. et huius epigrammatos
sunt versus graece
1 ΝΛaΜΛaϹιΜΗτeΝΠιaΟΥτΡaΒaτιτeΧΡaΜΗϹΗΚaιΔΥΡΗ.
2 πημηνη—εμην
om. G. | ΠΗΝΗϹΝτΥϹ H(PL) i. e. πη＜μη＞νη ＜τερπνηϲ＞ εντοϲ.
3 δ’ εμην: ΔeΓΗ H. | πηγην: ιτΗΓΗΝ G. | ΜeιϹaΜιτΠeaΛΟΝ. |
μελαμπουϲ: ΜeaΛμΙ|τΟΥϹ G.
4 λυϲαμενοϲ λυϲϲηϲ: aΥϹaΜeΝΟ | ϹaΥϹeΗϹ
H, aΜeΝΟ Ϲaτ ϹeΝϹ G (λουϲάμενοϲ Laur.). | ιτΠΡΟιΤΙaaϹaΡΤeΜeιaϹ.
5 παντα: ιτaΝτa G. | ΚaΛΘaΡΜΟΝϹΚΟΨeΝeτιΠaΧΡΥΨΟΝ (hoc
verbo finitur epigr. in HG, reliqua ex Ecl. Flor.—ubi sic
α γὰρ … ἤλυθον—addiderunt edd.).
7 chia HEG (cea Plin.). |
equo H: exquo EG.
9 iucundā eam H: iocundum (-dū G)
eam (eā G) EG.
10 sensus E: sensos HG. | hii H.
11-12: ΗaeaΛΠΟΨΥΧΡΟΥΠΟΜΛΤΟςaΒτaϹaaΝ(om. G)ΙΝϹιΝeΝΤΟϹaιΒaϹaaΝaΒaιΝϹΙΠeΠ |
ΡΟϹΟΤΝΗΝaeΠιωΝ (πηγη αλλα νοω om. HG.) ἀναβάλλει praebet
cod. Laur. pro αναβαινει Vitr. (ἢν ἀναβάλλῃ Joc., ἣν ἀνίηϲι
Steph.).
13 susis EG: suesis H(LP).
15 quo: quod x. |
significant HG, -cat E.
[200]
Plain text
| ὕδατα κρανάεντα βλέπειϲ, ξένε, τῶν ἄπο χερϲὶν (15)
λουτρὰ μὲν ἀνθρώποι＜ϲ ἀβλαβῆ ἔϲτιν ἔχειν·＞
ἢν δὲ βάλῃϲ κοίληϲ ποτὶ νηδύοϲ ἀγλαὸν ὕδωρ
＜ἄκρα μόνον δολιχοῦ χείλεοϲ ἁψάμενοϲ,＞
αὐτῆμαρ πριϲτῆρεϲ ἐ＜πὶ χθονὶ δαιτὸϲ ὀδόντεϲ＞ 5
| πίπτουϲιν, γενύων ὀρφανὰ θέντεϲ ἕδη. (20)
24 Sunt etiam nonnullis locis fontium proprietates quae
procreant qui ibi nascuntur egregiis vocibus ad cantandum,
| uti Tarso Magnesiae aliis eiusmodi regionibus.
203etiamque Zama est civitas Afrorum cuius moenia rex Iuba 10
duplici muro saepsit ibique regiam domum sibi constituit.
ab ea milia passuum XX est oppidum Ismuc, cuius
agrorum | regiones incredibili finitae sunt terminatione. (5)
cum esset enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum
maxime serpentium, in eius agris oppidi nulla nascitur 15
et si quando adlata ibi ponatur statim moritur, neque id
solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata fuerit,
et ibi. id genus terrae | etiam Balearibus dicitur esse. (10)
sed aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam
25 ego sic accepi. Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant 20
totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesari
militavit. is hospitio meo est usus. ita cotidiano convictu
necesse fuerat de philologia disputare. | interim cum (15)
1 ΥΜaΛτα ΚΡaΝaeΝΤa ΒaeτιΠeιϹ ξeΝϹΤωΝ aτιΠΟΧeΡϹιΝ sic HG (ὕδ.
ταῦτα βλέπειϲ φοβερά Laur. et sic Joc.)
2 aΛΟΥτΡa ΜeΝ aΝΤΡΟΠΟιΗΝaeΜΒΝΗΟΚΟ
| ιΛΟΥΒΟΤaΝΝaΗΛeΟϹaτΟΜτΜΟΝΥΔωΡ (αβλαβη εϲτιν εχειν
om. HG).
4 om. HG.
5 aΥΤΝΗΜeΡΠΡιϹ | ΤΝΗΡeϹeΠeιΠΤΟΥϹιΝΤeΝΥωΝΟΡΦaΝΛeΘeΝΤeϹeaΝ
(πι χθονι δαιτοϲ οδοντεϲ om. HG).
9 uti
tharso HG: ut intharso E.
11 sepsit x.
12 passus .xx.
(sic) x.
13 regiones H: -nis EG. | finiti x.
17 fuerit | &
ibi id H, fuerit . & ibi id EG.
20 gaius . iulius masinissae
(sine punctis EG) x i. e. Masinthae (qui Caesaris stipendiarius
ab a. 693) filius. is ab a. circiter 714, natus sc. annos XX, illo
hospitio potuerit usus esse (Suet. Caes. 71, cf. 18).
21 patres
(H et a. c. G, patre EGc) cae(e G)sare x.
[201]
Plain text
esset inter nos de aquae potestate et eius virtutibus sermo,
exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes ut qui ibi procrearentur
voces ad cantandum egregias haberent, ideoque
semper transmarinos catulastros emere formosos et puellas
maturas eosque coniungere, ut qui nascerentur ex | his non 5 (20)
solum voce egregia sed etiam forma essent non invenusta.
26 Cum haec tanta varietas sit disparibus rebus natura
distributa, quod humanum corpus est ex aliqua parte
terrenum, in eo autem multa genera sunt umorum, uti
sanguinis | lactis sudoris urinae lacrimarum, ergo si in 10 (25)
parva particula terreni tanta discrepantia invenitur saporum,
non est mirandum si etiam in magnitudine terrae
innumerabiles sucorum | reperientur varietates, per quarum
204venas aquae vis percurrens tincta pervenit ad fontium
egressus, et ita ex eo dispares variique perficiuntur in 15
propriis generibus fontes propter locorum discrepantiam
et regionum qualitates terrarumque | dissimiles proprietates. (5)
27 ex his autem rebus sunt nonnulla quae ego per
me perspexi, cetera in libris graecis scripta inveni, quorum
scriptorum hi sunt auctores Theophrastus Timaeus 20
Posidonius Hegesias Herodotus Aristides Metrodorus, qui
magna vigilantia et infinito studio locorum pro|prietates, (10)
aquarum virtutes, ab inclinatione caelique regionum qualitates
ita esse distributas scriptis dedicaverunt. quorum
secutus ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse 25
putavi de aquae varietatibus, quo facilius ex his praescriptionibus
eligant homines aquae fontes, e quibus ad usum
salien|tes possint ad civitates municipiaque perducere. (15)
28 nulla enim ex omnibus rebus tantas habere videtur ad
usum necessitates quantas aqua, ideo quod omnium animalium 30
4 catlastros x. | formonsos H.
9 genera sunt morum H,
sunt genera morum (umorū Gc, humorū Ec supra lin. add. v
et hu).
12 si tam (tā G) in x.
13 innumerabilis H.
14 venas
quaevis (quae | vis E, quę vis G) x.
20 hii H. | theophrastos
x.
21 posidonios x. | hegesias x (Ctesias Plin.). | arystides
H.
23 abinclinatione caelique (cęliquę G) sic x (ubi caelıq̇u̇ė
Ec).
24 esse distributas H: distributas esse EG.
27 e om. x.
29 videretur G (non E).
[202]
Plain text
natura si frumenti fructu privata fuerit arbustive
aut carne aut piscatu aut etiam qualibet ex his, reliquis
rebus escarum | utendo poterit tueri vitam, sine aqua (20)
vero nec corpus animalium nec ulla cibi virtus potest
nasci nec tueri nec parari. quare magna diligentia industriaque 5
quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae
vitae salubritatem.
IV Expertiones autem et probationes eorum sic sunt provi|dendae. (25)
si erunt profluentes et aperti, antequam duci
incipiantur, aspiciantur animoque advertantur qua membratura 10
| sint qui circa eos fontes habitant homines, et
205si erunt corporibus valentibus, coloribus nitidis, cruribus
non vitiosis, non lippis oculis, erunt probatissimi. item
si fons novus fossus fuerit et in vas corinthium sive alterius
generis quod | erit ex aere bono ea aqua sparsa 15 (5)
maculam non fecerit, optima est. itemque in aeneo si
ea aqua defervefacta et postea requieta et defusa fuerit
neque in eius aenei fundo harena aut limus invenietur, ea
2 aqua erit item probata. item si legumina in vas cum
ea aqua coniecta ad ignem posita cele|riter percocta fuerint, 20 (10)
indicabunt aquam esse bonam et salubrem. non
minus etiam ipsa aqua quae erit in fonte si fuerit limpida
et perlucida, quoque pervenerit aut profluxerit muscus
non nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo
inquinamento is locus fuerit sed puram habuerit speciem, 25
| innuitur his signis esse tenuis et in summa salubritate. (15)
V Nunc de perductionibus ad habitationes moeniaque ut
fieri oporteat explicabo. cuius ratio est prima perlibratio.
libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate,
sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae 30
1 arbustive: arbustiuo H, arbustino EG.
4 ciui H.
6 ele(i E)gendi x.
14 si ante corr. om. G (non E). | novos
ante corr. H.
15 quod: quia E (sed quod supra Ec).
20 coiecta
H.
21 non etiam minus x.
22 limpida—(23) profluxerit bis
deinceps posuit H (item L).
24 iuncum (-cū G) x.
25 is:
his H.
26 innuitur: inbuitur H, imbuitur EG.
29 diobtris
x.
30 diobtrae (-ę G) x.
[203]
Plain text
libraeque | fallunt. chorobates autem est regula longa circiter (20)
pedum viginti. ea habet ancones in capitibus extremis
aequali modo perfectos inque regulae capitibus ad
normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a
cardinibus compacta transversaria, quae habent lineas ad 5
perpendiculum recte descriptas | pendentiaque ex regula (25)
perpendicula in singulis partibus | singula, quae, cum
206regula est conlocata eaque tangent aeque ac pariter lineas
2 descriptionis, indicant libratam conlocationem. sin autem
ventus interpellaverit et motionibus lineae non potuerint 10
certam significationem facere, tunc habeat in | superiore (5)
parte canalem longum pedes V latum digitum altum sesquidigitum
eoque aqua infundatur, et si aequaliter aqua
canalis summa labra tanget, scietur esse libratum. item
eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur quantum 15
3 habuerit fastigii. fortasse qui Archimedis libros legit dicet
non | posse fieri veram ex aqua librationem, quod ei (10)
placet aquam non esse libratam sed sphaeroides habere
schema et ibi habere centrum quo loci habet orbis terrarum.
hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides, 20
necesse est, ad extrema capita dextra ac sinistra cum
librata regula erit pariter susti|nere regulam aquam, sin (15)
autem proclinata erit ex una parte, qua erit altior non
habere regulae canalem in summis labris aquam. necesse
est enim quocumque aqua sit infusa in medio inflationem 25
curvaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter
1 librequae H, librę tiuę G (sed Gc supra q⁊ = que).
2 viginti H: XX G.
3 aequali modo H: aequalis | modi G.
4 coagmentatus H.
5 conpacta G: conpactat H.
7 partibus:
fort. l. pedibus.
8 eaquae (ea quę G) tangentur x. | aeque ac
pariter l. H: ęquę (ęque Gc) pariter ac l. G.
9 descriptionis
G: -nes H.
12 V: sic x.
14 libra x. | ita x.
18 phaeroides
(pheroides G) x (sed Gc spheroides et infra v. 13 spheroides x). |
habere H: haberi G.
19 schema (scema G) sed ibi x.
21 necesse est extrema x. | dextra ac sinistra cum librata G:
om. H, ubi sic extrema capita regula erit.
23 proclinatum
(-tū G) x. | quae erit altior non habuerit regulae canalem x.
24 aquam . necesse | ē enim G: aquam nenesse (sic, unde non
esse vel e̅e̅ PL). est enim H.
[204]
Plain text
se librata esse. exemplar autem chorobatae | erit in extremo (20)
volumine descriptum. et si erit fastigium magnum,
facilior erit decursus aquae. sin autem intervalla erunt
lacunosa, substructionibus erit succurrendum.
VI Ductus autem aquae fiunt generibus tribus, rivis per 5
canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis fictilibus.
| quorum hae sunt rationes. si canalibus, ut (25)
structura fiat | quam solidissima solumque rivi libramenta
207habeat fastigata ne minus in centenos pedes sicilico, eaeque
structurae confornicentur ut minime sol aquam tangat. 10
cumque venerit ad moenia, efficiatur castellum et castello
coniunctum ad | recipiendam aquam triplex inmissarium, (5)
conlocenturque in castello tres fistulae aequaliter divisae
intra receptacula coniuncta, uti cum abundaverit ab extremis,
2 in medium receptaculum redundet. item e medio 15
ponentur fistulae in omnes lacus et salientes, ex altero in
balineas ut vectigal quotannis | populo praestent, exque (10)
tertio in domos privatas ne desit in publico. non enim
poterunt avertere, cum habuerint a capitibus proprias
ductiones. haec autem quare divisa constituerim, eae sunt 20
causae et uti qui privatim ducent in domos vectigalibus
3 tueantur per publicanos aquarum ductus. sin | autem medii (15)
montes erunt inter moenia et caput fontis, sic erit
faciendum uti specus fodiantur sub terra librenturque ad
fastigium quod supra scriptum est, et si tofus erit aut 25
saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum
aut harenosum erit solum, parietes cum camara in specu
| struantur et ita perducatur, puteique ita sint facti uti (20)
inter binos sint actus.
1 chorobati x.
2 et si G: et sic H.
6 ficti | G (fictibꝰ Gc
pro fictilibus).
9 sicilico (Plin. 31, 57): semipede x notis
(S et 𐆓) ut videtur confusis (pede semis Fav., sesquipede Pall.). |
eaeque: aeque H, ęque G.
15 item e: ita in x.
17 balneas
x. | ut om. x. | exque: exquibus (-b;) x.
18 domus x.
19 poterint x.
20 eae: hae (hę G) x.
21 causae uti qui
(causę . uti qui G) x.
24 fodientur H. | liberenturque G.
27 solum & (et G) parietes x. | camara G: camera H.
29 binos
sint: duos (ex .II.) sit x.
[205]
Plain text
4 Sin autem fistulis plumbeis ducetur, primum castellum
ad caput struatur, deinde ad copiam aquae lumen fistularum
constituatur, eaeque fistulae e castello conlocentur
ad castellum | quod erit in moenibus. fistulae ne minus (25)
longae pedum denum fundantur. quae si centenariae 5
erunt, pondus habeant | in singulas pondo
MCC, si octogenariae
208pondo DCCCCLX, si quinquagenariae pondo DC,
quadragenariae pondo CCCCLXXX, tricenariae pondo CCCLX,
vicenariae pondo CCXL, quinum denum pondo CLXXX,
denum pondo CXX, octonum pondo C, | quinariae pondo LX. 10 (5)
e latitudine autem lamnarum, quot digitos habuerint,
antequam in rotundationem flectantur, magnitudinum ita
nomina concipiunt fistulae. namque quae lamna fuerit
digitorum quinquaginta, cum fistula perficietur ex ea
5 lamna, vocabitur quinquagenaria similiterque reliquae. ea 15
| autem ductio quae per fistulas plumbeas est futura hanc (10)
habebit expeditionem. quodsi caput habeat libramenta ad
moenia, montesque medii non fuerint altiores ut possint
interpellare sed intervalla, necesse est substruere ad libramenta
quemadmodum in rivis et canalibus. sin autem 20
non | longa erit circumitio, circumductionibus, sin autem (15)
valles erunt perpetuae, in declinato loco cursus dirigentur.
cum venerit ad imum, non alte substruitur, ut sit libramentum
quam longissimum. hoc autem erit venter quod
Graeci appellant κοιλιαν. deinde cum venerit adversus 25
clivum, ex | longo spatio ventris leniter tumescit ut exprimatur (20)
6 in altitudinem summi clivi. quodsi non venter in
2 adcopia quae (quę G) x.
3 eaeque: aeq; H, ęque G. |
fistulae (-lę G) castello x.
4 neminus longae H: om. G.
6 pondo .MCC. H: pondo·m̑·CC. Gc.
7 DCCCCLX HG: DCCCCXL Fav.,
octingenta XL Pall. (S Fav.).
8 .CCCLX. HG: CCCC.L. Fav., Pall.
10 CXX G (S Fav.): CCXX H. | pondo C: sic HG (Plin., Fav.,
Pall.) pro XCVI.
11 lamnarum H: lāminarū G. | quod HG.
12 magnitudinē ante corr. G.
13 (et 15) lamna H: lāmina G.
14 quinquaginta H: L G. | fistula H: -lę G.
15 reliqua x.
23 venerint x. | libratū x.
25 coe(ę G)lian x.
26 ut om. x.
27 cle(iẹ Gc)ui x.
[206]
Plain text
vallibus factus fuerit nec substructum ad libram factum
sed geniculus erit, erumpet et dissolvet fistularum commissuras.
etiam in ventre colliviaria sunt facienda, per
quae vis spiritus relaxetur. ita | per fistulas plumbeas (25)
aquam qui ducent, his rationibus bellissime poterunt efficere, 5
quod et decursus et circumductio|nes et ventres et
209expressus hac ratione possunt fieri, cum habebunt a capitibus
7 ad moenia fastigii libramenta. item inter actus
ducenos non est inutile castella conlocari, ut si quando
vitium aliqui locus fecerit, non totum omneque opus 10
| contundatur et in quibus locis sit factum facilius inveniatur, (5)
sed ea castella neque in decursu neque in ventris
planitia neque in expressionibus neque omnino in vallibus
sed in perpetua aequalitate.
8 Sin autem minore sumptu voluerimus, sic est faciendum. 15
| tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum (10)
fiant, sed ita hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut
alius in alium inire convenireque possint. coagmenta
autem eorum calce viva ex oleo subacta sunt inlinienda,
et in declinationibus libramenti ventris lapis est ex saxo 20
rubro in ipso geniculo | conlocandus isque perterebratus, (15)
uti ex decursu tubulus novissimus in lapide coagmentetur
et primus etiam librati ventris, ad eundem modum adversus
clivum et novissimus librati ventris in cavo saxi
rubri haereat et primus expressionis ad eundem modum 25
9 coagmentetur. ita librata plani|tia tubulorum ad decursus (20)
et expressiones non extolletur. namque vehemens spiritus
in aquae ductione solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat,
nisi primum leniter et parce a capite aqua inmittatur
et in geniculis aut versuris alligationibus aut pondere 30
2 commixturas x.
3 colliviaria: sic x.
7 exprae(H, ę G,
e GSc)ssis x.
8 fastigii: adfastigii HG, ad fastigia S.
9 ducentos
x.
10 aliqui HG: -quis S.
13 (26) planitia: (sic) x.
14 fiant post
perpetua add. Joc.
15 faciundum (solus) S.
17 ita Oehmichen:
uti x.
23 etiam: ex x. | adversum (-ū) x.
24 novissimum (-ū)
x.
26 ad: aut HS(Gc), ut G.
27 et om. S. | expre(ae H)ssionis
x.
28 sol& S: solent HEG.
29 a capite om. S (i. m. suppl. Sc).
[207]
Plain text
saburra contineatur. reliqua omnia uti | fistulis plumbeis (25)
ita sunt conlocanda. item cum primo aqua a capite inmittitur,
ante favilla inmittetur, uti coagmenta si | qua
21010 sunt non satis oblita favilla oblinantur. habent autem
tubulorum ductiones ea commoda. primum in opere quod 5
si quod vitium factum fuerit, quilibet id potest reficere.
etiamque multo salubrior est ex tubulis aqua quam per
fistu|las, quod plumbum videtur esse ideo vitiosum quod (5)
ex eo cerussa nascitur, haec autem dicitur esse nocens
corporibus humanis. itaque quod ex eo procreatur ＜si＞ id 10
est vitiosum, non est dubium quin ipsum quoque non sit
11 salubre. exemplar autem ab artificibus plumbariis possumus
accipere, quod | palloribus occupatos habent corporis (10)
colores. namque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex
eo insidens corporis artus et in diem exurens eripit ex 15
membris eorum sanguinis virtutes. itaque minime fistulis
plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam habere salubrem.
saporemque meliorem ex | tubulis esse cotidianus (15)
potest indicare victus, quod omnes structas cum habeant
vasorum argenteorum mensas, tamen propter saporis integritatem 20
fictilibus utuntur.
12 Sin autem fontes ＜non sunt＞ unde ductiones aquarum
faciamus, necesse est puteos fodere. in puteorum autem
| fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus (20)
sollertiaque magna naturales rerum rationes considerandae, 25
quod habet multa variaque terra in se genera. est enim
uti reliquae res ex quattuor principiis composita. et
primum est ipsa terrena habetque ex umore aquae fontes,
item calores | unde etiam sulphur alumen bitumen nascitur, (25)
aerisque spiritus inmanes, qui cum graves per intervenia 30
fistulosa terrae perveniunt ad fossionem puteorum
4 oblinentur x.
8 quod per plumbum x. | quod: quia ES.
9 eo: plumbo S. | cerusa EG, cerosa S.
10 ita quod
HG, itaque E, ita ergo cū quod S. | si om. x. | id: om. S.
11 quin GEcS: qui in H.
15 indie x.
19 structas (Fav.):
ex(s EGS)tructas x.
22 non sunt: om. x.
24 fossionibus (in
ras.) Ec: possessionibus HSEG.
30 intervena EG (-nia HS).
[208]
Plain text
et ibi homines offendunt fodientes vi naturali vaporis obturant
eorum naribus spiritus animales, uti qui non
13 celerius inde effugiunt ibi intere|mantur. hoc autem (30)
quibus rationibus caveatur sic erit | faciendum. lucerna
211accensa demittatur, quae si permanserit ardens sine periculo 5
descendetur. sin autem eripietur lumen a vi vaporis,
tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur
aestuaria. ita quemadmodum per nares spiritus ex | aestuariis (5)
dissipabuntur. cum haec sic explicata fuerint et ad
aquam erit perventum, tunc saepiatur astructura ne obturetur 10
14 vena. sin autem loca dura erunt aut nimium
venae penitus fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut
superioribus locis excipiendae sunt copiae. in signinis
autem | operibus haec sunt facienda. uti harena primum (10)
purissima asperrimaque paretur, caementum de silice frangatur 15
ne gravius quam librarium, calce quam vehementissima
mortario mixta ita ut quinque partes harenae ad
duas respondeant. eorum fossa ad libramentum altitudinis
quod est futurum | calcetur vectibus ligneis ferratis. (15)
15 parietibus calcatis in medio quod erit terrenum 20
exinaniatur ad libramentum infimum parietum. hoc exaequato
solum calcetur ad crassitudinem quae constituta
1 vi: ut x. | obt(d EG)urante eorum x.
2 uti: ita x.
3 interemuntur HG (-imuntur ES). | hoc quibus autem r. EG.
7 defodianturque| (H, -q⁊| etiam S) ae(ę S)stuaria HS: def. que
ē | varia G, def. quæ | est uaria E (= L).
10 saepiaturas structura
| nec opturentur venas H, sepiatur structura nec obturentur
(obdurentur EG) venas SEG (cf. parietes struantur Fav.
p. 291, 25 = latera puteorum structura suscipiat Pall.).
12 signinis EGS: signis H. | ex testis x. | aut H: a EGS
(cf. Varro r. r. p. 144, 14 K cisternae sub tectis et lacus sub
diu).
13 Insigni|is G, Insignis E (-ninis GcEc = HS).
16 calx x.
17 adduas EG: adduos HS.
18 respondeant
eorum fossa: sic x (textu confuso, nam seq. de puteis). post resp.
exciderunt qualia indicat Faventinus (Pall.) puteum ergo fodere
debebis latum pedes octo ut a binis pedibus structura in
circuitu surgat (surgit etiam Plin. 31, 49 ubi legendum est signino
harenato) et quattuor cavo relinquat.…
21 infimum HS:
infirmum EG.
[209]
Plain text
fuerit. ea autem si duplicia aut triplicia facta fuerint
uti percolationibus transmutari possit, multo | salubriorem (20)
et suaviorem aquae usum efficient. limus enim cum habuerit
quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus conservabit
saporem, si non, salem addi necesse erit et 5
extenuari.
Quae potui de aquae virtute et varietate quasque
habeat | utilitates quibusque rationibus ducatur et probetur
212in hoc volumine posui, de gnomonicis vero rebus
et horologiorum rationibus insequenti perscribam. 10
LIBER NONUS.
1 | Nobilibus athletis qui Olympia Pythia Isthmia Nemea (5)
vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores
constituerunt uti non modo in conventu stantes cum palma
et corona ferant laudes, sed etiam cum revertantur in 15
suas civitates cum victoria triumphantes quadrigis in
moenia et in patrias | invehantur e reque publica perpetua (10)
vita constitutis vectigalibus fruantur. cum ergo id
animadvertam, admiror quid ita non scriptoribus eidem
honores etiamque maiores sint tributi, qui infinitas utilitates 20
aevo perpetuo omnibus gentibus praestant. id enim
magis erat institui dignum, quod | athletae sua corpora (15)
exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum
1 fuerit . ea (.Ea) autem: sic x (in lacuna. de cisternis, quae
spectent ad v. 7 sqq., cf. Plin. 36, 173. Pall. 1, 17).
2 possit (sc.
aqua): possint x (possunt ante corr. H).
3 et suaviorem EG:
om. HS.
4 quo om. G (non E).
9 gnominicis x.
12 phithia
EG: om. HS (i. m. pithia Sc gr.). | nemaea HG, nemea E,
ne mea S.
15 fuerant x (ſerant supra gr. Sc).
17 inve|hanturereq;
H, invehant᷑ . ęreque S: invehantur . reque (. |req⁊ G)
EG.
19 eidem H(Gc): idem EGS.
22 athla&e H, adletę S
(athletę EG).
[210]
Plain text
suos sensus sed etiam omnium, ＜cum＞ libris ad discendum
2 et animos exacuendos praeparant praecepta. quid
enim Milo Crotoniates quod fuit invictus prodest hominibus
aut ceteri qui eo genere fuerunt victores, nisi quod
| dum vixerunt ipsi inter suos cives habuerunt nobilitatem. 5 (20)
Pythagorae vero praecepta Democriti Platonis Aristotelis
ceterorumque sapientium cotidiana perpetuis industriis culta
non solum suis civibus sed etiam omnibus gentibus recentes
et floridos edunt fructus. e quibus qui a teneris
aetatibus | doctrinarum abundantia satiantur, optimos habentes
213sapientiae sensus instituunt civitatibus humanitatis 11
mores aequa iura leges, quibus absentibus nulla potest
3 esse civitas incolumis. cum ergo tanta munera ab scriptorum
prudentia pri|vatim publiceque fuerint hominibus (5)
praeparata, non solum arbitror palmas et coronas his tribui 15
oportere sed etiam decerni triumphos et inter deorum
sedes eos dedicandos iudicari.
Eorum autem cogitata utiliter hominibus ad vitam
ex|plicandum e pluribus singula paucorum uti exempla ponam, (10)
quae recognoscentes necessario his tribui honores 20
4 oportere homines confitebuntur. et primum Platonis e
multis ratiocinationibus utilissimis unam quemadmodum
ab eo explicata sit ponam. locus aut ager paribus lateribus
si erit quadra|tus eumque oportuerit duplicari, quod (15)
opus fuerit genere numeri quod multiplicationibus non 25
invenitur, ex descriptionibus linearum emendatis reperitur.
est autem eius rei haec demonstratio. quadratus locus
qui erit longus et latus pedes denos efficit areae pedes C.
si ergo opus fuerit eum dupli|care et pedum CC item e (20)
paribus lateribus facere, quaerendum erit quam magnum 30
latus eius quadrati fiat ut ex eo CC pedes duplicationibus
areae respondeant. id autem numero nemo potest invenire.
1 cum om. x.
5 inter suos EGS: interuos H.
7 sapientium
HEG: -tū S.
10 habent x.
24 duplicari EG: -re HS. |
quod (o.): quo (oq) S.
25 quod (m.) HS: quo EG.
26 ex:
eo x.
29 duplicari pedum (-ū) x.
[211]
Plain text
namque si XIIII constituentur, erunt multiplicati pedes
5 CXCVI, si XV, pedes CCXXV. ergo quoniam | id non explicatur (25)
numero, in eo quadrato longo et lato pedes X
quod fuerit, linea ab angulo ad angulum diagonios perducatur,
uti dividantur duo trigona aequa magnitudine, 5
singula areae pedum quinquagenum, ad eiusque lineae diagonalis
longitudinem locus quadratus paribus lateribus
de|scribatur. ita quam magna duo trigona in minore quadrato (30)
| quinquagenum pedum linea diagonio fuerint designata,
214eadem magnitudine et eodem pedum numero quattuor in 10
maiore erunt effecta. hac ratione duplicatio grammicis
rationibus ab Platone, uti schema subscriptum erit in ima
pagina, ex|plicata est. (5)
6 Item Pythagoras normam sine artificis fabricationibus
inventam ostendit, et quod magno labore fabri normam 15
facientes vix ad verum perducere possunt, id rationibus
et methodis emendatum ex eius praeceptis explicatur.
namque | si sumantur regulae tres e quibus una sit pedes III (10)
altera pedes IIII tertia pedes V, eaeque regulae inter se
compositae tangant alia aliam suis cacuminibus extremis 20
schema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam.
ad eas autem regularum singularum longitudines si singula
quadrata pari|bus lateribus describantur, quod erit trium (15)
latus, areae habebit pedes VIIII, quod IIII, XVI, quod V erit,
7 XXV. ita quantum areae pedum numerum duo quadrata 25
ex tribus pedibus longitudinis laterum et quattuor efficiunt,
aeque tantum numerum reddidit unum ex quinque descriptum.
id Pytha|goras cum invenisset, non dubitans a (20)
Musis se in ea inventione monitum, maximas gratias agens
hostias dicitur his immolavisse. ea autem ratio quemadmodum 30
4 quod HGS: que E. | diagonis x.
9 designatae (-ę EGS)
x.
12 scema x (item v. 12). | subscriptum est (ē.) explicata
est in ima pagina x.
15 quod: quam x.
19 tertia EGS:
terua H. | eaeque (eęque S) HS: haeque (hęque G) EG.
21 ≣trigoni (cum ras.) HS.
23 quod: cum (cū) x.
26 longitudinis
EGS: -nes H.
27 reddidit (sic) x. | quinque HS:
.V. EG
28 amusise H, amusisse EGS (separant se Ec Gc Sc).
30 immolavisse HEG: immolasse S.
[212]
Plain text
in multis rebus et mensuris est utilis, etiam in
aedificiis scalarum aedificationibus uti temperatas habeant
8 graduum librationes est ex|pedita. si enim altitudo (25)
contignationis ab summa coaxatione | ad imum libramentum
215divisa fuerit in partes tres, erit earam quinque in scalis 5
scaporum iusta longitudine inclinatio, ＜uti＞ quam magnae
fuerint inter contignationem et imum libramentum altitudinis
partes tres, quattuor a perpendiculo rece|dant et (5)
ibi conlocentur inferiores calces scaporum. ita si erunt,
temperatae et graduum et ipsarum scalarum erunt conlocationes. 10
item eius rei erit subscripta forma.
9 Archimedis vero cum multa miranda inventa et varia
fuerint, ex omnibus etiam infinita sollertia id quod exponam
| videtur esse expressum. nimirum Hiero Syracusis (10)
auctus regia potestate, rebus bene gestis cum 15
auream coronam votivam diis inmortalibus in quodam
fano constituisset ponendam, manupretio locavit faciendam
et aurum ad sacoma adpendit redemptori. is ad tempus
opus manu factum subtiliter regi | adprobavit et ad sacoma (15)
10 pondus coronae visus est praestitisse. posteaquam indicium 20
est factum dempto auro tantundem argenti in id
coronarium opus admixtum esse, indignatus Hiero se contemptum
esse neque inveniens qua ratione id furtum deprehenderet,
rogavit Archimeden uti in|sumeret sibi de (20)
eo cogitationem. tunc is cum haberet eius rei curam, 25
casu venit in balineum ibique cum in solium descenderet,
animadvertit quantum corporis sui in eo insideret tantum
3 librationes S: -nis HEG.
4 coaxatione S(Gc): coaxitione
HEG.
5 quinque HS: .V. EG.
6 iusta longitudine HS:
iuxta longitudinem (-ē G) EG. | inclinatio quam x.
8 tres (. S)
quattuor HS: .III.IIII. EG.
9 interiores x. | si: sic x.
10 graduum
ipsarum (om. et) x.
14 nimirum: nimium est (nimiū ē. S) x
(i. m gr. n̄ minimū est Sc). | enim (post hiero) add. x. | sy(i E)racussis
EG.
18 (19) sacomā (-am H 19) x. | redemptoriis (ad t.) x
(-ri,is Sc).
22 contemtum H et ante corr. E.
23 furtum HS(Gc):
futurum EG. | reprae (H, prę G, p̄ ES)henderet x.
24 archimeden
HEG: -dē S. | inse sumeret x.
25 is S: his HEG.
26 balineum HS: balneum EGSc.
27 corporis S: incorporis HEG.
[213]
Plain text
aquae extra solium effluere. idque cum eius rei rationem
explicationis ostendisset, non est moratus sed | exsiluit (25)
gaudio motus de solio et nudus vadens domum | versus
216significabat clara voce invenisse quod quaereret. nam
11 currens identidem graece clamabat ευρηκα ευρηκα. tum 5
vero ex eo inventionis ingressu duas fecisse dicitur massas
aequo pondere quo etiam fuerat corona, unam ex auro et
alteram | ex argento. cum ita fecisset, vas amplum ad (5)
summa labra implevit aqua, in quo demisit argenteam
massam. cuius quanta magnitudo in vase depressa est, 10
tantum aquae effluxit. ita exempta massa quanto minus
factum fuerat refudit sextario mensus, ut eodem modo
quo prius fuerat ad labra | aequaretur. ita ex eo invenit (10)
quantum pondus argenti ad certam aquae mensuram responderet.
12 cum id expertus esset, tum auream massam 15
similiter pleno vase demisit et ea exempta eadem ratione
mensura addita invenit deesse aquae non tantum sed minus,
quanto minus magno corpore eodem pon|dere auri massa (15)
esset quam argenti. postea vero repleto vase in eadem
aqua ipsa corona demissa invenit plus aquae defluxisse in 20
coronam quam in auream eodem pondere massam, et ita
ex eo quod defuerit plus aquae in corona quam in massa,
ratiocinatus deprehendit argenti in auro mixtio|nem et manifestum (20)
furtum redemptoris.
13 Transferatur mens ad Archytae Tarentini et Eratosthenis 25
1 idque: itaque x. | eius rei HS(Gc): eius ei G, ei eius E.
2 exiluit H, exiliuit ES, exsiluit G.
3 versus: verius x.
5 ΕΥΡΗΚΑ (bis) H et (e pro ε) GS et (Λ pro Α) E.
9 libra H
(labra EGS). | aque H, aquę EGS. | dimisit x (demisit Gc).
10 vasū HG, vasum E (vas S).
12 mensus est (ē. EGS) ut
x.
14 q. ad certum pondus x.
16 (19) vaso x (-se S). | demisit
HS: dimisit EG.
17 deesse aquae: ex aquae (-ę EGS) x. |
sed minus: se (sed Sc gr.) minore x.
20 demissa HS: dimissa
EG.
21 coronam (-nā EGS) sic x. | aurea … massa Sc (-ā
ante ras. S), aureā … |massa (sic) G (sed massā Gc = HES).
22 quod fuerit plus aquae x.
23 rep̄(sic HS, prę EG)hendit
x. | mittionem H.
25 tarenti S, taremtim (ante corr.) E. |
a(e Gc)ratosthen(m E)is EG.
[214]
Plain text
Cyrenaei cogitata. hi enim multa et grata a
mathematicis rebus hominibus invenerunt, itaque cum in
ceteris inventionibus fuerint grati, in eius rei cogitationibus
maxime | sunt suspecti. alius enim alia ratione explicaverunt
217quod Delo imperaverat responsis Apollo, uti arae 5
eius quantum haberent pedum quadratorum id duplicaretur
et ita fore ut i qui essent in ea insula tunc religione
14 liberarentur. itaque | Archytas hemicylindrorum descriptionibus, (5)
Eratosthenes organica mesolabi ratione idem explicaverunt.
cum haec sint tam magnis doctrinarum iucunditatibus 10
animadversa et cogamur naturaliter inventionibus
singularum rerum considerantes effectus moveri, multas
res attendens admiror etiam Demo|criti de rerum natura (10)
volumina et eius commentarium quod inscribitur χειροκμητων,
in quo etiam utebatur anulo ut signaret cera molli 15
quae esset expertus.
15 Ergo eorum virorum cogitata non solum ad mores
corrigendos sed etiam ad omnium utilitatem perpetuo sunt
prae|parata. athletarum autem nobilitates brevi spatio (15)
cum suis corporibus senescunt. itaque neque cum maxime 20
sunt florentes neque posteritati hi, quemadmodum sapientium
16 cogitata homimum vitae, prodesse possunt. cum vero
neque moribus neque institutis scriptorum praestantibus
tribuantur | honores, ipsae per se mentes aeris altiora (20)
prospicientes memoriarum gradibus ad caelum elatae, aevi 25
inmortalitate non modo sententias sed etiam figuras eorum
1 hii H.
3 fuerint HS(Gc): fuerunt EG. | concitationibus
x.
4 explicarentur x (-rent Sc).
5 impet(& H)raverat x (sed t
erasit Sc). | arae(ę S) HS: areę EG.
6 duplicarentur x (-rent
Sc).
7 fore ut i: forenti HS, forent hi EG.
8 archy(i EGS)tas
cylindrorum x.
9 mesolabi (sic) x (Hultsch: Berl. phil. Woch.
XVII, 771).
14 quod (| H) scribitur ΧειΡΟΤΟΜΗΤΟΝ H et (cum e
pro ε) EG, χeιroτomeτon S.
15 anulo signaretur amolcie
(a molḷı̇cıe S) est (ē GS) expertus x.
20 itaque neque cū
maxime sunt EG: om. HS.
21 hii H. | sapientū S.
24 autem
(aū) post ipsae(e) add. x. | aeris HG, aerı≣s E, ęris S.
25 elati
x. | aeuum imor(euū īmor- S)talitati HS, ae(ę E)uo inmortali
EG.
[215]
Plain text
posteris cogunt esse notas. itaque qui litterarum iucunditatibus
intinctas habent mentes non possunt non in suis
pectoribus dedicatum habere | sicuti deorum sic Ennii poetae
218simulacrum. Accii autem carminibus qui studiose
delectantur non modo verborum virtutes sed etiam figuram 5
17 eius videntur secum habere praesentem. item plures post
nostram memoriam nascentes cum | Lucretio videbuntur (5)
velut coram de rerum natura disputare, de arte vero rhetorica
cum Cicerone, multi posterorum cum Varrone conferent
sermonem de lingua latina, non minus etiam plures 10
philologi cum Graecorum sapientibus multa deliberantes
secretos cum his videbuntur habere sermones, | et ad summam (10)
sapientium scriptorum sententiae corporibus absentibus
vetustate florentes cum insunt inter consilia et
disputationes, maiores habent quam praesentium sunt 15
18 auctoritates omnes. itaque, Caesar, his auctoribus fretus
sensibus eorum adhibitis et consiliis ea volumina conscripsi,
et prio|ribus septem de aedificiis, octavo de aquis, (15)
in hoc de gnomonicis rationibus quemadmodum de radiis
solis in mundo sunt per umbras gnomonis inventae quibusque 20
rationibus dilatentur aut contrahantur explicabo.
I Ea autem sunt divina mente comparata habentque
ad|mirationem magnam considerantibus, quod umbra gnomonis (20)
aequinoctialis alia magnitudine est Athenis alia
Alexandriae aliae Romae non eadem Placentiae ceterisque 25
orbis terrarum locis. itaque longe aliter distant descriptiones
horologiorum locorum mutationibus. umbrarum
enim aequinoctialium mag|nitudinibus designantur analemmatorum (25)
formae, e quibus perficiuntur ad rationem locorum
2 instinctas x.
3 pectoribus: corporibus G (sed supra ī aꝉ
pectoribus Gc). | dedicatas x. | enni H.
4 acci (ante corr.) E.
6 prae(prę- E, p̄- GS)sentem esse (| H, . EGS) Item x.
13 sapientū S.
18 septem HS: VII. EG (scil. dixi).
20 inventa
. equibꝰq⁊ S (unde inventaę . q. Gc).
25 placentine S.
26 descrip(b H)tionis HS (-nes EG).
28 designantur EG: desidesignantur
H, si designantur S(Gc).
29 locorum: longorum
x (ubi i. m. S2 ꝉ horologiorū).
[216]
Plain text
et umbrae gnomonum horarum descriptiones. αναλημμα
est ratio conquisita solis cursu et umbrae crescentis
ad brumam observatione inventa, e qua per rationes architectonicas
circinique descriptiones est | inventus effectus
2192 in mundo. mundus autem est omnium naturae rerum 5
conceptio summa caelumque sideribus et stellarum cursibus
conformatum. id volvitur continenter circum terram atque
mare per axis cardines extremos. namque in | his locis (5)
naturalis potestas ita architectata est conlocavitque cardines
tamquam centra, unum a terra et mari in summo 10
mundo ac post ipsas stellas septentrionum, alterum trans
contra sub terra in meridianis partibus, ibique circum eos
cardines orbiculos circum centra uti in torno perfecit, qui
| graece πολοι nominantur, per quos pervolitat sempiterno (10)
caelum. ita media terra cum mari centri loco naturaliter 15
3 est conlocata. his natura dispositis ita uti septentrionali
parte a terra excelsius habeat altitudinem centrum, in
meridiana autem parte in inferioribus locis subiectum a
terra | obscuretur, tunc etiam per medium transversa et (15)
inclinata in meridiem circuli lata zona XII signis est conformata, 20
quorum species stellis dispositis XII partibus
peraequatis exprimit depictam ab natura figurationem.
itaque lucentia cum mundo reliquisque sideribus ornatu
circum terram | mareque pervolantia cursus perficiunt ad (20)
4 caeli rotunditatem. omnia autem visitata et invisitata 25
temporum necessitate sunt constituta. ex quis sex signa
numero supra terram cum caelo pervagantur, cetera sub
terram subeuntia ab eius umbra obscurantur. sex autem
1 gnomoniū HS (-nū EG). | Λ(Α S)ΝΑΛΗΜΜΑ HS, ΛΝΛΛΗΜΜΑ
G, ΛΝΛΗΜΜΛ E.
3 ad brumam: abrumae H, a,brumę
S, abrume E, abruinę (sic) G.
6 et stellarum cursibus EG:
om. HS.
7 conformatus (-tꝰ S) x (-tū Gc).
9 architecta HS
(-tata EG).
10 et mari: in(m EGc)mani x.
12 circa S.
14 πολοι: paſde x (i. m. pali S2).
17 altitudinē HS(Gc): -ne
EG.
20 lata: delata x.
21 quorum: quae eorum x.
23 ornatū (HSG, -tum E) x.
24 circa S.
26 ex quis (qıſ S)
sex (sic) x.
28 eius EG (eiꝰ) S: eis H (eiụ̇s Gc).
[217]
Plain text
ex his semper supra terram nitun|tur. quanta pars enim (25)
novissimi signi depressione coacta versatione subiens sub
terram occultatur, tantundem eius contrarii conversationis
necessitate supergressum rotatione | circumacta trans locis
220patentibus ex obscuris egreditur ad lucem. namque vis 5
una et necessitas utrimque simul orientem et occidentem
5 perficit. ea autem signa cum sint numero XII partesque
duodecumas singula possideant mundi versentur|que ab (5)
oriente ad occidentem continenter, tunc per ea signa contrario
cursu luna stella Mercurii Veneris ipse sol itemque 10
Martis et Iovis et Saturni ut per graduum ascensionem
percurrentes alius alia circumitionis magnitudine ab occidente
ad orientem in mundo pervagantur. luna die octavo
et vi|censimo et amplius circiter hora caeli circumitionem (10)
percurrens ex quo signo coeperit ire ad id signum revertendo 15
6 perficit lunarem mensem. sol autem signi spatium
quod est duodecuma pars mundi mense vertente vadens
transit. ita XII mensibus XII signorum intervalla pervagando
cum redit | ad id signum unde coeperit, perficit (15)
spatium vertentis anni. ex eo quem circulum luna terdecies 20
in XII mensibus percurrit, eum sol eisdem mensibus
semel permetitur. Mercurii autem et Veneris stellae circa
solis radios utique centrum eum itineribus coronantes regressus
retrorsus et retardationes | faciunt, et ita stationibus (20)
propter eam circinationem morantur in spatiis signorum. 25
7 id autem ita esse maxime cognoscitur ex Veneris
2 subiens EG: subic(t S)iens HS.
3 contrariae con(c̄ S)versationis
n. sup(b G)pre(ae H)ssa notatione x.
4 trans: sic
x (ut trans contra 219, 7).
5 ex: & x. | vis una & n. H: vis
una n. E, vis et n. G.
8 duodecumas H: -cimas EGS.
9 continenter HS(Gc): -tes EG.
10 (et 22) mercuri H.
11 ascensione H.
14 vicesimo HSE, vicessimo G. | hora
HS(Gc): horā (-am E) EG. | circuitionem (hic, non v. 12) x.
15 coeperit HE(Gc): cęperit H, ceperit S.
17 duodecuma H:
-cima EGS.
19 coeperit H(Gc), ceperit S: coepit E, cępit G.
21 eū sol eisdem EGS: cum sole isdem H.
23 uti ꝑ centrum
(|| H -ū GS) cum (cū) iti(e⃓ Sc)neribus x.
24 retardationes
EG: -ne H, -nē S. | et ita Oehmichen: etiam (&ıā) x.
[218]
Plain text
stella, quod ea cum solem sequatur, post occasum eius
apparens in caelo clarissimeque lucens vesperugo vocitatur,
aliis autem temporibus eum antecurrens et | oriens ante (25)
lucem lucifer appellatur. ex eoque nonnumquam plures
dies in uno signo commorantur, alias celerius ingrediuntur 5
in alterum signum. itaque quod non aeque peragunt
numerum dierum in singulis signis, quantum sunt moratae
| prius transiliendo celerioribus itineribus perficiunt iustum
221cursum. ita efficitur uti quod demorentur in nonnullis
signis, nihilo minus cum eripiant se ab necessitate morae, 10
8 celeriter consequantur iustam circumitionem. iter autem
in | mundo Mercurii stella ita pervolitat uti trecentesimo (5)
et sexagensimo die per signorum spatia currens perveniat
ad id signum ex quo priore circumlatione coepit facere
cursum, et ita peraequatur eius iter ut circiter tricenos 15
9 dies in singulis signis habeat numeri rationem. Veneris
autem cum est libe|rata ab inpeditione radiorum solis, (10)
XXX diebus percurrit signi spatium. quo minus quadragenos
dies in singulis signis patitur, cum stationem fecerit
restituit eam summam numeri in uno signo morata. ergo 20
totam circinationem in caelo quadringentesimo et octogensimo
et quinto die permensa iterum | init signum ex (15)
10 quo signo prius iter facere coepit. Martis vero circiter
sexcentesimo octogensimo tertio siderum spatia pervagando
pervenit eo ex quo initium faciendo cursum fecerat ante, 25
et in quibus signis celerius percurrit, cum stationem fecit
explet dierum numeri rationem. Iovis autem | placidioribus (20)
gradibus scandens contra mundi versationem, circiter
2 vesperugo litt. unc. scr. S.
5 uno om. x.
8 iustum cursum.
Ita efficitur EG: om. HS.
11 circuitionem x. | Iter
(It̄ S) HSG: Item E.
12 mercuri H. | trecentissimo G (non E).
13 sexagensimo H: -gesimo ES, -gessimo G.
14 circulatione
x.
15 trecenos S.
18 quo HSG: qm̄ E.
20 Ergo totam (ā)
EGS: ergotam H.
21 circitionem (-nē G) HG, circionē S,
circuitionem E.
22 (24) octogensimo HG: -gesimo ES (24 etiam
Gc). | permensa EGS: permansa H. | inid (H, in id EGS) x.
24 sescentesimo H(Gc), sexc. EGS.
[219]
Plain text
CCCLX diebus singula signa permetitur, et consistit post
annum XI et dies CCCXIII et redit in id signum in quo
ante XII anno fuerat. Saturni vero, mensibus undetriginta
et amplius paucis diebus pervadens per signi spatium,
anno | nono et vicensimo et circiter diebus CLX in quo 5 (25)
ante | tricensimo fuerat anno in id restituitur, ex eoque
222quo minus ab extremo distat mundo, tanto maiorem circinationem
11 rotae percurrendo tardior videtur esse. ei autem
qui supra solis iter circinationes peragunt, maxime cum
in trigono fuerint | quod is inierit, tum non progrediuntur 10 (5)
sed regressus facientes morantur, doneque cum idem sol
de eo trigono in aliud signum transitionem fecerit. id
autem nonnullis sic fieri placet quod aiunt solem, cum
longius absit abstantia quadam, non lucidis itineribus errantia
per eam sidera obscuritatis | morationibus inpedire. 15 (10)
nobis vero id non videtur. solis enim splendor perspicibilis
et patens sine ullis obscurationibus est per omnem
mundum, ut etiam nobis appareant cum faciant eae stellae
12 regressus et morationes. ergo si tantis intervallis nostra
species potest id animadvertere, quid ita | divinitatibus 20 (15)
splendoribusque astrorum iudicamus obscuritates
obici posse? ergo potius ea ratio nobis constabit quod
fervor quemadmodum omnes res evocat et ad se ducit,
ut etiam fructus e terra surgentes in altitudinem per calorem
videmus, non minus aquae vapores a fontibus ad 25
nubes per ortus ex|citari, eadem ratione solis impetus (20)
1 CCC.LX HS: CCCXL EG. | singula Gc: in singula HSEG.
2 annū XI (i. e. undecimum) HS: annos .XI. EG. | CC.XXIII x.
3 (duodecimo) anno: annos HS, annis EG. | unde . XXX EG.
4 ꝑ̇ſıgnı Gc.
5 vicensimo H: -cesimo EGS.
6 tricensimo HG:
tricesimo ES.
10 is E et (in ras.) S(Gc): his HG.
11 denique
(deinque Gc) cū x (ut in Scribon. 47 donec cum Ruellius ex
cod. unico, ubi Marcellus Scribonii compilator omisit cum p. 108, 14
Helmr.).
15 ea x. | in(m SGc)pediri x.
16 perspicibilis HS: -cabilis
EG.
18 facient x. | eae HS: hae EG.
20 divinitatibus
EG (sed supra Gc ī aꝉ divinationib;): divinationibus
HS (sed in m. ipse add. S ꝉ divinitatibꝰ)
21 obscuritatis x.
22 ratio nobis (noƀ S) HS: rationibus (-nib; G) EG.
26 ortus:
arcus x (sed artus ante ras. S).
[220]
Plain text
vehemens radiis trigoni forma porrectis insequentes stellas
ad se perducit et ante currentes veluti refrenando retinendoque
non patitur progredi sed ad se ＜cogit＞ regredi
＜dum＞ in alterius trigoni signum exeat.
13 Fortasse desiderabitur quid ita sol quinto a se signo 5
| potius quam secundo aut tertio quae sunt propiora facit (25)
in his fervoribus retentiones? ergo quemadmodum id fieri
vi|deatur exponam. eius radii in mundo uti trigoni paribus
223lateribus forma lineationibus extenduntur. id autem
nec plus nec minus est ad quintum ab eo signum. igitur 10
si radii per omnem mundum fusi circinationibus vagarentur
neque exten|tionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, (5)
propiora flagrarent. id autem etiam Euripides Graecorum
poeta animadvertisse videtur. ait enim quae longius
a sole essent haec vehementius ardere, propiora vero 15
eum temperata habere. itaque scribit in fabula Phaethonte
14 sic καιει τα πορρω, | ταγγυθεν δ’ ευκρατ’ εχει. si ergo (10)
res et ratio et testimonium poetae veteris id ostendit,
non puto aliter oportere iudicari nisi quemadmodum de
ea re supra scriptum habemus. 20
Iovis autem inter Martis et Saturni circinationem cur|rens (15)
maiorem quam Mars, minorem quam Saturnus pervolat
cursum. item reliquae stellae quo maiore absunt
spatio ab extremo caelo proxumamque habent terrae
1 vehemensadiis tr. H, v. adiis tr. EG, v. a distrigoni S
(corr. L).
2 p. et ante: p. tantae (-ę EG) HEG, p. ante S.
3 sed—(4) exeat: sed ad se (sed se S, ubi in m. ipse suppl.
ȧ) regredi in alterius tr. s. esse (e̅e̅ S) x.
6 propiora S: propriora
HEG.
9 lateribus EG: lateribusque HS(Gc). | formae
(-ę GS, -e E) x. | liniationibus x.
10 ad quintā ab eo signo
x.
12 liniarentur x.
13 propiora HcS: propriora HEG.
15 ardere om. G (non E). | propiora SEc: propriora HEG.
16 phaetonte H, phetonte EGS.
17 ΚaΙeΙτaτΓΟΡΡωτaΝΓyΓΝaΙeΙeyΧΡaτaeΧeΙ
EGH nisi quod Λ pro a semper habet E
semel G ΚaΙeΙΤΛ …, et quod dimidias litt. Π partes, quae postea
factae sunt ΤΓ (in S ΤΤ, qui mox et τ pro Γ bis), clarius monstrat
H sic: ꞀΓ.
21 circinationem EGS: circitionem H.
24 proxumam H: proximam EGS.
[221]
Plain text
circinationem, celerius ＜pervagari＞ videntur, quod quaecumque
earum minorem circinationem peragens saepius subiens
15 praeterit su|periorem. quemadmodum si in rota qua figuli (20)
utuntur inpositae fuerint septem formicae canalesque totidem
in rota facti sint circum centrum imo adcrescentes 5
ad extremum, in quibus hae cogantur circinationem facere,
verseturque rota in alteram partem, necesse erit eas contra
rotae versa|tionem nihilominus adversus itinera perficere (25)
et quae proxi|mum centrum habuerit celerius pervagari
224quaeque extremum orbem rotae peragat, etiamsi aeque 10
celeriter ambulet, propter magnitudinem circinationis multo
tardius perficere cursum. similiter astra nitentia contra
mundi cursum suis itineribus | perficiunt circumitum, sed (5)
caeli versatione redundationibus referuntur cotidiana temporis
circumlatione. 15
16 Esse autem alias stellas temperatas alias ferventes
etiamque frigidas haec esse causa videtur quod omnis
ignis in superiora loca habet scandentem flammam. ergo
sol aethera | qui est supra se radiis exurens efficit candentem, (10)
in quibus locis habet cursum Martis stella, itaque 20
fervens ab ardore solis efficitur. Saturni autem quod est
proxima extremo mundo et tangit congelatas caeli regiones,
vehementer est frigida. ex eo Iovis cum inter utriusque
circumitiones ha|beat cursum, a refrigeratione caloreque (15)
earum medio convenientes temperatissimosque habere videtur 25
effectus.
De zona XII signorum et septem astrorum contrario
opere ac cursu, quibus rationibus et numeris transeant e
signis in signa et circumitum eorum uti a praeceptoribus
ac|cepi exposui. nunc de crescenti lumine lunae deminutioneque 30 (20)
uti traditum est nobis a maioribus dicam.
1 pervagari om. x.
2 eorum x.
4 formicae: μύρμηκεϲ
(Posidonii) apud Cleomedem (Schneider ad h. l.).
5 imo: inimo
x.
8 nihilo minus EG: nihil minus HS.
13 circuitum x
(praeter E circumitū).
19 effecit H.
22 et om. x.
24 circuitiones
x. | hab& x.
25 eorum x.
28 transeunte signis HS,
transeunt esignis EGSc.
29 circuitum x.
[222]
Plain text
II Berosus qui ab Chaldaeorum civitate sive natione progressus
in Asia etiam disciplinam Chaldaicam patefecit,
ita est professus pilam esse ex dimidia parte candentem,
reliqua | habere caeruleo colore. cum autem cursum itineris (25)
sui peragens subierit sub orbem solis, tunc eam 5
radiis et impetu caloris corripi convertique candentem
propter eius proprietatem luminis ad lumen. cum autem
evocata ab solis orbi superiora spectet, tunc inferiorem
partem eius quod candens | non sit propter aeris similitudinem
225obscuram videri. cum ad perpendiculum ea sit 10
ad eius radios, totum lumen ad superiorem speciem retineri
2 et tunc eam vocari primam. cum praeteriens vadat
ad orientis caeli partes, relaxari ab im|petu solis extremamque (5)
eius partem candentiae oppido quam tenui linea
ad terram mittere splendorem et ita ex eo eam secundam 15
vocari. cotidiana autem versationis remissione tertiam
quartam in dies numerari. septimo die ＜cum＞ sol sit ad
occidentem, luna autem inter orientem et occidentem me|dias (10)
caeli teneat regiones, quod dimidiam partem caeli
spatio distet a sole, item dimidiam candentiae conversam 20
habere ad terram. inter solem vero et lunam cum distet
totum mundi spatium et lunae orienti sol trans contra
sit ad occidentem, eam quo longius absit a radiis remissam,
XIIII die | plena rota totius orbis mittere splendorem, (15)
reliquosque dies decrescentia cotidiana ad perfectionem 25
lunaris mensis versationibus et cursu a sole revocationibus
subire sub rotam radiosque eius, et ita menstruas dierum
efficere rationes.
2 asia H: asiam (sic) EGS. | chaldaicā S: chaldaeicam H,
caldeicam (-ā G) EG.
5 subiret x.
7 cū aū (aut̄ G) ea vocata
ad solis orbis superiora spectent x.
10 ea sit: esset (e̅e̅t GS)
x.
14 oppido quāquam (H, quamquā S, quāquā EG) x. | linia
H.
17 cum om. x.
18 luna—occidentem EG: om. HS.
19 dimidia parte x.
20 distaret (-r& HS) x. | dimidia x
(-am E).
22 orienti E: -tis HSG. | sol trans cū (cum S)
transit HS: sol cū transit (sed cū in ras.) G, sol transit E.
23 absit EG: arsit HS.
27 et ita: &iā (HS, &ıam E, etiam
G) x (corr. Oehmichen) cf. p. 226, 20.
[223]
Plain text
3 Uti autem Aristarchus Samius mathematicus vigore
| magno rationes varietatis disciplinis de eadem re reliquit, (20)
exponam. non enim latet lunam ＜non＞ suum propriumque
habere lumen sed esse uti speculum et ab solis impetu
recipere | splendorem. namque luna de septem astris circulum
226proximum terrae in cursibus minimum pervagatur. 6
ita quotmensibus sub rotam solis radiosque uno die antequam
praeterit latens obscuratur, et cum est cum sole
nova vocatur. postero | autem die, quo numeratur secunda, (5)
praeteriens ab sole visitationem facit tenuem extremae 10
rotundationis. cum triduum recessit ab sole, crescit et
plus inluminatur. cotidie vero discedens cum pervenit ad
diem septimum, distans a sole occidente circiter dimidias
caeli regiones, dimidia lucet, et | eius quae ad solem pars (10)
4 spectat ea est inluminata. quarto autem decumo die cum 15
in diametro spatio totius mundi absit ab sole, perficitur
plena et oritur cum sol sit ad occidentem, ideo quod
totum spatium mundi distans consistit contra et impetu
solis totius orbis in se recipit splendorem. | septumo decumo (15)
die cum sol oriatur, ea pressa est ad occidentem. 20
vicensimo et altero die cum sol est exortus, luna tenet
circiter caeli medias regiones et ita quod spectat ad solem
id habet lucidum reliquis obscura. item cotidie cursum
faciendo circiter octavo et vicensimo die subit sub ra|dios (20)
solis, et ita menstruas perficit rationes. 25
Nunc ut in singulis mensibus sol signa pervadens auget
1 aristarchus G (-cus ES): arhistartus H.
2 varietatis SG:
-tes HE(Gc). | de eadem reliquid (-t SGc, re aliquid E) x.
3 lunā suū propriumque (proprium S) habere l. x.
7 quot
EG: quod HS (quotmensibus: cf. p. 252, 6).
8 prodierit E. |
et om. x.
9 quo EGS: qđ H.
10 a sole E.
13 asole (hic) x. |
dimidias (cf. p. 225, 10): medias x.
14 luce & (et G) x.
15 quarto … decu(i S)mo HS: quarta … decima EG.
16 asole
EG.
18 contra | et G, contra´& Ec: contrah& HS. | impetu H:
-tus EGS.
19 totiusque (-q⁊) S. | recipit E: recepit HSG. |
septumo decumo H: -imo (bis) EGS.
21 (et 24) vicensimo H:
-cesimo EGS.
22 ita Oehmichen: id x.
23 reliquis S(Gc):
-quus HEG.
24 subit HS: subiit EG.
26 auget EG: augit HS.
[224]
Plain text
III et minuit dierum et horarum spatia dicam. namque cum
arietis signum iniit et partem octavam pervagatur, perficit
aequinoctium vernum. cum progreditur ad caudam
tauri | sidusque vergiliarum e quibus eminet dimidia pars (25)
prior tauri, in maius spatium mundi quam dimidium procurrit 5
procedens ad septentrionalem partem. e tauro cum
ingreditur in geminos exorientibus vergiliis magis crescit
supra | terram et auget spatia dierum. deinde e geminis
227cum iniit ad cancrum, quo longissimum tenet caeli spatium,
cum pervenit in partem octavam, perficit solstitiale 10
tempus, et peragens pervenit ad caput et pectus leonis,
2 quod eae partes | cancro sunt attributae. e pectore autem (5)
leonis et finibus cancri sol exitu percurrens reliquas partes
leonis inminuit diei magnitudinem et circinationis reditque
in geminorum aequalem cursum. tunc vero a leone transiens 15
in virginem progrediensque ad sinum vestis eius
contrahit circinationem | et aequat ad eam quam taurus (10)
habet cursus rationem. e virgine autem progrediens per
sinum, qui sinus librae partes habet primas, in librae
parte VIII perficit aequinoctium autumnale. qui cursus 20
aequat eam circinationem quae fuerat in arietis signo.
3 scorpionem autem cum sol ingressus fuerit | occidentibus (15)
vergiliis, minuit progrediens ad meridianas partes longitudines
dierum. e scorpione cum percurrendo init in
sagittarium ad femina eius, contractiorem diurnum pervolat 25
cursum. cum autem incipit a feminibus sagittarii,
quae pars est attributa capricorno, ad partem octavam,
bre|vissimum caeli percurrit spatium. ex eo a brevitate (20)
2 iniit HS: init EG.
8 auget EG: augit HS. | deinde
geminis x.
9 iniit HSG: init E. | c. qui brevissimum t. x.
11 per(ꝑ)agens per(ꝑ)veniens x.
12 quia S. | eae (eę S) HS:
hæ E, hę G. | cancro S: cancero HEG.
13 solis exitus x.
14 (item 17. 21) circinationis S: circitionis HEcG, circionis E.
16 sinum E: signū HSG.
17 contrahit HS: contra(| G)id EG
(-it EcGc).
18 cursus EG: -sū HS.
20 .VIII. HEG: octava
S. | autūnale S (autē‿tale Gc): autē tale HEG.
23 ad om. x.
24 init HEG: iniit S.
[225]
Plain text
diurna bruma ac dies brumales appellantur. e capricorno
autem transiens in aquarium adauget ex aequa sagittarii
longitudine diei spatium. ab aquario cum ingressus est
in pisces favonio flante, scorpionis comparat aequalem
cursum. ita | sol ea signa circum pervagando certis temporibus 5 (25)
auget aut minuit dierum et horarum spatia.
| Nunc de ceteris sideribus quae sunt dextra ac sinistra
228zonam signorum meridiana septentrionalique parte mundi
IV stellis disposita figurataque dicam. namque septentrio,
quem Graeci nominant αρκτον sive ελικην, habet post se 10
conlocatum | custodem. ab eo non longe conformata est (5)
virgo, cuius supra umerum dextrum lucidissima stella
nititur, quam nostri provindemiatorem, Graeci προτρυγητην
vocant. candens autem magis spica eius est. conlocata
item alia contra est stella media genuum custodis arcti, 15
2 qui arcturus dicitur ibi | dedicatus. e regione capitis (10)
septentrionis transversus ad pedes geminorum auriga stat
in summo cornu tauri, itaque in summo cornu laevo
＜tauri＞ et aurigae pedis ＜dextri＞ una tenet partem stella.
et adplicantur aurigae manui haedi, capra laevo umero. 20
tauri quidem et arietis insuper Perseus ＜habens a＞ dex|terioribus (15)
subter currentis basi vergilias, a sinisterioribus
caput arietis, et manu dextra innitens Cassiepiae
simulacro, laeva supra arietem tenens gorgoneum ab summo
2 adauget(-& HE) exae(ę EGS)quat x.
8 zona S.
10 aretum (-ū SG) sive helicen (-em E) x.
11 ab eo EG:
om. HS.
13 nostri (nr̅i̅) providentiā maiores gr. propygethon
(HG, propygedion S, propigeton E) x.
14 spica: species x. |
conlocata Mar.: colorata x.
15 genuorum (genorum E) sic x
(pro genum). | custodes (ante corr.) H.
16 dicitur. est ibi delicatus.
E regione x (cf. G. Kaibel: Hermes XXIX, 93).
17 auriga
stat in s. c. tauri. itemque in s. c. lae(ę GS)vo (. EGS) &(et G)auriga
pedes una tenet parte stellam (-ā G, -ā. SGc sc. εἷϲ ἀϲτὴρ ἐπέχει) & appellantur (-lat᷑ S) aurigae (-ę GS) manus hae(ę GS)di
x.
21 perseus dexterioribus subter currens basem v. asinisterioris
(v. sinisterioris EG) x (cet. basem hoc uno loco omnes).
23 innitens HS: inmittens EG. cassiopiae (-ię G) HEG, cassiepię
S.
24 supra arietem: supra aurigā (-am E) x. | ten& HS
(-et Gc), tenent EG. | g. ad summum c. subiciensque a. pedibus.
Item pisces supra andromedam et eius ventris et equique (quę
ES, qui Gc) sunt x (ubi p. supra ȧu̇ṙiġȧ andromedā G, non E).
[226]
Plain text
3 caput subiciensque Andromedae pedibus. item pisces supra
Andromedam et equi venter saetaeque quae sunt supra
spinam equi, cuius | ventris lucidissima stella finit ventrem (20)
equi et caput Andromedae. manus Andromedae dextra
supra Cassiepiae simulacrum est constituta, laeva ＜supra＞ 5
aquilonalem piscem. item | aquarii supra equi caput est.
229equi ungulae attingunt aquarii genua. Cassiepia media
est dedicata. capricorni supra in altitudinem aquila et
delphinus. secundum eos est sagitta. ab ea autem volucris,
cuius pinna dextra Cephei manum attingit et scep|trum, 10 (5)
laeva supra Cassiepiae innititur. sub avis cauda pedes
4 equi sunt subiecti. inde sagittarii scorpionis librae insuper
serpens summo rostro coronam tangit. ab eo mediam
ophiuchos in manibus tenet serpentem, laevo pede calcans
mediam frontem scorpionis. a parte ophiuchi capitis non 15
| longe positum est caput eius qui dicitur nisus in genibus. (10)
eorum autem faciliores sunt capitum vertices ad cognoscendum,
5 quod non obscuris stellis sunt conformati. pes
ingeniculati ad eius fulcitur capitis tempus serpentis, cui
arctoe sunt qui septentriones dicuntur inplicati. parvus 20
prae equo | flectitur delphinus. contra volucris rostrum (15)
est proposita lyra. inter umeros custodis et geniculati
5 cassiopae H, -opię EG, -epię S. | supra (Schn., Joc.) om. x.
6 caput est G. Thiele: capitis x.
7 cassiope H, -opię EG, -epię
S.
9 volucris S: volueris HEG.
10 pinna HEG: penna
EcS(Gc) cum vlh, non Lc; sic penna etiam infra p. 257, 6 Pvl
et p. 265, 18 et 24 Pvlch, pinna S et reliqui omnes. | cephei H:
cephęa S, zephei EcG.
11 cassiopiae (-ę SEG) x.
12 subtecti
x.
13 adeum (-ū) medium (-ū) x.
14 ophiuchos HE, ophiychos
G: ophiucus S.
15 scorpionis partem (-ē SEG) ophiuci x.
16 nessus. in genibus autem (aū HS) eorum f. x.
19 ad eius:
ad id x. | timpus Sc(Gc). | s. cuius (Cuiꝰ S) arcturū (HS, -um
EG) qui x (ubi serpentis ⁚ cuius … E cum vitii signo).
20 inplicatus parve pereos fl. (sic) x.
21 volucris S: volueris
HEG.
22 est (-ē G) EG: om. HS (ubi rostrū; proposita H). |
geniculati S (ut v. 19 ingeniculati x): genuclati HEG.
[227]
Plain text
corona est ordinata. in septentrionali vero circulo duae
positae sunt arctoe scapularum ossis inter se compositae
et pectoribus aversae, e quibus minor κυνοϲουρα maior
ελικη a Graecis | appellatur, earumque capita inter se (20)
dispicientia sunt constituta. caudae capitibus earum adversae 5
contra dispositae figurantur. utrarumque enim
6 superando eminent in summo. | per caudas earum esse
230
dicitur item serpens exporrecta et qua stella quae dicitur
polus elucet, circum caput maioris septentrionis. namque
qua est proxuma [draconem,] circum caput eius involvitur, 10
una vero circum cynosurae caput iniecta est | flexu porrectaque (5)
proxime eius pedes. hac autem intorta replicataque
se attollens reflectitur a capite minoris ad maiorem
circa rostrum et capitis tempus dextrum. item supra
caudam minoris pedes sunt Cephei ibique ad summum 15
cacumen facientes stellae sunt trigonum paribus lateribus
[in|super arietis signum]. septentrionis autem minoris et (10)
Cephei simulacri complures sunt stellae confusae.
Quae sunt ad dextram orientis inter zonam signorum
et septentrionum sidera in caelo disposita dixi. nunc explicabo 20
quae ad sinistram orientis meridianisque partibus
ab | natura sunt distributa. (15)
V Primum sub capricorno subiectus piscis austrinus caudam
prospiciens ceti. ab eo ad sagittarium locus est
1 coronatā (-am E) est (ē ES) orinata (HS, ornata EG) x.
2 arctoe HS: -tę EG. | ossis (ὠμοπλάταιϲ): dorsis x.
3 cynosura … (4)
helice x.
5 di(e Sc)spicientia (sic) x.
6 utrorumque
x.
7 eorum x.
8 s. est porrecta aequa (eaq S) stella x.
9 polus: post (poſt≣ | S) plus x.
10 quae (quę EGS) est (ē G)
proxu(i EGS)ma draconem x (draconem del. Her.).
11 cynossurę
EG. | fluxu x.
12 hac: haec (hęc EGS) x.
13 se adtollens
reflectitur a EG: om. HS.
14 timpus Sc(Gc).
15 coephei
H.
17 insuper arietis signum delevi (sc. glossam cogitantis
de altero triangulo inter Andromedam et arietem).
18 Cephei
Gal.: cassiopae H et (in ras.) S, -opię EG. | stillae H.
20 septen(ē S)trionum HS (-nv̄ẹ̄ G): septentrionē (-em E) EG. |
dixi esse nunc (esse. Nunc EG, .e͠e. nunc S) x.
22 ob natura
H, ob naturā SG, a natura E.
24 ceti: cephei x. | ad om. S.
[228]
Plain text
inanis. turibulum sub scorpionis aculeo. centauri priores
partes proximae sunt librae et scorpioni. tenet in manibus
si|mulacrum id quod bestiam astrorum periti nominaverunt. (20)
virginem et leonem et cancrum anguis porrigens agmen
stellarum intortus succingit, regione cancri erigens rostrum, 5
ad leonem medioque corpore sustinens cratera ad manumque
virginis caudam subiciens, in qua inest corvus. quae sunt
2 | autem supra scapulas peraeque sunt lucentia. ad anguis (25)
| inferius ventris sub caudam subiectus est centaurus. iuxta
231cratera et leonem navis est quae nominatur Argo, cuius 10
prora obscuratur, sed malus et quae sunt circa gubernacula
eminentia videntur, ipsaque naviculae puppis per
summam | caudam cani iungitur. geminos autem minusculus (5)
canis sequitur contra anguis caput. maior item sequitur
minorem. Orion vero transversus est subiectus, pressus 15
ungula tauri, manu laeva tenens clavam, alteram ad geminos
3 tollens. apud eius vero basim canis parvo intervallo
insequens leporem. arieti | et piscibus cetus est (10)
subiectus, a cuius crista ordinate utrisque piscibus disposita
est tenuis fusio stellarum, quae graece vocitantur 20
αρπεδοναι. magnoque intervallo introrsus pressus nodus
haerentium attingit summam ceti cristam. per speciem
stellarum flumen profluit, initium fontis capiens a laevo
| pede Orionis. quae vero ab aquario fundi memoratur (15)
aqua, profluit inter piscis austrini caput et caudam ceti. 25
2 scorpionem (-ē GS) tenent x.
4 Ad virginem x.
5 rostrum S(Gc): nostrum (n̅r̅m EG) x.
6 ad leonem (sic) x.
cf. Arat. 446 (Kaibel l. c.). | craterem (-ē GS) x.
7 corvos H.
8 lugentia x. | ad om. EG.
9 interius x. | iusta H.
10 cratera
HEG: -rā S.
12 navicula & puppis (pubpis H) x.
13 minusculos
x (-lus Ec).
16 u. centauri x. | tenens clavā alterā
x.
17 t. Caput eius vero (vero eius S) x.
18 (22. 25) coetus
(co&us H) x.
20 graeci H.
21 hermedonae (-ne S) HS,
hermae donae E, herme‿donę Gc. | introsus S. | nodus EG: om.
HS.
22 haerentium : serpentium x. | cristam esse (e̅e̅ SG) fuit
ꝑ speciem x. delevi esse fuit, ut esse futurum illud p. 266, 2
(cf. esse p. 230, 13. 218, 4. futurum p. 253, 26).
[229]
Plain text
4 Quae figurata conformataque sunt siderum in mundo
simulacra, natura divinaque mente designata, ut Democrito
physico placuit, exposui, sed tantum ea quorum ortus et
oc|casus possumus animadvertere et oculis contueri. namque (20)
uti septentriones circum axis cardinem versantes non 5
occidunt neque sub terram subeunt, sic circa meridianum
cardinem, qui est propter inclinationem mundi subiectus
terrae, sidera versabunda latentiaque non habent egressus
orientes | supra terram. itaque eorum figurationes propter (25)
obstantiam terrae non sunt notae. huius autem rei index 10
est stella Canopi, quae his regionibus est ignota, renuntiant
autem | negotiatores, qui ad extremas Aegypti regiones
232proximasque ultimis finibus terrae terminationes
fuerunt.
VI De mundi circa terram pervolitantia duodecimque 15
signorum ex septentrionali meridianaque parte siderum
dispositione | ut sit perspecta docui. namque ex ea mundi (5)
versatione et contrario solis per signa cursu gnomonumque
aequinoctialibus umbris analemmatorum inveniuntur descriptiones.
2 ceterum ex astrologia quos effectus habeant 20
signa XII, stellae V, sol, luna ad humanae vitae rationem,
Chaldaeoram ratiocinatio|nibus est concedendum, quod propria (10)
est eorum genethlialogiae ratio uti possint antefacta
et futura ex ratiocinationibus astrorum explicare. eorum
autem inventiones reliquerunt inque sollertia acuminibusque 25
fuerunt magnis qui ab ipsa natione Chaldaeorum profluxerunt,
primusque Berosus in in|sula et civitate Coo (15)
5 septem(-ē S)trionis HS: septentriones EG. | versantur
(-t᷑ GS) x.
6 sic circa EG: sicirca H, si circa S.
8 terrae
(-rę S) HS(Gc): terra EG.
9 orientis x.
15 XII. EG.
16 ex
EG: & HS.
17 ꝑ spectus x (cf. p. 37, 7 etc.).
18 gnominum x.
19 analemnatorum HS(Gc), analē | natorum E, analē natorū G
(-lē‿na- Gc).
20 ce(ę)tera x.
21 ad humanā v. r. x (ubi S
ad humanę vitę ē rationē).
23 quia E. | gentililogiae (-ę) x
(item v. 17). verbo corrupto ex Vitruvio utitur Hermannus Contractus
(Dümmler: Anz. f. K. D. Vorzeit XVI. 1869 S. 137).
25 inque EGS: in quae H (inquę Gc).
26 magnis: magis S.
27 coo (choo S) x.
[230]
Plain text
consedit ibique aperuit disciplinam, post ei studens Antipater
iterumque Athenodorus, qui etiam non e nascentia
sed ex conceptione genethlialogiae rationes explicatas reliquit.
3 de naturalibus autem rebus Thales Milesius, Anaxagoras
Clazomenius, Pythagoras Samius, Xenophanes 5
| Colophonius, Democritus Abderites rationes, quibus eae (20)
res natura rerum gubernarentur, quemadmodumcumque
effectus habeant excogitatas reliquerunt. quorum inventa
secuti sideram ＜ortus＞ et occasus tempestatiumque significatus
Eudoxus Euctemon Callippus Meto Philippus Hipparchus 10
Aratus ce|terique ex astrologia parapegmatorum
233disciplinis invenerunt et eas posteris explicatas reliquerunt.
quorum scientiae sunt hominibus suspiciendae, quod tanta
cura fuerunt ut etiam videantur divina mente tempestatium
significatus post futu|ros ante pronuntiare. quas ob 15 (5)
res haec eorum curis studiisque sunt concedenda.
VII Nobis autem ab his separandae sunt rationes et explicandae
menstruae dierum brevitatis itemque dilatationis.
namque sol aequinoctiali tempore ariete libraque versando,
quas | e gnomone partes habet novem, eas umbrae facit VIII 20 (10)
in declinatione caeli quae est Romae. itemque Athenis
quam magnae sunt gnomonis partes quattuor, umbrae
sunt tres, ad VII Rhodo V, ad XI Tarenti IX, ad quinque
＜Alexandriae＞ tres, ceterisque omnibus locis aliae alio
modo umbrae gno|monum aequinoctiales a natura rerum 25 (15)
1 postea s. x.
2 Athenodorus (Stoicus cf. Hermes I p. 371):
achinapolus (archinapolus S) x. | enascentiā HS.
5 glagomeus
x. | zenophanes x.
6 quibus erebus natura (-rę S) x.
8 habeat
excogitatus x.
9 ortus om. x. | tempestatumque x. | significatus
HS: -tos EG.
10 euchemon HS, euzemon EG. | callistus.
mello. x. hyp(p EGS)arcus x.
12 disciplinas x.
14 tempestatium
H: -tum EGS.
15 significatos x.
17 et EG: om.
HS.
18 brevitates idemque depalationes (HS, depalatationes
EG) x.
20 habent x.
21 idemque a. quae (quę EGS) m. x.
22 .IIII. EG.
23 .III. EGS. | adquinq⁊ II. (HS, ad V. | II. G,
ad V·II· E) rhodo XV. (| H) adtaranti . XI (undecim. E) quinque
(V. EG) adtres (III. EG) x.
24 coterrisque HS (sed in m. Sc
ꝉ cęteris, ut Lc), terrisque EG. | locis EGS: lonis H.
[231]
Plain text
2 inveniuntur disparatae. itaque in quibuscumque locis horologia
erunt describenda, eo loci sumenda est aequinoctialis
umbra, et si erunt quemadmodum Romae gnomonis partes
novem, umbrae octonae, describatur ＜linea＞ in planitia et
e media προϲ ορθαϲ erigatur | ut sit ad normam quae 5 (20)
dicitur gnomon, et a linea quae erit planities in linea
gnomonis circino novem spatia dimetiantur, | et quo loco
234nonae partis signum fuerit centrum constituatur ubi erit
littera A, et diducto circino ab eo centro ad lineam planitiae
ubi erit littera B, circinatio circuli describatur, 10
3 quae dicitur meridiana. deinde ex novem partibus, quae
sunt a | planitia ad gnomonis centrum, VIII sumantur et (5)
signentur in linea quae est in planitia ubi erit littera C.
haec autem erit gnomonis aequinoctialis umbra. et ab eo
signo et littera C per centrum ubi est littera A linea perducatur, 15
ubi erit solis aequinoctialis radius. tunc a centro
diducto circino ad | lineam planitiae aequilatatio signetur (10)
ubi erit littera E sinisteriore parte et I dexteriore in extremis
lineae circinationis, et per centrum perducenda
＜linea＞, ut aequa duo hemicyclia sint divisa. haec autem 20
4 linea a mathematicis dicitur horizon. deinde circinationis
totius sumenda pars est XV, | et circini centrum conlocandum (15)
in linea circinationis quo loci secat eam lineam
aequinoctialis radius ubi erit littera F, et signandum
dextra ac sinistra ubi sunt litterae GH. deinde ab his 25
lineae usque ad lineam planitiae perducendae sunt, ubi
erunt litterae TR. ita erit solis radius unus hibernus
4 VIIII. EG. | octogenae (ę) x. | describantur inplanitia &
emedia prosorthas (HS, porthas EG) x.
6 q. erit planities x
(gen., ut materies p. 58, 24. 60, 12. notities p. 133, 9. cf. ap.
Gell. 9, 14 Verg. georg. 1, 208).
7 circini HG, circū S. | demetiantur
x.
8 partis G: -tes HS.
9 (non 17) deducto x. |
ablinea planitia x.
11 q. s. inplanitia x.
13 qua est H.
18 littera . e . HS: .e . littera G. | p. et inde alteriore x.
19 lineis c. x (cf. p. 235, 3). | ꝑducendū ut x.
21 linea GS:
lineā H. | horı⟦o⟧zon H, horizon G: orizon S.
22 .XV. HG:
.XII. S.
23 quo G: quod (qđ S) HS.
24 F: .C. x.
25 ac
om. x. | ab his lineis u. x; (scil. ab his et a centro A).
[232]
Plain text
| alter aestivus contra autem E littera I erit quo secat (20)
circinationem linea quae est traiecta per centrum ubi est
littera A, et contra G et H litterae erunt L et K, et
5 contra C et F et A erit littera N. tunc perducendae sunt
diametroe ab G ad L et ab H ad K. quae erit superior, 5
partis erit | aestivae, inferior hibernae. eaeque diametroe
235sunt aeque mediae dividendae ubi erunt litterae M et O,
ibique centra signanda, et per ea signa et centrum A
linea ad extrema lineae circinationis est perducenda ubi
erunt litterae P Q. | haec erit linea προϲ ορθαϲ radio 10 (5)
aequinoctiali, vocabitur autem haec linea mathematicis rationibus
axon. et ab eisdem centris diducto circino ad extremas
diametros describantur hemicyclia, quorum unum
6 erit aestivum alterum hibernum. deinde in quibus locis
secant lineae paralleloe | lineam eam quae dicitur horizon, 15 (10)
in dexteriore parte erit littera S, in sinisteriore V, et ab
extremo hemicyclio ubi est littera G, ducatur linea parallelos
axoni ad sinistrum hemicyclium ubi est littera H.
haec autem parallelos linea vocitatur logotomus. et tum
View as image
1 altera ae(ę S)stivus HS. | contra aū (HS, autē G) littera
.I. erit (erit om. G, add. Gc) qui secat x.
2 lineae (HS, -ę G)
quę est x. | ubi erunt (er᷎ H) litterae(ę GS) I . K . L . M. & (et G)
contra K . lineae (-ę G) erunt (er̅t̅ G) K . H . X . I (XI ante corr. G).
5 diametro ab C. ad I. et ab H. (| H) quae erit inferior partis .
erit aestive (H, ęstivę GS) superior hibernae. x.
7 aequae
(ęque GS) diametro x. | M et O: .O. & (et G) .P. x.
8 centrum
.C. lineae ad extremas lineae circinationes | sunt ꝑducendae ubi
er᷎ litterae . G . R . F . R. ◌ Hęc erit | (sic) H, item (sine punctis
tamen . q . p . t . r. Hęc) SG.
10 prosorthas H: proshorthas S,
pros horthas G.
11 heę (sic) S. | ọ̇rationibus Gc.
12 deducto x.
13 emiciclia ꝉ icydia (sic in ipso textu) S: | icyclia H,
iciclya G.
15 parallelon & lineā eā x.
16 littera e (littera¦e.
Gc) | in sinisteriore .T. ◌ & ab littera S. ducatur linea paralle|los
axon ad extremum hemicycliū ubi erit littera .V. ◡ & ab C.
ad sinistrā hemicyclii ⊙ item parallelos linea | ducatur ad
littera .X. (sic) H (et LP) et similiter (sine punctis tamen) SG
(ubi ad litterā .X.).
19 lineae (-ę GS) vocitantur locothomus
(loco‿thomus Gc) x.
[233]
Plain text
circini centrum conlocandum est eo | loci quo secat eam (15)
lineam aequinoctialis radius, ubi erit littera D, et diducendum
ad eum locum quo secat circinationem aestivus
radius ubi est littera H. e centro aequinoctiali intervallo
aestivo circinatio circuli menstrui agatur, qui menaeus 5
7 dicitur. ita habebitur analemmatos deformatio. | cum hoc (20)
ita sit descriptum et explicatum, sive per hibernas lineas
sive per aestivas sive per aequinoctiales aut etiam | per
236menstruas in subiectionibus rationes horarum erunt ex
analemmatos describendae, subiciunturque in eo multae 10
varietates et genera horologiorum et describuntur rationibus
his artificiosis. omnium autem figurarum descriptionumque
| earum effectus unus, uti dies aequinoctialis (5)
brumalisque itemque solstitialis in duodecim partes aequaliter
sit divisus. quas ob res non pigritia deterritus praetermisi 15
sed ne multa scribendo offendam, a quibusque inventa
sunt genera descriptionesque horologiorium exponam.
neque enim nunc | nova genera invenire possum nec aliena (10)
pro meis praedicanda videntur. itaque quae nobis tradita
sunt et a quibus sint inventa dicam. 20
VIII Hemicyclium excavatum ex quadrato ad enclimaque
succisum Berosus Chaldaeus dicitur invenisse. scaphen sive
| hemisphaerium Aristarchus Samius, idem etiam discum (15)
in planitia. arachnen Eudoxus astrologus, nonnulli dicunt
Apollonium. plinthium sive lacunar, quod etiam in circo 25
1 eam lineam: circinationem x.
2 D: .e. x. | deducendum
x.
5 manaeus (mana|eus S) HS, maneus G.
6 analematos
HG (ánalemmatos S).
7 sive ꝑhibernas lineas sive aequinoctialis
radius ubi|erit littera e. sed deducendū ad eū locū
quo secat circi|nationem ꝑaestivas sive ꝑaequinoctiales etc.
(sic repetendo) H, item S et (ubi sed | ducendū) G.
9 rationes
HS(Gc): om. G.
10 anallēatios H, analematios G, analemmatios
S. | subicianturque x.
14 idemque x. | XII. G.
15 divisus
G(S): -sū . H (et ante ips. corr. S, ubi pro -ſu · nunc videtur
ſuſ i. e. per punctum et pro puncto inseritur ſ). | p̄(pre S)termissis
x.
20 inventi H. | 22 berosus GS: berossus H. |
scaphen HS: scapen G.
23 hemisphe(spe G)rium x. | aristharcus
H, -tarcus GS.
24 arachanen x.
25 panthium (-ū G) x. |
lacunar G et (ubi r ex s ras.) Sc: -nas HS.
[234]
Plain text
Flaminio est positum, Scopinas Syracusius, προϲ τα ιϲτορουμενα
Parmenion, προϲ παν κλιμα Theodosius et Andreas,
Patrocles | pelecinum, Dionysodorus conum, Apollonius (20)
pharetram, aliaque genera et qui supra scripti sunt
et alii plures inventa reliquerunt, uti conarachnen, conicum 5
plinthium, antiboreum. | item ex his generibus viatoria
237pensilia uti fierent plures scripta reliquerunt. ex
quorum libris si qui velit subiectiones invenire poterit,
dummodo sciat analemmatos descriptiones.
2 Item sunt ex aqua conquisitae ab eisdem scriptoribus 10
| horologiorum rationes, primumque a Ctesibio Alexandrino, (5)
qui et vim spiritus naturalis pneumaticasque res
invenit. sed uti fuerint ea exquisita, dignum est studiosis
agnoscere. Ctesibius enim fuerat Alexandriae natus patre
tonsore. is ingenio et industria magna praeter reliquos 15
excellens dictus | est artificiosis rebus se delectare. namque (10)
cum voluisset in taberna sui patris speculum ita pendere
ut cum duceretur sursumque reduceretur, linea latens
3 pondus reduceret, ita conlocavit machinationem. canalem
ligneum sub tigno fixit ibique trocleas conlocavit. per 20
canalem lineam in angulum | deduxit ibique tubulos struxit. (15)
in eos pilam plumbeam per lineam demittendam curavit.
ita pondus cum decurrendo in angustias tubulorum premeret
caeli crebritatem, vehementi decursu per fauces frequentiam
caeli compressione solidatam extrudens in aerem 25
1 prosta historumena HS, ꝓtha hystoromena G.
2 prospanclema
x. | andrias x.
3 pelecinum x: pelignum Fav.
(p. 309, 18. 17). | dioniso | ◌ porusconū H, dionisius. | porusconū
S, dioniso porusconum G.
4 paretram (-ā G) x.
5 alia S. |
conarchenen conatum (-ū) plinthium (-ū) antiboraeum (-reū SGc)
x.
6 idem x.
7 pensilia GS: pen̄silia H(Gc). | ut S.
8 subiectionis S (-nes HGSc).
11 aclesbio x.
12 qui &ıā
spiritus naturalis ineū atticasque x.
13 est om. x.
14 clesbius
x.
16 seḍ̇electare Gc.
18 susumque x (usu romanico, qui ubique
delendus est, ut p. 253, 26 et apud Varronem: Keil ad Cat.
p. 61, ad Varr. p. 135, Lachm. ad Lucr. p. 144.—introsus
semel S p. 231, 12). | deduceret x.
21 lineam G: lıg̸neā Hc,
ligneam S.
22 demittendam HS: dim- G.
25 conpressione
G: confressione HS.
[235]
Plain text
patentem offensione tactus sonitus ex|presserat claritatem. (20)
4 ergo Ctesibius cum animadvertisset ex tactu caeli et expressionibus
spiritus ＜sonitus＞ vocesque nasci, his principiis
usus hydraulicas machinas primus instituit. item
aquarum expressiones automatopoeetasque machinas multaque 5
deliciarum genera, in his etiam horologiorum ex aqua
| comparationes explicuit. primumque constituit cavum ex (25)
| auro perfectum aut ex gemma terebrata. ea enim nec
238teruntur percursu aquae nec sordes recipiunt ut obturentur.
5 namque aequaliter per id cavum influens aqua sublevat 10
scaphium inversum, quod ab artificibus phellos sive
tympanum | dicitur. in quo conlocata est regula versatili (5)
tympano denticulis aequalibus perfecta. qui denticuli alius
alium inpellentes versationes modicas faciunt et motiones.
item aliae regulae aliaque tympana ad eundem modum 15
dentata una motione coacta versando faciunt effectus varietatesque
mo|tionum, in quibus moventur sigilla, vertuntur (10)
metae, calculi aut ova proiciuntur, bucinae canunt,
6 reliquaque parerga. in his etiam aut in columna aut
parastatica horae describuntur, quas sigillum egrediens ab 20
imo virgula significat in diem totum. quarum brevitates
aut crescentias cuneorum adiectus aut | exemptus in singulis (15)
diebus et mensibus perficere cogit. praeclusiones
aquarum ad temperandum ita sunt constitutae. metae
fiunt duae, una solida una cava, ex torno ita perfectae 25
ut alia in aliam inire convenireque possit, et eadem regula
laxatio earum aut coartatio efficiat aut vehementem
| aut lenem in ea vasa aquae influentem cursum. ita his (20)
1 offensıonē tactu x.
2 clesbius HS, -bies G. | extractu
x.
3 spiritus vocesque nasci x.
4 instituit HS(Gc): instruxit
G (sed supra ī aꝉ instituit Gc).
5 automato pictasque HS,
a. pitasque G.
8 terre brata G.
9 terentur (ante corr.) S. |
percussu x. | aquę sordes nec rec. (sic ante corr.) G. | opturentur
HS: obdurentur G.
11 scaphum (-ū GS) x.
12 ē regula
versatile tympanū d. ae. sunt perfecta x.
18 bucinae (-ę):
sic x.
20 quae (quę GS) sigillum x.
21 quorum x.
28 leuē
G. | vasa aquę S: vasaquae H, vas aquę G.
[236]
Plain text
rationibus et machinatione ex aqua componuntur horologiorum
7 ad hibernum usum conlocationes. sin autem adiectionibus
et detractionibus correptiones dierum aut crescentiae
ex cuneis non probabuntur fieri, quod cunei
saepissime vitia fa|ciunt, sic erit explicandum. in columella 5 (25)
horae ex analemmatos transverse describantur, menstruaeque
lineae columella signentur. eaque columna versatilis
perficiatur, uti ad si|gillum virgulamque, qua virgula egrediens
239sigillum ostendit horas, columna versando continenter
sui cuiusque mensis brevitates et crescentias faciat horarum. 10
8 Fiunt etiam alio genere horologia hiberna, quae ana|phorica (5)
dicuntur perficiunturque rationibus his. horae disponuntur
ex virgulis aeneis ex analemmatos descriptione
ab centro dispositae in fronte. in ea circuli sunt circumdati
menstrua spatia finientes. post has virgulas tympanum, 15
in quo descriptus et depictus est mundus signiferque
circulus, | descriptioque ex XII caelestium signorum fit (10)
figura, cuius ex centro deformatur unum maius alterum
minus. posteriori autem parti tympano medio axis versatilis
est inclusus inque eo axe aenea mollis catena est 20
involuta, ex qua pendet ex una parte phellos qui ab
aqua sublevatur, altera aequo | pondere phelli sacoma (15)
9 saburrale. ita quantum ab aqua phellos sublevatur, tantum
saburrae pondus infra deducens versat axem, axis
autem tympanum. cuius tympani versatio alias efficit uti 25
maior pars circuli signiferi alias minor in versationibus
suis temporibus designet horarum proprietates. | namque (20)
2 sin autem cuneorum adiectionibus … ex cuneis … fieri
x.
3 correptionis ante corr. G.
8 qua: quia ante corr. G.
9 continentur (-t᷎ H) HS (-ter G).
10 suis cuiusque mensibus
(-bꝰ HG) x. | facer& (-et G) x.
11 anaporica x.
12 perficiuntque
x.
13 aenis G.
17 ex duodecim S. | fit (HS, sit G)
figurata . cuius & (et G) centro deformatio x.
19 posteri autē
(ante corr.) G. | parti HS: parte G.
20 inque GS: inquae H. |
axi x.
21 phellos sive tympanum. qui x. | abaq⁊ (ante corr.) G.
22 altero x. | phellis G.
23 saburrali x (cum L, sed phellis
acomasa brumali Plcv).
26 signi fieri H. | minus x.
27 honorarū
H (ubi hoṇọrarum etiam Pclc et sine corr. cm, non hv).
[237]
Plain text
in singulis signis sui cuiusque mensis dierum numeri cava
sunt perfecta, cuius bulla, quae solis imaginem horologiis
tenere videtur, significat horarum spatia. ea translata | ex
240terebratione in terebrationem mensis vertentis perficit cursum.
10 itaque quemadmodum sol per siderum spatia vadens 5
dilatat contrahitque dies et horas, sic bulla in horologiis
ingrediens per puncta contra centri tympani versationem,
| cotidie cum transfertur aliis temporibus per latiora aliis (5)
per angustiora spatia, menstruis finitionibus imagines efficit
horarum et dierum. 10
De administratione autem aquae quemadmodum se
11 temperet ad rationem, sic erit faciendum. post frontem
horo|logii intra conlocetur castellum in idque per fistulam (10)
saliat aqua et in imo habeat cavum. ad id autem adfixum
sit ex aere tympanum habens foramen, per quod 15
ex castello in id aqua influat. in eo autem minus tympanum
includatur cardinibus ex torno masculo et femina
inter se coartatis, ita | uti minus tympanum quemadmodum (15)
epitonium in maiore circumagendo arte leniterque versetur.
12 maioris autem tympani labrum aequis intervallis CCCLXV 20
puncta habeat signata, minor vero orbiculus in extrema
circinatione fixam habeat lingulam, cuius cacumen dirigat
ad punctorum regiones, in|que eo orbiculo temperatum sit (20)
foramen, quia in tympanum aqua influit per id et servat
administrationem. cum autem in maioris tympani labro 25
fuerint signorum caelestium deformationes, id autem sit
inmotum, in summo habeat deformatum cancri signum, ad
1 sui usque x.
3 tinere H. | significat ante corr. (i. m.)
om. G.
4 cursum suum . itaque x.
9 imagines G: -nis HS.
14 saliat aqua GS: saliata quae H.
15 habens tello in | id
etc. ante corr. (qui supra supplevit omissa) G.
17 & (et G)
torno x.
18 coartis (ante corr.) G.
19 epitonium (sic et infra
p. 261, 20. 262, 25) x (cf. Goppert, Bedeut. von ferruminare
Bresl. 1869 p. 38, Keil ad Varron. p. 247, R. Cagnat: Revue
de phil. 1894 p. 170).
20 maioris GS: -res H.
21 designata
S.
22 ligulam x.
24 quia HS: qua G.
25 labro G: libro
HS.
27 inmotum & in s. x. | cancri signū S: cancri signorū
G, caneri (sic et ante corr. L) signorū H.
[238]
Plain text
perpendiculum eius in imo capricorni, | ad dextram spectantis (25)
librae, ad sinistram arietis signum, ceteraque inter
13 eorum spatia designata sint, uti in caelo videntur. igitur
cum sol fuerit in capricorno, orbiculi lingula | in maioris
241tympani parte capricorni cotidie singula puncta tangens, 5
ad perpendiculum habens aquae currentis vehemens pondus,
celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad vas,
quod excipiens eam, cum brevi spatio impletur, corripit
et | contrahit dierum spatia et horarum. cum autem (5)
cotidiana versatione minoris tympani lingula ingreditur 10
in aquarii puncta, discedet foramen a perpendiculo et
aqua e vehementi cursu cogetur tardius emittere salientem.
ita quo minus celeri cursu vas excipit aquam, dilatat
14 horarum spatia. | aquarii vero pisciumque punctis uti (10)
gradibus scandens orbiculi foramen in ariete tangendo 15
octavam partem aqua temperate salienti praestat aequinoctiales
horas. ab ariete per tauri et geminorum spatia
ad summa cancri puncta partis octavae foramen se tympani
versationibus peragens et in | altitudinem eo rediens (15)
viribus extenuatur, et ita tardius fluendo dilatat morando 20
spatia et efficit horas in cancri signo solstitiales. a cancro
cum proclinat et peragit per leonem et virginem ad librae
partis octavae puncta revertendo et gradatim corripiendo
spatia contrahit horas, et ita perveniens | ad puncta librae (20)
15 aequinoctiales rursus reddit horas. per scorpionis vero 25
spatia et sagittarii proclivius deprimens se foramen rediensque
circumactione ad capricorni partem VIII, restituitur
celeritate salientis ad brumales horarum brevitates.
1 spectantes x.
2 signi x.
4 in capricorni orbiculo ligula
x.
5 parte & (et G) c. x.
7 advastū excipiens x.
9 dierum
minoris spatia x.
10 maioris tympani lingula (sic HG, ligula S)
ingrediatur in aquario cuncta descendent (-dænt Hc) foramina
perpendiculo & aq⁊ (-ę GS) v. c. cogitur x.
13 ita comminus
S.
15 formamen H.
16 aquae (-ę GS) x.
18 se: seu x.
20 dilatat G: -tet (-t& H) HS.
21 cancri GSc: cancris HS.
24 spatio G.
25 aequinoctiales G: -lis HS.
26 radiensque
G.
27 VIII. HG: octavam S.
[239]
Plain text
| Quae sunt in horologiorum descriptionibus rationes et (25)
apparatus ut sint ad usum expeditiores quam aptissime
potui perscripsi. restat nunc de machinationibus et de
| earum principiis ratiocinari. itaque de his, ut corpus
242emendatum architecturae perficiatur, insequenti volumine 5
incipiam scribere.
LIBER DECIMUS.
1 | Nobili Graecorum et ampla civitate Ephesi lex vetusta (5)
dicitur a maioribus dura conditione sed iure esse
non iniquo constituta. nam architectus cum publicum 10
opus curandum recipit, pollicetur quanto sumptu id sit
futurum. tradita aestimatione magistratui bona eius obligantur,
donec opus | sit perfectum. absoluto autem, cum (10)
ad dictum inpensa respondit, decretis et honoribus ornatur.
item si non amplius quam quarta ad aestimationem 15
est adicienda, de publico praestatur, neque ulla
poena tenetur. cum vero amplius quam quarta in opere
consumitur, ex eius bonis ad | perficiendum pecunia exigitur. (15)
2 utinam dii inmortales fecissent ut ea lex etiam
P. R. non modo publicis sed etiam privatis aedificiis esset 20
constituta. namque non sine poena grassarentur inperiti,
sed qui summa doctrinarum subtilitate essent prudentes,
sine dubitatione profiterentur architecturam, | neque patres (20)
familiarum inducerentur ad infinitas sumptuum profusiones
ut et e bonis eicerentur, ipsique architecti poenae timore 25
coacti diligentius modum inpensarum ratiocinantes explicarent,
8 graegorum H.
11 sumptui adsit (assit Gc) x.
15 post
quarta ex v. 17 praesumit x (HSPvlG) in opere consumitur
(del. Schneider, sicut cod. c et qui ex hoc, h et m).
19 ut om. x. |
&(et)iam P̅r̅. x (populo romano ed.).
24 sumptū (ante corr.)
G. | p. & (et) ut ebonis x.
25 eiecerentur G (eic. Gc EHS). |
ipsique HS(Gc): ipsisque EG. | poenae (poene S) HS: poena
E, pęna G (pe̳næ Gc).
[240]
Plain text
uti patres familiarum ad id quod praeparavissent,
seu paulo amplius adicientes, aedificia expedirent. | nam
243qui quadringenta ad opus possunt parare, si adicient
centum, habendo spem perfectionis delectationibus tenentur,
qui autem adiectione dimidia aut ampliore sumptu 5
onerantur, amissa spe et inpensa abiecta, fractis rebus et
3 animis desi|stere coguntur. nec solum id vitium in aedificiis (5)
sed etiam in muneribus quae a magistratibus foro
gladiatorum scaenisque ludorum dantur, quibus nec mora
neque expectatio conceditur sed necessitas finito tempore 10
perficere cogit, id est sedes spectaculorum velorumque inductiones
et ea | omnia quae scaenicis moribus per machinationem (10)
ad spectationes populo comparantur. in his vero
opus est prudentia diligens et ingenii doctissimi cogitatum,
quod nihil eorum perficitur sine machinatione studiorumque 15
4 vario ac sollerti vigore. igitur quoniam haec ita
sunt tradita et constituta, | non videtur esse alienum uti (15)
caute summaque diligentia, antequam instituantur opera,
eorum expediantur rationes. ergo quoniam neque lex
neque morum institutio id potest cogere et quotannis et 20
praetores et aediles ludorum causa machinationes praeparare
debent, visum mihi est, imperator, | non esse alienum, (20)
quoniam de aedificiis in prioribus voluminibus exposui,
in hoc quod finitionem summam corporis habet constitutam,
quae sint principia machinarum ordinata praeceptis 25
explicare.
I Machina est continens e materia coniunctio maximas
| ad onerum motus habens virtutes. ea movetur ex arte (25)
circulorum rotundationibus, quam Graeci κυκλικην κινηϲιν
appellant. est autem unum genus scansorium quod graece 30
ακροβατικον dicitur, alteram spirabile quod apud eos
3 quadraginta x.
9 scenicisque x.
11 inductiones sunt.
& ea x (-nes. sunt & ea E).
13 spectationes EG: -nis HS.
14 cogitata x.
21 machinationis (ips. corr.) Sc.
24 quod:
qui x.
27 emateria HEG: ·ex ̣materia S (ex supra Sc).
28 arce
S.
29 quam EG: quē H (q. gr. om. S). | cyclicen cinesin x.
31 acrobaticon x.
[241]
Plain text
πνευματικον appellatur, tertium tractorium, id autem Graeci
| βαρουλκον vocitant. scansorium autem ＜est cum＞ machinae
244ita fuerunt conlocatae ut ad altitudinem tignis statutis
et transversariis conligatis sine periculo scandatur ad apparatus
spectationem. at spirabile, cum spiritus est expressionibus 5
| inpulsus ut plagae vocesque οργανικωϲ exprimantur. (5)
2 tractorium vero cum onera machinis pertrahuntur
ut ad altitudinem sublata conlocentur. scansoria
ratio non arte sed audacia gloriatur. ea catenationibus
et transversariis et plexis conligationibus et erismatorum 10
fulturis continetur. quae autem | spiritus potestate adsumit (10)
ingressus, elegantes artis subtilitatibus consequetur
effectus. tractoria autem maiores et magnificentia plenas
habet ad utilitatem opportunitates et in agendo cum prudentia
3 summas virtutes. ex his sunt quae μηχανικωϲ 15
alia οργανικωϲ moventur. inter machinas et organa | id (15)
videtur esse discrimen quod machinae pluribus operis ac
vi maiore coguntur effectus habere, uti ballistae torculariorumque
prela. organa autem unius operae prudenti
tactu perficiunt quod est propositum, uti scorpionis seu 20
anisocyclorum versationes. ergo et organa et machinarum
ratio ad | usum sunt necessaria, sine quibus nulla res (20)
4 potest esse non inpedita. omnis autem est machinatio
rerum natura procreata ac praeceptrice et magistra mundi
versatione instituta. | namque animadvertamus primum et
245aspiciamus continentem solis lunae quinque etiam stellarum 26
1 pneumaticon x.
2 baruıſon x. | scansorū autē (aū S)
machinae(ę) x.
4 scandaṇ̇tur G.
5 spectatione ut spirabile
(G, -lē H, -lem S) x. | est: & (et G) x.
6 ut: & x. | organicos
x.
7 tracṭạ̈torıū H.
8 ut S(Gc): aut HG.
10 et transversariis
et plexis conligationibus G: om. HS. | chrismatorū
x.
11 continentur x. | potestatē x.
12 consequetur G: -entur
HS.
15 me(eạ G)chanicos x.
16 organicos x.
17 operibus
(-ib;) ut vi x.
18 hab& (-et G) uti SG, habeuti H. | uallistae
HG (balistę S).
20 scorpiones (ante ips. corr.) S. | seu latinis
osci(y S)clorū x (sc. HLlcGS, sed lationis osciclorum P, lationis
cyclorum v).
25 Namque enim (enī H) advertamus HG, Nam
ni adv. S.
[242]
Plain text
naturam, ＜quae ni＞ machinata versarentur, non habuissemus
interdum lucem nec fructuum maturitates. cum
ergo maiores haec ita esse ani|madvertissent, e rerum (5)
natura sumpserunt exempla et ea imitantes inducti rebus
divinis commodas vitae perfecerunt explicationes. itaque 5
comparaverunt, ut essent expeditiora, alia machinis et
earum versationibus, nonnulla organis, et ita quae animadverterunt
ad usum utilia esse studiis artium | institutis, (10)
5 gradatim augenda doctrinis curaverunt. attendamus
enim primum inventum de necessitate, ut vestitus, quemadmodum 10
telarum organicis administrationibus conexus
staminis ad subtemen non modo corpora tegendo tueatur
sed etiam ornatus adiciat honestatem. cibi vero non habuis|semus (15)
abundantiam, nisi iuga et aratra bubus iumentisque
omnibus essent inventa. sucularumque et prelorum 15
et vectium si non fuisset torculariis praeparatio, neque
olei nitorem neque vitium fructum habere potuissemus ad
iucunditatem, portationesque eorum non essent nisi plostrorum
| seu serracorum per terram, navicularum per (20)
6 aquam inventae essent machinationes. trutinarum vero 20
librarumque ponderibus examinatio reperta vindicat ab iniquitate
iustis moribus vitam. non minusque sunt innumerabili
modo rationes machinationum, de quibus non necesse
videtur disputare, quoniam | sunt ad manum cotidianae, ut (25)
sunt molae folles fabrorum raedae cisia torni ceteraque quae 25
communes ad usum consuetudinibus habent opportunitates.
1 natura machinata HG, naturam quam machinata S.
2 fructū (-tum S) maturitatis x.
8 artibus (-b;) x.
12 subtemen
HS (L, subtegmen Pvlc), suptemen G. | tueantur x.
14 bubus: sic x (i. e. HLSG, bobus Pvlc—item infra 250, 16.
251, 14).
16 torcularis (= riis) x.
18 plostrorum H (et ante
ips. corr.) S(LP): plaustrorum GSc.
19 serracorum: sic x.
cf. sarraca αμαξα CGL II, 678.
21 exanimatio G.
22 minus
quae (quę SG) x. | innumerabiles moderationes G.
24 quoniam:
qđ non H(LP), quod n̄ G.
25 motae (-ę GS) x. | raedę G
(redę Gc): redae HS. sic iidem et 255, 20. deinde p. 263, 11 reda
EG ubi raeda H. sed infra p. 263, 13. 20. 264, 4. 9 per ae
scribunt HG (reda Gc).
26 oportunitates G(Sc): opportunitatib;
H(L) et (oport.) S(Pvlc).
[243]
Plain text
| Itaque incipiemus de is quae raro veniunt ad manus
246II ut nota sint explicare. primumque instituemus de is quae
aedibus sacris ad operumque publicorum perfectionem necessitate
comparantur, quae fiunt ita. tigna duo ad onerum
| magnitudinem ratione expediuntur. a capite ea fibula 5
coniuncta et in imo divaricata eriguntur, funibus in capitibus
conlocatis et circa dispositis erecta retinentur. alligatur
in summo troclea, quem etiam nonnulli rechamum
dicunt. in trocleam induntur orbiculi ＜II＞ per axiculos
versationes habentes. | per orbiculum ＜summum＞ traicitur 10
ductarius funis, deinde demittitur et traducitur circa orbiculum
trocleae inferioris. refertur autem ad orbiculum
imum trocleae superioris et ita descendit ad inferiorem
et in foramine eius religatur. altera pars funis refertur
2 inter imas machinae partes. in quadris autem | tignorum 15
posterioribus, quo loci sunt divaricata, figuntur chelonia,
in quae coiciuntur sucularum capita ut faciliter axes versentur.
eae suculae proxime capita habent foramina bina
ita temperata ut vectes in ea convenire possint. ad rechamum
autem imum ferrei forfices religantur, quorum | dentes 20
in saxa forata accommodantur. cum autem funis habet
caput ad suculam religatum et vectes ducentes eam versant,
funis se involvendo circum suculam extenditur et
ita sublevat onera ad altitudinem et operum conlocationes.
3 haec autem ratio machinationis quod per tres orbiculos 25
circum|volvitur, trispastos appellatur. cum vero in ima (25)
troclea duo orbiculi, in superiore tres versantur, id pentaspaston
dicitur. | sin autem maioribus oneribus erunt machinae
247
1 his x.
2 sint S: sunt HG. | his x.
4 duo (sic) x:
cf. Heron. mech. arab. Journ. Asiat. 1893 II, 486.
5 magnitudinē
G et (ante ras.) S: -ne HSc. | a capite afibula x.
7 disposita
(ante corr.) G. | alligantur in summo trocleae (-ę S) quae (q⁊ G,
quę SGc) x (ubi in summo motro cleae H cum uno P, ex
quo vlc)
9 induuntur x. | II. om. x.
10 summum om. x.
11 dimittitur G.
12 inferiores (ante corr.) H.
14 religantur
x.
15 interimas Hc(LP): interim has HSG.
16 helonia x.
22 ad: ac S.
23 se om. x.
27 pentas paston HS, pentes
paston G.
[244]
Plain text
comparandae, amplioribus tignorum longitudinibus
et crassitudinibus erit utendum et eadem ratione in summo
fibulationibus, in imo sucularum versationibus expediendum.
his explicatis antarii | funes ante laxi conlocentur, retinacula (5)
super scapulas machinae longe disponantur, et si non 5
erit ubi religentur, pali resupinati defodiantur et circum
4 festucatione solidentur, quo funes alligentur. troclea in
summo capite machinae rudenti contineatur, et ex eo funis
perducatur ad palum et quae | est in palo troclea inligata. (10)
circa eius orbiculum funis indatur et referatur ad 10
eam trocleam quae erit ad caput machinae religata. circum
autem orbiculum ab summo traiectus funis descendat
et redeat ad suculam quae est in ima machina ibique
religetur. vectibus autem coacta sucula versa|bitur et eriget (15)
per se machinam sine periculo. ita circa dispositis funibus 15
et retinaculis in palis haerentibus ampliore modo
machina conlocabitur. trocleae et ductarii funes uti supra
scriptum est expediuntur.
5 Sin autem colossicotera amplitudinibus et ponderibus
| onera in operibus fuerint, non erit suculae committendum, 20
sed quemadmodum sucula cheloniis retinetur, ita axis includatur
habens in medio tympanum amplum, quod nonnulli
rotam appellant, Graeci autem αμφιεϲιν alii περιθηκιον
6 vocant. in his autem machinis trocleae non eodem
sed alio | modo comparantur. habent enim et in imo et 25
in summo duplices ordines orbiculorum. ita funis ductarius
traicitur | in inferioris trocleae foramen uti aequalia
248
2 grassitudinibus H. | utendum (. GS) eadē x.
3 venationibus
x. succularum (hic) H: sic et 247, 13 H (cum P, non L).
item G p. 272, 4. 267, 10. 247, 13. S p. 247, 14. praeterea sucula
ubique omnes.
4 anterii S.
6 religet(& G)ur x.
7 fistucatione
x.
8 capite (ante corr.) om. G. | funes ꝑducantur x.
9 trocleā
(HG, -am S) x.
10 indatur HS: inducatur G.
11 religatę
(ante corr.) G.
12 ad summo x (a summo Gc = LP).
14 versabitur
eriget x.
18 est om. G.
19 colossicotera (H, colos si
cotera S): colosico terra (ante corr.) G.
21 chelonis x.
22 mediū x.
23 amphieren HG (L, -sen P), amphien S. |
peritheciū x.
27 inferioris G: -res H, inferius S.
[245]
Plain text
duo capita sint funis cum erit extensus, ibique secundum
inferiorem trocleam resticula circumdata et contexta
utraeque partes funis continentur, ut neque ＜in dextram
neque＞ in sinistram partem | possint prodire. deinde capita (5)
funis referuntur in summa troclea ab exteriore parte et 5
deiciuntur circa orbiculos imos et redeunt ad imum coiciunturque
infimae trocleae ad orbiculos ex interiore parte
et referuntur dextra ac sinistra et ad caput circa orbiculos
7 summos redeunt. traiecti autem | ab exteriore parte (10)
feruntur dextra ac sinistra tympanum in axe ibique ut 10
haereant conligantur. tum autem circa tympanum involutus
alter funis refertur ad ergatam, et is circumactus
tympanum et axem se involvendo pariter extendunt,
et ita leniter levant onera sine periculo. quodsi
| maius tympanum conlocatum aut in medio aut in una 15
parte extrema fuerit sine ergata, calcantes homines expeditiores
habere poterunt operis effectus.
8 Est autem aliud genus machinae satis artificiosum et
ad usum celeritatis expeditum, sed in eo dare operam non
| possunt nisi periti. est enim tignum quod erigitur et 20
distinetur retinaculis quadrifariam. sub retinaculis chelonia
duo figuntur, troclea funibus supra chelonia religatur,
sub troclea regula longa circiter pedes duos, lata
digitos sex, crassa quattuor supponitur. trocleae ternos
ordines orbiculorum in | latitudine habentes conlocantur. 25
ita tres ductarii funes in ＜summa＞ machina religantur.
deinde referuntur ad imam trocleam et | traiciuntur ex interiore
249parte per eius orbiculos summos. deinde referuntur
2 contenta x.
3 in dextram neque om. x. | 6 coniciuntur
(hic) HS (coic- G).
7 ad orbiculos exteriore parte S.
8 dextra
sinistra ad caput x.
9 exteriori G. | 10 ac om. x.
11 inuoluitur
S.
12 is GSc: his HS. | circū auctus x.
13 t. et axem
se involvendo pariter extendunt (sic) x (sine lac.). cf. (Joc.)
Mar.
16 expeditores x.
17 poterit x.
21 distenditur x (corr.
Joc.). | sub retinaculo celonia x.
22 troclea funis supra celonia
x.
23 troclea aregula x.
24 .IIII. G.
26 .III. G. | summa (Joc.)
Bywater (cf. Heron. mech. Journ. As. 1893 II, 485): om. x.
[246]
Plain text
ad superiorem trocleam et traiciuntur ab exteriore parte
9 in interiorem per orbiculos imos. cum descenderint ad
imum, ex interiore parte et per secundos | orbiculos traducuntur (5)
in extremum et referuntur in summum ad orbiculos
secundos, traiecti redeunt ad imum, ex imo referuntur 5
ad caput, traiecti per summos redeunt ad machinam imam.
in radice autem machinae conlocatur tertia troclea. eam
autem Graeci επαγοντα, nostri artemonem appel|lant. ea (10)
troclea religatur ad machinae radicem habens orbiculos
tres, per quos traiecti funes traduntur hominibus ad ducendum. 10
ita tres ordines hominum ducentes sine ergata
10 celeriter onus ad summum perducunt. hoc genus machinae
polyspaston appellatur, quod multis orbiculorum circumitio|nibus (15)
et facilitatem summam praestat et celeritatem.
una autem statutio tigni hanc habet utilitatem quod ante 15
quantum velit et dextra ac sinistra ab latere proclinando
onus deponere potest.
Harum machinationum omnium quae supra sunt scriptae
| rationes non modo ad has res sed etiam ad onerandas (20)
et exonerandas naves sunt paratae, aliae erectae, 20
aliae planae in charchesiis versatilibus conlocatae. non
minus sine tignorum erectionibus in plano etiam eadem
ratione et temperatis funibus et trocleis subductiones navium
effi|ciuntur. (25)
11 Non est autem alienum etiam Chersiphronos ingeniosam 25
rationem exponere. is enim scapos columnarum e
lapidicinis cum deportare vellet Ephesi ad Dianae fanum,
propter mag|nitudinem onerum et viarum campestrem
250mollitudinem non confisus carris ne rotae devorarentur
sic est conatus. de materia trientales scapos duos, duobus 30
1 adexteriore x.
2 ininteriore S. | descenderint Hc S:
de(i ante corr. G)scenderent HG. | adimū exteriore p. x.
5 ex
imo: & (et G) primo (pimo H) x.
7 collocantur (ante corr.)
G.
8 epagonta x.
9 ad trocleae (-ę GS) radicem x.
13 polyspasion
x.
16 adlatere x (adlatera Gc = L, alatere P).
21 carchesis H, carthesis GS.
25 crestiphonos x.
26 is GSc:
his HS.
29 carris S(PGc): caris H(L)G.
30 trientali scapos
x. | duos duobus (II . II): quattuor (quatuor S, .IIII. G) duos x.
[247]
Plain text
transversariis interpositis, quanta longitudo scapi fuerat
complectit et compe|git et ferreos cnodacas uti subscudes (5)
in capitibus scaporum inplumbavit et armillas in materia
ad cnodacas circumdandos infixit, item bucculis stagneis
capita religavit. cnodaces autem in armillis inclusi liberam 5
habuerant versationem. trientes itaque cum boves ducerent
subiuncti, scapum versando | cnodacibus et armillis (10)
12 sine fine volvebant. cum autem scapos omnes ita vexerant
et instabant epistyliorum vecturae, filius Chersiphronos
Metagenes transtulit ＜idem＞ e scaporum vectura etiam in 10
epistyliorum deductione. fecit enim rotas circiter pedum
duodenum et epistyliorum capita in medias | rotas inclusit. (15)
eadem ratione cnodacas et armillas in capitibus infixit.
ita cum trientes a bubus ducerentur, in armillis inclusi
cnodaces versabant rotas, epistylia vero inclusa uti axes 15
in rotis eadem ratione qua scapi sine mora ad opus pervenerunt.
exemplar autem erit eius quemadmodum in
| palaestris cylindri exaequant ambulationes. neque hoc (20)
potuisset fieri nisi primum propinquitas esset. non enim
plus | sunt ab lapidicinis ad fanum milia passuum octo,
251nec ullus est clivus sed perpetuus campus. 21
13 Nostra vero memoria cum colossici Apollinis in fano
1 transversarios inter (int‾ H) postios x (-tios in ras. Sc
pro .. os). | fuerit x.
2 con(m S)plect& & con(m S)pegit
HS, conplectet et cōṇpeget G. chodacas HS, codacas G.
4 chodacas HG, chodacos S. | bacculis HSc, bucculis (ante
corr.) S, buculis G (in m. ī aꝉ baculis Gc). | tigneis HS, digneis
(ante ras.) G (ligneis Gc).
5 chodaces x.
6 habuerunt x
(cf. p. 278, 3. 19. 279, 10 etc.). | v. tantam ita (| ita G, . Ita S)
cū x.
7 subiunctis(| S) scapo HS, subiuncti scapo G. | v. incodac(t S)ibus
x.
8 volvebantur x. | vexerunt x.
9 cresiphonos
x.
10 transtulit excaporum x (ex.ſc̣aporū Sc).
13 codaces
(ante ips. corr.) H, chodaces HcSG. | infixit: inclusit (iterum)
x.
14 trientes HG: triantas S (ꝉ trahentes in m. Gc).
15 chodaces
x. | versabant᷑ (-tur S) x. | 16 eadē rationem (-nē S)
HS (-ne Hc G, ea de ratione Sc).
19 ess& G: esse H, e̅e̅. S.
20 ablapidicines x (-nis Gc). | milia passuū octo (.VIII. G) sic G
(cf. Schn. ad h. l.).
21 est (ē S) om. G.
22 apollonis x
(Apollinis sc. a Myrone facti et ab Antonio sublati).
[248]
Plain text
basis esset a vestutate diffracta, metuentes ne caderet
ea | statua et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapidicinis (5)
basim excidendam. conduxit quidam Paeonius. haec autem
basis erat longa pedes duodecim, lata pedes VIII, alta
pedes sex. quam Paeonius gloria fretus non uti Metagenes 5
adportavit, sed eadem ratione alio genere constituit machinam
14 facere. | rotas enim circiter pedum XV fecit et in (10)
his rotis capita lapidis inclusit, deinde circa lapidem fusos
sextantales ab rota ad rotam ad circinum compegit ita
uti fusus a fuso non distaret pedem nisi unum. deinde 10
circa fusos funem involvit et bubus iunctis funem ducebat.
ita cum explica|retur volvebat rotas, sed non poterat ad (15)
lineam via recta ducere sed exibat in unam partem. ita
necesse erat rursus retroducere. sic Paeonius ducendo et
reducendo pecuniam contrivit, ut ad solvendum non esset. 15
15 Pusillum extra progrediar et de his lapidicinis quemad|modum (20)
sint inventae exponam. Pixodarus fuerat pastor.
is in his locis versabatur. cum autem cives Ephesiorum
cogitarent fanum Dianae ex marmore facere decernerentque
a Paro Proconneso Heraclea Thaso uti marmor repeteretur, 20
propulsis ovibus Pixodarus in eodem loco pecus
pasce|bat, ibique duo arietes inter se concurrentes alius (25)
alium | praeterierunt et impetu facto unus cornibus percussit
252saxum, ex quo crusta candidissimo colore fuerat
deiecta. ita Pixodarus dicitur oves in montibus reliquisse 25
et crustam cursim Ephesum, cum maxime de ea re
ageretur, detulisse. ita statim | honores decreverunt ei et (5)
nomen mutaverunt ut pro Pixodaro Euangelus nominaretur.
1 d. & met. x. | caderet S (= L): cederet HG (caderet sc.
ea statua quam “divus Augustus” Ephesiis restituerat tunc denuo
erigenda, sec. Plin. 34, 58 cf. Strabon. XIV p. 637, 640).
3 (et 5)
paconius x.
4 .XII. GS.
9 sextantes x.
10 pedē esse (e̅e̅ S) unū
x.
11 et: ut x. | ducebant x.
14 paeonius (hic) HG, peonius S
(paconius Gc).
15 contricavit x.
20 proco(n S)nesso x. thasii
HG, sed thasu (sic) S. | marmo | rep&at᷑ H: marmore petatur
GS.
23 petierunt Gc.
24 fuerat: sic x (cf. praef. ed. pr.
p. VII not.)
25 reliquiss& | crustam H (non GS).
28 ut om. x.
[249]
Plain text
hodieque quotmensibus magistratus in eum locum
proficiscitur et ei sacrificium facit, et si non fecerit poena
tenetur.
III De tractoriis rationibus quae necessaria putavi breviter
| exposui. quarum motus et virtutis duae res diversae et 5 (10)
inter se dissimiles congruentes uti principia pariunt eos
perfectus, una porrecti, quam Graeci ευθειαν vocitant,
altera rotunditatis, quam Graeci κυκλωτην appellant, sed
vere neque sine rotunditate motus porrecti nec sine porrecto
ro|tationis versationes onerum possunt facere levationes. 10 (15)
2 id autem ut intellegatur exponam. inducuntur uti
centra axiculi in orbiculos et in trocleis conlocantur, per
quos orbiculos funis circumactus directis ductionibus et
in sucula conlocatus vectium versationibus onerum facit egressus
in | altum. cuius suculae cardines uti centra porrecti 15 (20)
in cheloniis, foraminibusque eius vectes conclusi capitibus
ad circinum circumactis torni ratione versando
faciunt onerum elationes. quemadmodum etiam ferreus
vectis cum est admotus ad onus, quod manuum multitudo
non potest movere, | supposita uti centro porrecta pressione, 20 (25)
quod Graeci | υπομοχλιον appellant, et lingua sub
253onus subdita, caput eius unius hominis viribus pressum
3 id onus extollit. ideo autem quod brevior pars prior
vectis ab ea pressione quod est centrum subit sub onus,
quod longius ab eo centro distans | caput eius deducitur, 25 (5)
per id faciundo motus circinationis cogit pressionibus examinari
paucis manibus oneris maximi pondus. item si sub
1 quot G: quod HS.
5 quorū x. | virtutes x.
6 diss. uti
congruentes uti x.
7 unā x. | eutheiam (-ā S) x.
8 altera
rotunditatis S(Lc): alteratutunditatis H(LP), altera rotutunditatis
G ex rot̲u̲tund. ut Lc. | cycl&(et G)oen HG (cycleteon P,
unde vlc), cycleon S.
9 vere: vero x.
16 cheloniis S: cae(ę G)loniis
HG.
18 oneris elationes x.
19 vectis G: vectes HS.
20 centro cito (ex dupl. lect.) porrecta x (cito del. Schn.).
21 hypamocli(y S)on x. | subdita: subposita (iterum) S.
23 ideo:
id x (ut p. 273, 12. 52, 1. cf. p. 200, 5 etc.).
24 onus & quo l. x
(sc. caput eius quod … deducitur cogit …).
25 deducitur, per
id: per id deducitur x.
26 examinare x.
[250]
Plain text
onus vectis ferrei lingula subiecta fuerit neque eius caput
pressione in imum sed adversus in altitudinem extolletur,
lingula fulta in areae solo habebit | eam pro onere, oneris (10)
autem ipsius angulum pro pressione. ita non tam faciliter
quam per oppressionem sed adversus nihilominus id 5
pondus oneris erit excitatum. igitur si plus lingula vectis
supra hypomochlion posita sub onus subierit et caput eius
propius centrum pressiones habuerit, non pote|rit onus (15)
elevare, nisi quemadmodum supra scriptum est examinatio
vectis longitudinis per capitis deductiones fuerit facta. 10
4 Id autem ex trutinis, quae staterae dicuntur, licet considerare.
cum enim ansa propius caput unde lancula
pendet, | ibi ut centrum est conlocata et aequipondium in (20)
alteram partem scapi, per puncta vagando quo longius
aut etiam ad extremum perducitur, paulo et inpari pondere 15
amplissimam pensionem parem perficit per scapi
librationem examinatio. ita longius ab centro recedens
inbecillior aequipondii | brevitas maiorem vim ponderis (25)
momento deducens sine vehementia molliter ab imo sursum
5 versum egredi cogit, quem|admodum etiam navis onerariae
254
maximae gubernator ansam gubernaculi tenens, qui 21
οιαξ a Graecis appellatur, una manu momento per centrum
pressionibus ratione artis agitans, versat eam amplissimis
et inmanibus mercis et penus pon|deribus oneratam. (5)
eiusque vela cum sunt per altitudinem mediam 25
mali pendentia, non potest habere navis celerem cursum,
1 ferreis S et (ante corr.) G.
2 extollitur x.
5 id: in x.
6 exercitatum x.
7 hypomocliū x.
8 propius GS: proprius
H.
9 exanimatio H.
10 per caput neque ductionibus x.
12 lancula H: lanuncula S, lingula G.
13 ibi: ubi x.
15 paulo
&(et G)iā pari x.
16 p. parte perfe(i G)cit x.
17 l. &
examinatio longius abcentro recedens. ita in(m SGc)becilliora
e(ę GS)quipondii x.
19 abimo sursū G (susū Gc): abimos usū
HS.
20 cogit futurum. Q. (sic) x. | navis HGc: naves HcSG. |
onerari (ante corr.) G.
21 quinoxagraecis H, qui noxa grecis
G, qui nox agrecis S (quę nox agrecis Gc).
23 pressionibus
ratione: ratione pre(ae H)ssionibus x.
24 pinus x.
25 mediā
ali H, media mali GS.
[251]
Plain text
cum autem in summo cacumine antemnae subductae sunt,
tunc vehementiore progreditur impetu, quod non proxime
calcem mali, quod est loco centri, sed in summo lon|gius (10)
6 ab eo progressa recipiunt in se vela ventum. itaque uti
vectis sub onere subiectus si per medium premitur, durior 5
est neque incumbit, cum autem caput eius summum
deducitur, faciliter onus extollit, similiter vela cum sunt
per medium temperata, minorem habent virtutem, quae
autem | in capite mali summo conlocantur discedentia (15)
longius a centro, non acriore sed eodem flatu, pressione 10
cacuminis vehementius cogunt progredi navem. etiam
remi circa scalmos strophis religati cum manibus inpelluntur
et reducuntur, extremis progredientibus a centro
palmis maris undis spu|mati inpulsu vehementi protrudunt (20)
7 porrectam navem, secante prora liquoris raritatem. onerum 15
vero maxima pondera cum feruntur a phalangariis hexaphoris
et tetraphoris, examinantur per ipsa media centra
phalangarum, uti diviso oneris solido pondere certa quadam
divisionis ratione aequas | partes collis singuli ferant (25)
operarii. mediae enim partes phalangarum quibus lora 20
tetraphororum invehuntur clavis sunt finitae, ne labantur
in unam partem. cum enim extra | finem centri promoventur,
255premunt eum locum ad quem propius accesserunt,
quemadmodum in statera pondus, cum examine progreditur
8 ad fines ponderationum. eadem ratione iumenta, cum iuga 25
eorum subiugiis loris per medium tem|perantur, aequaliter (5)
trahunt onera. cum autem inpares sunt eorum virtutes
et unum plus valendo premit alterum, loro traiecto fit
una pars iugi longior, quae inbecilliori auxiliatur iumento.
4 ab: & (et G) ab x. | in se velamentū x.
12 strophis x
(struppis Gc).
14 palmis: parmis x. | spumā inpulsu x.
16 exaphoris &(et G)raphoris x.
18 uti indiviso x.
19 partes G: -tis HS.
20 mediae enim Gc: media enim x. | lorat‿et‿raphororū
Gc (= HS).
21 nec labuntur x.
23 propius GSc:
proprius HS.
26 subiugiorum l. x (cf. Cato 63. 135).
29 inbecillior
x (-ori Gc = Pvlc). | auxiliatꝰ H (-tuſ LPvl, -toſ ch,
-tur GS).
[252]
Plain text
ita in phalangis et iugis cum in medio lora non sunt
conlocata sed in una parte, qua progreditur lorum ab
| medio unam breviorum alteram efficit partem longiorem. (10)
ea ratione si per id centrum, quo loci perductum est
lorum, utraque capita circumagentur, longior pars ampliorem 5
9 brevior minorem aget circinationem. quemadmodum
vero minores rotae duriores et difficiliores habent motus,
sic pha|langae et iuga in quibus partibus habent minora (15)
a centro ad capita intervalla, premunt duriter colla, qua
autem longiora habent ab eodem centro spatia, levant 10
oneribus et trahentes et ferentes. cum haec ita ad centrum
porrectionibus et circinationibus recipiant motus,
tunc vero etiam plostra | raedae tympana molae cocleae (20)
scorpiones ballistae prela ceteraeque machinae isdem rationibus
per porrectum centrum et rotationem circini versando 15
faciunt ad propositum effectus.
IV Nunc de organis quae ad hauriendam aquam inventa
| sunt quemadmodum variis generibus comparentur exponam, (25)
| et primum dicam de tympano. id autem non
256alte tollit aquam sed exhaurit expeditissime multitudinem 20
magnam. ad tornum aut circinum fabricatur ＜axis,＞ capitibus
lamna ferratis, habens in medio circa se tympanum
ex tabulis inter | se coagmentatis. conlocatur in stipitibus (5)
habentibus in se sub capita axis ferreas lamnas. in eius
tympani cavo interponuntur octo tabulae transversae tangentes 25
axem et extremam tympani circumitionem, quae
2 progredit HSc, -tur (ante ras.!) S et (-t᷑) G. | admedio
H et (ante ras.) S: amedio Sc G.
3 alteram G: om. HS.
5 circumagentes HG, -gantes S.
6 agit x.
7 rotae: notae
(-ę GS) x.
8 minora centro x.
9 collaq⁊ (= que) autem x.
11 o. extrahentes x.
12 reciperent x. | motos H.
13 tunc
vero etiam plostra (sic) x (ubi etiam errore om. Schn.) | molae
(p. 245, 25): rotae (-ę GS) x.
14 machinae isdem H: machinę
eisdem GS.
15 versando (Lc ut p. 252, 22): versan(| H)tu HS(L),
versantur | tū G (versantum Pvlc).
21 fabricatus x. | axis
om. x.
22 lamna HG: lamina S. | se om. G (non HS).
24 capite P (vlc). | lamminas HG, laminas S.
[253]
Plain text
2 dividunt aequalia in tympano spatia. circa frontem eius
figuntur tabulae, relictis | semipedalibus aperturis ad aquam (10)
intra concipiendam. item secundum axem columbaria
fiunt excavata in singulis spatiis ex una parte. id autem
cum est navali ratione picatum, hominibus calcantibus 5
versatur et hauriendo per aperturas quae sunt in frontibus
tympani reddit per columbaria se|cundum axem supposito (15)
labro ligneo habente una secum coniunctum canalem. ita
hortis ad inrigandum vel ad salinas ad temperandum
3 praebetur aquae multitudo. cum autem altius extollendum 10
erit, eadem ratio commutabitur sic. rota fiet circum axem
ea magnitudine ut ad altitudinem quae | opus fuerit convenire (20)
possit. circum extremum latus rotae figentur modioli
quadrati pice et cera solidati. ita cum rota a calcantibus
versabitur, modioli pleni ad summum elati rursus 15
ad imum revertentes infundent in castellum ipsi per se
4 quod extulerint. sin autem magis altis locis erit prae|bendum, (25)
in eiusdem rotae axe involuta duplex ferrea
catena demissaque ad imum libramentum conlocabitur,
habens situ|los pendentes aereos congiales. ita versatio
257rotae catenam in axem involvendo efferet situlos in summum, 21
qui ＜cum＞ super axem pervehuntur, cogentur inverti
et infundere in castellum aquae quod extulerint.
V | Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem rationibus (5)
quibus supra scriptum est. circa earum frontes adfiguntur 25
pinnae, quae cum percutiuntur ab impetu fluminis, cogunt
progredientes versari rotam, et ita modiolis haurientes et
in summum referentes sine operarum calcatura ipsius fluminis
| inpulsu versatae praestant quod opus est ad usum. (10)
2 Eadem ratione etiam versantur hydraletae, in quibus 30
1 ęqualia GSc: ae(ę S)quali HS.
7 reddit & (et G) p. x.
11 commu(i S)nicabitur x.
12 ea: eadē x. | ad om. G (non HS).
15 elati: &lati HS, adlati G (allati Gc).
17 extul(l H)erint
HS: -runt G. | altis: aliis x.
18 involuta HS: voluta G.
22 cum om. x.
24 eiusdē (eiꝰ| dē H) x (iisdē Gc).
25 suꝑ G.
26 ab impetu foraminis fluminis (sic sine corr.) S.
27 haurientes
G: -tis HS.
30 hydraulae (HG, ydraulę S) x.
[254]
Plain text
eadem sunt omnia praeterquam quod in uno capite axis
tympanum dentatum est inclusum. id autem ad perpendiculum
conlocatum in cultrum versatur cum rota pariter.
| secundum id tympanum maius ＜minus＞ item dentatum (15)
planum est conlocatum, quo continetur ita dentes tympani 5
eius quod est in axe inclusum inpellendo dentes
tympani plani cogunt fieri molarum circinationem. in qua
machina inpendens infundibulum subministrat molis frumentum
et eadem versatione | subigitur farina. (20)
VI Est autem etiam cocleae ratio quae magnam vim haurit 10
aquae sed non tam alte tollit quam rota. eius autem ratio
sic expeditur. tignum sumitur, cuius tigni quanta ratiocinatur
pedum longitudo, tanta digitorum expeditur crassi|tudo. (25)
id ad circinum rotundatur. in capitibus circino
dividentur circumitiones eorum tetrantibus et octantibus 15
in | partes octo, eaeque lineae ita conlocentur ut plano
258posito tigno utriusque capitis ad libellam lineae inter se
respondeant et quam magna pars sit octava circinationis
tigni, tam magna spatia decidantur in longitudinem. item
tigno plano | conlocato lineae ab capite ad alterum caput 20 (5)
perducantur ad libellam convenientes. sic et in rotundatione
et in longitudine aequalia spatia fient. ita quo loci
describuntur lineae quae sunt in longitudine, sectantes
facient decussationes et in decussationibus finita puncta.
2 his ita emendate descriptis | sumitur salignea tenuis aut 25 (10)
2 est: & (et G) x.
4 t. maius item (sic) x (suppl. minus).
5 continetur(. S) ita dentes x. cf. p. 263. 265. lacunam sic
explevit Jocundus quo continetur axis habens in summo capite
subscudem ferream, qua mola continetur. | tympani eius (sic) x:
eius tympani edd.
7 plane x. | molarū S (= Lc): malarum
HG.
8 infunibulū x.
12 quanta ratur (ratus S) p. x.
16 partes: pedes x.
17 utriusque—[crassitudo (p. 267, 21) om.
(post init. f. 144a) S. quae sunt circa 5¼ foliorum codicis H
a f. 148a fin.—153b med. (= ed. meae versuum 240).
16 (item 21)
adlibellū (ante corr.) G.
18 octavae (-ę G) x.
19 dicidantur
H: dividantur G (ubi i. m. Gc ī aꝉ dicidant᷑).
22 quo G:
quod H.
23 spectantes x.
24 decusationes x (item 9. 14. 20
nisi quod 14 decuss. G).
25 aut G: ut H.
[255]
Plain text
de vitice secta regula, quae uncta liquida pice figitur in
primo decussis puncto. deinde traicitur oblique ad insequentes
longitudinis et circumitionis decusses, item ex ordine
progrediens singula puncta praetereundo et circum
involvendo conlocatur in singulis decus|sationibus, et ita 5 (15)
pervenit et figitur ad eam lineam recedens a primo in
octavum punctum, in qua prima pars est eius fixa. eo
modo quantum progreditur oblique spatii et per octo
puncta, tantundem et longitudine procedit ad octavum
punctum. eadem ratione per omne spatium longitudinis 10
| et rotunditatis singulis decussationibus oblique fixae regulae (20)
per octo crassitudinis divisiones involutos faciunt
3 canales et iustam cocleae naturalemque imitationem. ita
per id vestigium aliae super alias figuntur unctae pice
liquida, et exaggerantur ad id uti longitudinis octava pars 15
fiat summa cras|situdo. supra eas circumdantur et figuntur (25)
tabulae quae | pertegant eam involutionem. tunc eae
259tabulae pice saturantur et lamminis ferreis conligantur,
ut ab aquae vi ne dissolvantur. capita tigni ferrea. dextra
autem ac sinistra cocleam tigna conlocantur in capitibus 20
utraque parte haben|tia transversaria confixa. in his foramina (5)
ferrea sunt inclusa inque ea inducuntur styli, et ita
4 cocleae hominibus calcantibus faciunt versationes. erectio
autem eius ad inclinationem sic erit conlocanda uti quemadmodum
Pythagoricum trigonum orthogonium describitur, 25
sic id habeat respon|sum, id est uti dividatur longitudo (10)
in partes V, earum trium extollatur caput cocleae, ita erit
ab perpendiculo ad imas nares spatium earum partium IIII.
qua ratione autem oporteat id esse, in extremo libro eius
forma descripta est in ipso tempore. 30
1 iuncta (ante ras.) G.
2 decusis x.
3 longitudines et
circumitiones decusis (decussis G) x.
4 singuli x. | puncto
G.
7 inprima qua p. G (sed Gc i. m. ī aꝉ in qua prima = H). |
est eius (sic) x: eius est edd.
8 spatiū & (et G) x.
9 tantundē
& (et G) long. (sic) x.
19 ferr&(et. G) dextra x.
22 styli (sic) x (sed p. 167, 1 stilis x).
28 adꝑpendiculū x. |
naris x. | earū (| H) pedes .IIII. x.
30 in ipso tempore (sic) x.
[256]
Plain text
| Quae de materia fiunt organa ad hauriendam aquam (15)
quibus rationibus perficiantur quibusque rebus motus recipientia
praestent versationibus infinitas utilitates, ut essent
VII notiora quam apertissime potui perscripsi. insequitur nunc
de Ctesibica machina, quae in altitudinem aquam edu|cit 5 (20)
monstrare. ea fit ex aere, cuius in radicibus modioli fiunt
gemelli paulum distantes, habentes fistulas furcillae figura
similiter cohaerentes, in medium catinum concurrentes. in
quo catino fiunt asses in superioribus naribus fistularum
coagmentatione subtili conlocati, qui | praeobturantes 10 (25)
foramina narium non patiuntur ＜redire＞ quod spiritu in catinum
2 est expressum. supra catinum paenula ut infundibulum
inversum est attemperata et per fibulam | cum
260catino cuneo traiecto continetur, ne vis inflationis aquae
eam cogat elevari. insuper fistula, quae tuba dicitur, 15
coagmentata in altitudine fit erecta. modioli autem habent
infra nares inferiores fistularum asses interpositos supra
3 foramina | eorum quae sunt in fundis. ita de supernis (5)
in modiolis emboli masculi torno politi et oleo subacti
conclusique regulis et vectibus commoliuntur qui erit aer 20
ibi cum aqua, et assibus obturantibus foramina cogentes
trudunt inflando pressionibus per fistularum nares aquam
in catinum, e quo re|cipiens paenula spiritus exprimit per (10)
fistulam in altitudinem, et ita ex inferiore loco castello
conlocato ad saliendum aqua subministratur. 25
4 Nec tamen haec sola ratio Ctesibii fertur exquisita,
sed etiam plures et variis generibus ab eo liquoris
3 adinfinitas x.
4 perscripta sunt inillo tempore. Insequitur
x (cf. v. 13).
5 decte sibica a. c. G (ut a. c. L, in P sic
deptedecte sibi camachina unde v cleptedecte sibi c.).
6 fit: sit x.
7 gememelli x (gemelli Gc = LP). | h. f. furcillae sunt figura
x.
9 fiant x.
10 prae(p̄ G)obdurantes x. | foraminariū H.
11 non patiuntur quod spiritus (qđ s̅p̅s̅ G) x.
12 infudibulū
x.
15 elevare x.
16 altitudinē G.
20 conmoluntur qui erit
aer. ibi cum aqua assibus obdurantibus x.
21 cogent (. G)
extrudent x.
24 interiore x.
25 sumministratur (hic) x
(= HLPvlchG).
26 & hesibi H (et hesibi L, &hesibi P), et
hę sibi G (uno verbo hęſıbı Gc).
27 liquore x.
[257]
Plain text
pressionibus | coacto spiritu efferre ab natura mutuatos effectus (15)
ostenduntur, uti merularum aquae motu voces atque angobatae
bibentiaque et eadem moventia sigilla, ceteraque
quae delectationibus oculorum et aurium usu sensus eblandiantur.
5 e quibus quae maxime utilia et necessaria iudicavi 5
selegi, et in priore | volumine de horologiis, in hoc (20)
de expressionibus aquae dicendum putavi. reliqua quae
non sunt ad necessitatem sed ad deliciarum voluptatem
qui cupidiores erunt eius subtilitatis ex ipsius Ctesibii
commentariis poterunt invenire. 10
VIII | De hydraulis autem quas habeant ratiocinationes quam
261
brevissime proximeque attingere potero et scriptura consequi,
non praetermittam. de materia compacta basi, arca
in ea ex aere fabricata conlocatur. supra basim eriguntur
re|gulae dextra ac sinistra scalari forma compactae, quibus 15 (5)
includuntur aerei modioli, fundis ambulatilibus ex
torno subtiliter subactis habentibus fixos in medio ferreos
ancones et verticulis cum vectibus coniunctos, pellibusque
lanatis involutis. item in summa planitia foramina circiter
digitorum | ternum. quibus foraminibus proxime in 20 (10)
verticulis conlocati aerei delphini pendentia habent catenis
2 cymbala ex ore infra foramina modiolorum calata. intra
arcam, quo loci aqua sustinetur, inest pnigeus uti infundibulum
inversum, quem subter taxilli alti circiter digitorum
ternum suppositi, librant | spatium ima inter labra pnigeos 25 (15)
1 coactae (-te G) spiritus x.
2 ostendentur x. | merularūque
(H, -rū quae G) motu x. | vocis G. | angubatae H, angabatę
G.
3 bibentiaque & (et G) eadem movent (| H) ea s. x.
5 iudicauis (-bis G) elegi x.
8 voluntatem x.
9 ethesibi (sic)
H (L, &hesibi P), et hęs ibi G.
11 hydraulicis x.
13 arca
G: aerea H(Gc).
15 scalarūı̣ formaę Gc.
16 modu(o G)li fundulis
x.
18 angones x.
19 involutos x.
21 dulpini x.
22 cymbali x. | modiorū x.
23 aram quo (G, quod H) l. x. |
inest inidge | nus H, inē . inid genus G.
24 quem (quē G) suꝑ t. x.
25 imum una inter l. phiga eos (phigaeos Hc) & (et G)
arae (-ę G) x (ubi imum una recte est Schneidero pro duplici
lectione in ipso textu iuxta posita imum vel una pro ima.
cf. p. 8, 4).
[258]
Plain text
et arcae fundum. supra autem cerviculam eius coagmentata
arcula sustinet caput machinae, qui graece κανων
μουϲικοϲ appellatur. in cuius longitudine canales, si tetrachordos
est, fiunt quattuor, si hexachordos, sex, si octachordos,
3 octo. singulis autem ca|nalibus singula epitonia 5 (20)
sunt inclusa, manubriis ferreis conlocatis. quae manubria
cum torquentur, ex arca patefa|ciunt nares in canales. ex
262canalibus autem canon habet ordinata in transverso foramina
respondentia naribus quae sunt in tabula summa,
quae tabula graece πιναξ dicitur. inter tabulam et canona 10
regulae sunt interpositae ad eundem mo|dum foratae (5)
et oleo subactae ut faciliter inpellantur et rursus introrsus
reducantur, quae obturant ea foramina plinthidesque appellantur.
quarum itus et reditus alias obturat alias aperit
4 terebrationes. haec regulae habent ferrea choragia fixa et 15
iuncta cum pinnis, quarum pinnarum tactus | motiones (10)
efficit regularum continenter. supra tabulae foramina, qua
ex canalibus habent egressum spiritus, sunt anuli adglutinati,
quibus lingulae omnium includuntur organorum.
e modiolis autem fistulae sunt continentes coniunctae 20
pnigeos cervicibus pertinentesque ad nares quae sunt in
arcula. in | quibus asses sunt ex torno subacti et ibi (15)
conlocati, qui cum recepit arcula animam, spiritum non
5 patientur obturantes foramina rursus redire. ita cum
vectes extolluntur, ancones deducunt fundos modiolorum 25
ad imum delphinique qui sunt in verticulis inclusi, calantes
in eos cymbala, aere implent | spatia modiolorum, (20)
atque ancones extollentes fundos intra modiolos vehementi
1 cervicula x.
2 quae g. canon musicus x.
3 l. si canalis
(sicanales H) tetrachordos x.
4 exachordos … octochordos
x.
5 octo. Canalib; autē singulis s. G. | singulae⃓ (e sic del.)
Hc.
6 con(col G)locata x.
10 pinax x.
12 ex oleo x.
14 operit x.
15 haec H: hae G. | choragia (sic) x (fort.
χαράκια).
17 continentur (-t᷑) x. | tabulam x. | quae (quę G)
ex x.
20 coniunctae (coniuntę G) ligneis ce(i H)rvicibus x.
23 recipit x.
24 patiet(& H)ur x.
25 deducuntur (-t᷑ H, -t᷑ G)
x.
26 calcantes G.
27 cymbaliare implent x.
28 modiolus
v. pulsos (ante corr.) H.
[259]
Plain text
pulsus crebritate et obturantes foramina cymbalis superiora,
aera qui est ibi inclusus pressionibus coactum in fistulas
cogunt, per quas in pnigea concurrit et per eius cervices
in arculam. motione vero vectium vehemen|tiore spiritus (25)
frequens compressus epitoniorum aperturis influit et replet 5
6 anima canales. itaque cum pinnae manibus tactae propellunt
et reducunt continenter regulas alternis | obturando
263foramina alternis aperiundo, e musicis artibus multiplicibus
modulorum varietatibus sonantes excitant voces.
Quantum potui niti ut obscura res per scripturam 10
dilucide pronuntiaretur contendi, sed haec non est facilis
ratio | neque omnibus expedita ad intellegendum praeter (5)
eos qui in his generibus habent exercitationem. quodsi
qui parum intellexerit ex scriptis, cum ipsam rem cognoscet
profecto inveniet curiose et subtiliter omnia ordinata. 15
IX Transfertur nunc cogitatio scripturae ad rationem non
| inutilem sed summa sollertia a maioribus traditam, qua (10)
in via raeda sedentes vel mari navigantes scire possimus
quot milia numero itineris fecerimus. hoc autem erit sic.
rotae quae erunt in raeda sint latae per mediam diametron 20
pedum quaternum et sextantis, ut cum finitum
locum habeat in se rota ab eoque | incipiat progrediens in (15)
solo viae facere versationem, perveniendo ad eam finitionem
a qua coeperit versari certum modum spatii habeat
2 peractum pedum XII S. his ita praeparatis tunc in rotae 25
modiolo ad partem interiorem tympanum stabiliter includatur
habens extra frontem suae rotundationis | extantem (20)
denticulum unum. insuper autem ad capsum raedae loculamentum
firmiter figatur habens tympanum versatile in
cultro conlocatum et in axiculo conclusum, in cuius tympani 30
2 ibi clusus x.
3 ꝑquas inlignea x.
4 arcam x (corr. Buttmann).
| vehementiores x.
6 animae (-ę G) x.
7 opturant (obdurant
G) f. x.
8 aperiendo G.
11 delucide x.
14 ex: et (ante
corr.) G.
19 quod x.
20 erunt (ante corr.) om. G (non E). |
medium diametrū x.
21 pedū quaternū & (et EG) sextantes
(-te Ec) x (ubi et sext. deleverat Schn. cum Perr. etc.).
25 pedes
.XII (XV E) .S. x. | 26 inferiorē x.
29 versatilem (-ē G) x.
[260]
Plain text
fronte denticuli perficiantur aequaliter divisi numero
quadringenti convenientes denticulo tympani inferioris.
| praeterea superiori tympano ad latus figatur alter denticulus (25)
3 prominens extra dentes. super autem ＜tympanum＞
planum | eadem ratione dentatum inclusum in altero loculamento
264conlocetur, convenientibus dentibus denticulo qui 6
in secundi tympani latere fuerit fixus, in eoque tympano
foramina fiant quantum diurni itineris miliariorum numero
raeda possit | exire. minus plusve rem nihil inpedit. et (5)
in his foraminibus omnibus calculi rotundi conlocentur, 10
inque eius tympani theca, sive id loculamentum est, fiat
foramen unum habens canaliculum, qua calculi qui in eo
tympano inpositi fuerint, cum ad eum locum venerint, in
raedae capsum et vas aeneum | quod erit suppositum singuli (10)
4 cadere possint. ita cum rota progrediens secum agat 15
tympanum imum et denticulum eius singulis versationibus
tympani superioris denticulos inpulsu cogat praeterire,
efficiet ut cum CCCC imum versatum fuerit, superius tympanum
semel circumagatur et denticulus qui est | ad latus (15)
eius fixus unum denticulum tympani plani producat. cum 20
ergo CCCC versationibus imi tympani semel superius versabitur,
progressus efficiet spatia pedum milia quinque
id est passus mille. ex eo quot calculi deciderint, sonando
singula milia exisse monebunt. numerus vero calculorum
| ex imo collectus summa diurni ＜itineris＞ miliariorum 25 (20)
numerum indicabit.
5 Navigationis vero similiter paucis rebus commutatis
eaedem rationes efficiuntur. namque traicitur per latera
1 frontem (-ē G) x.
2 denticulos x.
4 super autem
planum x.
5 in alterū loculamentū H.
8 diuturni x.
9 cum
rae(ę G, -e E)dae (redaẹ̇ Gc) possit exire x.
10 & (H) om. EG.
11 est om. E (sive ıd l. foramen ē. fiat sic G, non E).
14 singula EG.
17 tympanis E et (ante corr.) G. | denticulas
E et (ante corr.) G.
18 ut om. x. | CCCC (sic infra x): ecce
(hic) x.
19 circumagitur x.
21 v. intympani EG. | simul x
(semel L).
23 quod x.
25 ex uno x. | summa (-ā Gc) diurni m.
x.
27 navigationibus (-b;) x.
28 eadem ratione x.
[261]
Plain text
parietum axis habens extra navem prominentia capita, in
quae | includuntur rotae diametro pedum quaternum et (25)
sextantis | habentes circa frontes adfixas pinnas aquam
265tangentes. item medius axis in media navi ＜habet＞ tympanum
cum uno denticulo extanti extra suam rotunditatem. 5
ad eum locum conlocatur loculamentum habens inclusum
in se tympanum, perae|quatis dentibus CCCC convenientibus (5)
denticulo tympani quod est in axe inclusum, praeterea
ad latus adfixum extantem extra rotunditatem alterum
6 dentem unum. insuper in altero loculamento cum eo confixo 10
inclusum tympanum planum ad eundem modum dentatum,
convenientibus dentibus denticulo | qui est ad latus (10)
fixus tympano quod est in cultro conlocatum, ita ut eos
dentes qui sunt plani tympani singulis versationibus singulos
dens inpellendo in orbem planum tympanum verset. 15
in plano autem tympano foramina fiant, in quibus foraminibus
conlocabuntur calculi rotundi. in theca | eius (15)
tympani, sive loculamentum est, unum foramen excavetur
habens canaliculum, qua calculus liberatus ab obstantia
7 cum ceciderit in vas aereum sonitu significet. ita navis 20
cum habuerit impetum aut remorum aut ventorum flatu,
pinnae quae erunt in rotis tangentes aquam adversam
vehementi | retrorsus inpulsu coactae versabunt rotas, eae (20)
autem involvendo se agent axem, axis vero tympanum,
cuius dens circumactus singulis versationibus singulos secundi 25
tympani dentes inpellendo modicas efficit circumitiones.
ita cum CCCC ab pinnis rotae fuerint versatae,
semel tympanum circum|actum inpellet dente qui est ad (25)
latus fixus, plani tympani dentem. igitur circumitio tympani
plani quotienscumque ad foramen perducet calculos, 30
1 inquae (-quę HGc, -q⁊ G) x.
3 sextantae (-ę EG) x.
4 habet om. x.
10 dentem (ante corr.) om. G (non E).
12 convenientibus: quibus (-b; H) x. | denticulus x.
13 ita
ut eos: ineos x.
15 dens: dentes x. | plenum x.
17 eius
tympano E et (ante corr.) G.
20 sonitum (-ū G) x.
26 circuitiones
x.
29 circuitio x.
[262]
Plain text
emittet per canaliculum. ita et sonitu et numero indicabit
miliaria spatia navigationis.
| Quae pacatis et sine metu temporibus ad utilitatem
266et delectationem paranda quemadmodum debeant fieri peregi.
X nunc vero quae ad praesidia periculi et necessitatem 5
salutis sunt inventa, id est scorpionum et ballistarum
rationes qui|bus symmetriis comparari possint exponam. (5)
Omnes proportiones eorum organorum ratiocinantur e
proposita sagittae longitudine quam id organum mittere
debet, eiusque nonae partis fit foraminum in capitulis 10
magnitudo, per quae tenduntur nervi torti qui bracchia
2 continent. ipsa | tum debet eorum foraminum capituli deformari (10)
altitudo et latitudo. tabulae quae sunt in summo
et in imo capituli, peritretoe quae vocantur, fiant crassitudine
unius foraminis, latitudine unius et eius dodrantis, 15
in extremis foraminis unius et eius S. parastaticae dextra
ac sinistra praeter cardines altae | foraminum IIII, crassae (15)
foraminis quinum cardines foraminis dimidii. a parastatica
ad foramen spatium foraminis S9, a foramine ad
medianam parastaticam item foraminis S9. latitudo parastados 20
4 ꝑegi esse futurum. Nunc x (futurum cf. p. 253, 26).
5 in capp. seqq. 10 et 11 notas numerosque posui quales fere
tradunt codices (HG), non mutato scil. fundamento necessario
emendationis omnis rationabilis, qualem (in: Jahrb. f. class. Phil.
1876 t. CXIII p. 251-261) lectori praestabit Fridericus Hultsch,
palaeographice quidem non explicatam. puncta sive simplicia
sive in cumulos circulosve composita, ut in codd. Aethiopicis,
quibus notae vel distinguuntur vel supplentur, sicut olim, delevi.
de Κ vid. Hultsch.
7 possunt ante corr. H.
8 proportione (|HG)
eorum x. | ratiocinatorum & prop. x.
10 fit foraminis x.
11 ꝑquas x. | nervi torti: e nervo torti funes p. 6, 6. cf. p. 269, 6. |
brachia continere (.| G) ipsum tamen debent x.
12 deformatur x.
14 capituli operae (-re G) relique(-q; H, -quę G) v. x.
15 latitudine G: om. H.
16 foraminibus unius et eius (& eıꝰ H,
et | eius G) parastatice (parastice G, sed in m. Gc ī aꝉ parastaticę)
x.
17 cr. foraminum quinum cardinis foraminis dimidia
parastatica ad f. x (ubi ἡμίϲουϲ δὲ καὶ ἔτι ὀγδόου Philo, quincuncis
Hultsch).
18 (et 19) foraminis .s̄9̄ (H, s̄.7̄ G) x.
20 parastados medius x.
[263]
Plain text
mediae unius foraminis et eius ΤΚ, crassitudo foraminis
3 unius. intervallum, ubi sagitta conlocatur | in media (20)
parastade, foraminis partis quartae. anguli quattuor, qui
sunt circa, in lateribus et frontibus lamnis ferreis aut
| stylis aereis et clavis configantur. canaliculi, qui graece
267ϲυριγξ dicitur, longitudo foraminum XVIIII. regularum, 6
quas nonnulli bucculas appellant, quae dextra ac sinistra
canalem figuntur, foraminum XVIIII ＜longitudo,＞ altitudo
foraminis unius | et crassitudo. et adfiguntur regulae duae, (5)
in quas inditur sucula, habentes longitudinem foraminum 10
trium, latitudinem dimidii foraminis. crassitudo bucculae
quae adfigitur, et vocitatur scamillum seu quemadmodum
nonnulli loculamentum, securiculatis cardinibus fixa, foraminis
I, altitudo foraminis S‾. | suculae longitudo foraminum
4 , crassitudo suculae foraminis VIIII. epitoxitidos 15
longitudo foraminis S‾, crassitudo ÷. item chelonii. cheles,
sive manucula dicitur, longitudo foraminum trium, latitudo
et crassitudo S÷ canalis fundi longitudo foraminum XVI,
crassitudo foraminis , altitudo S÷. | columellae basis (15)
in solo foraminum VIII, latitudo in plinthide, in qua statuitur 20
columella, foraminis S.̅.̅, crassitudo FZ, columellae
longitudo ad cardinem foraminum XII, latitudo foraminis
View as image
1 & eius | τΚ H, et eius. ΤΚ G.
4 lamnis H: lamminis G.
5 graece strix x.
7 bucculas: sic x (etiam G).
8 XVIIII. altitudo x.
10 indit᷑ H = inditur G. | habens x.
11 dimidium (-ū) f. (item infra v. 19) x. | bucculae (sic HS,
buculę G).
12 ad(f G)figit᷎ (H, -t᷑ G) vocitatur (-t᷑ G) camillū x.
13 securi
clatis x. | fixā (H, -am G) x. | .S.̅ H, .̅S̅. G.
14 suculae
(suc|culę G) longitudo ◌ (◌ G) foraminum :: (sic HG) crassitudo
scutulae (-lę G) foraminum .VIIII. epitoxidos x.
16 foraminum
.S.̅ (= G) crassitudo :— (crassitudo. G) item chelo.
item geloni sive manucla d. x.
18 crassitudo .S:— (H, | G)
canalis x. | foraminis .XVI ⊙ (H, | XVI. G, sed Gc add. ⊙ supra
p. simpl.) cr. foraminis ◌ (p. circ. om. G, add. Gc) latitudo
.S÷
19 columella & (et G) basis x.
20 foraminū .VIII.
(H = G) x. | inplenthidē G.
21 c. foraminis (| HG) S.̅.̅.̅
crassitudo .FȤ. (H, FZ G).
22 l. ad c. f. XII ◌ (⁝˙⁝ G). |
l. foraminis S÷ (= G) crassitudo .C̅C̅9 (= G) eius c. x.
[264]
Plain text
S÷, crassitudo CC9. eius capreoli tres, quorum longitudo
foraminum VIIII, latitudo dimidii foraminis, crassi|tudo Z. (20)
cardinis longitudo foraminis, columellae capitis longitudo
5 ISK. antefixi latitudo foraminis ΑS9, crassitudo I. posterior
minor columna, quae graece dicitur αντιβαϲιϲ, foraminum 5
VIII, latitudo foraminis SI, crassitudo FZ. subiectio
foraminum XII, latitudinis et crassitudinis eiusdem cuius
| minor columna illa. supra minorem columnam chelonium, (25)
| sive pulvinus dicitur, foraminum
IIS altitudinis
IIS 268latitudinis SI‾. cherolabae scutularum foraminum II S I, 10
crassitudo foraminis SII, latitudo IS. transversariis cum cardinibus
longitudo foraminum , latitudo IS et crassitudo
| bracchii longitudo IS foraminum VII, crassitudo ab radice (5)
foraminis FZ, in summo foraminis CCZ, curvatura foraminis
6 VIII. haec his proportionibus aut adiectionibus aut 15
detractionibus comparantur. nam si capitula altiora quam
erit latitudo facta fuerint, quae anatona dicuntur, de
bracchiis | demetur, ut quo mollior est tonus propter altitudinem (10)
capituli, bracchii brevitas faciat plagam vehementiorem.
si minus altum capitulum fuerit, quod catatonum 20
dicitur, propter vehementiam bracchia paulo longiora
View as image
2 l. d. foraminis ◌ (H, ::· G) crassitudo .L. (H, .L. G) x.
3 c. longitudinis foraminis ◌ x. | c. c. longitudo .L. S . K.
(K. G) antefixa l. f. Α . S ◌ 9 crassitudo .L. (.̅L. G) x.
5 ante
basis x.
6 .S.I. crassitudinis F Z. (F Ŀ G) subiecto x.
9 .II.S ◌ altitudinis IIS ◌ (circ. p. om. G, add. ⁙ Gc supra S)
latitudinis .S̅I̅ .̅ carchebi suc(c G)ularū foraminum .IIS.I ◌
(.II.|SI ⁝⁘ G) crassitudo foraminis SI͠I ◌ (S̅I̅I̅⁝:· G) latitudo
.IS. x.
12 l. foraminum ◌ latitudo IS ◌ (circ. om. G) &
(et G) crassitudo bracchi (brachii S) longitudo .IS. (.I̅S̅. G)
foraminū VII. x.
13 r. f. F∠ (F7̰ G). in summo foraminis
(-nes ante corr. H) .C̅C̅7̰. (.C̅C̅Ŀ G). curvaturae foraminis
.VIII. x. num. VIII om. S, cuius hic non addo varietatem in
punctis appingendis arbitrariam. qui, ut L et P, pro 7̰ H et
Z G assumit L aut (ut aliquoties et G) レ. H autem sine dubio
reddit notam ∠.
16 detractationibus G. | capituli x (-la Gc).
18 bracchiis H: brachiis GS (item v. 11. 13. 16).
19 vehementiorē
minus (-rem. Minus GS) x.
20 catonū (-um G) x.
[265]
Plain text
constituentur, uti facile ducantur. namque quemadmodum
vectis cum est | longitudine pedum V, quod onus IIII hominibus (15)
extollit, id cum est X duobus elevat, eodem modo
bracchia quo longiora sunt mollius, quo breviora durius
ducuntur. 5
Catapultarum rationes e quibus membris et proportionibus
XI componantur dixi. ballistarum autem rationes
variae sunt et | differentes unius effectus causa comparatae. (20)
aliae enim vectibus et suculis, nonnullae polyspastis, aliae
ergatis, quaedam etiam tympanorum torquentur rationibus. 10
sed tamen nulla ballista perficitur nisi ad propositam
magnitudinem ponderis | saxi, quod in organum mittere
269debet. igitur de ratione earum non est omnibus expeditum
nisi qui geometricis rationibus numeros et multiplicationes
2 habent notas. nam quae fiunt in capitibus foramina, per 15
quorum spatia contenduntur | capillo maxime muliebri vel (5)
nervo ＜torti＞ funes, magnitudine ponderis lapidis quem debet
ea ballista mittere et ratione gravitatis proportione sumuntur,
quemadmodum catapultis de longitudinibus sagittarum.
itaque ut etiam qui geometriam non noverunt habeant 20
expeditum, ne in periculo bellico cogita|tionibus detineantur, (10)
quae ipse faciundo certa cognovi quaeque ex parte
accepi a praeceptoribus finita exponam, et quibus rebus
Graecorum pensiones ad modulos habeant rationem, ad
eam ut etiam nostris ponderibus respondeant tradam explicata. 25
3 nam quae ballista II pondo saxum mittere | debet, (15)
foramen erit in eius capitulo digitorum V, si pondo IIII
digitorum sex et digitorum VII, decem pondo digitorum
View as image
2 pedum .IIII. quod onus quinque h. x.
3 idque (-q⁊ S)
est (ē GS) ex duobus elevatum (-tū GS) eodem (-tū. eodem
Gc) x.
4 bracchia (brachia S) quo HS: brachii ạ̇quo Gc. |
quod (qđ S) br. x (quo Gc).
6 m. exportionibus x (prop.
Marini).
9 vectib; suc(c G)ulis x. | poly(i SG)spastis: polis
partis ante corr. G.
10 ergastis x.
15 (et 26) namq; x.
17 torti om. x.
18 et (r.): ex x.
20 geometricę x. | habent x.
23 accepta pr. S.
26 duo (i. II) pondo x.
28 sex & digitorū.
H (ubi .VI. SG). puncta vel circulo (ut in HS) vel (quae codicis
G arbitraria ratio est) angulari partim forma composita in
sequentibus respondent punctis simplicibus eis quibus numeri
notaeque vulgo distinguuntur (in maiorem ubique numerum circulorum
puncta auxit S). de numeris corruptis vid. Köchly
(cf. Philon. belop. p. 51, 36-44 Schoene). | .VII ⊙ H, .VII. | ◌ G.
[266]
Plain text
VIII, viginti pondo digitorum X, XL pondo digitorum
XII S K, LX pondo digitorum XIII et digiti octavae partis,
LXXX pondo digitorum XV, CXX pondo I S et sesquidigiti,
C et LX pedis II, C et | LXXX pedis et digitorum V, CC (20)
pondo pedis et digitorum VI, CC et X pedis I S et digitorum 5
4 VI, CCCLX pedis I S. cum ergo foraminis magnitudo
fuerit instituta, describatur scutula, quae graece περιτρητοϲ
appellatur, cuius longitudo foraminum
, | latitudo
II et
270sextae partis. dividatur medium lineae descriptae, et cum
divisum erit contrahantur extremae partes eius formae, ut 10
obliquam deformationem habeat longitudinis sexta parte,
latitudinis ubi est versura quarta parte. in qua | parte (5)
autem sunt curvaturae in quibus procurrent cacumina
angulorum, et foramina convertantur, et contractura latitudinis
redeat introrsus sexta parte, foramen autem oblongius 15
sit tanto quantam epizygis habet crassitudinem. cum
deformatum fuerit, circum delinatur extremum, ut habeat
5 curva|turam molliter circumactam. crassitudo eius foraminis (10)
View as image
1 .VIII. ◌ H, VIII ⁝⁝ G (ubi puncta suppl. Gc). | X ◌ XL
pondo H, ·X· ◌ XL pondo G.
2 XII. | S . K . LX pondo H, .XII. S. K. Ŀ. X. pondo G. | digiti octava parte ◌ H, digitio octava|
parte ◌ G.
3 .XV. ◌ CXX. pondo .IS. & sesqui | digiti
◌ C & LX pedes .II. ◌ C & LXXX. pes (sic, pedes SG) et digiti
CV. (ubi C scripturus H ante V se ipse continuit: sed qui eum
secuti sunt certi scripserunt C V et L et S, imitatus est P CV.)
H, ubi G XV ˙⁝⁝ et sesqui digiti ˙.˙.˙ et II ::: et pedes et
digiti u (i. e. V).
4 pedes x.
6 CC. &. X. peđ. I.S. & digitorum
| .VI ◌ CCCLX .LS. Cum H, CCX. pedes .I̅S̅. et digitorum
.VI. ˙.̇˙ CCCLX. pedes .IS. Cū | G.
7 peritr&os H, peritreos SG.
8 foraminum (-nū H) vel latitudo (sic) x. | l. duo et s. p. x.
9 descripta& cū H(S), disscripta . et cum G.
10 contrahatur
x.
12 quartā partem (H, -tam -tē S, -tā -tē G) x.
13 est
(ē G) curvatura x.
14 convertuntur x.
15 redeant x.
16 opytigis HS, opizigiis G.
17 circū(-um G)dividatur extremā(-am
G) x.
18 circum actam ◌ cr. (Cr. GS) x. |
foraminis .S̅I̅. x.
[267]
Plain text
SI constituatur. modioli foraminum II, latitudo IS9,
crassitudo praeterquam quod in foramine inditur foraminis
SⱵ, ad extremum autem latitudo foraminis IΓ. parastatarum
longitudo foraminis VSF, curvatura foraminis partis
dimidiae, cras|situdo foraminis CC et partis LX. adicitur 5 (15)
autem ad mediam latitudinem quantum est prope foramen
factum in descriptione, latitudine et crassitudine foraminis
6 V, altitudo parte IIII. regulae quae est in mensa longitudo
foraminum VIII, latitudo et crassitudo dimidii foraminis.
cardines II Z, cras|situdo foraminis I99. curvatura 10 (20)
regulae ⱵↅK. exterioris regulae latitudo et crassitudo
tantundem, longitudo quam dederit ipsa versura deformationis
et parastaticae latitudo ad suam curvaturam K.
superiores autem regulae aequales erunt inferioribus K.
7 mensae transversarii foraminis
CCC K. clima|cidos scaporum
271
longitudo foraminum XIII, crassitudo I K, intervalli medii 16
latitudo foraminis et partis quartae, crassitudo partis
VIII K. climacidos superior pars quae est proxima bracchiis
atque coniuncta est mensae, tota longitudine divi|datur in (5)
partes V. ex his dentur duae partes ei membro quod 20
Graeci χελωνιον vocant, latitudo Ⱶ, crassitudo 9, longitudo
foraminum III et S K, extantia cheles foraminis S,
View as image
1 f. duo latitudo | I.S9 ⁝⁝⁝ H (et in ras. S), d l. | IS9
⁝⁝⁝ð G (ubi sequitur crassitudo pars .VIII. K p. 271, 3).
2 inditur
foraminis .SⱵ. H (S.Γ. S).
3 l. foraminis | I̅I̅ ‾ (IΓ. S)
parastatorum l. foraminū V.S.Ⱶ̄ (V.S.Γ. S) H. ubi fort. leg.
parastados, ut p. 266, 18, vel parastadorum.
4 pars dimidia
HS.
8 parte .IIII H (.III. S).
9 dimidium(ū) HS.
10 cardines I̅I̅Ȥ::: (I̅I̅.L.◌ circ. S) cr. foraminis I̅9̅9̅::: (I.9̅9̅.·⊙ S,
ubi 9̅9̅ in ras., ut supra v. 11) curvatura (-rę S) regulae (-ę S)
Ⱶ̄ↅ.K. (Ⱶ̄GK. S).
13 & suam HS.
15 scapi l. foraminū | XIII
::: H (⁝·⁝ S).
16 .IK. intervallum medium H(S).
17 ex parte
quarta ⊙ crassitudo pars .VIII. | K. H (cf. ad p. 270, 11).
18 superioris x. | bracchiis quae (brachiis quę GS) coniuncta
x.
20 partis .V. H = partis .u. G (ubi partes SGc).
21 chelon
vocant ·⊙ (·⊙ G) latitudo Ꝩ (K G) crassitudo 9 ·◌ (◌ S, ⟟ ◌
G).
22 & semis .K. x (semissis = S Nohl).
[268]
Plain text
plentigomatos foraminis Z et sicilici. quod autem est ad
axona quod appellatur frons transversarii foraminum
8 trium. | interiorum regularum latitudo foraminis Γ, crassitudo (10)
ξK. chelonii replum, quod est operimentum, securicula
includitur K scapis climacidos, latitudo ≈C, crassitudo 5
foraminis XII K. crassitudo quadrati quod est ad
climacida foraminis FC, in extremis K, rotundi autem
axis diametros ae|qualiter erit cheles, ad claviculas autem (15)
9 minus parte sexta decuma K. anteridon longitudo foraminum
, latitudo in imo foraminis Γ, in summo crassitudo 10
ⱵK. basis, quae appellatur εϲχαρα, longitudo foraminum,
antibasis foraminum IIII, utriusque crassitudo et
latitudo foraminis. compingitur au|tem dimidia altitudinis K (20)
columna, latitudo et crassitudo IS. altitudo autem non
habet foraminis proportionem, sed erit quod opus erit ad 15
usum. bracchii longitudo foraminum VI, crassitudo in radice
foraminis, in extremis F.
De ballistis et catapultis symmetrias quas maxime ex|peditas (25)
putavi exposui. quemadmodum autem contentionibus
| eae temperentur e nervo capilloque tortis rudentibus,
272quantum comprehendere scriptis potero non praetermittam. 21
XII sumuntur tigna amplissima longitudine, supra
View as image
1 plentigomatos (sic, pterygomatos Turn.) f. 2̅. (·Z· G) &
(et G) sicilicus x.
2 frons transversarius sine lac. (sic) x (excidisse
quaedam patet ante διαπήγματα).
3 trium ◌ x. | foraminis
.Γ̅.̅ (·Γ· G) crassitudo ξ.K. x.
4 cheloni (cheroni S) replum x. |
securiculae (-lę G) includitur K. scapos cl. l. ≈ↅ x.
5 scapos—XII
om. G (suppl. Gc).
7 foraminum x. | f.Ꝼ .C. (FC G) x.
9 l. foraminum eius (sic, fort. l. foraminis et eius s) latitudo
x.
10 foraminis .Γ◌ (.Γ̅.◌) x. | cr. Ꝩ.K. (Ꝩ K G) x.
11 schara
x. | foraminū :::: antebasis foraminū. IIII . ⁝⁝⁝⁝ x.
13 foraminis
˙.˸.˙ (p. om. G, sed suppl. eodem modo Gc, ubi ◌ S) conpingitur
x. | altitudinis .K. columna x.
15 proportione x.
16 bracchii
(brachii G) .⁝⁝ (item G) longitudo foraminū .V͠.I. ◌ H (ȳ I ◌
G).
17 Ꝼ H (F G).
18 De ballistas (sic) H (LP), De balistis GS.
20 rutundentibus x (= HG: rudentibus L, rotundentibus Pvlc,
rotundationibus S).
21 potuero x (cf. p. 261, 2).
[269]
Plain text
figuntur chelonia, in quibus includuntur suculae. per media
autem spatia tigno|rum insecantur et exciduntur formae, (5)
in quibus excisionibus includuntur capitula catapultarum,
cuneisque distinentur ne in contentionibus moveantur. tum
vero modioli aerei in ea capitula includuntur et in eos 5
cuneoli ferrei, quas επιζυγιδαϲ Graeci vocant, conlocantur.
2 deinde ansae rudentium indun|tur per foramina capitulorum (10)
et in alteram partem traiciuntur, deinde in suculas coiciuntur
et involvuntur, uti vectibus per eas extenti rudentes,
cum manibus sunt tacti, aequalem in utraque sonitus 10
habeant responsum. tunc autem cuneis ad foramina concluduntur,
ut non possint se remit|tere. ita traiecti in (15)
alteram partem eadem ratione vectibus per suculas extenduntur,
donec aequaliter sonent. ita cuneorum conclusionibus
ad sonitum musicis auditionibus catapultae 15
temperantur.
De his rebus quae potui dixi. restat mihi de op|pugnatoriis (20)
rebus quemadmodum machinationibus et duces
XIII victores et civitates defensae esse possint. primum ad
oppugnationes aries sic inventus memoratur esse. Carthaginienses 20
ad Gades oppugnandas castra posuerunt. cum
autem castellum ante cepissent, id demoliri sunt co|nati. (25)
posteaquam non habuerunt ad demolitionem ferra|menta,
273sumpserunt tignum idque manibus sustinentes capiteque
eius summum murum continenter pulsantes summos lapidum 25
ordines deiciebant, et ita gradatim ex ordine totam
1 cheloniae (-ę GS) x. | cluduntur x.
2 et om. x.
4 distenentur
x.
5 ea (ante corr.) om. G.
6 epysycidas x (= HG,
epistylias S).
7 rudentū induuntur x.
8 et om. x. | partem:
pari&ē H. | suculam (-ā S) x.
9 et om. x. | per eas extrudentes
x.
10 in utroque x (cf. p. 6, 9).
11 habent x.
14 sonant
(ante ips. corr.) H.
15 catapulta x.
17 restat mihi (sc. dicere
Praun Bem. p. 19 cf. p. 241, 27). capitulis sequentibus succurit
Athenaei textus graecus (ed. Wescher 1867) eundem quem Vitruvius
auctorem excerpentis.
20 oppugnationis H (-nes GS). | chartaginienses
H (-nenses ScG, -sis S).
21 gadis x (-des Gc).
22 coepissent x. | id emoliri G, iddemolliri H (demoliri PS).
[270]
Plain text
2 communitionem dissipaverunt. postea quidam faber Tyrius,
| nomine Pephrasmenos ac ratione, ea inventione inductus (5)
malo statuto ex eo alterum transversum uti trutinam
suspendit et ita reducendo et inpellendo vementibus plagis
deiecit Gaditanorum murum. Geras autem Chalcedonius 5
de materia primum basim subiectis rotis fecit supraque
compegit arre|ctariis et iugis varas et in his suspendit (10)
arietem coriisque bubulis texit, uti tutiores essent qui in
ea machinatione ad pulsandum murum essent conlocati.
ideo autem quod tardos conatus habuerat, testudinem 10
3 arietariam appellare coepit. his tunc primis gradibus
positis ad id genus machinationis, | postea cum Philippus (15)
Amyntae filius Byzantios oppugnaret, Polyidos Thettalos
pluribus generibus et facilioribus explicavit. a quo receperunt
doctrinam Diades et Charias qui cum Alexandro 15
militaverunt.
Itaque Diades scriptis suis ostendit se invenisse turres
| ambulatorias, quas etiam dissolutas in exercitu circumferre (20)
solebat, praeterea terebram et ascendentem machinam
qua ad murum plano pede transitus esse posset, etiam 20
4 corvum demolitorem, quem nonnulli gruem appellant. non
minus utebatur ariete subrotato, cuius rationes scriptas
reliquit. | turrim autem minimam ait oportere fieri ne (25)
minus altam cubitorum LX, latitudinem XVII, contracturam
autem sum|mam imae partis quintam, arrectaria in turris
274imo dodrantalia, in summo semipedalia. fieri autem ait 26
1 communimọtionem G.
2 pephrasmenos HS: phephras menos
G. sic et Athen. (Wescher) πεφραϲμένοϲ. | ea: & (et G) x.
4 ita: in x. | venientibus x.
5 Geras (γήραϲ Ath.): ca&eras H,
Cae|teras G, cęteras S. | chalchedonius x (καρχηδόνιοϲ Ath.).
7 et varias G (-riis Gc, qui in m. add. iugis).
10 ideo: id x.
13 by(i SG)zantio x (βυζαντίουϲ Ath.). | pholy(i SG)dos x.
thethalos HS, thetalos G.
14 recoeperunt HS.
15 diadis
(ante corr.) H. | carias x (χαρίαϲ Ath.).
23 turrem x (-rim Gc).
24 alta G. | LX (Ath.): novem x.
25 in turris inimo x (iṅımo
Gc).
26 dodrant Alia HS, dodrant alia G (τριπάλαιϲτα Ath.). |
semipedalia x: ἑπτα(?)δάκτυλα Ath.
[271]
Plain text
oportere eam turrim tabulatorum decem, singulis partibus
5 in ea fenestratis. maiorem vero turrim altam cubitorum
CXX, latam cubitorum XXIII S, | contracturam item quinta (5)
parte, arrectaria pedalia in imo, in summo sedigitalia.
hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum XX, cum 5
haberent singula tabulata circumitionem cubitorum ternum,
tegebat autem coriis crudis, ut ab omni plaga essent
6 tutae. testudinis arietariae comparatio | eadem ratione (10)
perficiebatur. habuerat autem intervallum cubitorum XXX,
altitudinem praeter fastigium XIII, fastigii autem altitudo 10
ab strato ad summum cubita XVI. exibat autem in altum
et supra medium tectum fastigium non minus cubita duo,
et supra extollebatur turricula trium tabula|torum, in qua (15)
tabulato summo statuebantur scorpiones et catapultae, inferioribus
congerebatur aquae magna multitudo ad extinguendum 15
si qua vis ignis inmitteretur. constituebatur
autem in ea arietaria machina, quae graece dicitur κριοδοχη,
in qua conlocabatur torus perfectus in torno, in
| quo insuper constitutus aries rudentium ductionibus et (20)
reductionibus efficiebat magnos operis effectus. tegebatur 20
7 | autem is coriis crudis quemadmodum turris. de terebra
275
has explicuit scriptis rationes. ipsam machinam uti testudinem
in medio habentem conlocatum in orthostatis canalem,
quemadmodum in catapultis aut ballistis fieri solet,
View as image
1 (item 2) turrem x. | tabularum x.
3 .CXX. H: CXXX G
(ī aꝉ XX supra Gc). | cubitorū. XXIII ◌ H (et 9 p. circ. S), cubitorum
XIII (ī aꝉ XXIII supra Gc) ⁝˸˸˸ (κ̅γ̅ϲ̅ Ath., κ δ̄ ἕγγιϲτα Anon.
p. 339 W.). | contra fracturam HG (facturā S, fṛacturam Gc).
4 parte ◌ (sic HG, ◌ S) arr. x. | sedigitalia (εἰϲ ἓξ δακτύλουϲ
Ath.): semipedalia x.
5 faciebant G.
6 circuitionem x.
10 XIII
(Ath.): XVI (.X.VI. S) x.
11 abstracto x. | XVI (Ath. cf. Anon.
p. 244, 8 W.): VII x. | exhibat H(P), exibit (a. c.) G.
12 cubita:
capita (a. c.) G.
13 turricula cubitorū (cubitum G) quattuor
(.IIII. GS) tabulatorū x (πυργίον τρίϲτεγον Ath.). | in quo t. x.
14 scorpionis HS (-nes G).
15 congerebantur (a. c.) G. | magnae
x.
16 si qua (Pvlc): fiq; (sic) H, siq⁊ S(L), si quę G
(Lc).
17 autem om. G. | inea≣arietaria Sc: ineauari&aria H(S), inea
varię taria G (varię‿taria Gc). | criodocis x.
19 prudentium x.
[272]
Plain text
longitudine | cubitorum L, altitudine cubiti, in quo (5)
constituebatur transversa sucula. in capite autem dextra ac
sinistra trocleae duae, per quas movebatur quod inerat
in eo canali capite ferrato tignum. sub eo autem in ipso
canali inclusi tubi crebri celeriores et vehementiores efficiebant 5
eius motus. | supra autem id tignum quod inibi (10)
erat arcus erigebantur ad canalem crebriter, uti sustinerent
8 corium crudum quo ea machina erat involuta. de corace
nihil putavit scribendum, quod animadverteret eam machinam
nullam habere virtutem. de ascensu, quae επιβαθρα 10
graece dicitur, et de marinis | machinationibus qua per (15)
navium aditus ＜accessus＞ haberi posse scripsit, tantum pollicitum
esse vehementer animadverti neque rationes earum
eum explicavisse.
Quae sunt ab Diade de machinis scripta quibus sint 15
comparationibus exposui. nunc quemadmodum a
praeceptori|bus accepi et utilia mihi videntur exponam. (20)
XIV Testudo, quae ad congestionem fossarum paratur et
qua etiam accessus ad murum potest haberi, sic erit
facienda. basis compingatur, quae graece εϲχαρα dicitur, 20
quadrata habens quoqueversus latera singula pedum XXI
et trans|versaria IIII. haec autem contineantur ab alteris (25)
duobus | crassis
FZ latis
S÷, distent autem transversaria
276inter se circiter pedes III et S supponanturque in singulis
3 trocli(e P)ę x.
5 inclusit uti crebriter (-t̄ HS) c. x.
6 id: ad x.
7 arcus tegebantur x.
8 quo Gc: quod x.
10 ascensu Ciseranus: accessu x. | epibathra (epithra G) x.
11 quae (q⁊ S ante, ꝙ̄ Sc = quę G) ꝑ naviū (| H) aditus (-tū S)
habere posse (sic G, poss& HS) x.
13 animadverti (-te Gc) x
(sic Vitr. ex ore auctoris, quem exscripsit Athenaeus (Agesistrati—iam
sequitur Philonis ex eodem testudo). | eorum x.
15 ademade
x.
17 accepi & (et) ScGc: accipiet(& HS) x.
18 et
qua: eaq; (-q⁊ GS) x.
20 graecae (H, grecę S, gręce G) thera
x (ἐϲχάριον Ath.).
21 quoq; (q⁊ GS) versus x. | pedum .XXV. x
(pro XXI = πηχῶν ι̅δ̅ Ath.).
22 contineatur x.
22 crassis .F.S.
latis (Zatis sic H) .S. x (τὰ μὲν πάχη ἔχοντα δεκαδάκτυλα, τὰ δὲ πλάτη τριπάλαιϲτα Ath). | distet (a. c.) G.
24 pede & .S.
(pede . et S. G) x (δύο πήχειϲ καὶ παλαιϲτὴν ἕνα Ath. i. e. ped. 3¼).
[273]
Plain text
intervallis eorum arbusculae, quae graece αμαξοποδεϲ
dicuntur, in quibus versantur rotaram axes conclusi lamnis
ferreis. eaeque arbu|sculae ita sint temperatae ut habeant (5)
cardines et foramina, quo vectes traiecti versationes earum
expediant, uti ante et post et ad dextrum seu sinistrum 5
latus, sive oblique ad angulos opus fuerit, ad id per
2 arbusculas versatas progredi possit. conlocentur autem
insuper basim tigna duo in utram|que partem proiecta pedes (10)
senos, quorum circa proiecturas figantur altera proiecta
duo tigna ante frontes pedes XII, crassa et lata uti in 10
basi sunt scripta. insuper hanc compactionem erigantur
postes compactiles praeter cardines pedum VIIII, crassitudine
quoquoversus palmipedales, intervalla | habentes inter (15)
se sesquipedis. ei concludantur superne intercardinatis
trabibus. supra trabes conlocentur capreoli cardinibus 15
alius in alium conclusi, in altitudine excitati pedes XII.
supra capreolos conlocetur quadratum tignum, quo capreoli
3 coniungantur. ipsi autem laterariis circa fixis con|tineantur (20)
teganturque tabulis maxime prininis, si non, ex cetera
materia quae maxime habere potest virtutem, praeter pinum 20
aut alnum. haec enim sunt fragilia et faciliter recipiunt
ignem. circum tabulata conlocentur crates ex
tenuibus virgis creberrime textae maximeque recentibus.
1 anaxopodes x.
7 versatis x. | possint x.
9 senus (-nꝰ S)
HS (πήχειϲ δ̄ Ath.). | altera altera (sic bis) proiecta H (altera
proiectura PS).
10 pedes .VII. x (πήχειϲ η̄, ἐκ δὲ τοῦ ὀπίϲω πήχειϲ δ̄ Ath.). | inbassi H.
11 exigantur x.
12 pedum .VIIII. x
(ἑπτα(?)πήχειϲ Ath.).
13 quoquo versus x (quoque versus Pvlc,
qui sic cum x et p. 275, 24 etc., item cum L p. 186, 26). | palmo
pedales (-lis G) x (cr. om. Ath.)
14 ses|qui pedes H, ses qui
pedes SG (πῆχυν ἕνα Ath.). | ei: ea x. | inter cardinatis HS:
inter ordinatis G et Sc (qui in m. ꝉ ordinatis), sed Gc supra or
scr. ꝉ car.
16 alius an alium H, alius analiū SG. | excitati
HS: et citati G. | p̄. VIIII. x (πήχειϲ η̄ Ath.).
17 qua (a. c.) G.
19 maxime (-ae H) primis x (prininis in Italia scil., ut in
Oriente φοινικίναιϲ finicinis sec. Philonem p. 97, 1. 98, 8 et ap.
Athen.).
22 grates x (crates Sc Gc).
23 texta x. | rectentibus
G (hic interp. Ath.).
[274]
Plain text
percrudis | coriis duplicibus consutis fartis alga aut paleis
277in aceto maceratis circa tegatur machina tota. ita ab his
reicientur plagae ballistarum et impetus incendiorum.
XV Est autem et aliud genus testudinis, quod reliqua
omnia | habet quemadmodum quae supra scripta sunt, 5
praeter capreolos, sed habet circa pluteum et pinnas ex
tabulis superne subgrundas proclinatas, supraque tabulis
et coriis firmiter fixis continetur. insuper vero argilla
cum capillo subacta ad eam crassitudinem inducatur ut
ignis omnino non | possit ei machinae nocere. possunt 10
autem si opus fuerit eae machinae ex VIII rotis esse, si
ad loci naturam ita opus fuerit temperare. quae autem
testudines ad fodiendum comparantur, ορυκτιδεϲ graece
dicuntur, cetera omnia habent uti supra scriptum est,
frontes vero earum fiunt quemadmodum | anguli trigonorum, 15
uti a muro tela cum in eas mittantur, non planis
frontibus excipiant plagas sed ab lateribus labentes, sine
periculoque fodientes qui intus sunt tueantur.
2 Non mihi etiam videtur esse alienum de testudine
quam Hegetor Byzantius fecit quibus rationibus sit facta 20
expo|nere. fuerat enim eius baseos longitudo pedum LXIII, (20)
latitudo XLII. arrectaria quae supra compactionem erant
quattuor conlocata ex binis tignis fuerant compacta, in
altitudinibus singula pedum XXXVI, crassitudine palmipedali,
latitudine sesquipedali. basis eius habuerat rotas VIII 25
quibus ageba|tur. fuerat autem earum altitudo pedum (25)
1 salga G.
3 reicientur H: -antur SG.
7 t. et (&) supernae(-ę, -e)
x. | supraq⁊ … continentur x.
9 inducatū (a. c.)
G.
11 eae HS: hę G. | sed adl. x.
12 temperatę (a. c.)
G.
13 origines x. | gręce G: graeci H (greci S = P).
15 trigoniorum
x.
16 amuróctae|la (a. c. c̲t̲a̲e̲|te) G.
18 intuentur
x.
20 hector b. HS: hạ̇ec‿torb. Gc.
21 longitudo (G, -ine HS)
pedum LX. latitudo .XIII. x (μῆκοϲ … πηχῶν μ̅β̅, πλάτοϲ δὲ κ̅η̅
Ath.).
24 singulo H(Sc): singulorum G et (ante ras.) S. | XXXVI
(sic) x (= πήχειϲ κ̅δ̅ Ath.).
25 sex qui pedali (a. c.) G
(= πηχυαῖα Ath.).
[275]
Plain text
VI S÷, crassitudo pedum III. ita fabricatae triplici e
materia alternis se contra | subscudibus inter se coagmentata
2783 lamnisque ferreis ex frigido ductis alligata, eae in
arbusculis, sive amaxopodes dicuntur, habuerant versationes.
item supra transtrorum planitiem quae supra basim fuerat 5
postes erant erecti pe|dum XVIII, latitudine S÷, crassitudine (5)
FZ, distantes inter se IS÷, supra eos trabes circumclusae
continebant totam compactionem latae pedem I,
crassae S÷, supra eam capreoli extollebantur altitudine
pedum XII, supra capreolos tignum conlocatum coniungebat 10
capreolorum compactiones. | item fixa habuerant lateraria (10)
in transverso, quibus insuper contabulatio circumdata contegebat
4 inferiora. habuerat autem mediam contabulationem
supra trabeculas, ubi scorpiones et catapultae conlocabantur.
erigebantur et arrectaria duo compacta pedum XXXXV, 15
crassitudine sesquipedali, lati|tudine S÷, coniuncta capitibus (15)
transversario cardinato tigno et altero mediano inter
duos scapos cardinato et lamnis ferreis religato. quo insuper
conlocata erat alternis materies inter scapos et
View as image
1 .VI.S :— H (.VI.S.÷ S), VI. S. ⸞̤ G (6¾ = πήχειϲ Δ̅Ϲ̅
Ath.). | pedum .III. (= πήχειϲ β̄ Ath.). | ita (Ita G) fabricata
tripliei (sic HGP, -ci SLvlc) materia (natura Pfvlc) x.
2 alternisse contra H (alternis se c̄tra) S, alternis si(sȇ Gc) contra
G. | subsudibus x. | coagmentata (. H) elamnisque …
alligatae(-ę GS) x.
3 eae HS: hę G.
4 amoxopodes G, amoxopedes
H (amoxo pedes S).
5 ita x.
6 pedes .XXVIIII. (sic 29
etiam S, ubi ~⃨⃛ ) ∺ (pedes .XXVIII. | ~̤̈ G, δωδεκαπήχειϲ Ath.)
latitudinis ÷ ⁙ (.— ◌ G, παλαιστὰϲ γ̄ Ath.) crassitudine .FZ.
(F∠̃ G., δέκα δακτ. Ath.) H.
7 .IS⨪ H, ı,ſ÷ G (¾ = παλαιστὰϲ
ζ̅ Ath.) | eos HS: eas G.
8 conpactionem ⁙ (sic HG) late
pede .I ~̤̈ (pede I ~̤̈ G, παλαιστὰϲ δ̄ Ath.) crassae | S. :— (crasse
.S :— G, παλ. γ̄ Ath.) H.
10 pedum .XII x (= πήχειϲ η̄ Ath.).
11 habuerunt G.
14 trabiculas x.
15 c. & (et G) erigebantur
& arr. (arectaria G) x (c. & arr. S, ubi in m. & erigebantur
suppl. Sc). | pedum | XXXV .◌ H (XXXV ◌ G, τριάκοντα πήχειϲ
Ath.).
16 ses qui pedali ◌ (-li ◌ G) latitudine. PII. | (-ne
p̄.|.II. G) H (τὸ δὲ πάχοϲ πηχυαῖον, τὸ δὲ πλάτοϲ τριπαλαιϲτιαῖον
Ath.).
18 lā|nis H, laımnis Gc.
[276]
Plain text
transversaria traiecta cheloniis et anconibus firmiter inclusa.
in ea materia fuerant ex torno facti axi|culi duo, (20)
5 e quibus funes alligati retinebant arietem. supra caput
eorum qui continebant arietem, conlocatum erat pluteum
turriculae similitudine ornatum, uti sine periculo duo 5
milites tuto stantes prospicere possent et renuntiare quas
res adversarii conarentur. aries autem omnis habuerat
longitudi|nem pedum CLXXX, latitudine in imo palmipedali, (25)
crassitudine | pedali, contractu a capite in latitudine pedis,
2796 crassitudine S⨪. is autem aries habuerat de ferro duro 10
rostrum ita uti naves longae solent habere, et ex ipso
rostro lamminae ferreae IIII circiter pedum XV fixae fuerant
in materia. a capite autem | ad imam calcem tigni contenti (5)
fuerant funes III crassitudine digitorum VIII, ita religati
quemadmodum navi a puppi ad proram continenter, 15
eique funes praecinctura transversa erant ligati habente
inter se palmipedalia spatia. insuper coriis crudis totus
aries erat involutus. ex quibus autem | funibus pendebat, (10)
eorum capita fuerant ex ferro factae quadruplices catenae,
7 et ipsae coriis crudis erant involutae. item habuerat proiectura 20
eius ex tabulis arcam compactam et confixam, in
View as image
1 transversariū traiectae (-ę GS) chelonis & (et G) angonibus
x.
2 fuerunt x.
7 omnis (τὸ ϲύμπαν Ath.): eius x.
8 longitudinem
HG (-ne S). | pedum .C. lu◌ H (C.I.V. ◌ S), pedū. CIV
::: G (vel cubitorum CXX, ut p. 274, 4: πήχειϲ ρ̅κ̅ Ath.). | palmo
pedali ⁙ H (⁙ G) = ε̄ παλ. Ath.
9 pedali ⁙ (sic HG, -li. ⁝⁝ S)
x (ubi ποδῶν β̄ Ath., sed Anon. exc. ποδιαῖον p. 230 Wescher). |
in altitudine pes ⁝⁝ (sic HG, pes. ◌ S) crassitudine .s ⩫, is
(H, s.ς˜. Is S, . s⸟ [⩫ Sc] is G). hic Ath. textus qui mensuras
commutat corrigendus est ex Anon. exc. l. c. ubi πλάτοϲ ποδιαῖον καὶ πάχοϲ τριπάλαιϲτον. cf. etiam p. 274, 1.
12 lamminae
x (laminę S). | pedum .XV. x = ἐπὶ πήχειϲ ῑ Ath.
14 fuerunt x. | .IIII. x (sed τριϲὶ Ath., item Anon.). | d. .VIII. x
= ὀκταδακτύλοιϲ Ath.
15 navis x. | continentur (. G) eiq; funes
prae(p̄ GS)cincturae (-ę GS) transversis x.
16 ligati G: religati
HS. | habentes x.
17 palmi pedalia (sic) x (ἐπὶ παλαιϲτὰϲ
ε̄ Ath.).
18 pendebant x.
19 fuerunt (fuer᷎ H) x.
20 erant S(Gc): erat HG. | protectura x.
[277]
Plain text
qua ＜rete＞ rudentibus maioribus extentis, per quorum asperitates
non labentibus pedibus faciliter ad murum pervenie|batur. (15)
atque ea machina sex modis movebatur, progressu,
＜regressu,＞ item latere dextra et sinistra, porrectione
non minus in altitudinem extollebatur et in imum inclinatione 5
demittebatur. erigebatur autem machina in altitudinem
ad disiciendum murum circiter pedes C, item a
latere dextra ac sinistra | procurrendo praestringebat non (20)
minus pedes C. gubernabant eam homines C habentem
pondus talentum quattuor milium, quod fit CCCCLX̅X̅X̅ pondo. 10
XVI De scorpionibus et catapultis et ballistis etiamque
testu|dinibus et turribus quae maxime mihi videbantur
280idonea et a quibus essent inventa et quemadmodum fieri
deberent explicui. scalarum autem et carchesiorum et
eorum quorum rationes sunt inbecilliores non necesse habui 15
scribere. haec | etiam milites per se solent facere. neque (5)
ea ipsa omnibus locis neque eisdem rationibus possunt
utilia esse, quod differentes sunt munitiones munitionibus
nationumque fortitudines. namque alia ratione ad audaces
et temerarios alia ad diligentes aliter ad timidos machinationes 20
2 debent comparari. | itaque his praescriptionibus (10)
si qui attendere voluerit et varietatem earum eligendo in
unam comparationem conferre, non indigebit auxiliis, sed
quascumque res ex rationibus aut locis opus fuerit sine
dubitatione poterit explicare. de repugnatoriis vero non 25
est scriptis explicandum. non enim | ad nostra scripta (15)
hostes comparant res oppugnatorias, sed machinationes
eorum ex tempore sollerti consiliorum celeritate sine machinis
saepius evertuntur. quod etiam Rhodiensibus memoratur
1 rete (δίκτυον Ath.) om. x. | quarum x.
2 non habentibus
x.
3 progresso x.
4 regressu (εἰϲ τὸ ὀπίϲω Ath.) om. x. |
porrectiones (-is a. c. S).
5 extollebantur … di(e Gc)mittebantur
x.
7 dissic(t G)iendū x. | .P.C. H, p. c. G (pedū .c. S). |
item altera dextra x.
8 procurrenda G.
9 | P. C. H, .pc. G
(pedū .c. S), cubita 70 (bis) sec. Ath.
10 pondos HS. |
CCCC(. SG)LX̅X̅X̅. (LXXX S) x.
17 nec eisdem G.
18 monitiones
monitionibus HS.
22 ex varietate eorum x. | elegendo G.
23 conferre HS(Gc): confer | G.
24 &(et G)rationibus x.
[278]
Plain text
3 usu venisse. Diognetus enim fuerat Rhodius architectus,
et ei de publico quotannis certa merces pro | artis (20)
dignitate tribuebatur ad honorem. eo tempore quidam
architectus ab Arado nomine Callias Rhodum cum venisset,
acroasin fecit exemplarque protulit muri et supra id machinam 5
in carchesio versatili constituit, qua helepolim ad
moenia accedentem corripuit et transtulit intra murum.
hoc exem|plar Rhodii cum vidissent, admirati ademerunt (25)
Diogneto quod fuerat quotannis ei constitutum et eum
4 honorem ad | Calliam transtulerunt. interea rex Demetrius,
281
qui propter animi pertinaciem Poliorcetes est apellatus, 11
contra Rhodum bellum comparando Epimachum
Atheniensem nobilem architectum secum adduxit. is autem
comparavit helepolim sum|ptibus inmanibus industria laboreque (5)
summo, cuius altitudo fuerat pedum CXXXV, latitudo 15
pedum LX. eam ciliciis et coriis crudis confirmavit, ut
posset pati plagam lapidis ballista inmissi pondo CCCLX,
ipsa autem machina fuerat milia pondo CCCLX. cum
autem Callias rogaretur ab Rhodiis ut contra | eam helepolim (10)
machinam pararet et ut illam uti pollicitus erat 20
5 transferret intra murum, negavit posse. non enim omnia
eisdem rationibus agi possunt, sed sunt alia quae exemplaribus
1 diogenes x.
2 mercis (ante corr.) H et S. | ꝓarti (-is Gc)
dignitate EG: pro arti HS (-te Sc).
5 acroas infecit x. |
exemplaq; x.
6 carceso x | quem (-ē GS) le(m S)pidolim x.
9 diogeni x. | quod(t EG) annis & (et G) constitutū eū x
(quod annis constitutū & eū S).
10 galliam x.
11 ꝑtinacıae⃓m
H (ꝑtinatiē a. c. S, -ciā Sc ut reliqui). | pollorc&es (HS, pollor
cetes EG) x.
14 heliopolim x (eliop. S).
16 P. | CXXV. H,
.p(. Ec)CXXV. EG (pedū .C.XX.V. S). πήχειϲ Ϟ̄ Ath.
16 pedū .LX.
H, .p.LX. EG. πήχειϲ η̄(?) Ath. | eam: ita eā x.
17 .P̄.CCC.LX.
H, pccc(. G)LX EG (pedū .CCC.LX. S). τριτάλαντοϲ Ath. (ana 120).
18 milia | P̄. (.P. S) CCC.LX. HS, milia peđ(. G) CCCLX. EG
(3000 tal.).
19 gallias x. | abrhodiis contra x. | eum a. c. H. |
he(o S)liopoliam (-ā SG) x. | pararet (-&. E) ut EG (p. & ut
Gc = x).
20 uti HSG: ut E.
22 alique (-q⁊ PL) exenparibus
H(PL), aliquę (alii quę ante corr. E) exemplaribus EG (aliqua
quę exemplaribus in ras. Sc).
[279]
Plain text
non magnis similiter magna facta habent effectus,
alia autem exemplaria non possunt habere sed per se
consti|tuuntur, nonnulla vero sunt quae in exemplaribus (15)
videntur veri similia, cum autem crescere coeperunt dilabuntur.
ut etiam possumus hic animo advertere. terebratur 5
terebra foramen semidigitale digitale sesquidigitale. si
eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet explicationem,
semi|pedale aut maius nec cogitandum quidem (20)
videtur omnino. sic item in nonnullis exemplaribus videtur.
6 quemadmodum | in minimis fieri videntur, ＜non＞
282
aeque eodem modo in maioribus. ideo eodem modo Rhodii 11
eadem ratione decepti iniuriam cum contumelia Diogneto
fecerunt. itaque posteaquam viderunt hostem pertinaciter
infestum, periculum servitutis machinatione ad | capiendam (5)
urbem comparata, vastitatem civitatis expectandam, procubuerunt 15
Diogneto rogantes ut auxiliaretur patriae. is
7 primo negavit se facturum. posteaquam ingenuae virgines
et ephebi cum sacerdotibus venerunt ad deprecandum,
tunc est pollicitus, his legibus uti si eam machinam cepisset
| sua esset. is ita constitutis qua machina accessura 20 (10)
erat ea regione murum pertudit et iussit omnes publice
et privatim quod quisque habuisset aquae stercoris luti
per eam fenestram per canales progredientes effundere
ante murum. cum ibi magna vis aquae luti stercoris
1 magna facta HS (ī aꝉ m. f. Gc): magnificata EG.
2 alia HS: alii EG.
4 autem (cr.) HS: aut EG (a̅u̅t̅ Gc = S). |
ceperint Ec. | dilabantur x.
5 animum (HS, -ū GPL, -o Gc,
anim≣ Sc) advertere x.
6 sic (si Ec) eadem x.
8 autem
(aū H, autē SEG) maius x. | nec: ne (cog.) x.
9 videntur x.
11 aeque Oehmichen: atq; x. non add. Joc. | ideo: id x.
12 diognito (hic) x.
13 fecerunt ESc: -rint HSG. | postea
quam HS(Ec Gc): pt̄ea quā G, preterea quā E.
14 machinationem
(-ē G) … conparatā (-am E) x.
16 patriaeis H:
patria . eis EGS.
17 se HS(Gc): sed EG. | postea quam
HS(Ec Gc): p̄tea aquā G, preterea quā, E (cf. v. 17 po.ṭea G,
postea E).
19 coepisset H, cepisset EG (suscepisset S).
20 Is H (= LP): His EGS.
22 aqua stercoris x (aquę st. S).
[280]
Plain text
nocte profusa fuisset, | postero die helepolis accedens antequam (15)
adpropinquaret ad murum, in umido voragine facta
consedit nec progredi nec regredi postea potuit. itaque
Demetrius cum vidisset sapientia Diogneti se deceptum
8 esse, cum classe sua discessit. tunc Rhodii Diogneti sollertia 5
liberati bello publice gratias | egerunt honoribusque (20)
omnibus eum et ornamentis exornaverunt. Diognetus eam
helepolim reduxit in urbem et in publico conlocavit et
inscripsit ‘Diognetus e manubiis id | populo dedit munus’.
283ita in repugnatoriis rebus non tantum machinae sed etiam 10
maxime consilia sunt comparanda.
9 Non minus Chio cum supra naves sambucarum machinas
hostes comparavissent, noctu Chii terram harenam
lapi|des progesserunt in mare ante murum. ita illi postero (5)
die cum accedere voluissent, naves supra aggerationem 15
quae fuerat sub aqua sederunt nec ad murum accedere
nec retrorsus se recipere potuerunt, sed ibi malleolis confixae
incendio sunt conflagratae. Apollonia quoque cum
circumsede|retur et specus hostes fodiendo cogitarent sine (10)
suspicione intra moenia penetrare, id autem a speculatoribus 20
esset Apolloniatibus renuntiatum, perturbati nuntio
propter timorem consiliis indigentes animis deficiebant,
quod neque tempus neque certum locum scire poterant
10 quo emersum facturi | fuissent hostes. tum vero Trypho (15)
Alexandrinus ibi fuerat architectus. is intra murum plures 25
specus designavit et fodiendo terram progrediebatur
extra murum dumtaxat extra sagittae missionem et in
1 heliopolis x.
3 egredi x.
8 heliopolim x.
9 manubiis
G: manubus Hc, manibus (-b; S) ES.
13 noctu hii HS(Gc),
noctu hi EG.
14 progesserunt HEG: progresserunt S(LP)
et (ante ras.) E.
16 fuerant x (om. cum v. 5-7 S ubi sine
corr. ita illi retrorsus se recipere p.).
17 malleonis EG (-lis
Gc = HS).
18 appolonia H (appollonia S, apoll. EG).
21 nuntio HS: nuntii EG.
24 tum HS: tunc EG.
25 is
om. x. | plurespecus (ante corr.) H.
26 specus HS(Gc):
spec(t G)ies EG (Sc in marg. /. ꝉ speciis).
27 sagitta . emissionem
H, sagittę miss. S, sagittę emiss. EG.
[281]
Plain text
omnibus vasa aenea suspendit. ex his in una fossura quae
contra hostium specus fuerat vasa | pendentia ad plagas (20)
ferramentorum sonare coeperunt. ita ex eo intellectum
est qua regione adversarii specus agentes intra penetrare
cogitabant. sic lineatione cognita temperavit aenea aquae 5
ferventis et picis de superno contra capita hostium et
stercoris humani et harenae coctae candentis. dein noctu
| pertudit crebra foramina et per ea repente perrundendo (25)
11 qui in eo opere fuerunt hostes omnes necavit. item
Massilia cum oppugnaretur et numero supra XXX specus 10
tum agerent, | Massilitani suspicati totam quae fuerat ante
284murum fossam altiore fossura depresserunt. ita specus
omnes exitus in fossam habuerunt. quibus autem locis
fossa non potuerat fieri, intra murum barathrum amplissima
longitudine et am|plitudine uti piscinam fecerunt contra 15 (5)
eum locum qua specus agebantur, eamque e puteis et e
portu impleverunt. itaque cum specus esset repente naribus
apertis, vehemens aquae vis inmissa supplantavit fulturas,
quique intra fuerunt et ab aquae multitudine et ab
12 ruina specus omnes sunt oppressi. | etiam cum agger ad 20 (10)
murum contra eos compararetur et arboribus excisis eoque
conlocatis locus operibus exaggeraretur, ballistis vectes
ferreos candentes in id mittendo totam munitionem coegerunt
conflagrare. testudo autem arietaria cum ad murum
pulsandum accessisset, permiserunt laqueum | et eo ariete 25 (15)
constricto, per tympanum ergata circumagentes suspenso
capite eius non sunt passi tangi murum, denique totam
machinam malleolis candentibus et ballistarum plagis dissipaverunt.
ita ea victoria civitates non machinis sed contra
5 liniatione x. | temperavit EG: temperar& (-ret S) HS.
6 desuꝑ | nae contra H, desuꝑnę c. S, desuꝑna c. EG.
8 pertuditerebra
H (ꝑtulit | terebra S): ꝑtudit crebra EG(LPvlc). |
ꝑfudendo EGS (ꝑfund. Gc = HLP).
10 specus tum: speculatum
(-tū EGS) x (sep. specula tū Gc).
11 masilitani HEG
(mass- Hc S).
15 ut E.
24 conflagare HEG (-grare Ec SPL).
27 denique x: deinque Gc.
28 malleonis (iterum a. c.) EG.
29 eae (HS, hae EG) victoriae civitatū (-tē S) x.
[282]
Plain text
machinarum rationem architectorum sollertia sunt
| liberatae. (20)
Quas potui de machinis expedire rationes et pacis
bellique temporibus utilissimas putavi, in hoc volumine
perfeci. in prioribus vero novem de singulis generibus et 5
partibus comparavi, uti totum corpus omnia architecturae
membra in | decem voluminibus haberet explicata. (25)
3 et om. (rationes pacis) x.
4 t. & (et EG) util. x.
7 in om. S.
[283]
M. CETI FAVENTINI
LIBER ARTIS ARCHITECTONICAE
[284]
[285]
Plain text
De artis architectonicae peritia multa oratione Vitruvius
287Polio aliique auctores scientissime scripsere. verum ne
longa eorum disertaque facundia humilioribus ingeniis
alienum faceret studium, pauca ex his mediocri licet sermone
privatis | usibus ordinare fuit consilium. quae partes 5
itaque caeli et regiones ventorum salubres aedificiis videantur
et qua subtilitate nocivi flatus avertantur aditusque
ianuarum et lumina fenestris utiliter tribuantur, quibusve
mensuris aedificiorum membra disponantur, quibus signis
tenuis abundansque aqua | inveniatur, alia etiam quae 10
aedificandi gratia scire oportet brevi succinctaque narratione
cognosces.
I. De principiis artis architectonicae.
Vitr. 1, 2.
Primo ergo quae principia ad architecturam pertinere
debeant studiose attendere convenit. omnia enim pulchro
decore ac venusta utilitate fieri poterunt, si ante huius 15
artis | peritus ordo discatur. nam architecturae partes (15)
sunt octo, quae sunt ordinatio, dispositio, venustas, mensura,
distributio, aedificatio, conlocatio, machinatio. ex
his Graeci quinque vocabulis studium architecturae esse
docuerunt, nam ordinationem ταξιν, dispositionem διαθεϲιν, 20
venustatem | et decorem ευρυθμιαν, moduloram mensuras (20)
ϲυμμετριαν, distributionem οικονομιαν appellaverunt.
ordinatio est ergo membrorum dispositio, et constat ex
quantitate, quam Graeci | ποϲοτητα vocant. quantitas est
288modus singulorum membrorum universo respondens operi. 25
dispositio est apta rebus conclavium institutio, et operis
futuri forma tribus figuris divisa, quae a Graecis ιδεα
appellatur. haec sunt ergo tres | figurae, ichnographia, (5)
orthographia, scenographia. ichnographia est areae vel
[286]
Plain text
soli et fundamentorum descriptio. orthographia est laterum
et altitudinis extructio. scenographia est frontis et totius
operis per picturam ostensio.
II. De ventis.
Vitr. 1, 6.
Ferunt quidam philosophorum Eratosthenen mathemati|cis (10)
rationibus et geometricis methodis aequinoctiali 5
tempore per gnomonicas umbras orbis terrae spatia esse
metitum et sic certos ventorum didicisse flatus. tenere ergo
orientem aequinoctialem ＜subsolanum, meridiem austrum,
occidentem aequinoctialem＞ favonium, ＜septentriones＞ septentrionem.
| inter ceteros tamen Andronicus Cyrrestes cum 10 (15)
octo ventis orbem terrae regi adseverasset, exempli causa
Athenis turrim marmoream octagonam instituit, in qua
imagines ventorum scalptas contra suos quosque flatus
ordinavit, supraque ipsam turrim metam marmoream posuit
et Tritonem | aeneum conlocavit et ita est modulatus ut 15 (20)
cum ventus aliquis adspirasset quodam momento in gyro
ageretur et supra caput eius resisteret et dextera manu
virgam tenens ipsum esse flantem monstraret. itaque esse
inter subsolanum et austrum ad orientem hibernum eurum,
inter austrum et | favonium ad occidentem hibernum africum, 20 (25)
inter favonium et septentrionem caurum, quem quidam
corum vocant, inter septentrionem et subsolanum
aquilonem. hoc modo et nomina et partes et numeros
ventorum scire coeptum est. sed | plerique duodecim ventos
289esse adseverant, ut est in urbe Roma Triton aeneus cum 25
totidem thoracibus ventorum factus ad exempli Andronici
Cyrrestae similitudinem, supra caput venti virgam tenens
eundem esse flantem ostendit. obser|vabis ergo ne ianuas (5)
aut fenestras contra nocivos flatus facias. nocivi enim
sunt flatus ubi aut nimis incumbunt aut acerrima frigora 30
faciunt, ut et homines et animalia laedant. frigorosis
ergo regionibus a meridie aut ab occasu hiberno ianuas
et fenestras facies, aestuosis vero a borea et septen|trione (10)
fieri ordinabis.
III. De aquae inventione.
Vitr. 8, 1 (Pall. 9, 8).
Quoniam usibus omnium maxime necessariae aquae 35
videntur, primo quae genera terrae tenues aut abundantes
venas emittant, quibus etiam signis altius depressae
[287]
Plain text
inveniantur, quomodo ex fontibus vel puteis ducantur, quae
nocivos aut | salubres habeant liquores, studiose scire (15)
oportet. aquae ergo fontanae aut sponte profluunt aut
saepe de puteis abundant. quodsi tales copiae non erunt,
signis infra scriptis quaerenda sunt sub terra capita aquarum 5
et proxima fontibus altiora puteis colligenda. ante
solis itaque ortum in locis | quibus aqua quaeritur aequaliter (20)
in terra procumbatur et mento deposito per eam prospiciatur.
mox videbis in quibuscumque locis aqua latebit
umores in aera supra terram crispantes et in modum 10
tenuis nebulae rorem spargentes, quod in siccis et aridis
locis fieri non potest. quaerentibus ergo | aquam diligenter (25)
erit considerandum quales terrae sint. certa enim genera
sunt in quibus aut abundans aut tenuis aqua nascatur.
in creta tenuis et exilis nec optimi saporis invenitur, in 15
sabulone soluto tenuis, limosa et insuavis, altioribus locis
mersa. in terra nigra stillarum umores exiles ma|gis ex (30)
hibernis liquoribus collecti saporis optimi spissis et solidis
locis subsidentes. glareae vero mediocres et incertas | venas
290habent sed egregia suavitate. in sabulone masculo et 20
harena carbunculo certiores et salubriores et abundantiores
sunt copiae aquarum. in rubro saxo et copiosae et bonae
inveniuntur, sed providendum erit ne inter rimas saxo|rum (5)
quoniam suspensae sunt decurrant. sub radicibus montium
et in saxis silicibus uberiores et salubriores et frigidiores 25
aquae inveniuntur. campestribus autem fontibus salsae
et graves et tepidae et non suaves erunt, sed si sapor
bonus invenitur, scito eas de montibus sub terra venire
in | medios campos, ibique umbris arborum contectae praestabunt (10)
montanorum fontium suavitatem. 30
Signa autem investigandae aquae alia huiusmodi invenientur,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo,
hedera, alia quoque quae sine umore nasci non possunt.
| quoniam autem in lacunis similia nascuntur, facile his (15)
credendum non est. itaque sic inventiones aquae probabis. 35
fodiatur ergo ubi haec signa fuerint inventa, ne minus in
latitudinem pedes III, in altitudinem pedes V, et circa solis
[288]
Plain text
occasum vas plumbeum aut aeneum mundum intrinsecus
| perunctum oleo in imam fossuram inversum conlocetur, (20)
supraque fossuram frondibus vel harundinibus missis terra
inducatur. item alia die aperiatur, et si sudores aut
stillae in vaso invenientur, is locus sine dubitatione aquam 5
habebit. item si vas ex creta siccum non coctum eadem
ratione po|situm et opertum fuerit, si is locus aquam (25)
habebit, alia die vas umore solutum invenietur. vellus
lanae similiter in eo loco positum si tantum umoris collegerit
ut alia die exprimi possit, magnam copiam aquae 10
locum habere significat. lucerna plena oleo incensa si in
eodem loco similiter adoperta in | alia die lucens fuerit (30)
inventa, indicabit eum locum aquam habere, propterea
quod omnis calor ad se trahit umorem. | item in eodem
291loco si focum feceris et vaporata terra umidum nebulosumque 15
fumum suscitaverit, ostendit locum aquam habere.
cum haec ita fuerint reperta certis signis, in altitudinem
putei defodiendi erunt quousque caput aquae inve|niatur (5)
aut si plura fuerint in unum colligantur. maxime tamen
sub radicibus montium in regione septentrionali signa 20
aquae sunt quaerenda. in his enim locis suaves et salubres
et abundantiores inveniuntur, quoniam naturae beneficio
a solis cursu separantur et arborum aut montium
umbris | velatae frigida gratia aestate, hiberno tepida suavitate (10)
profluent. 25
IV. De puteorum fossionibus et structuris.
Vitr. 8, 6 (Pall. 9, 9).
In puteorum autem fossionibus diligenter est cavendum
ne fodientibus periculum fiat, quoniam ex terra sulphur
alumen et bitumen nascitur, quae res cum in se convenerint
| pestiferos spiritus emittunt. et primo occupatis (15)
naribus tetro odore reprimunt animas corporibus, et si 30
non inde cito fugerint celerius moriuntur. hoc autem
malum ubicumque fuerit hac ratione vitabis. lucerna
accensa in eo loco demittatur. quae si ardens remanserit
sine periculo descendes. quod si | ereptum ei lumen fuerit, (20)
cavendum erit ne in eo loco descendatur. sed si alio 35
loco aqua non invenietur, dextra ac sinistra usque ad
libramentum aquae putei fodiantur et per structuram foramina
[289]
Plain text
quasi nares intus in puteum demittantur, qua nocivus
spiritus evaporet. sed cum aqua inventa | fuerit, (25)
signinis operibus parietes struantur ita ne venarum capita
excludantur. in signinis autem operibus haec servare
debebis. primo ut harena aspera paretur et caementum 5
de silice vel lapide toficio calcisque proxime extinctae
duae | partes ad quinque harenae mortario misceantur.
292puteum ergo fodere debebis latum pedes octo, ut a binis
pedibus structura in circuitu surgat et quattuor cavo relinquat.
structuram vero cum facere coeperis, vectibus 10
ligneis densabis | sic ut nitorem frontis non laedas. sic (5)
enim solidata structura adversus umorem fortior erit.
quodsi limosa aqua fuerit, salem ei miscebis et insuavitatem
saporis mutabit. sed licet auctores ad quinque
partes harenae duas partes calcis mitti docuerint, isdem 15
mensuris et redivivas inpen|sas fieri monstraverint, melius (10)
tamen inventum est ut ad duas harenae una calcis misceatur,
quo pinguior inpensa fortius caementa ligaret. similiter
et in testaceis operibus facies. puteum autem cum
fodere coeperis, si terra solida non fuerit aut harena 20
lubrica aut sabulo fluidus aut exsudans | umor fossionem (15)
resolvet, tabulas axium directas fodiendo submittes et eas
vectibus ligneis transversis distinebis, ne labens terra ruina
ponderis periculum fodientibus faciat.
V. De utilitate aquae probanda.
Vitr. 8, 4 (Pall. 9, 10).
Quoniam ergo ante omnia aquae usus necessarius habetur, 25
his experimentis utilitas eius probanda erit. itaque
| si naturaliter fontes profluent, considerandum erit prius (20)
quales homines et quam salubri corpore circa eos fontes
habitent. itaque si corporibus valentibus, cruribus non
vitiosis, coloribus nitidis, non lippientibus oculis, purgatos 30
salubresque fontes probabis. quodsi novi fontes aut putei
fossi | fuerint, aquam eximes, in vas aeneum nitidum (25)
sparges, et si maculam non fecerit optima et probabilis
erit. missa etiam in vaso aeneo nitido si decocta fuerit
et limum vel harenam in fundo non reliquerit, legumen 35
in ea si cito coquatur, bona | erit. non minus si perlucidi
293fontes fuerint et sine musco aut quibusdam
[290]
Plain text
inquinamentis. his signis munitam salubrem perpetuamque
aquam futuram significabunt.
VI. De aquae inductione.
Vitr. 8, 6 (Pall. 9, 11).
Ductus autem aquae quattuor generibus fiunt, aut
forma | structili aut fistulis plumbeis aut tubis vel canalibus (5)
ligneis aut tubis fictilibus. si per formam aqua ducetur, 5
structura eius diligenter solidari debet, ne per rimas pereat.
canaliculus formae iuxta magnitudinem aquae dirigatur.
si planus locus fuerit, infra caput aquae structura conlocetur
et, si | longior planitia fuerit, pede semis inter (10)
centenos vel LX pedes structura submittatur, ut animata 10
aqua non pigro impetu decurrat. nam si intervalla montium
fuerint, ad libramentum capitis aquae specus sub
terra erit structura aut roboreis canalibus aquae ductus
componatur. quodsi con|cavae vallium demissiones inpedient, (15)
structura solida vel arcuatili ad libramentum 15
aquae occurratur, aut fistulis plumbeis aut canalibus librate
cursus dirigatur. verum si altior locus fuerit unde aqua
ducitur, aliquanto inferius planitia inflexa libretur, ut
veniens aqua fracto impetu lenius | decurrat. aut si longius (20)
de monte ducitur, saepius flexuosas planities facies. minori 20
etiam sumptu et utilius tubis fictilibus inducitur. cum a
figulo ergo fient, ne minus duorum digitorum grossitudine
corium habeant. sed ipsi tubuli ex una parte angustiores
fiant, ut alter in alterum per or|dinem ad palmum ingrediatur. (25)
iuncturae autem eorum calce viva oleo subacta 25
inliniantur. et antequam a capite aqua demittatur,
favilla per eos cum parvo liquore laxetur, | ut si qua
294vitia tubuli habuerint excludantur. salubrior etiam multo
tubulorum materia invenitur. ex plumbo enim cerussa
nascitur, quae corporibus humanis nociva est. exemplum 30
autem huius plumbariorum deformitas probat, qui tractando
| plumbum exsucati sanguine foedo pallore mutantur. nam (5)
cum fere omnes structas vasorum argenteorum vel aeneorum
habeant mensas, tamen propter saporis integritatem
fictilibus vasculis utuntur. non alienum videtur etiam 35
conceptacula locis oportunis facere, ut si aquae exhaustae
solis ar|doribus fuerint aut venas sitiens terra consumpserit, (10)
[291]
Plain text
nihilominus de receptaculis aqua ministretur. canalium
vero et tubulorum ligneorum facilis et usitata aquae inductio
videtur.
VII. De mensuris et pondere fistularum.
Vitr. 8, 6 (Pall. 9, 12).
Fistulae ergo plumbeae pro magnitudine aquae hanc
soliditatem et mensuram accipere debebunt. si centenariae 5
| fundentur demum pedum, M et CC libras fusurae accipiant. (15)
octogenariae denum pedum, DCCCCLX libras accipiant.
quinquagenariae denum pedum, DC liƀ. accipiant.
quadragenariae denum pedum, CCCCLXXX libras. tricenariae
X pedum, CCCLX libras. vicenariae X pedum, CCXL libras. 10
octona|riae C libras. (20)
VIII. De harenae natura probanda.
Vitr. 2, 4 (Pall. 1, 10).
Harenae fossiciae genera sunt tria, nigra, rubra, carbunculus.
ex his quae manu comprehensa stridorem fecerit,
optima et purgata erit. quae autem terrosa fuerit, ＜non
habebit asperitatem＞. etiamque in vestimentum candidum 15
si | miseris et effusa si nihil sordis reliquerit, idonea erit. (25)
si | vero non fuerit unde harenae fodiantur, tunc de fluminibus
295aut de glareis excernenda erit aut de litore marino.
sed marina harena in structuris hoc vitium habet, tarde
siccat. unde onerari se continenter non patitur. nisi 20
intermissioni|bus requieverit opus, pondere gravata structura (5)
rumpetur. cameris etiam salsum umorem remittendo
tectorium opus saepe resolvit. fossiciae vero celeriter
siccescunt et tectoria non laedunt et concamarationes utiliter
obligant. sed fossiciae recentes statim in structuras 25
mitti debent. fortius enim | comprehendunt caementa. nam (10)
si sub sole diutius fuerint aut imbribus pruinisque solutae,
et terrosae et evanidae fiunt. fossiciae itaque cum recentes
sunt, tectorio operi propter pinguedinem non conveniunt.
fluviaticae autem propter macritatem signino operi incongruentes 30
sunt, sed liaculorum | subactionibus in tectorio (15)
opere recipiunt solididatem. in caementicias autem structuras
pura harena mittatur.
IX. De calcis utilitate probanda.
Vitr. 2, 5 (Pall. 1, 10).
Calx itaque de albo saxo vel tiburtino aut columbino
fluviatili coquatur aut rubro aut sfungia. quae enim erit 35
ex spisso et duro saxo, utiliter structuris conveniet. quae
| autem ex fistuloso aut exiliore lapide fuerit, conveniet (20)
[292]
Plain text
operi tectorio. in commixtione ad duas partes harenae
una calcis mittatur. in fluviatili autem harena si tertiam
partem testae cretae addideris, miram soliditatem operis
praestabit.
X. De lateribus faciendis.
Vitr. 2, 3 (Pall. 6, 12).
Faciendi autem lateres sunt ex terra alba vel creta 5
vel | rubrica aut sabulone masculo. haec genera terrae (25)
propter levitatem fortiora sunt operi. cetera genera quoniam
aut gravia sunt aut paleas non continent aut umore
sparsa cito | solvuntur, propterea fabricis inutilia videntur.
296ducendi autem sunt lateres verno tempore, ut ex lento 10
siccescant. qui enim solstitiali tempore parantur, vitiosi
fiunt, quoniam calor solis torridus corium in summo cito
desiccat, et quasi in|tegri videntur, postea umor interaneus (5)
dum siccatur contrahit frontes et scissuris dividit et inutiles
operi lateres facit. maxime tamen tectorio operi 15
inutiles erunt, si ante biennium inducatur. non enim
possunt ante penitus siccari. fiunt autem laterum genera
tria. unum quod graece Lydium ap|pellatur, longum sesquipede (10)
latum pede, quo nostri utuntur. sunt et alia duo
laterum genera, unum πενταδωρον et alterum τετραδωρον. 20
δωρον autem Graeci palmum appellant. itaque artifices
quinque palmorum publica opera extruere consuerunt et
IIII privatorum. fieri debebunt et semilateria | remissas (15)
quae laterum iuncturas interposita reparent. ita enim
fiet ut cum alter alterius protegit coniunctionem, firma 25
structurae soliditas surgat.
XI. De parietibus latericiis tectorio operi parandis.
Vitr. 2, 8 (Pall. 1, 11).
Latericii parietes tribus inductionibus prius solidentur,
ut opus tectorium sine vitio accipiant. nam si recentes
stru|cturae et inductiones fuerint et non ante siccaverint, (20)
cum arescere coeperint, scissuris venustatem operis corrumpent. 30
in urbe autem propter multitudinem hominum
parietes caementicii altius struuntur, ne latius soli magnitudinem
occupent. merito ergo latericiam habere non
potuit, ne pondere | cito corrupta fabrica laberetur. latericiis (25)
ergo parietibus vitia quae solent accidere ne fiant, hoc 35
modo erit providendum. in summitate parietum structura
testacea cum prominentibus coronis altitudine sesquipedali
[293]
Plain text
extruatur, ut si corruptae tegulae aut imbrices erunt,
parietes tamen solidi | permaneant. (30)
XII. De generibus arborum et utilitate caesionis.
Vitr. 2, 9 (Pall. 12, 15).
| Materies arborum quae ad utilitatem fabricae parabitur,
297autumni tempore antequam favonii flare incipiant
utiliter caeditur. prius tamen usque ad medullam securibus 5
circumcisae stantes intermittantur, ut inutilis umor
decurrat et | venarum raritas exsiccata solidetur. sed (5)
genera arborum has inter se vires et differentias habent.
abies ergo habens aeris plurimum et ignis, minimum terreni
et umoris, merito non est ponderosa et naturali rigore 10
non cito flectitur a pondere. laricis vero materia in omni
fabrica maximas habet utilita|tes, primo quod ex ea (10)
adfixae tabulae subgrundis ignis violentiam prohibent, neque
enim flammam recipiunt neque carbonem faciunt.
larix vero a castello Laricino est dicta. quercus terrenis 15
satietatibus abundans parum habens umoris, cum in terrenis
operibus obruitur perpetuam servat utilita|tem. aesculus (15)
apta aedificiis materies, sed in umore posita ＜vitiatur＞.
fagus quod aequalem habet mixtionem umoris et ignis, in
umore cito marcescit, siccis locis utilis est. populus alba 20
et nigra, salix et tilia ignis et aeris habent satietatem, in
fabrica utiles, in scalpturis gra|tae inveniuntur. alnus, (20)
quae proxima aquae nascitur, tenera et mollis materia
extra aquam fabricae inutilis est, sed hoc mirum in se
habet quod in umore palationibus spisse defixa structuram 25
supra se factam sine vitio servat. ulmus et fraxinus in
omni opere cito flectuntur, sed cum aruerint ri|gidae sunt, (25)
lentoris causa catenis utiles. carpinus in omni opere
tractabilis et utilis invenitur. cupressus et pinus admirandas
habent virtutes, quod non cito pondere curvantur, 30
durant enim integrae semper. cedrus si umore non corrumpetur,
| eandem habet virtutem. sed quomodo de pinu
298resina decurrit, sic et ex ea oleum quod cedria dicitur.
si libri aut clusa eo inungantur, numquam tineis aut carie
solventur. multis itaque templis propter aeternitatem ex 35
ea lacunaria | sunt facta. nam folia eius cupresso similia (5)
sunt. nascitur maxime in Creta et in Africa et in Syriae
[294]
Plain text
regionibus. quaecumque ergo ex parte meridiana caeduntur
utiliores erunt, ex parte autem septentrionali proceriores
sunt arbores sed cito vitiantur.
XIII. De fabrica villae rusticae disponenda.
Vitr. 6, 6 (Pall. 1, 21. 18-20).
| Primo ita cortes et culinae calidis locis designentur. (10)
bubilia in parte meridiana ita ut ad ortum aut ad focum 5
boves spectent. nitidiorem enim cultum recipiunt, si ad
lumen attendant. latitudo XV pedum disponatur et in
singulis paribus VIII pedes relinquantur. equilia calidis
locis | ordinentur, et obscuriora fiant ut securi equi pabulentur. (15)
ovilia et caprilia pro magnitudine agri disponantur. 10
cella vinaria contra frigidissimas caeli plagas conlocetur.
lumen fenestris a septentrione tribuatur, ut undique frigidus
aer vina incolumia servet. vapore enim omnia corrumpuntur.
| torcular huius in septentrione ponatur. cella (20)
autem olearis in meridie constituenda est. fenestrae ab 15
eadem parte tribuantur, ne frigore oleum cum sordibus
stringatur et suavitas saporis pereat. torcular huius in
meridie statuatur. magnitudo pro abundantia rei fiat.
granaria ad septentrionem | vel aquilonem spectent, ut (25)
aere gelidiori fruges tutius ser|ventur. vaporatae enim
299regiones curculiones et alia genera bestiolarum nutriunt 21
quae fruges corrumpunt. horrea fenilia pistrina extra
villam sunt constituenda, ut ab ignis periculo villae sint
tutiores. si quid vero melius et nitidius facere | volueris, (5)
exempla de urbanis fabricis sumes. 25
XIV. De dispositione operis urbani.
Vitr. 6, 4.
Urbani itaque operis gratiam luminosam esse oportet,
praesertim cum nulli vicini parietes inpediant. disponendum
erit tamen ante, ut certa genera aedificiorum caeli regiones
apte possint spectare. hiberna ergo triclinia hibernum
occi|dentem spectare debent, quoniam vespertino lumine 30 (10)
opus est. nam sol occidens non solum inluminat sed
propter vim caloris tepidas facit regiones. cubicula et
bibliothecae ad orientem spectare debent. usus enim matutinum
postulat lumen. nam quaecumque loca africum
spectant umore vi|tiantur, quoniam venti umidi spirantes 35 (15)
madidos flatus omnia pallore corrumpunt. triclinia verna
et autumnalia ad orientem spectare debent, ut gratiora
[295]
Plain text
sint quando his uti solitum est. aestiva triclinia ad septentrionem
spectare debent, quod ea regio praeter ceteras
frigidior est et solstitiali tempore | iocundam sanitatis (20)
voluptatem corporibus praestat.
XV. De mensuris aedificiorum.
Vitr. 6, 3. 4.
Tricliniorum et conclavium quanta latitudo et longitudo 5
fuerit in uno computata mensura, ex ea medietas
altitudini tribuatur. si autem exedrae aut oeci quadrati
fuerint, media pars mensurae in altitudinem struatur.
pinacothecae et | plumariorum officinae in parte septentrionali (25)
sunt constituendae, ut colores et purpurae sine 10
vitio reserventur. de vaporatis enim regionibus corruptelae
nascuntur.
XVI. De fabrica balnearum.
Vitr. 5, 10 (Pall. 1, 40).
Balneis locus eligendus est contra occasum hibernum
aut partem meridianam, ut sole decedente vaporetur usque
| ad vesperum quod tempus ad lavandum tributum est.
300suspensurae calidarum cellarum ita sunt faciendae ut primum 16
area sesquipedalibus tegulis consternatur, inclinata
ad fornacem ut pila missa intro resistere non possit sed
redeat ad | praefurnium. flamma enim sursum adsurgens (5)
calidiores efficit cellas. supraque laterculis bessalibus et 20
rotundis pilae instruantur ex capillo argilla subacta, in
privato pedibus binis semis, in publico ternis. tegulae
bipedales super constituantur quae pavimentum dirigant.
plumbeum vas quod | patenam aeream habet, supra fornacem (10)
conlocetur, alterum simile frigidarium secus, ut 25
quantum caldae ex eo in solio admittatur tantum frigidae
infundatur. magnitudines autem balnearum pro hominum
copia aut voluntatis gratia fieri debebunt, dummodo cellae
sic disponantur ut quanta longitudo | fuerit tertia dempta (15)
latitudo disponatur. melius enim ignis per angustiora latitudinis 30
cellarum operabitur. lumen fenestris ab hibernis aut
meridianis partibus tribuatur. aestivis balneis hypocausteria
pro loci magnitudine cum piscinis in septentrione vel aquilone
constituantur, et ab eadem parte | maxime lumen fenestris (20)
admittatur, ut salubriorem et corporibus iocundiorem 35
gratiam praestet. in villa rustica balneum culinae coniungatur,
ut facilius a rusticis ministerium exhiberi possit.
[296]
Plain text
XVII. De cameris balnearum.
Vitr. 5, 10 (Pall. 1, 40).
Camerae structiles fortiores erunt. figulinae autem ad
| contignationem suspendantur ita ut catenis ancoratis fixae (25)
tegulae velut palliola quae cameram circinent sustineant.
| eadem ratione et planas cameras facies. utilius autem
301disponetur, si regulae vel arcus ferrei fiant, ut uncis ferreis 5
ad contignationem suspendantur ita ut tegularum iuncturae
super regulas vel arcus recumbant. superiores ergo iuncturae
| ex capillo argilla subacta linantur. inferior autem (5)
pars iuncturae quae ad pavimentum spectabit primo calce
cum testa temperata trullizetur, deinde albario sive tectorio 10
opere inducatur. maior tamen et diligentiae et utilitatis
ratio videtur, si duplices balnearum camerae fiant, inferior
caemen|ticia et superior suspensa. inter duas enim cameras (10)
umor retentus numquam vitiabit contignationes. sudationes
etiam praestabuntur meliores. 15
XVIII. De expolitionibus pavimentorum.
Vitr. 7, 1.
Considerandum erit ut solum firmum sit et aequale,
tunc rudus inducatur et vectibus ligneis contusum calcetur.
supra | inpensa testacea crassior inducatur et iterum vectibus (15)
contusa solidetur. tertio nucleus id est inpensa mollior
inducatur, et politionibus insistas. ne rimas inutiles operi 20
relinquat.
XIX. De pavimentis supra contignationem faciendis.
Vitr. 7, 1 (Pall. 1, 9).
In contignationibus diligenter respiciendum est ut
aequalitas soli dirigatur. item danda est opera ne axes
quer|cei cum aesculinis commisceantur. nam quercus cum (20)
accepto umore siccescere coeperit arcuatur et rimas inutiles 25
operi efficiet, aesculus diligenter composita ad perpetuitatem
durabit. verum si inopia loci aesculus defuerit, in tenuissimos
axes quercus secetur, et primum in directo iactatis
axibus, | sequentibus in transverso stratis, bini clavis crebro (25)
ad contignationem confixis utiliter operi subicientur. de 30
cerro aut fago seu farno coaxationes haut ad vetustatem
poterunt permanere. iactatis in ordinem et compositis
axibus filix aut | paleae aequaliter supersternantur, ut
302calcis umor ad axes pervenire non possit. tunc insuper
statuminetur saxo ne minori quam qui possit manum 35
implere. statuminibus ＜inductis＞ ruderi seu novo sive
redivivo ad duas partes una calcis mi|sceatur. rudus [est (5)
[297]
Plain text
maiores lapides contusi cum calce mixti] inpensa crassiori
induci debebit ne minus crassitudine digitorum VI.
exacto pavimento ad regulam et libellam supra inpensa
testacea mollior inducatur, et siccet. tum aut marmor
sectile aut tesserae aut scutula aut trigona aut favi | 5 (10)
superinponantur, et usque eo fricetur ut iuncturae vel anguli
inter se conveniant, tunc erit perfecta fricatura. quodsi
facultas non erit unde superfigantur, ne aut lacunae aut
tumuli sint, ad regulam fricatura extendatur et supra
marmor tunsum incernatur aut harena cum calce inducta 10
polia|tur. sub divo maxime vitanda sunt finita pavimenta, (15)
quoniam frigore et umore saepe corrumpuntur. sed si
necessitas aut voluntas facere hortatur, hanc operis subtilitatem
servabis. missis in ordinem tabulis et alias in
transversum, sicut supra monstratum est, ad tignationem 15
configes et paleam aut fili|cem super aequaliter sternes et (20)
loricabis de saxo qui manum possit implere. super rudus
pedaneum induces et vectibus ligneis frequenter densabis,
et antequam rudus siccescat, tegulas quadratas bipedales,
quae per omnia latera canaliculos habent digitales, calce 20
viva ex oleo temperata frontibus | tegularum qua canaliculi (25)
erunt implebis et sic iunctas supra rudus compones,
ut margines tegularum cum calce comprehendi possint.
quae res cum siccaverit quasi unum corpus facit | et
303nullum umorem ad inferiora admittet. postea nucleum 25
sex digitorum induces, et frequenter fricabis ne setas
faciat, et tesseram duorum aut trium digitorum latam
supra inprimes aut tabulas quammagnascumque marmoreas,
ut nullo | modo fabrica vitiari possit. si quis autem diligentius (5)
facere volet, omnibus annis ante hiemem iuncturas 30
axium faecibus perungui faciat. testacea spicata tiburtina
pari modo fricaturis et politionibus exerceantur.
XX. De calce probanda operi albario.
Vitr. 7, 2 (Pall. 1, 14).
In albario opere calcem sic probare debebis. in fossa
| calcem, quae multo ante tempore fuerit macerata, de ascia (10)
quasi lignum dolabis, et aciem si nusquam inpegerit atque 35
adhaerens asciae viscosa videbitur, optima erit operi albario.
recenter extincta et calculosa si fuerit, dum siccescere
[298]
Plain text
coeperit calculi crepant et inutiles rimae operi efficientur.
unde | proxime extinctam in opus albarium mittere non (15)
oportet.
XXI. De cameris canniciis.
Vitr. 7, 3 (Pall. 1, 13).
Camerae ergo canniciae sic erunt disponendae. asseres
abiegnei ad lineam aut regulam aequaliter dirigantur, ne 5
plus habeant grossitudinis quam digitos tres. hos inter
se sesquipedali mensura divisos ordinabis et catenis ad
contigna|tionem suspendes ita ut binae perticae graciliores (20)
inter eos sint missae. his faciant tomices ligaturas, catenae
autem parentur aut de iunipero aut oliva aut buxo aut 10
cupresso. camerae ex harundine graeca vel palustri vel
grossiori rasa et contusa sic contexantur ut fasciculi
aequalis admo|dum grossitudinis et longitudinis ante ligentur, (25)
qui possint | aequalem nitorem ostendere, aut si quam
304cultiorem gratiam emutare volueris, fasciculi mollioris 15
cannae facilius flexi ducantur. postea primo manu inducatur
inpensa pumicea, et trullizetur ut canna subigatur,
deinde harena et calce diri|gatur. tertio marmor tunsum (5)
super calce inducatur et poliatur. sic et nitore gratiam
et virtutem solidam facies. si quid autem urbanius cameris 20
addere volueris, fasciculos de canna facies et laquearis
operis delicate aut arcuatilis camerae exemplis uteris.
XXII. De politionibus parietum caementiciorum.
Vitr. 7, 3 (Pall. 1, 15).
| Parietes uno corio tenui et alio grossiori si fuerint (10)
inducti et politi, macritate inpensae cito corrumpentur.
exemplum huius ex speculis sumere debemus, quorum 25
tenues lamminae falsas et deformes exprimunt imagines,
solidae autem lamminae veras et suae pulchritudinis formas
designant. prima | ergo inductione trullizata, cum arescere (15)
coeperit, iterum ac tertio loricationes dirigantur. cum
tribus coriis opus fuerit deformatum, tunc ex marmore 30
granio trullizationes sunt subigendae. sed ipsa species sic
paretur ut ante inductiones tamdiu subigatur ut rutrum
ex ea mundum levetur. in|arescente inductione alterum (20)
corium subtilius inducatur, ut marmoris candore et politionibus
fundata soliditas nitidum culturae faciat decorem. 35
omnia ergo quae diligenti studio componuntur, neque
vetustatibus obsolescunt neque cum | purgari coeperint gratiam
305
[299]
Plain text
coloris amittunt. umidi enim parietes cum picturis
ornantur desudescent, et operi obligatus color elui non potest.
XXIII. De opere coronario.
Vitr. 7, 3.
Operi coronario subtilior inpensa necessaria est, ut
am|plius fricata mollius nitore gratiam faciat. observandum (5)
tamen erit ne gypsum inpensae adiungatur. siticulosa 5
enim materia dum cito arescit, vicina coronarium opus
politionibus parietum et camerarum cum superinducitur
ruina corrumpit.
XXIV. De parietibus caementiciis umidis locis solidandis.
Vitr. 7, 4.
Parietes vero umidis locis sic erunt solidandi. si per|petuus (10)
umor manabit, tribus pedibus ab imo, testaceo 10
paries vestiatur et vestitura calcetur et poliatur, ne umorem
admittere possit. quodsi maior umor perpetuus
manabit, canaliculum brevem extrues aliquantum a pavimento
altius, qua collectus umor sine vitio parietis exeat.
si autem af|fluens umor abundabit, tegulas bipedales ex 15
ea parte qua umor inriguus erumpet diligenter picabis, ne
vis umoris ad parietem transeat. ex altera parte, qua
structurae iungentur, tegula calce liquida linietur, ut facilius
operi adhaerere possit.
XXV. Triclinia hiberna minoribus picturis esse ornanda.
Vitr. 7, 4.
| Triclinia hiberna non convenit grandibus picturis ornari, 20
quoniam hibernis temporibus frequenti lumine cereorum
aut lucernarum fumante obsolescunt. propterea et
camerae eorum planae fiunt, ut detersa fuligine statim
inluminatus splendor appareat.
XXVI. Pavimenta ut in hieme tepeant.
Vitr. 7, 4 (Pall. 1, 9).
| Etiam pavimentorum utilis dispositio inventa videtur. 25
itaque excavatis in altum duobus pedibus, festucato solo
| inducatur aut rudus aut testaceum pavimentum, deinde
306congestis et calcatis spisse carbonibus inducatur ex sabulone
et favilla et calce mixta inpensa crassitudine unciarum
VI. ad regulam exaequata planities reddit speciem 30
nigri pavimenti. | hieme ergo non recipit frigus et ministros (5)
licet nudis pedibus vapore delectabit. sic enim erit
pavimentum ut etiam bibentium pocula si fusa fuerint
momento siccescant.
XXVII. De generibus colorum.
Vitr. 7, 6-14. (Isid. 19, 17).
Colores vero alii certis locis procreantur, alii ex commixtionibus 35
componuntur. rubricae itaque multis locis
ge|nerantur, sed optimae in Ponto et in Hispania nascuntur. (10)
[300]
Plain text
paraetonium ex ipso loco unde foditur habet nomen. eadem
ratione et melinum, quod eius metallum per insulas cycladas
Melo dicitur. creta viridis pluribus locis nascitur,
sed optima creta Smyrnae tantum procreatur, quae graece
θεο|δοτειον dicitur a Theodoto quodam in cuius solo primum 5 (15)
est inventa. auripigmentum, quod αρϲενικον graece
appellatur, in Ponto nascitur. sandaraca plurimis locis
generatur, sed optima in Ponto et iuxta flumen Hypanim.
minii autem natura primum a Graecis Ephesiorum solo
reperta memora|tur, deinceps in Hispania. cuius natura 10 (20)
has admirationes habet. glebae itaque cum ex metallis
primum exciduntur, argenti vivi guttas exprimunt, quas
artifices ad plures usus colligunt. neque enim argentum
neque aes sine his inaurari potest. nam confusae in unum
ita ut quattuor sextariorum | mensuram habeant, centum 15 (25)
librarum pondus efficient. supra cuius liquorem centenarium
saxi pondus si posueris, susti|nebit, scripulum auri
307super si posueris, in liquore descendet. unde intelleges
non ponderis sed naturae esse discretionem. itaque si
aurifex pannis textilibus adustum rudi vaso fictili solidi 20
auri pulverem prius lavaverit, postea mixtum argento | vivo (5)
vel in panno vel in linteolo comprimes ut liquor argenti
expressus emanet et auram solidum intrinsecus remaneat.
verum probatio minii sic erit observanda. in lammina
ferrea mittatur et super ignem ponatur tamdiu donec 25
lammina rubescat. tunc retractum refrigescat. si colorem
non muta|verit, optimum erit, si mutaverit, vitiatum erit. (10)
colores autem omnes calcis mixtione corrumpi manifestum
est. chrysocolla a Macedonia venit, foditur autem ex
metallis aerariis. armenium et indicum ab ipsis ostenditur 30
quibus in locis nascitur. atramenti vero compositio sic
erit observanda, quae | non solum ad usum picturae necessaria (15)
videtur sed etiam ad cotidianas scripturas. lacusculus
curva camera struatur. huic fornacula sic componitur
ut nares in lacusculo habeat qua fumus possit 35
intrare. taedae in eadem fornace incendantur, super taedas
ardentes resina mittatur, ut omnem fu|mum et fuliginem (20)
[301]
Plain text
per nares in lacusculum exprimat. postea fuliginem diligenter
conteres et aquam ad modum mittes et atramentum
facies nitidum. pictores autem glutinum miscent, ut nitidius
esse videatur. sed ad celeritatem operis etiam taedarum
carbones cum glutino attriti parietibus praestabunt 5
| atramenti suavitatem, nec minus sarmenta exusta et contrita (25)
atramenti colorem imitabuntur. sed et sarmenta
uvae nigrioris si in optimo vino mersa aruerint et postea
exusta fuerint, ad|dito glutino imitata indici suavitatem
308monstrabunt. usta vero, quae plurimum necessaria in 10
operibus picturae videtur, sic temperatur. glebae silis
boni in igne coquuntur, tunc acerrimo aceto perfuso extinguuntur,
et reddunt purpureum | colorem. caerulei temperationes (5)
Alexandriae primo sunt inventae, nunc autem
Puteolis ex harenae pulvere et nitri flore temperatur. sed 15
cyprium adustum ＜addes＞. cerussa et quam nostri aerucam
vocant sic erit conficienda. sarmenta vitis amineae
infuso aceto in dolio coiciantur, super tabulae plum|beae (10)
deponantur et dolium eludatur, et pluribus mensibus transactis
aperiatur. sed cerussa in fornace coquatur, quae 20
mutato colore meliorem efficiet sandaracam. ostrum autem
quod pro colore purpurae temperatur plurimis locis nascitur,
sed optimum insula Cypro et ceteris quae proxime
sub solis | cursu habentur. conchylia itaque cum circumcisa (15)
ferro fuerint lacrimas purpurei coloris emittunt, quibus 25
collectis purpureus color temperatur. ideo autem ostrum
est appellatum quod ex testis umor elicitur. qui cito ex
salsugine inarescit, nisi temperatus umor melle circumfusus
habeatur. fiunt | etiam purpurei colores infecta creta (20)
rubiae radice. similiter ex floribus alii colores inficiuntur. 30
itaque pictores cum voluerint sil atticum imitari, violam
aridam in vaso cum aqua | ad ignem adponunt ut ferveat,
309et decoctam in linteolo exprimunt et in mortario cum
creta conterunt et faciunt silis attici colorem. eadem
ratione vaccinium cum lacte temperantes purpuram faciunt 35
elegantem. qui non possunt chry|socolla propter caritatem (5)
uti, herbae quae lutear appellatur sucum caeruleo inficiunt
[302]
Plain text
et utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellantur.
propter inopiam coloris simili modo cretam selinusiam
sive anulariam vitro miscentes, quod Graeci ιϲατιν
vocant, imitationibus efficiunt indici colorem.
XXVIII. De normae inventione. Vitr. 9 praef.
(Isid. 19, 18).
| Quoniam ad omnes usus normae ratio subtiliter inventa 5 (10)
videtur, sine qua nihil utiliter fieri potest, hoc modo
erit disponenda. sumantur itaque tres regulae, ita ut duae
sint pedum binum et tertia habeat pedes duos uncias X.
eae regulae aequali crassitudine compositae extremis cacuminibus
| iungantur schema facientes trigoni. sic fiet perite 10 (15)
norma composita.
XXIX. De horologii institutione.
ex al. f. (cf. Vitr. 9, 8).
Multa variaque genera sunt horologiorum, sed pelecini
et hemicyclii magis aperta et sequenda ratio videtur. pelecinum
enim horologium dicitur quod ex duabus tabulis
mar|moreis vel lapideis superiore parte latioribus inferiore 15 (20)
angustioribus componitur, sed haec tabulae aequali mensura
fiunt et quinis lineis directis notantur, ut angulum
faciant qui sextam horam signabit. semis ergo ante primam
et semis post undecimam supplebunt XII numeros
horarum. sed | iunctis aequaliter ante et extensis tabulis, 20 (25)
in angulo summo iuncturae circinum figes et angulo proximum
circulum fa|cies, a quo primum lineae horarum partitae
310aequaliter notantur. item alium maiorem circulum
ab eodem puncto angulari facies, qui prope oram tabularum
attingat, ad quem aestivis temporibus gnomonis umbra 25
pervenit. subtilitas | ergo disparis mensurae de spatio (5)
horarum expectanda non est, quando aliud maius et aliud
minus horologium poni solitum videatur, et non amplius
paene ab omnibus nisi quota sit solum inquiri festinetur.
gnomon itaque in angulo summo iuncturae paululum inclinis 30
ponitur, qui umbra sua horas | designet. constitues (10)
autem horologii partem qua decimam horam notabit contra
orientem aequinoctialem, sicut de exemplis multifariam
cognoscitur. horologium autem quod hemicyclion appellatur
simili modo de lapide vel de marmore uno, quattuor 35
partibus sursum latioribus infra angustioribus | componatur, (15)
ita ut ab ante et a tergo latiores partes habeat, sed frons
[303]
Plain text
aliquantum promineat atque umbram faciat maiorem. sub
hac fronte rotunditas ad circinum notatur, quae cavata
introrsus hemicyclium faciat schema. in hac cavatura
tres circuli fiant, unus prope summitatem horologii, alius
per | mediam cavaturam, tertius prope oram signetur. 5 (20)
a minore ergo circulo usque ad maiorem circulum horalem
una et X lineae directae aequali partitione ducantur, quae
horas demonstrent. per medium vero hemicyclium supra
minorem circulum planitia aequalis subtiliori crassitudine
fiat, ut aperta | rotunditate digitali facilius solis radius 10 (25)
infusus per numeros linearum horas demonstret. hiemis
ergo tempore per minorem circulum horarum numeros
servabit, aequinoctiali tem|pore medium circulum sequetur,
311aestivo tempore per maioris circuli spatia gradietur. sed
ne error in construendo horologio cuiquam videatur, libero 15
loco alto vel plano sic ponatur ut angulus huius qui
occiduas horas notabit contra ae|quinoctialem vernum spectet, (5)
unde sol nono kal. apriles oriatur. fit etiam in
uno horologio duplex elegantiae subtilitas. nam dextra
ac sinistra extrinsecus in lateribus eius quinae lineae 20
directae notantur, et ternae partes circulorum aequali
intervallo sic fiunt ut una proxima sit angulis poste|rioribus, (10)
ubi stili ponentur qui umbra sua horas designent,
altera mediam planitiem detineat, tertia prope oram contingat.
has enim partes circulorum hieme vere et aestate 25
sic ut interius gnomonis umbra sequitur. in angulis
ergo posterioribus stilos modice obliquos figes, qui umbra
sua horas | designent. oriens enim sol in primo (15)
latere sex horas notabit, occidens alias sex in sinistro
latere percurret. legitur etiam horas sic comparari debere, 30
primam sextam septimam et duodecimam uno spatio mensuraque
disponendas, secundam quintam octavam et undecimam
pari aequalitate ordi|nandas, tertiam quartam (20)
nonam et decimam simili ratione edendas. est et alia
de modo et mensuris horarum comparatio, quam prolixitatis 35
causa praetereundam aestimavi, quoniam haec
diligentia ad paucos prudentes pertinet. nam omnes
[304]
Plain text
fere, sicut supra memoratum est, quota sit solum requirunt.
| Quantum ergo ad privatum usum spectat, necessaria (25)
huic libello ordinavimus. civitatum sane et ceterarum
rerum institutiones praestanti sapientiae memorandas reliquimus. 5
[305]
Ad Faventinum nota haec:
Epitomae textum olim ex tribus codicibus saec. X a me
collatis editum simpliciter nunc repeto, nomine tantum addito
auctoris, quem in catalogo Angiensi (et saeculo nono) traditum
ex exemplari restituit J. Haupt. libello iam a Palladio
excerpto praefixus idem titulus qui legitur in folio Salisburgensi
M. Ceti Faventini artis architectonicae privatis usibus adbreviatus
liber, servatur etiam in editione ad ipsum Vitruvii
textum toto tenore interpolati codicis Scletstatensis, quam ad
simile exemplar quale fuerat Salisburgense, sua sibi opera, quam
tamen ad finem non perduxit, doctus quidam monachus confecit
saec. X, non solum explanandi consilio et corrigendi, verum
etiam supplendi. sic eodem saeculo auctor codicis Gudiani (E)
epitomam Faventini pannis Vitruvianis largiter assutis supplevit.
atque postea etiam novis capitulis additis et alienis, ipsa
quoque in singulis subinde mutata lectionis specie, nova recensio
epitomae conformata est, quae multis saeculo XII et XIII exemplis
ferebatur (cf. praef. ed. mai. p. XI: addo nunc cod. Laudun. 403.
sed quod de Laudunensi 426bis Palladii saec. IX quem ipse
vidi ex progr. suo anni 1879 repetit J. C. Schmitt in ed. Pall.
1898 p. VII, hoc nihili est) quorum omnium quidem codicum,
qui aut textum simpliciter repetunt aut certi cuiusdam consilii
arbitrio intercedente commutant, inter se lectiones comparando
separandae sunt, non confundendae. atque textum editoris Anonymi
Scletstatensis qui antiquiore paulisper et saniore codice usus
fuerat, erroribus quibusdam suis ex meis codicibus purgatum
nuper edidit Frid. Krohn (Quaest. Vitruv. partic. I. Diss. Berol.
1896), ego ipsius iterum epitomae textum corruptum quidem sed
traditum praebui, ita tamen ut quae perditi illius codicis ope
mutanda videbantur, ad finem voluminis notarem.—Addo hic,
quod S. G. de Vries Leidensi debeo, etiam solius Vitruvii capitulis
congestis epitomam quandam praebere “sumptum ex libro victruvii
de architectura” Architecti est scientia … codicis Leid.
Voss. fol. 93 (f. 46-68b2) saec. XIII.
ad p. 285, 2 Pollio fr. Vind. || 4 ordinare (cf. p. 311, 26)[306]
Anonymus codicis Scletstatensis (= Vindobon.): ornare codd.
(cf. v. l. p. 229, 17). || 8 quibusque … aedificio fr. Vind. ||
20 ordinationem taxin (sic pro ac codd.) dispositionem diathesin
… eurithmian (sic) scripsit Anon. S (ex Vitr.).
286, 9 septentrionalem (sic) ex Vitruvii (p. 25, 1) codicibus
lacunae induxit Anon. S (sicut gc). delevit idem ex eodem subsolanum
Faventini (et recentiorum: qui est ἀπηλιώτηϲ Plin.
2, 119). || 10 androgeus (ex Vergilii memoria!) cyrenensis cum
codd. etiam Anon. S (item infra). || 13 scalptas (Vitr. p. 25, 8):
sculptas codd. | suos quosque Anon. S: suos cuiusque codd.
(etiam Vitruvii p. 25, 6). cf. Lachmann ad. Lucret. (II, 371)
p. 94. || 26 exempli (cf. p. 288, 16): templi codd. ubi sic sua
coniectura scripsit Anon. S ad exemplū androgei cyrenensis.
simili modo supra caput etc.
287, 4 Cuius (scil. aquae) si (si om. g) talis (-les codd.)
copia (-ae gc) non erit (erunt vel er̄ codd.) etiam Anon. S (ut
codd.). quodsi scr. Krohn. || 9 latebit (Anon. S): latebat vp
(lateat ex em. g). || 21 harena carbunculo: cf. ad Vitr. p. 186, 7
(harena carbuncula sic Anon. S).
288, 8 alio hic codd. || 12 pro verbis lucens fuerit inventa
sic ponit (cum Pall.) epitomae interpolatae (praef. ed. mai.
p. XII) editor (saec. XII) tracto ad se humore extincta inveniatur
(cod. Laud. 403).
289, 13 miscebis (misces x) et insuavitatem (ad p. 211, 20
cf. p. 186, 2 limosa et insuavis) saporis mutabit: immittes et
＜in supra add. ips.＞ suavitatē saporē mutabit Anon. S (ubi et
suavitate sapores mutabit v, et suavitate saporē sutabit p). ||
14-19 (sed licet—facies) nota auctoris respicientis Vitr. p. 163,
14. 18. cf. etiam p. 295, 21 cum Vitr. p. 41, 9. auctores i. e.
Vitruvius (ut p. 287, 1-2). || 16 inpensas Anon. S: &pensas
(scil. expensas) codd. || 21 lubrica Anon. S (Mar. e Vat. reg.
1286): rubrica (rubica) codd. (cf. de v. l. Colum. I prf. 24). ||
33 optima et pr. Anon. S (vulgo optime pr.). || 37 inquinamentis.
Ignem monitā (sic v, inquinamentis ignem | monitam g, i. ignem.
non itā p), unde inquinamenti signis munitam Anon. S.—mox
significabit cum codd. idem.
290, 4 tubis vel canalibus ligneis: sic (et p. 294, 12) ipse
addidit Faventinus (ex quo Pall.). unde inepte quinque numerat
Anon. S (pro tribus Vitr.). || 5 ducitur codd. (corr. S). || 8 fuerit
pede (et S) semis intra … (sic) codd. (cf. ad p. 207, 2) (pede
semis post alterum fuerit v. 9 posuit Mar. cum Palladio). ||
16 librate (cf. p. 208, 16. 22. 209, 2. 19): librae v (Anon. S),
libre p. || 24 ad (palmum) Anon. S (palmi spatio Pall.): vel
codd. (deinde ingrediatur S). || 28 etiam multo (Vitr. p. 210, 4):
enim muscos codd. (enim muscus rec. interp.), unde male effecit
Anon. S enim usus (tubulorum a plumbi materia inv.).
[307]
291, 6 sqq. numeros ex Vitruvii textu et correxit et supplevit
Anon. S, nisi quod reliquit v. 19 (pro CCCLX) CCCC.L. pondo,
sicut ex Faventino etiam Palladius. || 13 comprehensa etiam
Pall. (impressa Isid. 19, 10, 21 et 16, 3, 11). || 14 non habebit
asperitatem (additur ex Vitr. p. 40, 6): textus traditi lacunam
satis inficete sic explevit Anon. S muta erit. deinde ea quoque
quam (eamque codd.) in v. c. miseris etc., ubi rec. interp. sic
Quodsi terrosa fuerit. eamque in vest. cand. miseris. si effusa
nichil s. r. || 28 evanidae (vanidae codd.): humidae male Anon.
S (cf. p. 40, 21 et 46, 29). || 31 liaculorum (Vitr. p. 41, 9): iaculorum
codd. (sic etiam Anon. S). ex hoc Faventini loco a
librario sumpta fuit lectio saec. IX ipsi Vitruvio adscripta vel
iaculorum. || 35 sfungia (ϲφογγιά) sic codd. (etiam Isidori
19, 10, 3). || 37 exiliore (i. e. rariore): molliori (ex interpret.)
Pall. et (male) Anon. S.
292, 16 inducatur (sc. tectorium Vitr. p. 38, 17): inducantur
codd., ubi ducantur (sc. lateres) Anon. S. qui ex Vitr. p. 38, 15
scripsit maxime autem utiliores (sic) erunt, si ante biennium
ducantur. || 30 venustatem: sic etiam Anon. S (vetustatem
codd.).
293, 3 materies (Vitr. Pall.): caesio codd. (inde omnis cesio
Anon. S). || 13 subgrundis (subgrundas Anon. S): subgrunda codd.
cf. ad Vitr. p. 60, 14. || 17 aesculus (sic iam Schneider ad Pall.
p. 224 et Anon. S cum Palladio ex Vitr. p. 56, 25): ex cuius
cod. v (ubi ex om. pg). || 18 sed in umore posita vitiatur (ex
Vitr. p. 56, 27 cf. Plin. 16, 219): et in umore posita perpetuam
exhibet utilitatem (sic ex v. 17 repetendo) codd. cum Anon. S. ||
22 scalpturis (Pall.): sculpturis (etiam Vitr.) codd. (item p.
288, 18). | alnus qui proximus (masc. ut ital. hisp. alno, gall.
aune) codd., sed Anon. S (sicut Marini) corrigendo scripsit alnus
quae proxima aquae n. tenera, ut ex Fav. Isidorus 17, 7, 42
(cf. Pall.). || 25 palationes spisse defixae … servant codd., ubi
palationis (-nibus Vitr.: ita Krohn) spisse defixa … servat
Anon. S (cum Vitr.). || 31 si umore non corrumpetur (sic legendum
est cum v, non corrumpatur) = quod u. non corrumpitur
cf. Pall. 12, 15 cedrus durabilis si (al. male nisi) umore tangatur
(om. Anon. S). || 32 pinu (sic ex Vitr. etiam Anon. S): pino
codd. || 33 cedria codd. (etiam Anon. S): cedrium Vitr. p. 58, 21
(Plin. 16, 52). confunditur hic cedria (med.) cum oleo cedrino:
cf. Theod. Prisc. p. 500 (ind.), Plin. 24, 17 etc. || 36 nam: sic
codd. (etiam An. S) = autem, ut saepius (p. 295, 10). cf. Th. Prisc.
p. 526 (ind.), Anthimus (Anecd. II ind.) etc.
294, 7 quindecim (XV v) pedibus codd.—cf. Pall. octo
pedes ad spatium standi singulis boum paribus abundant et
in porrectione quindecim. || 17 stringatur (cf. astringi Pall. 1, 20
et constringitur Colum.): retineatur codd., quod ex Vitr. (p. 147, 9)[308]
pro more corrigens Anon. S posuit congeletur (nam si congelatur,
fracescet Col. 1, 6, 18). || 22 pistrina: in hac voce, labore
non completo reliquoque folii spatio vacuo, substitit Anon. S. ||
34 africum (= ad meridiem et occidentem Vitr.): frigida
codd.
295, 21 delevi et ante argilla. item p. 301, 5. cf. πηλῷ
τετριχωμένῳ Ath. ad p. 277, 8. || 31 l. ab hibernis (Vitr. p. 125, 3)
pro aut h. codd.
296, 20 insistas: insistat codd. (correxi cum cod. Laud., ubi
male etiam relinquas). || 29 bini: binis (bonis v) codd. (corr. ex
Vitr.). || 35 statuminentur codd. | qui (saxus, ital. sasso masc.):
sic Fav. cum rec., quod male ipsi Vitruvio (p. 163, 12) obtrudunt
librarii. || 36 inductis addidi ex Vitr. p. 163, 13 (ita iam
Nohl). || 37 rudus est … mixti codd. (sic cum glossa ex Isid.
19, 10, 27. cf. Pallad. rudus id est etc.).
297, 1 crassior induci (… digitos VI) codd. (cf. Pall.). ||
9 tumuli Vitr. (p. 164, 6): cumuli codd. || 14 missas … tabulas
codd. || 35 inpegerit: in(m)pigeres (= inpegeris) codd.
298, 7 divisos (ad formam scil. circinationis Vitr. p. 166, 7)
ordinabis codd. || 9 sint missae. his: simissales codd. || 14 aut:
ut codd. || 22 c. vel delicatae aut (v, ut p g) arquatiles camere
exemplis uteres codd. || 32 subigatur Nohl: subigantur codd. ||
34 marmoris et candoris politionibus codd. (corr. Nohl).
299, 32 nudis pedibus sc. stantes Pall.
300, 2 eius metalli corrupte codd. Fav. et Vitr. unde iam
Isid. 19, 17, 21 (ex Fav.) quod eius metalli ferax(!) sit una
ex cycladibus insula Melos nomine. || 30 armenium (minium codd.
Vitr.): argentum in codd. Fav. iam legit Isidorus, qui haec mire
corrupit (19, 17, 10). || 33 lacusculus etiam (qui Faventino utitur)
Isid. 19, 17, 17: laconicum Vitr.
301, 3 pictores (sic et Isid.) = tectores Vitr. || 7 sed sarmenta
codd. (sed et sarmentum etiam Isid. 19, 17, 18, ubi
praecedit sunt et qui vini faecem siccatam excoquant Plinianum
l. 35, 42 ex eodem Vitruvii p. 180, 19 loco excerptum). ||
8 aruerint (Isid.): arderent codd. || 13 leg. et ＜madefacta
spongia＞ r. p. c. (ut apud Isid. 19, 17, 19). || 15 temperatur sed
cibrium (cibrum) adustum russa quam … codd. lacunam indicat
Isid. (19, 17, 14) sed ＜si＞ciprium in fornace adustum huic
permixtioni addes vestoriani similitudo erit (cf. Vitr. p. 180, 26). ||
16 erucam Vitr.: afrug(r)um codd. || 23 cypro codd. et (ex Fav.)
Isid.: rhodo Vitr. || 24 conchylia Vitr.: concula (… circumcisa)
codd. sed cf. ex Faventino Isid. 19, 28 (2) = 12, 6, 50. ||
37 luteum codd. Vitr. (a luto herba Plin. 33, 91). | caeruleo:
ceroleum (sic) codd. (caeruleo subtritam Plin.).
302, 3 quod graeci staensiverationibus vocant. inficiunt etc.[309]
codd. || 8 pedum binum (Isid.): pedibus binis codd. || 9 cacuminibus
(cum Vitr. etiam Isid.): acuminibus codd.
303, 4 fiant: fiunt codd.
304, 6 hanc esse operis conclusionem manifestam, subducta
linea olim significavi, additamentum autem quod quasi capitulum
XXX comprehendunt indices codicum (ex textu collecti),
in ipso quidem, textu numero non adscripto simpliciter subiectum
(sub rubrica De maltis diversis v, sine rubrica p), hoc
nunc plane omisi. neque curavit Anonymus S.
In extremo volumine apud ipsum Vitruvium p. 208, 24
legendum esse etiam in ventre colliquiaria (colliciaria) sunt
facienda (cf. collicias p. 140, 9), cum Plinio qui scripsit (31, 58)
in anfractu omni colliqui[n]aria fieri, ex bellissimo G. Gundermanni
invento moneo sero doctus (litt. datis 17. IV. 1899).
[310]
Index nominum.
Numeri, sicut notae ubique omnes, remittunt ad paginas editionis
prioris in margine adscriptas.
- Abderitae 174, 15.
- Accius 218, 1.
- Achaia 43, 27. 84, 19. 22. 85, 16.
- Adriaticum mare 43, 26.
- Aegyptus 32, 16. 96, 11. 134, 14. 176, 15. 191, 7. 195, 7. 232, 1.
- Aegyptii 185, 3.
- Aegyptii oeci 143, 11.
- Aeoli pilae 23, 27.
- Aequiculi 200, 25.
- Aeschylus 158, 20.
- Aesculapius 13, 25.
- Aesculapium 159, 10.
- Aethiopes 191, 2.
- Aethiopia 195, 15.
- Aetna 43, 2.
- Africa 59, 3. 203, 6.
- Afri 203, 2.
- Afri campi 191, 14.
- Agatharchus 158, 20.
- Agesipolis (v. l. Agesillas i. e. Agesilaus) 4, 23.
- Agesistratos 160, 4.
- Agger (Ger) 190, 20.
- Alabanda 70, 1.
- Alabandei 174, 8. 15.
- Albanae lapidicinae 44, 21. 45, 15.
- Albula 192, 23.
- Alexander 31, 8 sqq. 155, 16. 199, 20. 273, 18.
- Alexandria 31, 20. 156, 11. 157, 18. 180, 25. 218, 21. (233, 13). 237, 8.
- Alexis 132, 15.
- Alpes 59, 19. 61, 5. 190, 16. 199, 21. 200, 25.
- Altinum 20, 3.
- Ammiterninae lapidicinae 44, 21.
- Ammon 195, 7.
- Amyntas 273, 15.
- Anaxagoras 155, 13. 158, 22. 183, 15.
- Clazomenius 232, 19.
- Ancona 60, 11.
- Andreas 236, 19.
- Andron (Ephesius?) 63, 23.
- Andronicus Cyrrestes 25, 2.
- Anicianae lapidicinae 45, 14.
- Antimachides 160, 14.
- Antiochus 160, 18.
- Antipater 199, 19.
- — (Stoicus) 232, 16.
- Antistates 160, 13.
- Apaturius Alabandeus 173, 23 sqq.
- Apelles 8, 11.
- Apollo 156, 4. 217, 2.
- Delphicus 62, 16. 84, 24.
- Panionius 85, 15.
- Apollinis aedes 30, 10. 70, 1. 71, 12. 161, 8. 251, 3.
- [311]Apollonia 195, 19. 283, 9.
- Apolloniates 283, 11.
- Apollonius 236, 16. 20.
- Pergaeus 10, 16.
- Appenninus mons 43, 24. 61, 4.
- Apulia 20, 9.
- Aquileia 20, 3.
- Aquiliana basilica 106, 1.
- Aquitania 34, 24.
- Arabia 196, 2. 197, 20.
- Aradus 280, 21.
- Aratus 232, 24.
- Arcadia 199, 13. 200, 27.
- Arcesius architectus 90, 22. 159, 9.
- Archimedes 5, 27. 160, 2. 206, 9. 215, 8. 19.
- ab Syracusis 10, 17.
- Archytas Tarentinus 10, 15. 160, 2. 216, 21. 217, 5.
- Ardeatinus 192, 23.
- Areopagus 35, 19.
- Arevanias 50, 12.
- Argi 50, 13. 84, 20.
- Ariobarzanes 122, 7.
- Aristarchus grammaticus 8, 10.
- Samius 10, 15. 225, 19. 236, 15.
- Aristides 204, 8.
- Aristippus philosophus Socraticus 131, 14.
- Aristomenes Thasius 63, 22.
- Aristophanes 132, 14.
- (grammaticus) 156, 21 sqq.
- Aristoteles 155, 15. 212, 21.
- Aristoxenus 8, 11. 110, 20. 116, 3.
- Arretium 49, 8.
- Arsinoe 85, 11.
- Artemisia 51, 6 sqq.
- Asia 39, 15. 43, 27. 72, 15. 84, 26. 85, 3. 190, 14. 224, 23.
- Asta(n)sobas (Hastansobas) 191, 4.
- Astoboas 191, 4.
- Athenae 25, 3. 35, 19. 49, 5. 70, 11. 101, 21. 158, 20. 159, 5. 160, 13. 161, 13. 176, 10. 17. 183, 16. 194, 17. 218, 21. 233, 11.
- Athenienses 84, 24. 87, 2. 132, 15. 22. 176, 17.
- Athenodorus (Stoicus) 232, 16.
- Athos mons 31, 24.
- Atlantides 151, 12.
- Atlas 151, 7. 190, 17. 191, 9.
- Attalus 85, 11.
- Attalici reges 49, 9. 156, 7.
- Attica 101, 21.
- Atticum mel 60, 20.
- sil 176, 9.
- Atticurges 77, 11. 96, 18. 98, 24.
- Aventinus mons 178, 20.
- Augusti aedis 107, 3.
- M. Aurelius 2, 3.
- Babylon 23, 7. 195, 21. 196, 2.
- Baianae regiones 42, 8.
- Baiani montes 42, 23.
- Baleares 176, 16. 203, 10.
- Berosus Chaldaeus 224, 22. 232, 14. 236, 14.
- Boedas Byzantinus 63, 21.
- Boeotia 198, 8.
- Borysthenes 190, 14.
- Bryaxis 159, 17.
- Byzantii 273, 15.
- Caecubum vinum 197, 13.
- Caeli aedes 12, 27.
- Caesar 1, 1. 11, 1. 83, 18. 104, 22. 133, 6. 158, 10. 203, 13. 218, 13.
- divus Caesar 59, 18. (60, 4.) (70, 19.)
- Callaeschros 160, 14.
- Callet 39, 15.
- Callias architectus 280, 21 sqq.
- Callimachus Catatexitechnos 87, 1.
- Callippus 232, 24.
- Camenae 192, 12.
- Campana via 199, 23.
- [312]Campania 44, 8. 23. 61, 9. 197, 12. 200, 2.
- Capitolium 35, 20. 71, 20.
- Cappadocia 196, 8.
- Cares 50, 14. 85, 12.
- Caria 49, 21. 51, 7. 85, 4.
- Carpion 159, 5.
- Carthaginienses 272, 22.
- Carthago 195, 17.
- Carya civitas Peloponnensis 4, 11.
- Caryates 4, 14. 22.
- Casius 195, 7.
- Castoris aedis 101, 18. 21.
- Caucasus mons 190, 13.
- Celtica 190, 16.
- Centauri 173, 26.
- Cephisos 198, 8.
- Cereris aedes 30, 21. 71, 19. 161, 10.
- Chaldaei 224, 22. 232, 9. 14.
- Chaldaica disciplina 224, 23.
- Charias 273, 17. 160, 4.
- Chersiphron 70, 5. 159, 3. 249, 26. 250, 12.
- Gnosius 161, 5.
- Chion (Chionis?) Corinthius 63, 20.
- Chionides 132, 14.
- Chios 85, 7. 158, 4. 283, 3.
- Chii 283, 4.
- Chropes (Cychropes) 199, 3.
- Cia 202, 3.
- Cicero 218, 6.
- Cilbiani agri Ephesiorum 177, 2.
- Cilicia 194, 24. 195, 13.
- Circus Flaminius 101, 18. 21. 236, 17.
- Maximus 71, 19.
- Clazomenae 85, 8.
- Clazomenii 198, 9.
- Clitor 200, 28.
- Colchi 34, 25. 190, 15.
- Collina porta 69, 7.
- Coloe Iocundus 191, 2.
- Colophon 85, 7.
- Coos 232, 15.
- Corinthii 87, 6. 116, 20.
- Corinthia virgo 86, 21.
- Corinthiae aedes 13, 6. passim l. IV. (87, 4).
- Corinthii oeci 143, 10.
- Corinthium vas 205, 4.
- Cn. Cornelius 2, 4.
- Cornetus campus 199, 23.
- Cossutius civis Romanus 160, 22. 161, 18. 19.
- Cottius 199, 21.
- Crates (?) 132, 14.
- Crathis 198, 9.
- Creta 19, 8. 59, 3.
- Cretenses 19, 7. 15.
- Creusa 85, 2.
- Croesus 49, 14. 155, 16.
- Ctesibius 5, 27. 160, 3. 260, 13. 23.
- Alexandrinus 237, 5 sqq.
- Ctesibica machina 259, 19.
- Cumae 129, 15.
- Cumanorum montes 42, 23.
- Cutiliae 194, 3.
- Cyclades 176, 20.
- Cydnos 194, 24.
- Cyrenae 197, 22.
- Cyziceni oeci 143, 27.
- Cyzicena triclinia 149, 26.
- Daphnis Milesius 161, 9.
- Darius 155, 17.
- Delos 217, 2.
- Delphi 85, 2. 159, 6.
- Demetrius 161, 7.
- Demetrius Phalereus 161, 12.
- Demetrius Poliorcetes 281, 2. 282, 17.
- Democles 160, 3.
- Democritus 37, 17. 21. 155, 13. 158, 22. 212, 21. 217, 9.
- physicus 231, 18.
- Abderites 232, 20.
- Demophilos 159, 21.
- Diades 160, 2. 273, 17. 19. 275, 18.
- [313]Dianae aedis 13, 9. 59, 1. 70, 1. 4. 71, 13. 86, 1. 101, 19. 159, 2. 8. 161, 5. 7. 249, 28. 251, 22.
- Dinocrates architectus 31, 7 sqq.
- Diognetus Rhodius architectus 280, 18 sqq.
- Diomedes 20, 10.
- Dionysodorus 236, 20.
- Diphilos 160, 3.
- Doricae aedes 13, 3. passim l. IV. (85, 16).
- fores 96, 19. 142, 14.
- peristyla 142, 24.
- Dorieon civitates 85, 17.
- Dorus 84, 19.
- Dyris 190, 18.
- Dyrrachium 195, 19.
- Elephantis 191, 6.
- Eleusis 161, 9.
- Elpias Rhodius 20, 11.
- Empedocles 184, 1.
- Ennius 218, 1.
- Ephesus 58, 24. 70, 4. 85, 5. 159, 2. 161, 5. 175, 24. 242, 5. 249, 28. 252, 3.
- Ephesii 177, 2. 179, 8. 251, 21.
- Epicharmus 184, 2.
- Epicurus 37, 18. 132, 9. 155, 15.
- Epimachus Atheniensis architectus 281, 3.
- Eptagonus, Eptabolus lacus 190, 19. 20.
- Eratosthenes Cyrenaeus 10, 16. 27, 2. 28, 5. 216, 21. 217, 5.
- Erythrae 85, 8.
- Erythraei 198, 10.
- Etruria 43, 14. 24. 44, 9. 61, 5. 9. 195, 4.
- Etrusci haruspices 30, 13.
- Euangelus 252, 6.
- Eucrates (Crates?) 132, 14.
- Euctemon 232, 24.
- Eudoxus 232, 23. 236, 16.
- Eumenicae porticus 122, 3.
- Euphranor 160, 1.
- Euphrates 190, 14.
- Euripides 183, 15. 199, 9. 223, 6.
- eius fabula Phaethon 223, 9.
- Faberius scriba 178, 20.
- Falernum vinum 197, 13.
- Faliscus ager 199, 23.
- colonia Fanestris 60, 10.
- Iulia Fanestris 106, 12.
- Fauni aedis 69, 11.
- Ferenti municipium 45, 24.
- Fidenates lapidicinae 44, 20.
- Flaminius circus 101, 18. 236, 17.
- Florae aedes 13, 5. 179, 12.
- Fontis aedes 13, 5.
- Fortunae Equestris aedis 71, 3.
- ad tres Fortunas aedis 69, 6.
- Forum Caesaris 70, 19.
- Fundi 197, 13.
- Fuficius 160, 8.
- Gades 272, 23.
- Gaditani 273, 8.
- Gallia 34, 24. 182, 4. 190, 15.
- Gallicae paludes 20, 2.
- Ganges 190, 13.
- Geras Chalcedonius 273, 8.
- Gnosos 19, 9.
- Gortyna 19, 9.
- Graeci passim.
- Graecia 4, 12. 136, 7.
- Graia statio 52, 3.
- Hadrianum mare 59, 5. 61, 7.
- Halicarnassus 49, 16. 24.
- Hegesias 204, 8.
- Hegetor Byzantius 277, 19.
- Hegias (?) Athen. 63, 20.
- Hellas 84, 25.
- Hellen 84, 19.
- Heraclea 251, 23.
- Heraclitus Ephesius 37, 16. 183, 14.
- Herculis aedes 13, 3. 30, 11. 49, 6. 71, 20.
- Hermodorus 69, 19.
- [314]Hermogenes 70, 1. 72, 16. 73, 6. 90, 23. 159, 7.
- Herodotus 204, 8.
- Hierapolis 196, 13.
- Hiero 215, 10. 18.
- Himeras 195, 2.
- Hipparchus 232, 24.
- Hippocrates 8, 14.
- Hispania 34, 24. 134, 14. 176, 15. 179, 10.
- ulterior 39, 14.
- Homerus 157, 25.
- Homeromastix 157, 18.
- Honoris & Virtutis aedis 69, 19. 161, 21.
- M. Hostilius 20, 13.
- Hymettus mons 49, 5.
- Hypanis 176, 25. 190, 15. 196, 24.
- Ictinos 159, 5. 161, 10.
- Ilias 157, 19.
- Ilienses 198, 18.
- India 190, 13. 195, 16.
- Indus 190, 13.
- Iollas 199, 20.
- Ion 85, 1. 13.
- Iones 85, 6. 11. 86, 15.
- Ionia 85, 13.
- Ionicae aedes 13, 10. passim l. III. IV. (86, 16).
- fores 97, 21. 142, 15.
- Iope 196, 2.
- Iovis aedis 30, 7. 49, 6. 69, 11. 107, 5.
- Iovis Fulguris 12, 25.
- Iovis Statoris 69, 19.
- Iovis Olympii 70, 11. 160, 15. 161, 16.
- arae 102, 22.
- stella 138, 4. 220, 7 sqq.
- Isidis aedis 30, 10.
- Ismuc 203, 4.
- Isthmia 212, 5.
- Italia 43, 24. 49, 8. 105, 2. 116, 18. 138, 6. 176, 8. 190, 16. 200, 2. 25.
- Italica consuetudo 127, 1. 143, 27.
- (mos) 151, 17.
- Iuba rex 203, 2.
- Iulia (curia) 106, 1.
- Divi Iulii aedis 70, 18.
- C. Iulius Masinissae (Masinthae) filius 203, 11.
- Iunonis aedis 13, 9. 30, 7. 84, 21. 159, 1.
- Lacedaemon 49, 11.
- Lacones 4, 22.
- Laodicenses 198, 10.
- Larignum castellum 59, 20. 60, 9.
- Latinum theatrum 120, 1.
- Latinae appellationes 110, 19. 150, 21.
- Lebedos 85, 8.
- Leleges 50, 14. 85, 12.
- Lemnos 176, 16.
- Leochares 50, 4. 5. 159, 17.
- Leonides 160, 1.
- Lesbos 23, 19. 197, 11.
- Liberi Patris aedes 13, 9. 30, 10. 72, 15. 90, 25. 122, 3. 159, 9.
- Licymnius mathematicus 174, 7. 24.
- Liparis 195, 13.
- Lucania 198, 9.
- Lucretius 218, 5.
- Lumpharum (Nympharum) aedis 13, 5.
- Lunae aedes 12, 27. 116, 21.
- Lusitania 34, 24.
- Lydia 197, 12.
- Lydium genus laterum 38, 27.
- Lyncestus 200, 1.
- Lysippus 63, 13.
- Macedonia 31, 8. 157, 17. 179, 22. 199, 8.
- Maeoni 197, 11.
- Magi 183, 14.
- Magnesia 70, 1. 159, 8. 175, 24. 203, 1.
- Mamertinum vinum 197, 12.
- Mariana aedis 69, 19. 162, 1.
- [315]Marcia aqua 192, 12.
- Maris ara 102, 23.
- Martis aedis 13, 3. 30, 12. 15. 19. 51, 3.
- stella 138, 5. 220, 7 sqq.
- Masinissa 203, 11.
- Massilia 35, 18. 283, 26.
- Massilitani 284, 1.
- Mauretania 190, 17. 191, 7.
- Maurusia 190, 17.
- Maxilua 39, 14.
- Mausoleum 50, 1. 159, 11.
- Mausolus 49, 16. 50, 27. 51, 5.
- Mazaca 196, 9.
- Medullorum natio 200, 26.
- Melampus 160, 1. 201, 4.
- Melas 50, 12.
- (fluvius) 198, 8.
- Melite 85, 8. 9.
- Melos 176, 20.
- Menesthes 70, 2.
- Mercurii aedis 30, 9. 50, 6.
- stella 220, 6 sqq.
- Meroe 191, 2.
- Metagenes 159, 3. 161, 6. 250, 12. 251, 8.
- Metelli porticus 69, 19.
- Meto 232, 24.
- Metrodorus 204, 8.
- Milesii 85, 6.
- Miletus 85, 5. 161, 8.
- Milo Crotoniates 212, 18.
- Minervae aedes 8, 4. 13, 3. 30, 7. 101, 22. 159, 3. 4.
- promuntorium 129, 16.
- P. Minidius 2, 4.
- Mithridaticum bellum 122, 6.
- L. Mummius 116, 19.
- Murena 49, 13.
- C. Mucius 69, 20. 161, 21.
- Musae 156, 14. 214, 20.
- Myagrus Phocaeus 63, 21.
- Mylasa 49, 23.
- Myron 8, 13. 63, 12.
- Mysia κατακεκαυμένη 43, 2.
- Mytilene 23, 20.
- Myus 85, 5.
- Nemea 212, 5.
- Nemus 101, 19.
- Neptunius fons 199, 2.
- Nexaris 159, 21.
- Nilus 32, 19. 96, 11. 191, 7. 8.
- Nomades (Numidae) 196, 2.
- Nonacris 199, 14.
- Nymphodorus 160, 3.
- Oceanus 191, 10.
- Odyssea 157, 19.
- Olympia 212, 5.
- Padus 59, 5. 60, 10. 190, 16.
- Paconius Ephesius 161, 7. 9. 251, 6 sqq.
- Pallas Minerva 101, 22.
- Pallenses lapidicinae 44, 20. 46, 8.
- Paphlagonia 200, 24.
- Paraetonium 195, 7.
- Parmenion 236, 18.
- Paros 251, 23.
- Patrae 49, 6.
- Patrocles 236, 19.
- Pausanias 4, 22.
- Peloponnesus 84, 19.
- Pentelensis mons 49, 6.
- Pephrasmenos Tyrius 273, 5.
- Pergamus 156, 8.
- Persae 4, 12 sqq. 202, 9.
- Persica porticus 5, 3.
- spolia 122, 6.
- Phaethon 223, 9.
- Pharax Ephesius 63, 21.
- Phasis 190, 15.
- Phidias 63, 13.
- Philippus 232, 24.
- Philippus Amyntae filius 273, 15.
- Philo 159, 6. 161, 13.
- Philo Byzantius 160, 3.
- Philolaus Tarentinus 10, 15.
- Phocaea 85, 8.
- Phryges 35, 7.
- [316]Phrygia 196, 14.
- Picenum 44, 24.
- Pinna Vestina 194, 3.
- Piraeeus portus 159, 7. 194, 18.
- Pisaurum 60, 11.
- Pisistratus 160, 15.
- Pitane 39, 15.
- Pixodarus 251, 20 sqq.
- Placentia 218, 22.
- Plataicum proelium 4, 23.
- Plato 66, 24. 155, 14. 212, 21. 213, 12. 214, 4.
- Pollis 160, 1.
- Polycles (Ephesius?) 63, 23.
- Polyclitus 8, 13.
- (Polycletus) 63, 13.
- Polyidos 160, 4.
- Thettalos 273, 16.
- Pompeianus pumex 42, 30.
- Pompeiani Herculis aedis 71, 20.
- Pompeianae porticus 122, 2.
- Pomptinae paludes 20, 7.
- Pontus 34, 25. 134, 15. 176, 15. 24. 25. 182, 3. 196, 24.
- Pormos 160, 14.
- Posidonius 204, 8.
- Pothereum (?) flumen 19, 8.
- Praxiteles 159, 17.
- Priene 8, 4. 85, 7. 159, 3.
- Proetus 201, 5.
- Proconnesos 251, 23.
- Proconnesium marmor 49, 17.
- Proserpinae aedes 13, 5. 161, 10.
- Pthia nympha 84, 20.
- Ptolomaeus rex 156, 9. 157, 19.
- Philadelphus 158, 3.
- Puteoli 180, 26.
- Pyrros 160, 4.
- Pythagoras 104, 1. 184, 1. 212, 21. 214, 6. 19.
- Samius 232, 19.
- Pythagorei 37, 19. (104, 1).
- Pythagoricum trigonum 259, 8.
- Pytheos architectus 8, 4. 9, 7. 90, 23. 159, 4. 12.
- Pythia 62, 16. 212, 5.
- Quirini aedis 70, 4. 179, 13.
- Ravenna 20, 3. 57, 18. 60, 10.
- Rhenus 190, 16.
- Rhodanus 190, 15.
- Rhodiacum peristylum 149, 21.
- Rhodii 51, 6 sqq. 280, 25 sqq.
- Rhodienses 131, 15. 280, 17.
- Rhodos 51, 20. 22. 23. 131, 18. 181, 11. 182, 9. 233, 13. 280, 21.
- Roma 69, 26. 70, 11. 72, 15. 116, 17. 20. 134, 15. 179, 9. 12. 218, 22. 233, 11. 18.
- (urbs 44, 20. 46, 9.)
- Romanus populus 1, 50. 20, 18. 52, 11. 27. 138, 1. 10. 176, 17. 242, 16.
- Romuli casa 35, 21.
- Rubrae lapidicinae 44, 20. 46, 8.
- Salmacidis fons 50, 6.
- Salpia 20, 9.
- Salpini 20, 21.
- Salutis aedes 13, 25.
- Samiramis 196, 1.
- Samos 85, 7. 159, 2.
- Sardiani 49, 14.
- Sarnacus 160, 1.
- Saturni stella 138, 5. 220, 7 sqq.
- Satyrus 159, 11.
- Scopas 159, 17.
- Scopinas ab Syracusis 10, 17.
- Syracusius 236, 18.
- Serapis aedes 30, 10.
- P. Septimius 160, 10.
- Sicilia 195, 2. 197, 12.
- Silanion 160, 1.
- Silenus 158, 28.
- Sinope 176, 15.
- Smyrna 122, 7. 158, 4. 176, 21.
- Smyrnaeorum civitas 85, 11.
- Socrates 62, 16. 64, 6. 155, 14.
- Soli 195, 13.
- Solis aedes 12, 27.
- Soractinae lapidicinae 44, 21.
- Statoniensis praefectura 45, 16.
- Stratoniceum 122, 7.
- [317]Styx 199, 16.
- Sunion 101, 22.
- Susae 202, 9.
- Syene 191, 6.
- Syracusae 215, 10.
- Syria 59, 3. 190, 14. 196, 2. 197, 20.
- Tanais 190, 15.
- Tarentum 233, 13.
- Tarquinienses 45, 14.
- Tarsos 194, 24. 203, 1.
- Teanum 200, 2.
- Teleas (?) Atheniensis 63, 20.
- Teos 72, 15. 85, 7. 159, 9.
- Terracina 197, 13. 199, 1.
- Terrae ara 102, 23.
- Thales 37, 15. 155, 13.
- Milesius 183, 13. 232, 18.
- Thasos 251, 23.
- Thebaici campi 191, 6.
- Themistocles 122, 4.
- Theo Magnes 63, 23.
- Theocydes 159, 21.
- Theodorus 159, 2.
- Th. Phocaeus 159, 5.
- Theodosius 236, 19.
- Theodotus 176, 22.
- Theophrastus 132, 1. 204, 7.
- Thessalia 199, 5.
- Thracia 199, 4.
- Tiberina insula 69, 11.
- Tiberis 190, 16.
- Tiburtina via 192, 23.
- Tiburtinae lapidicinae 44, 21.
- Tiburtina saxa 45, 4.
- testacea 164, 4.
- Tigris 190, 14.
- Timaeus 204, 8.
- Timavus 190, 16.
- Timotheus 50, 5. 159, 18.
- Tmolites 197, 12.
- Tralles 49, 9. 122, 8. 159, 10. 173, 23.
- Triton aereus 25, 7.
- Troezen 50, 13. 194, 21.
- Troia 20, 10. 155, 12. 198, 9.
- Troiani campi 198, 16.
- Troianae pugnae 172, 20.
- Trypho Alexandrinus architectus 283, 15.
- Tyana 196, 9.
- Tuscanicae aedes 71, 19. 99, 17 sqq.
- Tuscanica cava aedium 140, 8.
- Tyrrenicum mare 61, 4.
- Ulixes 172, 20.
- Umbria 44, 24.
- Uticenses 38, 23.
- Varro 49, 13. 218, 7.
- Terentius Varro 160, 9.
- Veiovis aedis 101, 18.
- Velinus 200, 2.
- Veneris aedes 13, 5. 30, 13. 15. 50, 6. 26. 70, 19.
- stella 220, 6 sqq.
- Venetia 44, 24.
- Vestae ara 102, 23.
- Vestorius 180, 26.
- Vesuvius mons 42, 9. 28.
- Volcani aedes 30, 15. 17.
- Volsiniensis lacus 45, 16.
- Xanthus 198, 9. 18.
- Xenophanes 155, 13.
- Colophonius 232, 19.
- Xuthus 85, 1.
- Zacynthus 195, 19.
- Zama 203, 2.
- Zenon 155, 15.
- Zmyrna v. Smyrna.
- Zoilus 157, 17.
Appendicula codicum Vitruvii Harleiani
Leidensis (Escorialensis) Scletstatensis.
(Full text) (1) Uncia caerae colligit in fusura aeris uncias VIII et denarios
XVI, aeris cypri uncias VIIII et denarium I, stagni uncias
VII et denarios XVII, argenti uncias X et denarios XII, plumbi
libram I et denarios VI, auri libram et uncias VII et denarios
VIII.
(Full text) (2) De ponderibus. Calculus est ciceris grana duo, et
est quarta pars oboli. quattuor calculi obolum reddunt. duo
oboli scrupulum faciunt. tres scripuli dragmam complent.
dragma scripulus et obolus quadrantem efficiunt. duo quadrantes
statera faciunt. duo stateres unciam reddunt. unciae
XII libram efficiunt. librae LXXII talentum faciunt. a quibusdam,
CXX libras talentum faciunt.
(Full text) (3) De liquidis. Coclear habet dimidiam dragmam, id
est scripulus et obolus. cocleares tres conclam faciunt. conclae
VIII ciatum reddunt. ciati VIIII eminam efficiunt. eminae
II sextarium complent. sextarii VI congium reddunt. congia
IIII modium implent. modius unus et semis urnam faciunt.
urnae duae amphoram complent. urnae III cadum, id est artabam.
modii XV gomor reddunt. gomor duo chorum faciunt.
(Full text) (4) Scripuli XVIII faciunt unciam. medietas dragmae est
scripulus et obolus. hoc debet pensare coclear.
(Full text) (5) confectio dialthaeas calastica recipit haec.…
troclitis libram I S, faeni graeci eminam, lini seminis eminam.
haec omnia infundis per triduum in aquae sextariis VIII
in vaso aeneo. post haec tam diu coquis donec siccentur. deinde
colas fortiter et pensas de suco ipso libras II, olei libras
II, et mittis in cacabum et coquis ad ignes lentos et semper
agitas, donec sucus consumatur et solus oleus remaneat. sic
iterum colas et mittis oleum in cacabum mundum et ponis ad
focum. addis cerae libram I, colophoniae libram I, galbani
optimi ÷ IIII. conficis, uteris. facit enim ad multa et non
solum podagricis sed et duricias viscerum habentibus. et
quartanarios in stomacho imposita medetur, et si quae sunt
duritiae solvit. et ad omnes inflationes stomachi ＜facit＞, et
non solum inflationes curat, verum etiam ventris constrictionem
quamvis antiquissimam sine aliquo labore ita solvit et temperat
ut mirum sit. antiquissima squibala resolvit et macronosiam
e stomacho discutit.
(Full text) (6) Tinctio vitri pratini. Tere vitrum bene, limas
aeramen mundum et mittes in libra de vitro aeramen ÷ III et
coques per dies tres. Alia tinctio. Teres vitrum bene, mittes
per libram aeramen uncias II, alumen aegyptium ÷ I, et decoques
per dies tres. Alia lactei coloris. In libra mittes
stagni ÷ III et decoques per dies II. Tinctio sanguinea.
In libra mittes cinnabarin ÷ III et decoques dies duos. Tinctio
rubea. In libra vitri triti psimithin ÷ II et coques dies
sex. Tinctio alithini. Absque igne tinctum. ungues subtiles
vitria et ungues dracontea anamemigmenis, et fiet sicut
rubea.
(Full text) (7) Crisocolon. In omnia calcu cecaumenu ÷ I, saponis
olei solidos III, calcitarii solidum I. ista commisces. primo
teres calcu cecaumenu utiliter ad pulverem, et calcitarin semotim,
et commisces cum sapone et quantum necesse fuerit ＜aqua＞
ipsum crisocolon. Aliud crisocolon. Calcu cecaumenu
libram I, alumen solidos duo. Crisocolon. Aurum commixtum
cum argento vivo. et post haec intrat in caliclum, et
ardet ipsum argentum vivum. et post tolles aurum et teres
in mortario munditer donec fiet pulvis, et commiscis illum cum
sapone ex oleo quantum suscipit coctio crisocolli.
(Full text) (8) Argenti gluten. Argenti partes II et aeramen partem
I. Alia. argenti gluten. Argentum mixtum cum argento
vivo. et pones in ignem donec desiccetur. et post haec teris
utiliter donec fiat pulvis et tum miscis cum sapone et aqua
quod sufficit. Aeramenti gluten. Aeramen libram I, plumbi
libras II commisces. solves primum aeramen, deinde mittes
plumbum et commisces in unum. Stagni gluten. Stagni
partes II et plumbi unam. Petrae gluten. Marmoris albi
trito pulvere tolles ictiocollon ÷ I, taurocollon ÷ I et mittes
cum aqua. commixta coques et dum bullierit mittes pulverem
marmoris et facies gluten marmoris. Petrae gluten. Ictiocollon
÷ II, casei gluten ÷ II. et mittes ex ipso pulvere marmoris,
sicut superius. Ligni autem gluten. taurocollon semotim,
ictiocollon semotim glutat. aurum autem et argentum,
sicut superius docuimus in exaurata.
(Full text) (9) Compositio brondisino. aeraminis partes duas,
plumbi unam, stagni unam.
(Full text) (10) Compositio cinnabarin alithinis et mundissimae
ex argenti vivi et sulfuris vivi urina munda partem unam,
argenti vivi partes duas, et ipsa mundissima. tolles ampullam
fortem et sine fumo, qui et calorem sufferet. sulfur tritum
et admixtum argento vivo mittes in ampulla non plena minus
habente uncias II. quod si maior erit, et tres uncias minus
habeat. et mixta exagita. et facies fornacem minorem vitriarii,
ut ampullam large capiat, et dimittes locum unde ampulla
ingrediatur, et divides cannas, et inde incendes fornacem.
dimittes et alias fenestras minores, unde exalet flamma in
circuitu ampullae. signum autem coctionis hoc est. dum
videris ubi minus habet ampulla porfirizonta fumum et colorem
facientem ut cinnabarin, desines succendere. leviter autem
succendes, ne ex multo incendio ampulla crepet. et dum percoctum
fuerit, dimittes eam refrigidare.
(Full text) (11) Lulax id est indica compositio. larin ÷ II, vitrioli
mundi ÷ IIII, alumen aegyptium ÷ II, guatu ÷ II, ipsum autem
guatum semotim pisa munditer, larin vero et vitriolum et
alumen in unum. et tolles saponem ex oleo sine calce dimidiam
unciam, et commisces in ipsa tres species. post quod
pisas, commisces diligenter secundo cum sapone. et deinde
tolles guatu pisatum ut oportet, et commisces et ipsum cum
supra dictis speciebus, et defricas diligenter. diem unam
requiescere. confectio eius haec est. tolles urinam mundam libram I,
et ipsum despumatum et commixtum cum ipsa sis species. Specierum et ponderum atque colorum sumpta
ex phisicis probamenta finiunt. Amen. ＜ΘΕΟΥ ΔΟΞΙΑϹ.
Compos voti factus sum qui cognoverim quae sint in structuris
et aedificiis adservanda.＞
(Full text) (12) De rosato.
Quinque libras rosae pridie purgatae in vini veteris X
sextariis mergis, et obstringit. a dies X despumati mellis libras
adicies, et uteris.
De oleo liliacio. Per olei libras singulas dena lilia
curabis infundere, et vas vitreum quadraginta diebus locare
sub divo.
De oleo roseo. In olei libras singulas rosae purgatae
singulas uncias mittis, et VII diebus in sole suspendis
et luna.
De rodomeli. In suci rosae sextariis singulis libras
singulas mellis admisces, et diebus XL sub sole suspendis.
(Full text) (13) Si fistulae aequalis grossitudinis fuerint et maior
minorem in sua longitudine bis habuerit et insuper concavitatis
eius diametrum, diapason consonantiam ad se invicem
resonabunt. Item si fistula maior fistulae minoris longitudinem
quater in se habeat et insuper diametri quod in cavo est ter
mensuram contineat, bis diapason consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius tertiam partem nec non et tertiam diametri
quod in cavo est, diatessaron consonantiam resonabunt.
Item si fistula maior minorem in se totam habeat et insuper
longitudinis eius medietatem simul cum medietate diametri
quod in cavo est, diapente consonantiam resonabunt. Item
si fistula maior habeat in se fistulam minorem totam et insuper
longitudinis eius octavam partem, tonum resonabunt.
Item si fistula maior fistulam minorem in se habeat totam et
insuper longitudinis eius partem sextam decimam, haec consonantia
semitonium erit.
De probatione auri et argenti.
(Full text) Omne aurum purum cuiuslibet ponderis omni argento
similiter puro, eiusdem tamen ponderis, densius est parte sui
vicesima. quod ita probari potest. si purissima auri libra
cum aeque puri argenti simili pondere sub aqua conferatur in
statera, XII denariis id est vicesima sui parte, aurum gravius
argento vel argentum levius auro invenietur. quapropter si
inveneris opus aliquod auro formatum, cui argentum per mixtionem
inesse videatur, scireque volueris quantum auri quantumve
in eo contineatur argenti, sume argentum sive aurum
et examinato suspecti operis pondere, non minus pensantem
massam de utrovis metallo fabricato atque utrumque, et opus
scilicet et massam, staterae lancibus inponito aquisque inmergito.
si argentea fuerit massa quam fecisti, opus praeponderabit.
si aurea fuerit, allevato opere aurum inclinabitur.
hoc tamen ita fiet ut quot partibus inclinatur aurum, totidem
partibus sublevetur argentum, quia quicquid in ipso opere
fuerit sub aqua praeter solitum ponderis, ad aurum propter
densitatem pertinet, quicquid autem levitatis, ad argentum
propter raritatem est referendum. et ut hoc facilius possit
adverti, considerare debes tam in gravitate auri quam in levitate
argenti XII denarios significare libram, sicut prima
lectionis huius fronte praefixum est.
Full text
De mensura cerae et metalli in operibus fusilibus.
In fundendis operibus cuius ponderis metallum quodlibet
ad certum cerae pondus respondere debeat.
Ad cerae unciam unam stagni unciae VII et denarii XVII,
aeris albi unciae VIII et denarii XVI, aeris cypri … unciae VIIII
et denarii III, argenti unciae X et denarii XII, plumbi unciae XII
et denarii VI, auri unciae XVIIII et denarii VIII.
Item si cerae fuerit libra, stagni VII librae et unciae X
et denarii IIII mittendi sunt, quia quot uncias cera habuerit,
tot VII uncias et XVII denarios stagni pondus habere debebit.
et ideo si cerae fuerit libra, id est XII unciae, duodecies VII
unciae stagni, quae faciunt VII libras, et duodecies XVII denarii
mittendi sunt, qui faciunt CCIIII denarios, id est uncias X et
denarios IIII.
si fuerit cerae libra, aeris albi librae VIII sumendae sunt
et duodecies XVI denarii, quod sunt CXCII denarii, qui faciunt
uncias VIIII et denarios XII.
in libram cerae aeris cypri librae VIIII et denarii XII
mittendi sunt.
sic in libram cerae auricalci librae VIIII et duodecies
tres denarii, qui faciunt unciam unam et denarios XVI.
contra libram cerae argenti librae X et duodecies XII
denarii.
simili modo in libram cerae plumbi librae XII et duodecies
VI denarii mittendi sunt.
in auri fusione contra libram cerae auri librae XVIIII et
duodecies octo denarii, quod sunt unciae IIII et denarii XVI.
VITRUVII DE ARCHITECTURA
LIBER PRIMUS.
(Full text)
Cum divina tua mens et numen, imperator Caesar,
imperio potiretur orbis terrarum invictaque virtute cunctis hostibus
stratis, triumpho victoriaque tua cives gloriarentur et gentes omnes
subactae tuum spectarent nutum populusque Romanus et senatus liberatus
timore amplissimis tuis cogitationibus consiliisque gubernaretur,
non audebam, tantis occupationibus, de architectura scripta et
magnis cogitationibus explicata edere, metuens ne non apto tempore
interpellans subirem tui animi offensionem.
(Full text)
cum vero attenderem te non solum de vita
communi omnium curam publicaeque rei constitutione habere sed etiam
de opportunitate publicorum aedificiorum, ut civitas per te non solum
provinciis esset aucta, verum etiam ut maiestas imperii publicorum
aedificiorum egregias haberet auctoritates, non putavi praetermittendum
quin primo quoque tempore de his rebus ea tibi ederem. ideo quod primum
parenti tuo de eo fueram notus et eius virtutis studiosus. cum autem
concilium caelestium in sedibus inmortalitatis eum dedicavisset et
imperium parentis in tuam potestatem transtulisset, idem studium meum
in eius memoria permanens in te contulit favorem. itaque cum M. Aurelio
et P. Minidio et Gn. Cornelio ad apparationem ballistarum et scorpionum
reliquorumque tormentorum refectionem fui praesto et cum eis commoda
accepi. quae cum primo mihi tribuisti, recognitionem per sororis
commendationem servasti.
(Full text)
cum ergo eo beneficio essem obligatus, ut ad
exitum vitae non haberem inopiae timorem, haec tibi scribere coepi quod
animadverti multa te aedificavisse et nunc aedificare, reliquo quoque
tempore et publicorum et privatorum aedificiorum pro amplitudine rerum
gestarum ut posteris memoriae tradantur curam habiturum. conscripsi
praescriptiones terminatas, ut eas attendens et ante facta et futura
qualia sint opera per te posses nota habere. namque his voluminibus
aperui omnes disciplinae rationes.
(Full text)
Architecti est scientia pluribus disciplinis
et variis eruditionibus ornata, cuius iudicio probantur omnia quae
ab ceteris artibus perficiuntur opera. ea nascitur ex fabrica et
ratiocinatione. fabrica est continuata ac trita usus meditatio, qua
manibus perficitur e materia cuiuscumque generis opus est ad propositum
deformationis. ratiocinatio autem est quae res fabricatas sollertia,
ratione proportionis demonstrare atque explicare potest.
(Full text)
itaque architecti qui sine litteris contenderant
ut manibus essent exercitati, non potuerunt efficere ut haberent pro
laboribus auctoritatem, qui autem ratiocinationibus et litteris solis
confisi fuerant, umbram non rem persecuti videntur. at qui utrumque
perdidicerunt, uti omnibus armis ornati citius cum auctoritate quod
fuit propositum sunt adsecuti.
(Full text)
cum in omnibus enim rebus, tum maxime etiam
in architectura haec duo insunt, quod significatur et quod significat.
significatur proposita res de qua dicitur, hanc autem significat
demonstratio rationibus doctrinarum explicata. quare videtur utraque
parte exercitatus esse debere qui se architectum profiteatur. itaque
eum etiam ingeniosum oportet esse et ad disciplinam docilem. neque
enim ingenium sine disciplina aut disciplina sine ingenio perfectum
artificem potest efficere. et ut litteratus sit, peritus graphidos,
eruditus geometria, historias complures noverit, philosophos diligenter
audierit, musicam scierit, medicinae non sit ignarus, responsa
iurisconsultorum noverit, astrologiam caelique rationes cognitas
habeat.
(Full text)
Quae cur ita sint haec sunt causae. litteras
architectum scire oportet, uti commentariis memoriam firmiorem efficere
possit. deinde graphidos scientiam habere, quo facilius exemplaribus
pictis quam velit operis speciem deformare valeat. geometria autem
plura praesidia praestat architecturae, et primum ea euthygrammi et
circini tradit usum, e quo maxime facilius aedificiorum in areis
expediuntur descriptiones normarumque et librationum et linearum
directiones. item per opticen in aedificiis ab certis regionibus caeli
lumina recte ducuntur. per arithmeticen vero sumptus aedificiorum
consummantur, mensurarum rationes explicantur, difficilesque
symmetriarum quaestiones geometricis rationibus et methodis
inveniuntur.
(Full text)
historias autem plures novisse oportet,
quod multa ornamenta saepe in operibus architecti designant, de
quibus argumenti rationem cur fecerint quaerentibus reddere debent.
quemadmodum si qui statuas marmoreas muliebres stolatas, quae
caryatides dicuntur, pro columnis in opere statuerit et insuper mutulos
et coronas conlocaverit, percontantibus ita reddet rationem. Carya
civitas Peloponnensis cum Persis hostibus contra Graeciam consensit,
postea Graeci per victoriam gloriose bello liberati communi consilio
Caryatibus bellum indixerunt. itaque oppido capto viris interfectis
civitate desacrata matronas eorum in servitutem abduxerunt, nec sunt
passi stolas neque ornatus matronales deponere, uti non una triumpho
ducerentur sed aeterno servitutis exemplo gravi contumelia pressae
poenas pendere viderentur pro civitate. ideo qui tunc architecti
fuerunt aedificiis publicis designaverunt earum imagines oneri ferundo
conlocatas, ut etiam posteris nota poena peccati Caryatium memoriae
traderetur.
(Full text)
non minus Lacones, Pausania Agesipolidos filio
duce, Plataico proelio pauca manu infinitum numerum exercitus Persarum
cum superavissent, acto cum gloria triumpho spoliorum et praedae,
porticum Persicam ex manubiis, laudis et virtutis civium indicem,
victoriae posteris pro tropaeo constituerunt, ibique captivorum
simulacra barbarico vestis ornatu, superbia meritis contumeliis punita,
sustinentia tectum conlocaverunt, uti et hostes horrescerent, timore
eorum fortitudinis effectus, et cives id exemplum virtutis aspicientes
gloria erecti ad defendendam libertatem essent parati. itaque ex
eo multi statuas Persicas sustinentes epistylia et ornamenta eorum
conlocaverunt, et ita ex eo argumento varietates egregias auxerunt
operibus. item sunt aliae eiusdem generis historiae, quarum notitiam
architectos tenere oportet.
(Full text)
philosophia vero perficit architectum animo
magno et uti non sit adrogans, sed potius facilis aequus et fidelis
sine avaritia, quod est maximum, nullum enim opus vere sine fide et
castitate fieri potest. ne sit cupidus neque in muneribus accipiendis
habeat animum occupatum, sed cum gravitate suam tueatur dignitatem
bonam famam habendo. et haec enim philosophia praescribit. praeterea
de rerum natura quae graece φυϲιολογια dicitur philosophia explicat,
quam necesse est studiosius novisse, quod habet multas et varias
naturales quaestiones, ut etiam in aquarum ductionibus. incursibus
enim et circumitionibus et librata planitie expressionibus spiritus
naturales aliter atque aliter fiunt, quorum offensionibus mederi nemo
poterit nisi qui ex philosophia principia rerum naturae noverit. item
qui Ctesibii aut Archimedis et ceterorum qui eiusdem generis praecepta
conscripserunt leget, sentire non poterit nisi his rebus a philosophis
erit institutus.
(Full text)
musicen autem sciat oportet, uti canonicam
rationem et mathematicam notam habeat, praeterea ballistarum
catapultarum scorpionum temperaturas possit recte facere. in capitulis
enim dextra ac sinistra sunt foramina hemitoniorum, per quae tenduntur
suculis et vectibus e nervo torti funes, qui non praecluduntur nec
praeligantur nisi sonitus ad artificis aures certos et aequales
fecerint. bracchia enim quae in eas tentiones includuntur, cum
extenduntur, aequaliter et pariter utraque plagam mittere debent.
quodsi non homotona fuerint, inpedient directam telorum missionem.
(Full text)
item theatris vasa aerea, quae in cellis
sub gradibus mathematica ratione conlocantur sonituum ad discrimina,
quae Graeci ηχεια appellant, ad symphonias musicas sive concentus
componuntur divisa in circinatione diatessaron et diapente et ＜diapason
ad＞ disdiapason, uti vox scaenici sonitus conveniens in dispositionibus
tactu cum offenderit, aucta cum incremento clarior et suavior ad
spectatorum perveniat aures. hydraulicas quoque machinas et cetera
quae sunt similia his organis, sine musicis rationibus efficere nemo
poterit.
(Full text)
disciplinam vero medicinae novisse oportet
propter inclinationes caeli, quae Graeci κλιματα dicunt, et aeris et
locorum qui sunt salubres aut pestilentes aquarumque usus. sine his
enim rationibus nulla salubris habitatio fieri potest. iura quoque nota
habeat oportet ea quae necessaria sunt aedificiis communium parietum ad
ambitum stillicidiorum, et cloacarum, luminum, item aquarum ductiones.
et cetera quae eiusmodi sunt nota oportet sint architectis, uti ante
caveant quam instituant aedificia, ne controversiae factis operibus
patribus familiarum relinquantur et ut legibus scribendis prudentia
caveri possit et locatori et conductori. namque si lex perite fuerit
scripta, erit ut sine captione uterque ab utroque liberetur. ex
astrologia autem cognoscitur oriens occidens meridies septentrio, etiam
caeli ratio, aequinoctium solstitium astrorum cursus. quorum notitiam
si qui non habuerit, horologiorum rationem omnino scire non poterit.
(Full text)
Cum ergo tanta haec disciplina sit condecorata
et abundans eruditionibus variis ac pluribus, non puto posse se iuste
repente profiteri architectos nisi qui ab aetate puerili his gradibus
disciplinarum scandendo, scientia plerarumque litterarum et artium
nutriti pervenerint ad summum templum architecturae.
(Full text)
at fortasse mirum videbitur inperitis,
hominis posse naturam tantum numerum doctrinarum perdiscere et memoria
continere. cum autem animadverterint omnes disciplinas inter se
coniunctionem rerum et communicationem habere, fieri posse faciliter
credent. encyclios enim disciplina uti corpus unum ex his membris
est composita. itaque qui a teneris aetatibus eruditionibus variis
instruuntur, omnibus litteris agnoscunt easdem notas communicationemque
omnium disciplinarum, et ea re facilius omnia cognoscunt. ideoque de
veteribus architectis Pytheos, qui Priene aedem Minervae nobiliter est
architectatus, ait in suis commentariis architectum omnibus artibus
et doctrinis plus oportere posse facere quam qui singulas res suis
industriis et exercitationibus ad summam claritatem perduxerunt. id
autem re non expeditur.
(Full text)
non enim debet nec potest esse architectus
grammaticus uti fuerat Aristarchus, sed non agrammatos, nec musicus ut
Aristoxenus, sed non amusos, nec pictor ut Apelles, sed graphidos non
inperitus, nec plastes quemadmodum Myron seu Polyclitus, sed rationis
plasticae non ignarus, nec denuo medicus ut Hippocrates, sed non
aniatrologetos, nec in ceteris doctrinis singulariter excellens, sed
in is non inperitus. non enim in tantis rerum varietatibus elegantias
singulares quisquam consequi potest, quod earum ratiocinationes
cognoscere et percipere vix cadit in potestatem.
(Full text)
nec tamen non tantum architecti non
possunt in omnibus rebus habere summum effectum, sed etiam ipsi qui
privatim proprietates tenent artium non efficiunt ut habeant omnes
summum laudis principatum. ergo si in singulis doctrinis singuli
artifices neque omnes sed pauci aevo perpetuo nobilitatem vix sunt
consecuti, quemadmodum potest architectus, qui pluribus artibus debet
esse peritus, non id ipsum mirum et magnum facere ne quid ex is
indigeat, sed etiam ut omnes artifices superet qui singulis doctrinis
adsiduitatem cum industria summa praestiterunt.
(Full text)
igitur in hac re Pytheos errasse videtur quod
non animadvertit ex duabus rebus singulas artes esse compositas, ex
opere et eius ratiocinatione. ex his autem unum proprium est eorum qui
singulis rebus sunt exercitati, id est operis effectus, alterum commune
cum omnibus doctis, id est ratiocinatio, uti medicis et musicis est de
venarum rythmo et ad pedem motu, at si vulnus mederi aut aegrum eripere
de periculo oportuerit, non accedet musicus, sed id opus proprium erit
medici. item in organo non medicus sed musicus modulabitur, ut aures
suam cantionibus recipiant iucunditatem.
(Full text)
similiter cum astrologis et musicis est
disputatio communis de sympathia stellarum et symphoniarum in quadratis
et trigonis diatessaron et diapente, et geometris de visu qui graece
λογοϲ οπτικοϲ appellatur, ceterisque omnibus doctrinis multae res vel
omnes communes sunt dumtaxat ad disputandum. operum vero ingressus,
qui manu ac tractationibus ad elegantiam perducuntur, ipsorum sunt qui
proprie una arte ad faciendum sunt instituti. ergo satis abunde videtur
fecisse qui ex singulis doctrinis partes et rationes earum mediocriter
habet notas eas quae necessariae sunt ad architecturam, uti si quid
de his rebus et artibus iudicare et probare opus fuerit ne deficiat.
quibus vero natura tantum tribuit sollertiae acuminis memoriae ut
possint geometriam astrologiam musicen ceterasque disciplinas penitus
habere notas, praetereunt officia architectorum et efficiuntur
mathematici. itaque faciliter contra eas disciplinas disputare possunt,
quod pluribus telis disciplinarum sunt armati. hi autem inveniuntur
raro, ut aliquando fuerunt Aristarchus Samius, Philolaus et Archytas
Tarentini, Apollonius Pergaeus, Eratosthenes Cyrenaeus, Archimedes
et Scopinas ab Syracusis, qui multas res organicas et gnomonicas
numero naturalibusque rationibus inventas atque explicatas posteris
reliquerunt.
(Full text)
Cum ergo talia ingenia ab naturali sollertia
non passim cunctis gentibus sed paucis viris habere concedatur,
officium vero architecti omnibus eruditionibus debeat esse exercitatum,
et ratio propter amplitudinem rei permittat non iuxta necessitatem
summas sed etiam mediocres scientias habere disciplinarum, peto,
Caesar, et a te et ab is qui ea volumina sunt lecturi, ut si quid parum
ad regulam artis grammaticae fuerit explicatum ignoscatur. namque non
uti summus philosophus nec rhetor disertus nec grammaticus summis
rationibus artis exercitatus sed ut architectus is litteris imbutus
haec nisus sum scribere. de artis vero potestate quaeque insunt in
ea ratiocinationes polliceor, uti spero, his voluminibus non modo
aedificantibus sed etiam omnibus sapientibus cum maxima auctoritate me
sine dubio praestaturum.
(Full text)
Architectura autem constat ex
ordinatione, quae graece ταξιϲ dicitur, et ex dispositione, hanc autem
Graeci διαθεϲιν vocitant, et eurythmia et symmetria et decore et
distributione, quae graece οικονομια dicitur.
(Full text)
Ordinatio est modica membrorum
operis commoditas separatim universaeque proportionis ad symmetriam
comparatio. haec componitur ex quantitate, quae graece ποϲοτηϲ dicitur.
quantitas autem est modulorum ex ipsius operis ＜membris＞ sumptio e
singulisque membrorum partibus universi operis conveniens effectus.
Dispositio autem est rerum apta conlocatio elegansque e compositionibus
effectus operis cum qualitate. species dispositionis, quae graece
dicuntur ιδεαι, sunt hae, ichnographia orthographia scaenographia.
ichnographia est circini regulaeque modice continens usus, e qua
capiuntur formarum in solis arearum descriptiones. orthographia
autem est erecta frontis imago modiceque picta rationibus operis
futuri figura. item scaenographia est frontis et laterum abscedentium
adumbratio ad circinique centrum omnium linearum responsus. hae
nascuntur ex cogitatione et inventione. cogitatio est cura, studii
plena et industriae vigilantiaeque, effectus propositi cum voluptate.
inventio autem est quaestionum obscurarum explicatio ratioque novae rei
vigore mobili reperta. hae sunt terminationes dispositionum.
(Full text)
Eurythmia est venusta species commodusque
in compositionibus membrorum aspectus. haec efficitur cum membra
operis convenientis sunt altitudinis ad latitudinem, latitudinis ad
longitudinem et ad summam omnia respondent suae symmetriae.
(Full text)
Item symmetria est ex ipsius operis membris
conveniens consensus ex partibusque separatis ad universae figurae
speciem ratae partis responsus. uti in hominis corpore e cubito pede
palmo digito ceterisque particulis symmetros est eurythmiae qualitas,
sic est in operum perfectionibus. et primum in aedibus sacris aut e
columnarum crassitudinibus aut triglypho aut etiam embate, sed et
ballistae e foramine ＜et＞ quod Graeci περιτρητον vocitant, navis
interscalmio, quod διαπηγμα dicitur, item ceterorum operum e membris
invenitur symmetriarum ratiocinatio.
(Full text)
Decor autem est emendatus operis aspectus
probatis rebus compositi cum auctoritate. is perficitur statione, quod
graece θεματιϲμωι dicitur, seu consuetudine aut natura. statione, cum
Iovi Fulguri et Caelo et Soli et Lunae aedificia subdiu hypaethraque
constituentur. horum enim deorum et species et effectus in aperto mundo
atque lucenti praesentes videmus. Minervae et Marti et Herculi aedes
doricae fient. his enim diis propter virtutem sine deliciis aedificia
constitui decet. Veneri Florae Proserpinae Fonti Lumphis corinthio
genere constitutae aptas videbuntur habere proprietates, quod his diis
propter teneritatem graciliora et florida foliisque et volutis ornata
opera facta augere videbuntur iustum decorem. Iunoni Dianae Libero
Patri ceterisque diis qui eadem sunt similitudine si aedes ionicae
construentur, habita erit ratio mediocritatis, quod et ab severo more
doricorum et ab teneritate corinthiorum temperabitur earum institutio
proprietatis.
(Full text)
ad consuetudinem autem decor sic exprimitur,
cum aedificiis interioribus magnificis item vestibula convenientia
et elegantia erunt facta. si enim interiora prospectus habuerint
elegantes, aditus autem humiles et inhonestos, non erunt cum decore.
item si doricis epistyliis in coronis denticuli scalpentur aut
in pulvinatis columnis ionicis epistyliis exprimentur triglyphi,
translatis ex alia ratione proprietatibus in aliud genus operis
offendetur aspectus, alius ante ordinis consuetudinibus institutis.
(Full text)
naturalis autem decor sic erit, si primum
omnibus templis saluberrimae regiones aquarumque fontes in is locis
idonei eligentur in quibus fana constituantur, deinde maxime Aesculapio
Saluti, quorum deorum plurimi medicinis aegri curari videntur. cum
enim ex pestilenti in salubrem locum corpora aegra translata fuerint
et e fontibus salubribus aquarum usus subministrabuntur, celerius
convalescent. ita efficietur uti ex natura loci maiores auctasque
cum dignitate divinitas excipiat opiniones. item naturae decor erit,
si cubiculis et bybliothecis ab oriente lumina capiuntur, balineis
et hibernaculis ab occidente hiberno, pinacothecis et quibus certis
luminibus opus est partibus a septentrione, quod ea caeli regio neque
exclaratur neque obscuratur solis cursu sed est certa inmutabilis die
perpetuo.
(Full text)
Distributio autem est copiarum locique commoda
dispensatio parcaque in operibus sumptus cum ratione temperatio.
haec ita observabitur, si primum architectus ea non quaeret quae non
poterunt inveniri aut parari nisi magno. namque non omnibus locis
harenae fossiciae nec caementorum nec abietis nec sappinorum nec
marmoris copia est, sed aliud alio loco nascitur, quorum comportationes
difficiles sunt et sumptuosae. utendum autem est ubi non est harena
fossicia, fluviatica aut marina lota, inopiae quoque abietis aut
sappinorum vitabuntar utendo cupresso populo ulmo pinu, reliquaque his
similiter erunt explicanda.
(Full text)
alter gradus erit distributionis, cum ad
usum patrum familiarum aut ad pecuniae copiam aut ad eloquentiae
dignitatem aedificia aliter disponentur. namque aliter urbanas domos
oportere constitui videtur, aliter quibus ex possessionibus rusticis
influunt fructus, non item feneratoribus, aliter beatis et delicatis,
potentibus vero quorum cogitationibus respublica gubernatur, ad
usum conlocabuntur, et omnino faciendae sunt aptae omnibus personis
aedificiorum distributiones.
(Full text)
Partes ipsius architecturae sunt tres,
aedificatio, gnomonice, machinatio. aedificatio autem divisa est
bipertito, e quibus una est moenium et communium operum in publicis
locis conlocatio, altera est privatorum aedificiorum explicatio.
publicorum autem distributiones sunt tres, e quibus est una
defensionis, altera religionis, tertia opportunitatis. defensionis
est murorum turriumque et portarum ratio ad hostium impetus perpetuo
repellendos excogitata, religionis deorum inmortalium fanorum aediumque
sacrarum conlocatio, opportunitatis communium locorum ad usum publicum
dispositio, uti portus fora porticus balineae theatra inambulationes
ceteraque quae isdem rationibus in publicis locis designantur.
(Full text)
Haec autem ita fieri debent ut habeatur ratio
firmitatis utilitatis venustatis. firmitatis erit habita ratio, cum
fuerit fundamentorum ad solidum depressio et quaque e materia copiaram
sine avaritia diligens electio, utilitatis autem, cum emendata et sine
inpeditione usus locorum dispositio et ad regiones sui cuiusque generis
apta et commoda distributio, venustatis vero cum fuerit operis species
grata et elegans membrorumque commensus iustas habeat symmetriarum
ratiocinationes.
(Full text)
In ipsis vero moenibus ea erunt principia.
primum electio loci saluberrimi. is autem erit excelsus et non
nebulosus non pruinosus regionesque caeli spectans neque aestuosas
neque frigidas sed temperatas, deinde si vitabitur palustris vicinitas.
cum enim aurae matutinae cum sole oriente ad oppidum pervenient et his
ortae nebulae adiungentur spiritusque bestiarum palustrium venenatos
cum nebula mixtos in habitatorum corpora flatu spargent, efficient
locum pestilentem. item si secundum mare erunt moenia spectabuntque ad
meridiem aut occidentem non erunt salubria, quod per aestatem caelum
meridianum sole exoriente calescit meridie ardet, item quod spectat ad
occidentem sole exorto tepescit meridie calet vespere fervet.
(Full text)
igitur mutationibus caloris et refrigerationis
corpora quae in his locis sunt vitiantur. hoc autem licet animadvertere
etiam ex is quae non sunt animalia. in cellis enim vinariis tectis
lumina nemo capit a meridie nec ab occidente sed a septentrione, quod
ea regio nullo tempore mutationes recipit sed est firma perpetuo et
inmutabilis. ideo etiam ea granaria quae ad solis cursum spectant
bonitatem cito mutant, obsoniaque et poma quae non in ea parte caeli
ponuntur quae est aversa a solis cursu, non diu servantur.
(Full text)
nam semper calor cum excoquit e rebus
firmitatem et vaporibus fervidis eripit exsugendo naturales virtutes,
dissolvit eas et fervore mollescentes efficit inbecillas. ut etiam in
ferro animadvertimus, quod quamvis natura sit durum, in fornacibus
ab ignis vapore percalefactum ita mollescit uti in omne genus formae
faciliter fabricetur, et idem cum molle et candens refrigeretur,
tinctum frigida redurescit et restituitur in antiquam proprietatem.
(Full text)
licet etiam considerare haec ita esse
ex eo quod aestate non solum in pestilentibus locis sed etiam in
salubribus omnia corpora calore fiant inbecilla, et per hiemem etiam
quae pestilentissimae sint regiones efficiantur salubres ideo quod
a refrigerationibus solidantur. non minus etiam quae ab frigidis
regionibus corpora traducuntur in calidas, non possunt durare sed
dissolvuntur, quae autem ex calidis locis sub septentrionum regiones
frigidas, non modo non laborant inmutatione loci valetudinibus sed
etiam confirmantur.
(Full text)
quare cavendum esse videtur in moenibus
conlocandis ab is regionibus quae caloribus flatus ad corpora hominum
possunt spargere. namque e principiis, quae Graeci ϲτοιχεια appellant,
ut omnia corpora sunt composita, id est e calore et umore, terreno et
aere, ita mixtionibus naturali temperatura figurantur omnium animalium
in mundo generatim qualitates.
(Full text)
ergo in quibus corporibus cumque exsuperat e
principiis calor, tunc interficit dissolvitque cetera fervore. haec
autem vitia efficit fervidum ab certis partibus caelum, cum insidit
in apertas venas plus quam patitur e mixtionibus naturali temperatura
corpus. item si umor occupavit corporum venas inparesque eas fecit,
cetera principia ut a liquido corrupta diluuntur et dissolvuntur
compositionibus virtutes. item haec e refrigerationibus umoris ventorum
et aurarum infunduntur vitia corporibus. non minus aeris etiamque
terreni in corpore naturalis compositio augendo aut minuendo infirmat
cetera principia, terrenum cibi plenitate, aer gravitate caeli.
(Full text)
Sed si qui voluerit diligentius haec sensu
percipere, animadvertat attendatque naturas avium et piscium et
terrestrium animalium, et ita considerabit discrimina temperaturae.
aliam enim mixtionem habet genus avium, aliam piscium, longe aliter
terrestrium natura. volucres minus habent terreni, minus umoris,
caloris temperate, aeris multum. igitur levioribus principiis
compositae facilius in aeris impetum nituntur. aquatiles autem piscium
naturae quod temperatae sunt a calido plurimoque et aeris et terreni
sunt compositae sed umoris habent oppido quam paulum, quo minus habent
e principiis umoris in corpore, facilius in umore perdurant, itaque cum
ad terram perducuntur, animam cum aqua relinquunt. item terrestria quod
e principiis ab aere caloreque sunt temperata minusque habent terreni
plurimumque umoris, quod abundant umidae partes, non diu possunt in
aqua vitam tueri.
(Full text)
ergo si haec ita videntur quemadmodum
proposuimus et e principiis animalium corpora composita sensu
percipimus et e superationibus aut defectionibus ea laborare
dissolvique iudicamus, non dubitamus quin diligentius quaeri oporteat
uti temperatissimas caeli regiones eligamus, cum quaerenda fuerit in
moenium conlocationibus salubritas.
(Full text)
itaque etiam atque etiam veterem revocandam
censeo rationem. maiores enim pecoribus immolatis quae pascebantur
in is locis quibus aut oppida aut castra stativa constituebantur,
inspiciebant iocinera, et si erant livida et vitiosa primo, alia
immolabant dubitantes utrum morbo an pabuli vitio laesa essent. cum
pluribus experti erant et probaverant integram et solidam naturam
iocinerum ex aqua et pabulo, ibi constituebant munitiones, si autem
vitiosa inveniebant, iudicium transferebant item humanis corporibus
pestilentem futuram nascentem in his locis aquae cibique copiam, et
ita transmigrabant et mutabant regiones quaerentes omnibus rebus
salubritatem.
(Full text)
hoc autem fieri uti pabulo ciboque salubres
proprietates terrae videantur, licet animadvertere et cognoscere ex
agris Cretensium qui sunt circa Pothereum flumen, quod est Cretae
inter duas civitates Gnoson et Gortynam. dextra enim et sinistra eius
fluminis pascuntur pecora, sed ex his quae pascuntur proxime Gnoson
＜lienosa＞ sunt, quae autem ex altera parte proxime Gortynam, non habent
apparentem splenem. unde etiam medici quaerentes de ea re invenerunt
in his locis herbam, quam pecora rodendo inminuerunt lienes. ita eam
herbam colligendo curant lienosos hoc medicamento, quod etiam Cretenses
αϲπληνον vocitant. ex eo licet scire cibo atque aqua proprietates
locorum naturaliter pestilentes aut salubres esse.
(Full text)
Item si in paludibus moenia constituta erunt,
quae paludes secundum mare fuerint, spectabuntque ad septentrionem aut
inter septentrionem et orientem, eaeque paludes excelsiores fuerint
quam litus marinum, ratione videbuntur esse constituta. fossis enim
ductis fit aquae exitus ad litus, et mare tempestatibus auctum in
paludes redundantia motionibus concitata amarique mixtionibus non
patitur bestiarum palustrium genera ibi nasci, quaeque de superioribus
locis natando proxime litus perveniunt, inconsueta salsitudine
necantur. exemplar autem huius rei Gallicae paludes possunt esse
quae circum Altinum Ravennam Aquileiam aliaque quae in eiusmodi
locis municipia sunt proxima paludibus, quod his rationibus habent
incredibilem salubritatem.
(Full text)
quibus autem insidentes sunt paludes et non
habent exitus profluentes neque per flumina neque per fossas, uti
Pomptinae, stando putescunt et umores graves et pestilentes in his
locis emittunt. item in Apulia oppidum Salpia vetus, quod Diomedes
ab Troia rediens constituit sive quemadmodum nonnulli scripserunt
Elpias Rhodius, in eiusmodi locis fuerat conlocatum, ex quo incolae
quotannis aegrotando laborantes aliquando pervenerunt ad M. Hostilium
ab eoque publice petentes impetraverunt ut is idoneum locum ad moenia
transferenda conquireret eligeretque. tunc is moratus non est, sed
statim rationibus doctissime quaesitis secundum mare mercatus est
possessionem loco salubri ab senatuque populoque Romano petiit ut
liceret transferre oppidum, constituitque moenia et areas divisit
nummoque sestertio singulis municipibus mancipio dedit. his confectis
lacum aperuit in mare et portum e lacu municipio perfecit. itaque nunc
Salpini quattuor milia passuum progressi ab oppido veteri habitant in
salubri loco.
(Full text)
Cum ergo his rationibus erit salubritatis
moenium conlocandorum explicatio regionesque electae fuerint fructibus
ad alendam civitatem copiosae et viarum munitiones aut opportunitates
fluminum seu per portus marinae subvectiones habuerint ad moenia
comportationes expeditas, tunc turrium murorumque fundamenta sic sunt
facienda uti fodiantur, si queat inveniri, ad solidum et in solido,
quantum ex amplitudine operis pro ratione videatur, crassitudine
ampliore quam parietum qui supra terram sunt futuri, et ea impleantur
quam solidissima structura.
(Full text)
item turres sunt proiciendae in exteriorem
partem, uti cum ad murum hostis impetu velit adpropinquare, a turribus
dextra ac sinistra lateribus apertis telis vulneretur. curandumque
maxime videtur ut non facilis aditus sit ad oppugnandum murum, sed ita
circumdandum ad loca praecipitia et excogitandum uti portarum itinera
non sint directa sed scaeva. namque cum ita factum fuerit, tum dextrum
latus accedentibus quod scuto non erit tectum proximum erit muro.
conlocanda autem oppida sunt non quadrata nec procurrentibus angulis
sed circumitionibus, uti hostis ex pluribus locis conspiciatur. in
quibus enim anguli procurrunt, difficiliter defenditur, quod angulus
magis hostem tuetur quam civem.
(Full text)
crassitudinem autem muri ita faciendam censeo
uti armati homines supra obviam venientes alius alium sine inpeditione
praeterire possint. tum in crassitudine perpetuae taleae oleagineae
ustilatae quam creberrime instruantur, uti utraeque muri frontes
inter se, quemadmodum fibulis, his taleis conligatae aeternam habeant
firmitatem. namque ei materiae nec caries nec tempestates nec vetustas
potest nocere, sed ea et in terra obruta et in aqua conlocata permanet
sine vitiis utilis sempiterno. itaque non solum in muro sed etiam in
substructionibus quique parietes murali crassitudine erunt faciundi hac
ratione religati non cito vitiabuntur.
(Full text)
intervalla autem turrium ita sunt facienda
ut ne longius sit alia ab alia sagittae missionis, uti si qua
oppugnetur, tum a turribus quae erunt dextra ac sinistra scorpionibus
reliquisque telorum missionibus hostes reiciantur. etiamque contra
interiora turrium dividendus est murus intervallis tam magnis quam
erunt turres, ut itinera sint interioribus partibus turrium contignata,
neque ea ferro fixa. hostis enim si quam partem muri occupaverit, qui
repugnabunt rescindent et si celeriter administraverint, non patientur
reliquas partes turrium murique hostem penetrare, nisi se voluerit
praecipitare. turres itaque rotundae aut polygoniae sunt faciendae.
(Full text)
quadratas enim machinae celerius dissipant,
quod angulos arietes tundendo frangunt, in rotundationibus autem uti
cuneos ad centrum adigendo laedere non possunt. item munitiones muri
turriumque aggeribus coniunctae maxime sunt tutiores, quod neque
arietes neque suffossiones neque machinae ceterae eis valent nocere.
(Full text)
sed non in omnibus locis est aggeris ratio
facienda nisi quibus extra murum ex alto loco plano pede accessus
fuerit ad moenia oppugnanda. itaque in eiusmodi locis primum fossae
sunt faciendae latitudinibus et altitudinibus quam amplissimis, deinde
fundamentum muri deprimendum est intra alveum fossae et id extruendum
est ea crassitudine ut opus terrenum facile sustineatur.
(Full text)
item interiore parte substructionis
fundamentum distans ab exteriore introrsus amplo spatio ita uti
cohortes possint quemadmodum in acie instructae ad defendendum supra
latitudinem aggeris consistere. cum autem fundamenta ita distantia
inter se fuerint constituta, tunc inter ea alia transversa, coniuncta
exteriori et interiori fundamento, pectinatim disposita, quemadmodum
serrae dentes solent esse conlocentur. cum enim sic erit factum, tunc
ita oneris terreni magnitudo distributa in parvas partes neque universa
pondere premens poterit ulla ratione extrudere muri substructiones.
(Full text)
de ipso autem muro e qua materia struatur
aut perficiatur, ideo non est praefiniendum quod in omnibus locis
quas optamus copias, eas non possumus habere. sed ubi sunt saxa
quadrata sive silex seu caementum aut coctus later sive crudus, his
erit utendum. non enim uti Babylone abundantes liquido bitumine pro
calce et harena ex cocto latere factum habent murum, sic item possunt
omnes regiones seu locorum proprietates habere tantas eiusdem generis
utilitates uti ex his comparationibus ad aeternitatem perfectus
habeatur sine vitio murus.
(Full text)
Moenibus circumdatis secuntur
intra murum arearum divisiones platearumque et angiportorum ad
caeli regionem directiones. dirigentur haec autem recte, si exclusi
erunt ex angiportis venti prudenter. qui si frigidi sunt laedunt,
si calidi vitiant, si umidi nocent. quare vitandum videtur hoc
vitium et advertendum ne fiat quod in multis civitatibus usu solet
venire. quemadmodum in insula Lesbo oppidum Mytilene magnificenter
est aedificatum et eleganter, sed positum non prudenter. in qua
civitate auster cum fiat, homines aegrotant, cum corus, tussiunt, cum
septentrio, restituuntur in salubritatem sed in angiportis et plateis
non possunt consistere propter vehementiam frigoris.
(Full text)
ventus autem est aeris fluens unda cum incerta
motus redundantia. nascitur cum fervor offendit umorem et impetus
calefactionis exprimit vim spiritus flantis. id autem verum esse ex
aeolipilis aereis licet aspicere et de latentibus caeli rationibus
artificiosis rerum inventionibus divinitatis exprimere veritatem.
fiunt enim aeolipilae aereae cavae. hae habent punctum angustissimum
quo aqua infunduntur conlocanturque ad ignem, et antequam calescant
non habent ullum spiritum, simul autem fervere coeperint, efficiunt
ad ignem vehementem flatum. ita scire et iudicare licet e parvo
brevissimoque spectaculo de magnis et inmanibus caeli ventorumque
naturae rationibus.
(Full text)
＜igitur venti si ex habitationibus＞ exclusi
fuerint, non solum efficient corporibus valentibus locum salubrem, sed
etiam si qui morbi ex aliis vitiis forte nascentur, qui in ceteris
salubribus locis habent curationes medicinae contrariae, in his propter
temperaturam exclusione ventorum expeditius curabuntur. vitia autem
sunt quae difficulter curantur in regionibus quae sunt supra scriptae
haec, gravido, arteriace, tussis, pleuritis, pthisis, sanguinis eiectio
et cetera quae non detractionibus sed adiectionibus curantur. haec
ideo difficulter medicantur primum quod ex frigoribus concipiuntur,
deinde quod defatigatis morbo viribus eorum, aer agitatus e ventorum
agitationibus extenuatur unaque a vitiosis corporibus detrahit sucum et
efficit ea exiliora. contra vero lenis et crassus aer, qui perflatus
non habet neque crebras redundantias, propter inmotam stabilitatem
adiciendo ad membra eorum alit eos et reficit qui in is sunt inpliciti
morbis.
(Full text)
Nonnullis placuit esse ventos quattuor,
ab oriente aequinoctiali solanum, a meridie austrum, ab occidente
aequinoctiali favonium, ab septentrionibus septentrionem. sed qui
diligentius perquisierunt tradiderunt eos esse octo, maxime quidem
Andronicus Cyrrestes, qui etiam exemplum conlocavit Athenis turrim
marmoream octagonon et in singulis lateribus octagoni singulorum
ventorum imagines excalptas contra suos quosque flatus designavit,
supraque eam turrim metam marmoream perfecit et insuper Tritonem aereum
conlocavit dextra manu virgam porrigentem, et ita est machinatus uti
vento circumageretur et semper contra flatum consisteret supraque
imaginem flantis venti indicem virgam teneret.
(Full text)
itaque sunt conlocati inter solanum et austrum
ab oriente hiberno eurus, inter austrum et favonium ab occidente
hiberno africus, inter favonium et septentrionem caurus, quem plures
vocant corum, inter septentrionem et solanum aquilo. hoc modo videtur
esse expressum uti capiat numeros et nomina et partes unde flatus certi
ventorum spirent. quod cum ita exploratum habeatur, ut inveniantur
regiones et ortus corum sic erit ratiocinandum.
(Full text)
conlocetur ad libellam marmoreum amussium
mediis moenibus, aut locus ita expoliatur ad regula et libellam ut
amussium non desideretur, supraque eius loci centrum medium conlocetur
aeneus gnomon indagator umbrae, qui graece ϲκιαθηραϲ dicitur. huius
antemeridiana circiter hora quinta sumenda est extrema gnomonis
umbra et puncto signanda, deinde circino diducto ad punctum quod est
gnomonis umbrae longitudinis signum, ex eo a centro circumagenda
linea rotundationis. itemque observanda postmeridiana istius gnomonis
crescens umbra, et cum tetigerit circinationis lineam et fecerit parem
antemeridianae umbrae postmeridianam, signanda puncto.
(Full text)
ex his duobus signis circino decussatim
describendum, et per decussationem et medium centrum linea perducenda
ad extremum, ut habeatur meridiana et septentrionalis regio. tum
postea sumenda est sexta decima pars circinationis lineae totius
rotundationis, centrumque conlocandum in meridiana linea qua tangit
circinationem, et signandum dextra ac sinistra in circinatione et
meridiana et septentrionali parte. tunc ex signis his quattuor per
centrum medium decussatim lineae ab extremis ad extremas circinationes
perducendae. ita austri et septentrionis habebitur octavae partis
designatio. reliquae partes dextra tres ac sinistra tres aequales his
distribuendae sunt in tota rotundatione, ut aequales divisiones octo
ventorum designatae sint in descriptione. tum per angulos inter duas
ventorum regiones et platearum et angiportorum videntur debere dirigi
descriptiones.
(Full text)
is enim rationibus et ea divisione exclusa
erit ex habitationibus et vicis ventorum vis molesta. cum enim
plateae contra directos ventos erunt conformatae, ex aperto caeli
spatio impetus ac flatus frequens conclusus in faucibus angiportorum
vehementioribus viribus pervagabitur. quas ob res convertendae sunt ab
regionibus ventorum directiones vicorum, uti advenientes ad angulos
insularum frangantur repulsique dissipentur.
(Full text)
Fortasse mirabuntur i qui multa ventorum
nomina noverunt, quod a nobis expositi sunt tantum octo esse venti. si
autem animadverterint orbis terrae circumitionem per solis cursum et
umbras gnomonis aequinoctiales et inclinationem caeli ab Eratosthene
Cyrenaeo rationibus mathematicis et geometricis methodis esse inventam
ducentorum quinquaginta duum milium stadium, quae fiunt passuum C̅C̅C̅X̅V̅ milia, huius autem octava pars quam
ventus tenere videtur est triciens nongenta triginta septem milia et
passus quingenti, non debebunt mirari si in tam magno spatio unus
ventus vagando inclinationibus et recessionibus varietates mutatione
flatus faciat.
(Full text)
itaque dextra et sinistra austrum leuconotus
et altanus flare solet, africum libonotus et subvesperus, circa
favonium argestes et certis temporibus etesiae, ad latera cauri circias
et corus, circa septentrionem thracias et gallicus, dextra ac sinistra
aquilonem supernas et caecias, circa solanum carbas et certo tempore
ornithiae, euri vero medias partes tenentis in extremis eurocircias et
volturnus. sunt autem et alia plura nomina flatusque ventorum e locis
aut fluminibus aut montium procellis tracta.
(Full text)
praeterea aurae matutinae, qua sol cum
emergit de subterranea parte versando pulsat aeris umorem et impetu
scandendo profundens exprimit aurarum antelucano spiritu flatus. qui
cum exorto sole permanserunt, euri venti tenent partes, et ea re
quod ex auris procreatur ab Graecis ευροϲ videtur esse appellatus
crastinusque dies propter auras matutinas αυριον fertur esse vocitatus.
sunt autem nonnulli qui negant Eratosthenem potuisse veram mensuram
orbis terrae colligere. quae sive est certa sive non vera, non potest
nostra scriptura non veras habere terminationes regionum unde spiritus
ventorum oriuntur.
(Full text)
ergo si ita est, tantum erit uti
non certam mensurae rationem sed aut maiores impetus aut minores
habeant singuli venti. Quoniam haec a nobis sunt breviter exposita,
ut facilius intellegantur visum est mihi in extremo volumine
formas, sive uti Graeci ϲχηματα dicunt, duo explicare, unum ita
deformatum ut appareat unde certi ventorum spiritus oriantur,
alterum quemadmodum ab impetu eorum aversis directionibus vicorum et
platearum evitentur nocentes flatus. erit autem in exaequata planitie
centrum ubi est littera A, gnomonis
autem antemeridiana umbra ubi est B,
et a centro ubi est A diducto circino
ad id signum umbrae ubi est B,
circumagatur linea rotundationis. reposito autem gnomone ubi antea
fuerat, expectanda est dum decrescat faciatque iterum crescendo
parem antemeridianae umbrae postmeridianam tangatque lineam
rotundationis ubi erit littera C. tunc
a signo ubi est B et a signo ubi est
C circino decussatim describatur ubi
erit D, deinde per decussationem ubi
est D et centrum perducatur linea ad
extremum, in qua linea erunt litterae E
et F. haec linea erit index meridianae et
septentrionalis regionis.
(Full text)
tunc circino totius rotundationis sumenda
est pars XVI, circinique centrum
ponendum est in meridiana linea qua tangit rotundationem ubi est
littera E, et signandum dextra ac
sinistra ubi erunt litterae G H. item
in septentrionali parte centrum circini ponendum in rotundatione et
septentrionali linea ubi est littera F,
et signandum dextra ac sinistra ubi sunt litterae I et K, et ab
G ad K et
ab H ad I
per centrum lineae perducendae. ita quod erit spatium ab G ad H, erit
spatium venti austri et partis meridianae, item quod erit spatium ab
I ad K, erit
septentrionis. reliquae partes dextra tres ac sinistra tres dividendae
sunt aequaliter, quae sunt ad orientem in quibus litterae L M et ab occidente in quibus sunt litterae
N et O. ab
M ad O et
ab L ad N
perducendae sunt lineae decussatim. et ita erunt aequaliter ventorum
octo spatia in circumitione. quae cum ita descripta erunt, in
singulis angulis octagoni cum a meridie incipiemus inter eurum et
austrum in angulo erit littera G,
inter austrum et africum H, inter
africum et favonium N, inter favonium
et caurum O, inter caurum et
septentrionem K, inter septentrionem
et aquilonem I, inter aquilonem et
solanum L, inter solanum et eurum M. ita his confectis inter angulos octagoni
gnomon ponatur, et ita dirigantur angiportorum divisiones.
(Full text)
Divisis angiportis et plateis constitutis
arearum electio ad opportunitatem et usum communem civitatis est
explicanda aedibus sacris foro reliquisque locis communibus. et si
erunt moenia secundum mare, area ubi forum constituatur eligenda
proxime portum, sin autem mediterranea, in oppido medio. aedibus vero
sacris, quorum deorum maxime in tutela civitas videtur esse, et Iovi
et Iunoni et Minervae in excelsissimo loco unde moenium maxima pars
conspiciatur areae distribuantur. Mercurio autem in foro, aut etiam ut
Isidi et Serapi in emporio, Apollini Patrique Libero secundum theatrum,
Herculi in quibus civitatibus non sunt gymnasia neque amphitheatra ad
circum, Marti extra urbem sed ad campum, itemque Veneri ad portum. id
autem etiam Etruscis haruspicibus disciplinarum scripturis ita est
dedicatum, extra murum Veneris Volcani Martis fana ideo conlocari uti
non insuescat in urbe adulescentibus seu matribus familiarum veneria
libido, Volcanique vi e moenibus religionibus et sacrificiis evocata ab
timore incendiorum aedificia videantur liberari. Martis vero divinitas
cum sit extra moenia dedicata, non erit inter cives armigera dissensio,
sed ab hostibus ea defensa a belli periculo conservabit.
(Full text)
item Cereri extra urbem loco, quo non omnes
semper homines nisi per sacrificium necesse habeant adire, cum
religiose caste sanctisque moribus is locus debeat tueri. ceterisque
diis ad sacrificiorum rationes aptae templis areae sunt distribuendae.
De ipsis autem aedibus sacris faciundis et de earum symmetriis in
tertio et quarto volumine reddam rationes, quia in secundo visum est
mihi primum de materiae copiis quae in aedificiis sunt parandae, quibus
sint virtutibus et quem habeant usum exponere, ＜deinde＞ commensus
aedificiorum et ordines et genera singula symmetriarum peragere et in
singulis voluminibus explicare.
LIBER SECUNDUS.
(Full text)
Dinocrates architectus cogitationibus et
sollertia fretus, cum Alexander rerum potiretur, profectus est e
Macedonia ad exercitum regiae cupidus commendationis. is e patria a
propinquis et amicis tulit ad primos ordines et purpuratos litteras
ut aditus haberet faciliores, ab eisque exceptus humane petiit uti
quamprimum ad Alexandrum perduceretur. cum polliciti essent, tardiores
fuerunt idoneum tempus expectantes. itaque Dinocrates ab his se
existimans ludi ab se petiit praesidium. fuerat enim amplissima
statura, facie grata, forma dignitateque summa. his igitur naturae
muneribus confisus vestimenta posuit in hospitio et oleo corpus
perunxit caputque coronavit populea fronde, laevum umerum pelle leonina
texit, dextraque clavam tenens incessit contra tribunal regis ius
dicentis.
(Full text)
novitas populum cum avertisset, conspexit eum
Alexander. admirans ei iussit locum dari ut accederet, interrogavitque
quis esset. at ille, Dinocrates, inquit, architectus Macedo, qui ad
te cogitationes et formas adfero dignas tuae claritatis. namque Athon
montem formavi in statuae virilis figuram, cuius manu laeva designavi
civitatis amplissimae moenia, dextra pateram quae exciperet omnium
fluminum quae sunt in eo monte aquam,
ut inde in mare profunderetur.
(Full text)
delectatus Alexander narratione formae
statim quaesiit, si essent agri circa qui possent frumentaria ratione
eam civitatem tueri. cum invenisset non posse nisi transmarinis
subvectionibus, Dinocrates, inquit, attendo egregiam formae
compositionem et ea delector, sed animadverto si qui deduxerit eo loci
coloniam fore ut iudicium eius vituperetur. ut enim natus infans sine
nutricis lacte non potest ali neque ad vitae crescentis gradus perduci,
sic civitas sine agris et eorum fructibus in moenibus affluentibus non
potest crescere nec sine abundantia cibi frequentiam habere populumque
sine copia tueri. itaque quemadmodum formationem puto probandam, sic
iudico locum inprobandum, teque volo esse mecum, quod tua opera sum
usurus.
(Full text)
ex eo Dinocrates ab rege non discessit et in
Aegyptum est eum persecutus. ibi Alexander cum animadvertisset portum
naturaliter tutum, emporium egregium, campos circa totam Aegyptum
frumentarios, inmanis fluminis Nili magnas utilitates, iussit eum
suo nomine civitatem Alexandriam constituere. ita Dinocrates a facie
dignitateque corporis commendatus ad eam nobilitatem pervenit. mihi
autem, imperator, staturam non tribuit natura, faciem deformavit
aetas, valetudo detraxit vires. itaque quoniam ab his praesidiis sum
desertus, per auxilia scientiae scriptaque ut spero perveniam ad
commendationem.
(Full text)
Quoniam autem primo volumine de officio
architecturae terminationibusque artis perscripsi, item de moenibus
et intra moenia arearum divisionibus, cum sequatur ordo de aedibus
sacris et publicis aedificiis itemque privatis quibus proportionibus
et symmetriis debeant esse uti explicentur, non putavi ante ponendum
nisi prius de materiae copiis, e quibus conlatis aedificia structuris
et materiae rationibus perficiuntur, quas habeant in usu virtutes
exposuissem quibusque rerum naturae principiis essent temperatae
dixissem. sed antequam naturales res incipiam explicare, de
aedificiorum rationibus unde initia ceperint et uti creverint eorum
inventiones ante ponam, et insequar ingressus antiquitatis rerum
naturae et eorum qui initia humanitatis et inventiones perquisitas
scriptorum praeceptis dedicaverunt. itaque quemadmodum ab his sum
institutus exponam.
(Full text)
Homines veteri more ut ferae in silvis
et speluncis et nemoribus nascebantur ciboque agresti vescendo
vitam exigebant. interea quodam in loco ab tempestatibus et ventis
densae crebritatibus arbores agitatae et inter se terentes ramos
ignem excitaverunt, et eo flamma vehementi perterriti qui circa
eum locum fuerunt sunt fugati. post ea requieta propius accedentes
cum animadvertissent commoditatem esse magnam corporibus ad ignis
teporem, ligna adicientes et ita conservantes alios adducebant et
nutu monstrantes ostendebant quas haberent ex eo utilitates. in eo
hominum congressu cum profundebantur aliter spiritu voces, cotidiana
consuetudine vocabula ut obtigerant constituerunt, deinde significando
res saepius in usu ex eventu fari fortuito coeperunt et ita sermones
inter se procreaverunt.
(Full text)
ergo cum propter ignis inventionem conventus
initio apud homines et concilium et convictus esset natus, et in
unum locum plures convenirent habentes ab natura praemium praeter
reliqua animalia ut non proni sed erecti ambularent mundique et
astrorum magnificientiam aspicerent, item manibus et articulis quam
vellent rem faciliter tractarent, coeperunt in eo coetu alii de fronde
facere tecta, alii speluncas fodere sub montibus, nonnulli hirundinum
nidos et aedificationes earum imitantes de luto et virgulis facere
loca quae subirent. tunc observantes aliena tecta et adicientes
suis cogitationibus res novas, efficiebant in dies meliora genera
casarum.
(Full text)
cum essent autem homines imitabili docilique
natura, cotidie inventionibus gloriantes alius alii ostendebant
aedificiorum effectus, et ita exercentes ingenia certationibus in dies
melioribus iudiciis efficiebantur. primumque furcis erectis et virgulis
interpositis luto parietes texerunt. alii luteas glaebas arefacientes
struebant parietes, materia eos iugumentantes, vitandoque imbres
et aestus tegebant harundinibus et fronde. posteaquam per hibernas
tempestates tecta non potuerunt imbres sustinere, fastigia facientes
luto inducto, proclinatis tectis stillicidia deducebant.
(Full text)
Haec autem ex is quae supra scriptae sunt
originibus instituta esse possumus sic animadvertere quod ad hunc diem
nationibus exteris ex his rebus aedificia constituuntur, ut in Gallia
Hispania Lusitania Aquitania, scandulis robusteis aut stramentis. apud
nationem Colchorum in Ponto propter silvarum abundantiam arboribus
perpetuis planis dextra ac sinistra in terra positis, spatio inter
eas relicto quanto arborum longitudines patiuntur, conlocantur in
extremis partibus earum supra alterae transversae, quae circumcludunt
medium spatium habitationis. tum insuper alternis trabibus ex quattuor
partibus angulos iugumentantes et ita parietes arboribus statuentes
ad perpendiculum imarum educunt ad altitudinem turres, intervallaque,
quae relinquuntur propter crassitudinem materiae, schidiis et luto
obstruunt. item tecta, recidentes ab extremo transtra, traiciunt
gradatim contrahentes, et ita ex quattuor partibus ad altitudinem
educunt medio metas, quas fronde et luto tegentes efficiunt barbarico
more testudinata turrium tecta.
(Full text)
Phryges vero, qui campestribus locis sunt
habitantes, propter inopiam silvarum egentes materiae eligunt tumulos
naturales eosque medios fossura distinentes et itinera perfodientes
dilatant spatia quantum natura loci patitur. insuper autem stipites
inter se religantes metas efficiunt, quas harundinibus et sarmentis
tegentes exaggerant supra habitationes e terra maximos grumos. ita
hiemes calidissimas, aestates frigidissimas efficiunt tectorum
rationes. nonnulli ex ulva palustri componunt tuguria tecta. apud
ceteras quoque gentes ad nonnulla loca pari similique ratione casarum
perficiuntur constitutiones. non minus etiam Massiliae animadvertere
possumus sine tegulis, subacta cum paleis terra, tecta. Athenis
Areopagi antiquitatis exemplar ad hoc tempus luto tectum. item in
Capitolio commonefacere potest et significare mores vetustatis Romuli
casa et in arce sacrorum stramentis tecta.
(Full text)
ita his signis de antiquis inventionibus
aedificiorum sic ea fuisse ratiocinantes possumus iudicare. Cum autem
cotidie faciendo tritiores manus ad aedificandum profecissent et
sollertia ingenia exercendo per consuetudinem ad artes pervenissent,
tum etiam industria in animos eorum adiecta perfecit ut qui fuerunt
in his studiosiores fabros esse se profiterentur. cum ergo haec ita
fuerint primo constituta et natura non solum sensibus ornavisset gentes
quemadmodum reliqua animalia, sed etiam cogitationibus et consiliis
armavisset mentes et subiecisset cetera animalia sub potestate, tunc
vero ex fabricationibus aedificiorum gradatim progressi ad ceteras
artes et disciplinas, e fera agrestique vita ad mansuetam perduxerunt
humanitatem.
(Full text)
tum autem instruentes animo se et
eprospicientes maioribus cogitationibus ex varietate artium natis,
non casas sed etiam domos fundatas et latericiis parietibus aut e
lapide structas materiaque et tegula tectas perficere coeperunt,
deinde observationibus studiorum e vagantibus iudiciis et incertis ad
certas symmetriarum perduxerunt rationes. posteaquam animadverterunt
profusos esse partus ab natura materiae et abundantiam copiarum ad
aedificationes ab ea comparatam, tractando nutrierunt et auctam per
artes ornaverunt voluptatibus elegantiam vitae. igitur de his rebus
quae sunt in aedificiis ad usum idoneae, quibus sint qualitatibus et
quas habeant virtutes ut potuero dicam.
(Full text)
Sed si qui de ordine huius libri disputare
voluerit, quod putaverit eum primum institui oportuisse, ne putet me
erravisse sic reddam rationem. cum corpus architecturae scriberem,
primo volumine putavi quibus eruditionibus et disciplinis esset ornata
exponere finireque terminationibus eius species et e quibus rebus esset
nata dicere. itaque quid oporteat esse in architecto, ibi pronuntiavi.
ergo in primo ＜dixi＞ de artis officio, in hoc de naturalibus materiae
rebus quem habeant usum disputabo. namque hic liber non profitetur unde
architectura nascatur, sed unde origines aedificiorum sint institutae
et quibus rationibus enutritae et progressae sint gradatim ad hanc
finitionem.
(Full text)
ergo ita suo ordine et loco huius erit
voluminis constitutio. Nunc revertar ad propositum et de copiis quae
aptae sunt aedificiorum perfectionibus, quemadmodum videantur esse ab
natura rerum procreatae quibusque mixtionibus principiorum congressus
temperentur, ne obscura sed perspicua legentibus sint ratiocinabor.
namque nulla materiarum genera neque corpora neque res sine
principiorum coetu nasci neque subici intellectui possunt, neque aliter
natura rerum praeceptis physicorum veras patitur habere explicationes,
nisi causae quae insunt in his rebus quemadmodum et quid ita sint
subtilibus rationibus habeant demonstrationes.
(Full text)
Thales primum aquam putavit omnium rerum esse
principium. Heraclitus Ephesius, qui propter obscuritatem scriptorum
a Graecis ϲκοτεινοϲ est appellatus, ignem. Democritus quique est eum
secutus Epicurus atomos, quas nostri insecabilia corpora, nonnulli
individua vocitaverunt. Pythagoreorum vero disciplina adiecit ad
aquam et ignem aera et terrenum. ergo Democritus etsi non proprie res
nominavit sed tantum individua corpora proposuit, ideo ea ipsa dixisse
videtur quod ea cum sint disiuncta nec laeduntur nec interitionem
recipiunt nec sectionibus dividuntur sed sempiterno aevo perpetuo
infinitam retinent in se soliditatem.
(Full text)
ex his ergo congruentibus cum res omnes coire
nascique videantur ut eae in infinitis generibus rerum natura essent
disparatae, putavi oportere de varietatibus et discriminibus usus earum
quasque haberent in aedificiis qualitates exponere, uti cum fuerint
notae, non habeant qui aedificare cogitant errorem, sed aptas ad usum
copias aedificiis comparent.
(Full text)
Itaque primum de lateribus, qua de terra duci
eos oporteat dicam. non enim de harenosa neque calculosa neque sabulone
soluto sunt ducendi, quod ex his generibus cum sint ducti primum fiunt
graves, deinde cum ab imbribus in parietibus sparguntur, dilabuntur
et dissolvuntur paleaeque in is non cohaerescunt propter asperitatem.
faciendi autem sunt ex terra albida cretosa sive de rubrica aut etiam
masculo sabulone. haec enim genera propter levitatem habent firmitatem
et non sunt in opere ponderosa et faciliter aggerantur.
(Full text)
ducendi autem sunt per vernum tempus et
autumnale, ut uno tenore siccescant. qui enim per solstitium parantur
ideo vitiosi fiunt quod summum corium sol acriter cum praecoquit,
efficit ut videatur aridus, interior autem sit non siccus. et cum
postea siccescendo se contrahit, perrumpit ea quae erant arida. ita
rimosi facti efficiuntur inbecilli. maxime autem utiliores erunt,
si ante biennium fuerint ducti. namque non ante possunt penitus
siccescere. itaque cum recentes et non aridi sunt structi, tectorio
inducto rigideque obsolidato permanente ipsi sidentes non possunt
eandem altitudinem qua est tectorium tenere, contractioneque moti non
haerent cum eo, sed ab coniunctione eius disparantur. igitur tectoria
ab structura seiuncta propter tenuitatem per se stare non possunt
sed franguntur, ipsique parietes fortuito sidentes vitiantur. ideo
etiam Uticenses latere si sit aridus et ante quinquennium ductus, cum
arbitrio magistratus fuerit ita probatus, tunc utuntur in parietum
structuris.
(Full text)
fiunt autem laterum genera tria. unum quod
graece Lydium appellatur, id est quo nostri utuntur, longum sesquipede,
latum pede. ceteris duobus Graecorum aedificia struuntur. ex his unum
πενταδωρον, alterum τετραδωρον dicitur. δωρον autem Graeci appellant
palmum, quod munerum datio graece δωρον appellatur, id autem semper
geritur per manus palmam. ita quod est quoquoversus quinque palmorum
pentadoron, quod quattuor tetradoron dicitur, et quae sunt publica
opera πενταδωροιϲ, quae privata τετραδωροιϲ
struuntur.
(Full text)
fiunt autem cum his lateribus semilateria, quae cum
struuntur, una parte lateribus ordines, altera semilateres ponuntur.
ergo ex utraque parte ad lineam cum struuntur, alternis coriis parietes
alligantur et medii lateres supra coagmenta conlocati et firmitatem et
speciem faciunt utraque parte non invenustam. Est autem in Hispania
ulteriore civitas Maxilua, item Callet, in Asia Pitane, ubi lateres
cum sunt ducti et arefacti, proiecti natant in aqua. natare autem eos
posse ideo videtur quod terra est de qua ducuntur pumicosa. ita cum
est levis, aere solidata non recipit in se nec combibit liquorem.
igitur levi raraque cum sint proprietate nec patiantur penetrare in
corpus umidam potestatem, quocumque pondere fuerint cogitur ab rerum
natura quemadmodum pumex uti ab aqua sustineantur. sic autem magnas
habent utilitates, quod neque in aedificationibus sunt onerosi, et cum
ducuntur, a tempestatibus non dissolvuntur.
(Full text)
In caementiciis autem structuris primum est
de harena quaerendum, ut ea sit idonea ad materiem miscendam neque
habeat terram commixtam. genera autem harenae fossiciae sunt haec,
nigra, cana, rubra, carbunculus. ex his quae in manu confricata
fecerit stridorem erit optima, quae autem terrosa fuerit non habebit
asperitatem. item si in vestimentum candidum ea coniecta fuerit, postea
excussa vel lota id non inquinarit neque ibi terra subsiderit, erit idonea.
(Full text)
sin autem non erunt harenaria
unde fodiatur, tum de fluminibus aut e glarea erit excernenda, non
minus etiam de litore marino. sed ea in structuris haec habet vitia,
difficulter siccescit, neque onerari se continenter paries patitur
nisi intermissionibus requiescat, neque concamarationes recipit.
marina autem hoc amplius quod etiam parietes, cum in is tectoria facta
fuerint, remittentes salsuginem corium dissolvunt.
(Full text)
fossiciae vero celeriter in structuris
siccescunt, et tectoria permanent, et concamarationes patiuntur, sed
eae quae sunt de harenariis recentes. si enim exemptae diutius iacent,
ab sole et luna et pruina concoctae resolvuntur et fiunt terrosae.
ita cum in structuram coiciuntur, non possunt continere caementa,
sed ea ruunt et labuntur onera quae parietes non possunt sustinere.
recentes autem fossiciae cum in structuris tantas habeant virtutes,
eae in tectorio ideo non sunt utiles quod pinguitudine eius calx
palea commixta propter vehementiam non potest sine rimis inarescere.
fluviatica vero, propter macritatem inutilis signino, liaculorum
subactionibus in tectorio recipit soliditatem.
(Full text)
De harenae copiis cum habeatur explicatum, tum
etiam de calce diligentia est adhibenda uti de albo saxo aut silice
coquatur. et quae erit ex spisso et duriore, erit utilis in structura,
quae autem ex fistuloso, in tectoriis. cum ea erit extincta, tunc
materia ita misceatur ut si erit fossicia, tres harenae et una calcis
infundantur, si autem fluviatica aut marina duae harenae et una calcis
coiciantur. ita enim erit iusta ratio mixtionis temperaturae. etiam in
fluviatica aut marina si qui testam tunsam et succretam ex tertia parte
adiecerit, efficiet materiae temperaturam ad usum meliorem.
(Full text)
quare autem cum recipit aquam et harenam calx
tunc confirmat structuram, haec esse causa videtur quod e principiis
uti cetera corpora ita et saxa sunt temperata. et quae plus habent
aeris sunt tenera, quae aquae lenta sunt ab umore, quae terrae dura,
quae ignis fragiliora. itaque ex his saxa si antequam coquantur,
contusa minute mixta harenae in structuram coiciantur, non solidescunt
nec eam poterunt continere. cum vero coniecta in fornacem ignis
vehementi fervore correpta amiserint pristinae soliditatis virtutem,
tunc exustis atque exhaustis eorum viribus relinquuntur patentibus
foraminibus et inanibus. ergo liquor qui est in eius lapidis corpore et
aer cum exustus et ereptus fuerit, habueritque in se residuum calorem
latentem, intinctus in aqua, priusquam ea ignis vim recipit, umore
penetrante in foraminum raritates confervescit et ita refrigeratus
reicit ex calcis corpore fervorem.
(Full text)
ideo autem quo pondere saxa coiciuntur
in fornacem, cum eximuntur non possunt ad id respondere, sed cum
expenduntur, permanente ea magnitudine, excocto liquore circiter
tertia parte ponderis inminuta esse inveniuntur. igitur cum patent
foramina eorum et raritates, harenae mixtionem in se corripiunt et
ita cohaerescunt siccescendoque cum caementis coeunt et efficiunt
structurarum soliditatem.
(Full text)
Est etiam genus pulveris quod efficit
naturaliter res admirandas. nascitur in regionibus Baianis et in agris
municipiorum quae sunt circa Vesuvium montem. quod commixtum cum calce
et caemento non modo ceteris aedificiis praestat firmitatem, sed etiam
moles cum struuntur in mari, sub aqua solidescunt. hoc autem fieri
hac ratione videtur quod sub his montibus et terrae ferventes sunt et
fontes crebri, qui non essent, si non in imo haberent aut e sulphure
aut alumine aut bitumine ardentes maximos ignes. igitur penitus ignis
et flammae vapor per intervenia permanans et ardens efficit levem
eam terram, et ibi qui nascitur tofus turgens est sine liquore. ergo
cum tres res consimili ratione ignis vehementia formatae in unam
pervenerint mixtionem, repente recepto liquore una cohaerescunt et
celeriter umore duratae solidantur, neque eas fluctus neque vis aquae
potest dissolvere.
(Full text)
ardores autem esse in his locis etiam haec
res potest indicare quod in montibus Cumanorum Baianis sunt loca
sudationibus excavata, in quibus vapor fervidus ab imo nascens ignis
vehementia perforat eam terram per eamque manando in his locis oritur
et ita sudationum egregias efficit utilitates. non minus etiam
memorantur antiquitus crevisse ardores et abundavisse sub Vesuvio monte
et inde evomuisse circa agros flammam. ideoque tunc quae spongia sive
pumex Pompeianus vocatur excocto ex alio genere lapidis in hanc redacta
esse videtur generis qualitatem.
(Full text)
id autem genus spongiae quod inde eximitur non
in omnibus locis nascitur, nisi circum Aetnam et collibus Mysiae quae
a Graecis κατακεκαυμενη nominatur et si quae eiusdem modi sunt locorum
proprietates. si ergo in his locis aquarum ferventes inveniuntur
fontes et montibus excavatis calidi vapores, ipsaque loca ab antiquis
memorantur pervagantes in agris habuisse ardores, videtur esse certum
ab ignis vehementia ex tofo terraque, quemadmodum in fornacibus ex
calce, ita ex his ereptum esse liquorem.
(Full text)
igitur dissimilibus et disparibus rebus
correptis et in unam potestatem conlatis, calida umoris ieiunitas aquae
repente satiata communibus corporibus latenti calore confervescit et
vehementer efficit ea coire celeriterque unam soliditatis percipere
virtutem. Relinquetur desideratio, quoniam item sunt in Etruria ex aqua
calida crebri fontes, quid ita non etiam ibi nascitur pulvis, e quo
eadem ratione sub aqua structura solidescat. itaque visum est antequam
desideraretur de his rebus quemadmodum esse videantur exponere.
(Full text)
omnibus locis et regionibus non eadem genera
terrae nec lapides nascuntur, sed nonnulla sunt terrena alia sabulosa
itemque glareosa aliis locis harenosa non minus materia, et omnino
dissimili disparique genere in regionum varietatibus qualitates
insunt in terra. maxime autem id sic licet considerare quod qua mons
Appenninus regiones Italiae Etruriaeque circa cingit, prope in omnibus
locis non desunt fossicia harenaria, trans Appenninum vero quae pars
est ad Adriaticum mare, nulla inveniuntur, item Achaia Asia omnino
trans mare nec nominantur quidem. igitur non in omnibus locis quibus
effervent aquae calidae crebri fontes, eaedem opportunitates possunt
similiter concurrere, sed omnia uti natura rerum constituit, non ad
voluptatem hominum sed ut fortuito disparata procreantur.
(Full text)
ergo quibus locis non sunt terrosi montes
sed tenerae materiae, ignis vis per eius venas egrediens adurit eam.
quod est molle et tenerum exurit, quod autem asperum relinquit. itaque
uti in Campania exusta terra cinis, sic in Etruria excocta materia
efficitur carbunculus. utraque autem sunt egregia in structuris, sed
alia in terrenis aedificiis alia etiam in maritimis molibus habent
virtutem. est autem materiae potestas mollior quam tofus, solidior quam
terra, qua penitus ab imo vehementia vaporis adusta, nonnullis locis
procreatur id genus harenae quod dicitur carbunculus.
(Full text)
De calce et harena quibus varietatibus sint
et quas habeant virtutes dixi. sequitur ordo de lapidicinis explicare,
de quibus et quadrata saxa et caementorum ad aedificia eximuntur
copiae et comparantur. haec autem inveniuntur esse disparibus et
dissimilibus virtutibus. sunt enim aliae molles, uti sunt circa urbem
Rubrae Pallenses Fidenates Albanae, aliae temperatae, uti Tiburtinae
Amiterninae Soractinae et quae sunt his generibus, nonnullae durae, uti
siliceae. sunt etiam alia genera plura, uti in Campania rubri et nigri
tofi, in Umbria et Piceno et in Venetia albus, qui etiam serra dentata
uti lignum secatur.
(Full text)
sed haec omnia quae mollia sunt hanc habent
utilitatem quod ex is saxa cum sunt exempta in opere faciliter
tractantur. et si sunt in locis tectis, sustinent laborem, si autem
in apertis et patentibus, gelicidiis et pruina contacta friantur et
dissolvuntur. item secundum oram maritimam ab salsugine exesa diffluunt
neque perferunt aestus. Tiburtina vero et quae eodem genere sunt omnia
sufferunt et ab oneribus et a tempestatibus iniurias, sed ab igni non
possunt esse tuta simulque sunt ab eo tacta dissiliunt et dissipantur,
ideo quod temperatura naturali parvo sunt umore itemque non multum
habent terreni sed aeris plurimum et ignis. igitur cum et umor et
terrenum in his minus inest, tum etiam ignis, tactu et vi vaporis ex
is aere fugato, penitus insequens et interveniorum vacuitates occupans
fervescit et efficit ea suis ardentia corporibus similia.
(Full text)
sunt vero item lapidicinae complures in
finibus Tarquiniensium, quae dicuntur Anicianae, colore quemadmodum
Albanae, quarum officinae maxime sunt circa lacum Volsiniensem, item
praefectura Statonensi. haec autem habent infinitas virtutes. neque
enim is gelicidiorum tempestas neque ignis tactus potest nocere, sed
sunt firmae et ad vetustatem ideo permanentes quod parum habent e
naturae mixtione aeris et ignis, umoris autem temperate plurimumque
terreni. ita spissis comparationibus solidatae neque ab tempestatibus
neque ab ignis vehementia nocentur.
(Full text)
id autem maxime iudicare licet e monumentis
quae sunt circa municipium Ferenti ex his facta lapidicinis. namque
habent et statuas amplas factas egregie et minora sigilla floresque
et acanthos eleganter scalptos. quae cum sint vetusta, sic apparent
recentia uti si sint modo facta. non minus etiam fabri aerarii de his
lapidicinis in aeris flatura formis comparatis habent ex is ad aes
fundendum maximas utilitates. quae si prope urbem essent, dignum esset
ut ex his officinis omnia opera perficerentur.
(Full text)
cum ergo propter propinquitatem necessitas
cogat ex Rubris lapidicinis et Pallensibus et quae sunt urbi
proximae copiis uti, si qui voluerit sine vitiis perficere, ita erit
praeparandum. cum aedificandum fuerit, ante biennium ea saxa non hieme
sed aestate eximantur, et iacentia permaneant in locis patentibus. quae
autem eo biennio a tempestatibus tacta laesa fuerint, ea in fundamenta
coiciantur. cetera quae non erunt vitiata, ab natura rerum probata
durare poterunt supra terram aedificata. nec solum ea in quadratis
lapidibus sunt observanda sed etiam in caementiciis structuris.
(Full text)
Structurarum genera sunt haec, reticulatum quo
nunc omnes utuntur, et antiquum quod incertum dicitur. ex his venustius
est reticulatum, sed ad rimas faciendas ideo paratum quod in omnes
partes dissoluta habet cubilia et coagmenta. incerta vero caementa alia
super alia sedentia inter seque imbricata non speciosam sed firmiorem
quam reticulata praestant structuram.
(Full text)
utraque autem ex minutissimis sunt instruenda,
uti materia ex calce et harena crebriter parietes satiati diutius
contineantur. molli enim et rara potestate cum sint, exsiccant sugendo
e materia sucum. cum autem superarit et abundarit copia calcis et
harenae, paries plus habens umoris non cito fiet evanidus, sed ab
his continetur. simul autem umida potestas e materia per caementorum
raritatem fuerit exsucta calxque ab harena discedat et dissolvatur,
item caementa non possunt cum his cohaerere, sed in vetustatem parietes
efficiunt ruinosos.
(Full text)
id autem licet animadvertere etiam de
nonnullis monumentis, quae circa urbem facta sunt e marmore seu
lapidibus quadratis intrinsecusque medio calcata structuris, vetustate
evanida facta materia caementorumque exsucta raritate, proruunt et
coagmentorum ab ruina dissolutis iuncturis dissipantur.
(Full text)
quodsi qui noluerit in id vitium incidere,
medio cavo servato secundum orthostatas, intrinsecus ex rubro saxo
quadrato aut ex testa aut ex silicibus ordinariis struat bipedales
parietes, et cum his ansis ferreis et plumbo frontes vinctae sint.
ita enim non acervatim sed ordine structum opus poterit esse sine
vitio sempiternum, quod cubilia et coagmenta eorum inter se sedentia
et iuncturis alligata non protrudent opus neque orthostatas inter se
religatos labi patiuntur.
(Full text)
Itaque non est contemnenda Graecorum
structura. non enim utuntur e molli caemento structura polita, sed cum
discesserunt a quadrato, ponunt de silice seu lapide duro ordinaria, et
ita uti latericia struentes alligant eorum alternis coriis coagmenta,
et sic maxime ad aeternitatem firmas perficiunt virtutes. haec autem
duobus generibus struuntur. ex his unum isodomum, alterum pseudisodomum
appellatur.
(Full text)
isodomum dicitur cum omnia coria aequa
crassitudine fuerint structa, pseudisodomum cum inpares et inaequales
ordines coriorum diriguntur. ea utraque sunt ideo firma, primum quod
ipsa caementa sunt spissa et solida proprietate neque de materia
possunt exsugere liquorem sed conservant eam in suo umore ad summam
vetustatem, ipsaque eorum cubilia primum plana et librata posita non
patiuntur ruere materiam, sed perpetua parietum crassitudine religata
continent ad summam vetustatem.
(Full text)
altera est quam εμπλεκτον appellant, qua etiam
nostri rustici utuntur. quorum frontes poliuntur, reliqua ita uti sunt
nata cum materia conlocata alternis alligant coagmentis. sed nostri
celeritati studentes, erecta conlocantes frontibus serviunt et in medio
farciunt fractis separatim cum materia caementis. ita tres suscitantur
in ea structura crustae, duae frontium et una media farturae. Graeci
vero non ita, sed plana conlocantes et longitudines eorum alternis in
crassitudinem instruentes, non media farciunt sed e suis frontibus
perpetuam et unam crassitudinem parietum consolidant. praeterea
interponunt singulos crassitudine perpetua utraque parte frontatos,
quos διατονουϲ appellant, qui maxime religando confirmant parietum
soliditatem.
(Full text)
itaque si qui voluerit ex his commentariis
animadvertere et eligere genus structurae, perpetuitatis poterit
rationem habere. non enim quae sunt e molli caemento subtili facie
venustatis, non eae possunt esse in vetustate non ruinosae. itaque
cum arbitri communium parietum sumuntur, non aestimant eos quanti
facti fuerint, sed cum ex tabulis inveniunt eorum locationes, pretio
praeteritorum annorum singulorum deducunt octogensimas et ita ea
reliqua summa pacta reddi pro his parietibus sententiam pronuntiant eos
non posse plus quam annos LXXX durare.
(Full text)
De latericiis vero dummodo ad perpendiculum
sint stantes nihil deducitur, sed quanti fuerint olim facti, tanti
esse semper aestimantur. itaque nonnullus civitatibus et publica opera
et privatas domos etiam regias e latere structas licet videre, et
primum Athenis murum qui spectat ad Hymettum montem et Pentelensem,
item Patris in aede Iovis et Herculis latericias cellas, cum circa
lapidea in aede epistylia sint et columnae, in Italia Arretio vetustum
egregie factum murum, Trallibus domum regibus Attalicis factam quae
ad habitandum semper datur ei qui civitatis gerit sacerdotium. item
Lacedaemone e quibusdam parietibus etiam picturae excisae intersectis
lateribus inclusae sunt in ligneis formis et in comitium ad ornatum
aedilitatis Varronis et Murenae fuerunt adlatae.
(Full text)
Croesi domus, quam Sardiani civibus ad
requiescendum aetatis otio, seniorum collegio gerusiam dedicaverunt.
item Halicarnasso potentissimi regis Mausoli domus cum Proconnesio
marmore omnia haberet ornata, parietes habet latere structos, qui
ad hoc tempus egregiam praestant firmitatem ita tectoriis operibus
expoliti uti vitri perluciditatem videantur habere. neque is rex
ab inopia id fecit. infinitis enim vectigalibus erat fartus, quod
imperabat Cariae toti.
(Full text)
acumen autem eius et sollertiam ad aedificia
paranda sic licet considerare. cum esset enim natus Mylasis et
animadvertisset Halicarnasso locum naturaliter esse munitum emporiumque
idoneum portum utilem, ibi sibi domum constituit. is autem locus est
theatri curvaturae similis. itaque in imo secundum portum forum est
constitutum. per mediam autem altitudinis curvaturam praecinctionemque
platea ampla latitudine facta, in qua media Mausoleum ita egregiis
operibus est factum ut in septem spectaculis nominetur. in summa arce
media Martis fanum habens statuam colossicam acrolithon nobili manu
Leocharis factam. hanc autem statuam alii Leocharis alii Timothei
putant esse. in cornu autem summo dextro Veneris et Mercurii fanum ad
ipsum Salmacidis fontem.
(Full text)
is autem falsa opinione putatur venerio morbo
inplicare eos qui ex eo biberint. sed haec opinio quare per orbem
terrae falso rumore sit pervagata non pigebit exponere. non enim quod
dicitur molles et inpudicos ex ea aqua fieri, id potest esse, sed est
eius fontis potestas perlucida saporque egregius. cum autem Melas et
Arevanias ab Argis et Troezene coloniam communem eo loci deduxerunt,
barbaros Caras et Lelegas eiecerunt. hi autem ad montes fugati inter
se congregantes discurrebant et ibi latrocinia facientes crudeliter
eos vastabant. postea de colonis unus ad eum fontem propter bonitatem
aquae quaestus causa tabernam omnibus copiis instruxit eamque exercendo
eos barbaros allectabat. ita singillatim decurrentes et ad coetus
convenientes e duro feroque more commutati in Graecorum consuetudinem
et suavitatem sua voluntate reducebantur. ergo ea aqua non inpudici
morbi vitio sed humanitatis dulcedine mollitis animis barbarorum eam
famam est adepta.
(Full text)
Relinquitur nunc quoniam ad explicationem
moenium eorum sum invectus, ut tota uti sunt definiam. quemadmodum
enim in dextra parte fanum est Veneris et fons supra scriptus, ita
in sinistro cornu regia domus, quam rex Mausolus ad suam rationem
conlocavit. conspicitur enim ex ea ad dextram partem forum et portus
moeniumque tota finitio, sub sinistram secretus sub moenibus latens
portus ita ut nemo posset quid in eo gereretur aspicere nec scire, at
rex ipse de sua domo remigibus et militibus sine ullo sciente quae opus
essent imperaret.
(Full text)
itaque post mortem Mausoli Artemisia uxore
eius regnante Rhodii indignantes mulierem imperare civitatibus Cariae
totius, armata classe profecti sunt uti id regnum occuparent. tum
Artemisiae cum esset id renuntiatum, in eo portu abstrusam classem
celatis remigibus et epibatis comparatis, reliquos autem cives in
muro esse iussit. cum autem Rhodii ornata classe in portum maiorem
exposuissent, plausum iussit ab muro bis dare pollicerique se oppidum
tradituros. qui cum penetravissent intra murum relictis navibus
inanibus, Artemisia repente fossa facta in pelagus eduxit classem ex
portu minore et ita invecta est in maiorem. expositis autem militibus
classem Rhodiorum inanem abduxit in altum. ita Rhodii non habentes quo
se reciperent, in medio conclusi in ipso foro sunt trucidati.
(Full text)
ita Artemisia in navibus Rhodiorum suis
militibus et remigibus inpositis Rhodum est profecta. Rhodii autem cum
prospexissent suas naves laureatas venire, opinantes cives victores
reverti hostes receperunt. tum Artemisia Rhodo capta principibus
occisis tropaeum in urbe Rhodo suae victoriae constituit aeneasque duas
statuas fecit unam Rhodiorum civitatis alteram suae imaginis. eam ita
figuravit Rhodiorum civitati stigmata inponentem. ideo autem postea
Rhodii religione inpediti quod nefas est tropaea dedicata removeri,
circa eum locum aedificium struxerunt et ita erecta Graia statione
texerunt ne qui posset aspicere, et id αβατον vocitari iusserunt.
(Full text)
Cum ergo tam magna potentia reges non
contempserint latericiorum parietum structuras, quibus et vectigalibus
et praeda saeptis licitum fuerat non modo caementicio aut quadrato
saxo sed etiam marmoreo habere, non puto oportere inprobari quae sunt
e latericia structura facta aedificia, dummodo recte sint tecta. sed
id genus quid ita populo Romano in urbe fieri non oporteat exponam,
quaeque sint eius rei causae et rationes non praetermittam.
(Full text)
leges publicae non patiuntur maiores
crassitudines quam sesquipedales constitui loco communi. ceteri autem
parietes, ne spatia angustiora fiant, eadem crassitudine conlocantur.
latericii vero nisi diplinthii aut triplinthii fuerint, sesquipedali
crassitudine non possunt plus unam sustinere contignationem. in ea
autem maiestate urbis et civium infinita frequentia innumerabiles
habitationes opus est explicare. ergo cum recipere non possent areae
planatae tantam multitudinem ad habitandum in urbe, ad auxilium
altitudinis aedificiorum res ipsa coegit devenire. itaque pilis
lapideis structuris testaceis parietibus caementiciis altitudines
extructae et contignationibus crebris coaxatae cenaculorum ad summas
utilitates perficiunt dispertitiones. ergo moenibus e contignationibus
variis alto spatio multiplicatis populus Romanus egregias habet sine
inpeditione habitationes.
(Full text)
Quoniam ergo explicata ratio est quid ita
in urbe propter necessitatem angustiae arearum non patiuntur esse
latericios parietes, cum extra urbem opus erit his uti, sine vitiis ad
vetustatem sic erit faciendum. summis parietibus structura testacea
sub tegulas subiciatur altitudine circiter sesquipedali, habeatque
proiecturas coronarum. ita vitari poterunt quae solent in his fieri
vitia. cum enim in tecto tegulae fuerint fractae aut a ventis deiectae,
qua possit ex imbribus aqua perpluere, non patietur lorica testacea
laedi laterem, sed proiectura coronarum reiciet extra perpendiculum
stillas et ea ratione servaverit integras parietum latericiorum
structuras.
(Full text)
de ipsa autem testa si sit optima seu vitiosa
ad structuram statim nemo potest iudicare, quod in tempestatibus,
et aetate, in tecto cum est conlocata, tunc si est firma probatur.
namque quae non fuerit ex creta bona aut parum erit cocta, ibi se
ostendit esse vitiosam gelicidiis et pruina tacta. ergo quae non in
tectis poterit pati laborem, ea non potest in structura oneri ferendo
esse firma. quare maxime ex veteribus tegulis testa structi parietes
firmitatem poterunt habere.
(Full text)
craticii vero velim quidem ne inventi essent.
quantum enim celeritate et loci laxamento prosunt, tanto maiori et
communi sunt calamitati, quod ad incendia uti faces sunt parati. itaque
satius esse videtur inpensa testaceorum in sumptu quam compendio
craticiorum esse in periculo. etiamque in tectoriis operibus rimas
intus faciunt arrectariorum et transversariorum dispositione. cum
enim linuntur, recipientes umorem turgescunt, deinde siccescendo
contrahuntur et ita extenuati disrumpunt tectoriorum soliditatem.
sed quoniam nonnullos celeritas aut inopia aut in pendenti loco
dissaeptio cogit, sic erit faciundum. solum substruatur alte, ut
sint intacti ab rudere et pavimento. obruti enim in his cum sunt,
vetustate marcidi fiunt, deinde subsidentia proclinantur et disrumpunt
speciem tectoriorum. De parietibus et apparatione generatim materiae
eorum, quibus sint virtutibus et vitiis, quemadmodum potui exposui,
de contignationibus autem et copiis earum, quibus comparentur ut ad
vetustatem non sint infirmae, uti natura rerum monstrat explicabo.
(Full text)
Materies caedenda est a primo
autumno ad id tempus quod erit antequam flare incipiat favonius.
vere enim omnes arbores fiunt praegnantes et omnes suae proprietatis
virtutem efferunt in frondem anniversariosque fructus. cum ergo
inanes et tumidae temporum necessitate eorum fuerint, vanae fiunt et
raritatibus inbecillae, uti etiam corpora muliebria cum conceperint,
ad fetus partum non iudicantur integra, neque in venalibus ea cum
sunt praegnantia praestantur sana, ideo quod in corpore praeseminatio
crescens ex omnibus cibi potestatibus detrahit alimentum in se, et quo
firmior efficitur ad maturitatem partus, eo minus patitur esse solidum
id ex quo ipso procreatur. itaque edito fetu quod prius in aliud
genus incrementi detrahebatur cum ab disparatione procreationis est
liberatum, inanibus et patentibus venis in se recipient lambendo sucum
et ita solidescunt et redeunt in pristinam naturae firmitatem.
(Full text)
eadem ratione autumnali tempore maturitate
fructuum flaccescente fronde, ex terra recipientes per radices arbores
in se sucum recuperantur et restituuntur in antiquam soliditatem. at
vero aeris hiberni vis comprimit et consolidat eas per id quod supra
scriptum est tempus. ergo si ea ratione et eo tempore quod est supra
scriptum caeditur materies, erit tempestiva.
(Full text)
caedi autem ita oportet uti incidatur arboris
crassitudo ad mediam medullam, et relinquatur, uti per eam exsiccescat
stillando sucus. ita qui inest intus inutilis liquor effluens per
torulum non patietur emori in saniem nec corrumpi materiae qualitatem.
tum autem cum sicca et sine stillis erit arbor, deiciatur et ita erit
optima in usu.
(Full text)
hoc autem ita esse licet animo advertere
etiam de arbustis. ea enim cum suo quoque tempore ad imum perforata
castrantur, profundunt e medullis quem habent in se superantem et
vitiosum per foramina liquorem, et ita siccescendo recipiunt in se
diuturnitatem. qui autem non habent ex arboribus exitus umores intra
concrescentes putrescunt et efficiunt inanes eas et vitiosas. ergo
si stantes et vivae siccescendo non senescunt, sine dubio cum eae ad
materiam deiciuntur, cum ea ratione curatae fuerint, habere poterunt
magnas in aedificiis ad vetustatem utilitates.
(Full text)
Eae autem inter se discrepantes et dissimiles
habent virtutes, uti robur ulmus populus cupressus abies ceteraeque
quae maxime in aedificiis sunt idoneae. namque non potest id robur
quod abies, nec cupressus quod ulmus, nec ceterae easdem habent
inter se natura rerum similitates, sed singula genera principiorum
proprietatibus comparata alios alii generis praestant in operibus
effectus.
(Full text)
et primum abies aeris habens plurimum et ignis
minimumque umoris et terreni levioribus rerum naturae potestatibus
comparata non est ponderosa. itaque rigore naturali contenta non cito
flectitur ab onere, sed directa permanet in contignatione. sed ea quod
habet in se plus caloris, procreat et alit cariem ab eaque vitiatur,
etiamque ideo celeriter accenditur quod quae inest in eo corpore aeris
raritas, ea ut est patens accipit ignem et ita vehementem ex se mittit
flammam.
(Full text)
ex ea autem antequam est excisa quae pars
est proxima terrae per radices recipiens ex proximitate umorem enodis
et liquida efficitur. quae vero est superior, vehementia caloris
eductis in aera per nodos ramis, praecisa alte circiter pedes XX et perdolata propter nodationis duritiem
dicitur esse fusterna. ima autem cum excisa quadrifluviis dispertitur
eiecto torulo ex eadem arbore ad intestina opera comparatur et ita
sappinea vocatur.
(Full text)
contra vero quercus terrenis principiorum
satietatibus abundans parumque habens umoris et aeris et ignis, cum in
terrenis operibus obruitur, infinitam habet aeternitatem. ex eo cum
tangitur umore non habens foraminum raritates propter spissitatem non
potest in corpus recipere liquorem, sed fugiens ab umore resistit et
torquetur et efficit in quibus est operibus ea rimosa.
(Full text)
aesculus vero quod est omnibus principiis
temperata, habet in aedificiis magnas utilitates, sed ea, cum in umore
conlocatur, recipiens penitus per foramina liquorem eiecto aere et igni
operatione umidae potestatis vitiatur. cerrus et fagus quod pariter
habent mixtionem umoris et ignis et terreni, aeris plurimum, per huius
raritates umores penitus recipiendo celeriter marcescunt. populus alba
et nigra, item salix tilia vitex ignis et aeris habendo satietatem,
umoris temperate, parum autem terreni, leviore temperatura comparatae
egregiam habere videntur in usu rigiditatem. ergo cum non sint durae
terreni mixtione, propter raritatem sunt candidae et in scalpturis
commodam praestant tractabilitatem.
(Full text)
alnus autem, quae proxima fluminum ripis
procreatur et minime materies utilis videtur, habet in se egregias
rationes. est enim aere et igni plurimo temperata, non multum terreno,
umore paulo. itaque in palustribus locis infra fundamenta aedificiorum
palationibus crebre fixa, recipiens in se quod minus habet in corpore
liquoris, permanet inmortalis ad aeternitatem et sustinet inmania
pondera structurae et sine vitiis conservat. ita quae non potest
extra terram paulum tempus durare, ea in umore obruta permanet ad
diuturnitatem.
(Full text)
est autem maxime id considerare Ravennae, quod
ibi omnia opera et publica et privata sub fundamentis eius generis
habent palos. ulmus vero et fraxinus maximos habent umores minimumque
aeris et ignis, terreni temperate mixtione comparatae. sunt in operibus
cum fabricantur lentae et ab pondere umoris non habent rigorem et
celeriter pandant. simul autem vetustate sunt aridae factae aut in agro
proiecto qui inest eis liquore stantes emoriuntur, fiunt duriores et
in commissuris et coagmentationibus ab lentitudine firmas recipiunt
catenationes.
(Full text)
item carpinus quod est minima ignis et terreni
mixtione, aeris autem et umoris summa continetur temperatura, non
est fragilis sed habet utilissimam tractabilitatem. itaque Graeci
quod ex ea materia iuga iumentis comparant, quod apud eos iuga ζυγα
vocitantur, item zygiam eam appellant. non minus est admirandum de
cupresso et pinu, quod eae habentes umoris abundantiam aequamque
ceterorum mixtionem, propter umoris satietatem in operibus solent esse
pandae, sed in vetustatem sine vitiis conservantur, quod is liquor qui
inest penitus in corporibus earum habet amarum saporem, qui propter
acritudinem non patitur penetrare cariem neque eas bestiolas quae sunt
nocentes. ideoque quae ex his generibus opera constituuntur permanent
ad aeternam diuturnitatem.
(Full text)
item cedrus et iunipirus easdem habent
virtutes et utilitates, sed quemadmodum ex cupresso et pinu resina,
ex cedro oleum quod cedrium dicitur nascitur, quo reliquae res cum
sunt unctae, uti etiam libri, a tineis et carie non laeduntur. arboris
autem eius est similis cupresseae foliatura, materies vena directa. ea
Ephesi in aede simulacrum Dianae, etiam lacunaria et ibi et in ceteris
nobilibus fanis propter aeternitatem sunt facta. nascuntur autem eae
arbores maxime Cretae et Africae et nonnullis Syriae regionibus.
(Full text)
larix vero, quae non est nota nisi is
municipalibus qui sunt circa ripam fluminis Padi et litora maris
Hadriani, non solum ab suci vehementi amaritate ab carie aut tinea
non nocetur, sed etiam flammam ex igni non recipit, nec ipsa per se
potest ardere nisi uti saxum in fornace ad calcem coquendam aliis
lignis uratur. nec tamen tunc flammam recipit nec carbonem remittit,
sed longo spatio tarde comburitur. quod est minima ignis et aeris e
principiis temperatura, umore autem et terreno est spisse solidata,
non habet spatia foraminum qua possit ignis penetrare, reicitque eius
vim nec patitur ab eo sibi cito noceri, propterque pondus ab aqua non
sustinetur, sed cum portatur, aut in navibus aut supra abiegneas rates
conlocatur.
(Full text)
Ea autem materies quemadmodum sit inventa est
causam cognoscere. divus Caesar cum exercitum habuisset circa Alpes
imperavissetque municipiis praestare commeatus ibique esset castellum
munitum quod vocabatur Larignum, tunc qui in eo fuerunt naturali
munitione confisi noluerunt imperio parere. itaque imperator copias
iussit admoveri. erat autem ante eius castelli portam turris ex hac
materia alternis trabibus transversis uti pyra inter se composita alte,
uti possent de summo sudibus et lapidibus accedentes repellere. tunc
vero cum animadversum est alia eos tela praeter sudes non habere neque
posse longius a muro propter pondus iaculari, imperatum est fasciculos
ex virgis alligatos et faces ardentes ad eam munitionem accedentes
mittere. itaque celeriter milites congesserunt.
(Full text)
posteaquam flamma circa illam materiam virgas
comprehendisset, ad caelum sublata effecit opinionem uti videretur
iam tota moles concidisse. cum autem ea per se extincta esset et
requieta turrisque intacta apparuisset, admirans Caesar iussit extra
telorum missionem eos circumvallari. itaque timore coacti oppidani
cum se dedidissent, quaesitum unde essent ea ligna quae ab igni non
laederentur. tunc ei demonstraverunt eas arbores, quarum in his locis
maximae sunt copiae. et ideo ut id castellum Larignum ita materies
larigna est appellata. haec autem per Padum Ravennam deportatur, in
colonia Fanestri Pisauri Anconae reliquisque quae sunt in ea regione
municipiis praebetur. cuius materies si esset facultas adportationibus
ad urbem, maximae haberentur in aedificiis utilitates, et si non
in omne, certe tabulae in subgrundis circum insulas si essent ex
ea conlocatae, ab traiectionis incendiorum aedificia periculo
liberarentur, quod eae neque flammam nec carbonem possunt recipere nec
facere per se.
(Full text)
sunt autem eae arbores foliis similibus pini,
materies earum prolixa, tractabilis ad intestinum opus non minus
quam sappinea, habetque resinam liquidam mellis Attici colore quare
etiam medetur pthisicis. De singulis generibus quibus proprietatibus
e natura rerum videantur esse comparatae quibusque procreantur
rationibus exposui. insequitur animadversio quid ita quae in urbe
supernas dicitur abies deterior est, quae infernas egregios in
aedificiis ad diuturnitatem praestat usus, et de his rebus, quemadmodum
videantur e locorum proprietatibus habere vitia aut virtutes, uti sint
considerantibus apertiora exponere.
(Full text)
montis Appennini primae radices ab Tyrrenico
mari inter Alpes et extremas Etruriae regiones oriuntur. eius vero
montis iugum se circumagens et media curvatura prope tangens oras maris
Hadriani pertingit circumitionibus contra fretum. itaque citerior
eius curvatura quae vergit ad Etruriae Campaniaeque regiones apricis
est potestatibus. namque impetus habet perpetuos ad solis cursum.
ulterior autem quae est proclinata ad superum mare, septentrionali
regioni subiecta continetur umbrosis et opacis perpetuitatibus. itaque
quae in ea parte nascuntur arbores umida potestate nutritae non solum
ipsae augentur amplissimis magnitudinibus, sed earum quoque venae
umoris copia repletae turgentes liquoris abundantia saturantur. cum
autem excisae et dolatae vitalem potestatem amiserunt, venarum rigore
permanente siccescendo propter raritatem fiunt inanes et evanidae,
ideoque in aedificiis non possunt habere diuturnitatem.
(Full text)
quae autem ad solis cursum spectantibus
locis procreantur, non habentes interveniorum raritates siccitatibus
exsuctae solidantur, quia sol non modo ex terra lambendo sed etiam ex
arboribus educit umores. itaque quae sunt in apricis regionibus spissis
venarum crebritatibus solidatae, non habentes ex umore raritatem cum
in materiem perdolantur, reddunt magnas utilitates ad vetustatem. ideo
infernates, quod ex apricis locis adportantur, meliores sunt quam quae
ab opacis de supernatibus advehuntur.
(Full text)
Quantum animo considerare potui, de copiis
quae sunt necessariae in aedificiorum comparationibus et quibus
temperaturis e rerum natura principiorum habere videantur mixtionem
quaeque insunt in singulis generibus virtutes et vitia, uti non sint
ignota aedificantibus exposui. ita qui potuerint eorum praeceptorum
sequi praescriptiones erunt prudentiores, singulorumque generum usum
eligere poterunt in operibus. ergo quoniam de apparationibus est
explicatum, in ceteris voluminibus de ipsis aedificiis exponetur, et
primum de deorum inmortalium aedibus sacris et de earum symmetriis et
proportionibus, uti ordo postulat, insequenti perscribam.
LIBER TERTIUS.
(Full text)
Delphicus Apollo Socratem omnium sapientissimum
Pythiae responsis est professus. is autem memoratur prudenter
doctissimeque dixisse, oportuisse hominum pectora fenestrata et aperta
esse, uti non occultos haberent sensus sed patentes ad considerandum.
utinam vero rerum natura sententiam eius secuta explicata et apparentia
ea constituisset. si enim ita fuisset, non solum laudes aut vitia
animorum ad manum aspicerentur, sed etiam disciplinarum scientiae sub
oculorum consideratione subiectae non incertis iudiciis probarentur,
sed et doctis et scientibus auctoritas egregia et stabilis adderetur.
igitur quoniam haec non ita sed uti natura rerum voluit sunt
constituta, non efficitur ut possint homines obscuratis sub pectoribus
ingeniis scientias artificiorum penitus latentes quemadmodum sint
iudicare. ipsique artifices si pollicentur suam prudentiam, si non
pecunia sint copiosi seu vetustate officinarum habuerint notitiam, aut
etiam gratia forensi et eloquentia non fuerint parati, pro industria
studiorum auctoritates ＜non＞ possunt habere ut eis quod profitentur
scire id credatur.
(Full text)
maxime autem id animadvertere possumus ab
antiquis statuariis et pictoribus, quod ex his qui dignitatis notas
et commendationis gratiam habuerunt, aeterna memoria ad posteritatem
sunt permanentes, uti Myron Polycletus Phidias Lysippus ceterique qui
nobilitatem ex arte sunt consecuti. namque ut civitatibus magnis aut
regibus aut civibus nobilibus opera fecerunt, ita id sunt adepti. at
qui non minore studio et ingenio sollertiaque fuerunt nobilibus, et
humili fortuna civibus non minus egregie perfecta fecerunt opera,
nullam memoriam sunt adsecuti, quod hi non ab industria neque artis
sollertia sed a felicitate fuerunt deserti, ut Teleas Atheniensis,
Chion Corinthius, Myagrus Phocaeus, Pharax Ephesius, Boedas Byzantius
etiamque alii plures. non minus item pictores, uti Aristomenes
Thasius, Polycles et ＜Andron Ephesii＞, Theo Magnes ceterique, quos
neque industria neque artis studium neque sollertia defecit, sed aut
rei familiaris exiguitas aut inbecillitas fortunae seu in ambitione
certationis contrariorum superatio obstitit eorum dignitati.
(Full text)
nec tamen est admirandum si propter ignotitiam
artis virtutes obscurantur. sed maxime indignandum, cum etiam saepe
eblandiatur gratia conviviorum a veris iudiciis falsam probationem.
ergo uti Socrati placuit si ita sensus et sententiae scientiaeque
disciplinis auctae perspicuae et perlucidae fuissent, non gratia neque
ambitio valeret, sed si qui veris certisque laboribus doctrinarum
pervenissent ad scientiam summam, eis ultro opera traderentur. quoniam
autem ea non sunt inlustria neque apparentia in aspectu, ut putamus
oportuisse, et animadverto potius indoctos quam doctos gratia superare,
non esse certandum iudicans cum indoctis ambitione, potius his
praeceptis editis ostendam nostrae scientiae virtutem.
(Full text)
Itaque, imperator, in primo volumine tibi de
arte et quas habeat ea virtutes quibusque disciplinis oporteat esse
auctum architectum exposui, et subieci causas quid ita earum oporteat
eum esse peritum, rationesque summae architecturae partitione distribui
finitionibusque terminavi. deinde quod erat primum et necessarium,
de moenibus quemadmodum eligantur loci salubres ratiocinationibus
explicui, ventique qui sint et e quibus ＜regionibus＞ singuli spirent
deformationibus grammicis ostendi, platearumque et vicorum uti emendate
fiant distributiones in moenibus docui et ita finitionem primo
volumine constitui. item in secundo de materia quas habeat in operibus
utilitates et quibus virtutibus e natura reram sit comparata peregi.
nunc in tertio de deorum inmortalium aedibus sacris dicam et uti
oportet perscriptas exponam.
(Full text)
Aedium compositio constat ex symmetria, cuius
rationem diligentissime architecti tenere debent. ea autem paritur a
proportione, quae graece αναλογια dicitur. proportio est ratae partis
membrorum in omni opere totiusque commodulatio, ex qua ratio efficitur
symmetriarum. namque non potest aedis ulla sine symmetria atque
proportione rationem habere compositionis, nisi uti ad hominis bene
figurati ＜speciem＞ membrorum habuerit exactam rationem.
(Full text)
corpus enim hominis ita natura composuit uti
os capitis a mento ad frontem summam et radices imas capilli esset
decimae partis, item manus palma ab articulo ad extremum medium digitum
tantundem, caput a mento ad summum verticem octavae, cum cervicibus
imis ab summo pectore ad imas radices capillorum sextae, ＜a medio
pectore＞ ad summum verticem quartae. ipsius autem oris altitudinis
tertia est pars ab imo mento ad imas nares, nasus ab imis naribus ad
finem medio superciliorum tantundem, ab ea fine ad imas radices capilli
frons efficitur item tertiae partis. pes vero altitudinis corporis
sextae, cubitus quartae, pectus item quartae. reliqua quoque membra
suas habent commensus proportiones, quibus etiam antiqui pictores et
statuarii nobiles usi magnas et infinitas laudes sunt adsecuti.
(Full text)
similiter vero sacrarum aedium
membra ad universam totius magnitudinis summam ex partibus singulis
convenientissimum debent habere commensus responsum. item corporis
centrum medium naturaliter est umbilicus. namque si homo conlocatus
fuerit supinus manibus et pedibus pansis circinique conlocatum centrum
in umbilico eius, circumagendo rotundationem utrarumque manuum et pedum
digiti linea tangentur. non minus quemadmodum schema rotundationis in
corpore efficitur, item quadrata designatio in eo invenietur. nam si a
pedibus imis ad summum caput mensum erit eaque mensura relata fuerit ad
manus pansas, invenietur eadem latitudo uti altitudo, quemadmodum areae
quae ad normam sunt quadratae.
(Full text)
ergo si ita natura composuit corpus hominis
uti proportionibus membra ad summam figurationem eius respondeant, cum
causa constituisse videntur antiqui ut etiam in operum perfectionibus
singulorum membrorum ad universae figurae speciem habeant commensus
exactionem. igitur cum in omnibus operibus ordines traderent, ＜tum＞
maxime in aedibus deorum, ＜quorum＞ operum et laudes et culpae aeternae
solent permanere.
(Full text)
Nec minus mensurarum rationes, quae in
omnibus operibus videntur necessariae esse, ex corporis membris
collegerunt, uti digitum palmum pedem cubitum, et eas distribuerunt in
perfectum numerum, quem Graeci τελειον dicunt, perfectum autem antiqui
instituerunt numerum qui decem dicitur. namque ex manibus digitorum
numero ab palmo pes est inventus. si autem in utrisque palmis ex
articulis ab natura decem sunt perfecti, etiam Platoni placuit esse eum
numerum ea re perfectum qui ex singularibus rebus, quae μοναδεϲ apud
Graecos dicuntur, perficitur decussis. simul autem undecim aut duodecim
sunt facti, quod superaverint, non possunt esse perfecti, donec ad
alterum decussim perveniant. singulares enim res particulae sunt eius
numeri.
(Full text)
mathematici vero contra disputantes ea re
perfectum dixerunt esse numerum qui sex dicitur, quod is numerus habet
partitiones eorum rationibus numero convenientes sic, sextantem unum,
trientem duo, semissem tria [bessem quem διμοιρον dicunt quattuor,
quintarium quem πενταμοιρον dicunt quinque, perfectum sex. cum ad
superlationem crescat, supra sex adiecto asse εφεκτον, cum facta sunt
octo quod est tertia adiecta tertiarium alterum qui επιτριτοϲ dicitur,
dimidia adiecta cum facta sunt novem sesquialterum qui ημιολιοϲ
appellatur, duabus partibus additis et decussi facto bessem alterum
quem επιδιμοιρον vocitant, in undecim numero quod adiecti sunt quinque
quintarium quem επιπεμπτον dicunt, duodecim autem quod ex duobus
numeris simplicibus est effectus διπλαϲιον].
(Full text)
non minus etiam quod pes hominis
altitudinis sextam habet partem, id est ex eo quod perficitur
pedum numero corporis sexis altitudinis terminatio, eum perfectum
constituerunt, cubitumque animadverterunt ex sex palmis constare
digitisque XXIIII. ex eo etiam videntur
civitates Graecorum fecisse et quemadmodum cubitus est sex palmorum,
in drachma qua nummo uterentur aereos signatos uti asses ex aequo sex,
quos obolos appellant, quadrantesque obolorum, quae alii dichalca
nonnulli trichalca dicunt, pro digitis viginti quattuor in drachma
constituisse.
(Full text)
nostri autem primo fecerunt antiquum numerum
et in denario denos aeris constituerunt, et ea re compositio nominis ad
hodiernum diem denarium retinet. etiamque quarta pars quod efficiebatur
ex duobus assibus et tertio semisse, sestertium vocitaverunt. postea
autem quam animadverterunt utrosque numeros esse perfectos et sex et
decem, utrosque in unum coiecerunt et fecerunt perfectissimum decussis
sexis. huius autem rei auctorem invenerunt pedem. a cubito enim cum
dempti sunt palmi duo, relinquitur pes quattuor palmorum, palmus autem
habet quattuor digitos. ita efficitur uti habeat pes sedecim digitos et
totidem asses aeris ratius denarius.
(Full text)
Ergo si convenit ex articulis hominis numerum
inventum esse et ex membris separatis ad universam corporis speciem
ratae partis commensus fieri responsum, relinquitur ut suspiciamus eos
qui etiam aedes deorum inmortalium constituentes ita membra operum
ordinaverunt ut proportionibus et symmetriis separatae atque universae
convenientes efficerentur eorum distributiones.
(Full text)
Aedium autem principia sunt e quibus
constat figurarum aspectus. et primum in antis, quod graece ναοϲ εν
παραϲταϲιν dicitur, deinde prostylos, amphiprostylos, peripteros,
pseudodipteros, ＜dipteros,＞ hypaethros. horum exprimuntur formationes
his rationibus.
(Full text)
in antis erit aedis, cum habebit in fronte
antas parietum qui cellam circumcludunt, et inter antas in medio
columnas duas, supraque fastigium symmetria ea conlocatum quae in hoc
libro fuerit perscripta. huius autem exemplar erit ad tres Fortunas ex
tribus quae est proxime portam Collinam.
(Full text)
prostylos omnia habet quemadmodum in antis,
columnas autem contra antas angulares duas, supraque epistylia
quemadmodum et in antis, et dextra ac sinistra in versuris singula.
huius exemplar est in insula Tiberina in aede Iovis et Fauni.
(Full text)
amphiprostylos omnia habet ea quae prostylos,
praetereaque habet in postico ad eundem modum columnas et fastigium.
(Full text)
peripteros autem erit quae habebit in fronte
et postico senas columnas, in lateribus cum angularibus undenas.
ita autem sint hae columnae conlocatae ut intercolumnii latitudinis
intervallum sit a parietibus circum ad extremos ordines columnarum,
habeatque ambulationem circa cellam aedis, quemadmodum est in porticu
Metelli Iovis Statoris Hermodori et aedis Mariana Honoris et Virtutis
sine postico a Mucio facta.
(Full text)
pseudodipteros autem sic conlocatur ut in
fronte et postico sint columnae octonae, in lateribus cum angularibus
quinae denae. sint autem parietes cellae contra quaternas columnas
medianas in fronte et postico. ita duorum intercolumniorum et imae
crassitudinis columnae spatium erit ab parietibus circa ad extremos
ordines columnarum. huius exemplar Romae non est sed Magnesiae ＜aedis＞
Dianae Hermogenis, Alabandis etiam Apollinis a Menesthe facta.
(Full text)
dipteros autem octastylos et pronao et
postico, sed circa aedem duplices habet ordines columnarum, uti
est aedis Quirini dorica et Ephesi Dianae ionica a Chersiphrone
constituta.
(Full text)
hypaethros vero decastylos est in pronao et
postico. reliqua omnia eadem habet quae dipteros, sed interiore parte
columnas in altitudine duplices, remotas a parietibus ad circumitionem
ut porticus peristylorum. medium autem subdiu est sine tecto. aditus
valvarum ex utraque parte in pronao et postico. huius item exemplar
Romae non est, sed Athenis octastylos est templo Olympii.
(Full text)
Species autem aedium sunt quinque, quarum
ea sunt vocabula, pycnostylos id est crebris columnis, systylos
paulo remissioribus intercolumniorum spatiis, diastylos amplius
patentibus, rarius quam oportet inter se diductis araeostylos, eustylos
intervallorum iusta distributione.
(Full text)
ergo pycnostylos est cuius intercolumnio
unius et dimidiatae columnae crassitudo interponi potest, quemadmodum
est divi Iuli et in Caesaris foro Veneris et si quae aliae sic sunt
compositae. item systylos est in qua duarum columnarum crassitudo
in intercolumnio poterit conlocari, et spirarum plinthides aeque
magnae sint ei spatio quod fuerit inter duas plinthides, quemadmodum
est Fortunae Equestris ad theatrum lapideum reliquaeque quae eisdem
rationibus sunt compositae.
(Full text)
haec utraque genera vitiosum habent usum.
matres enim familiarum cum ad supplicationem gradibus ascendunt,
non possunt per intercolumnia amplexae adire nisi ordines fecerint,
item valvarum aspectus abstruditur columnarum crebritate ipsaque
signa obscurantur, item circa aedem propter angustias inpediuntur
ambulationes.
(Full text)
diastyli autem haec erit compositio, cum trium
columnarum crassitudinem intercolumnio interponere possumus, tamquam
est Apollinis et Dianae aedis. haec dispositio hanc habet difficultatem
quod epistylia propter intervallorum magnitudinem franguntur.
(Full text)
in araeostylis autem nec lapideis nec
marmoreis epistyliis uti datur, sed inponendae de materia trabes
perpetuae. et ipsarum aedium species sunt barycephalae humiles latae,
ornanturque signis fictilibus aut aereis inauratis earum fastigia
tuscanico more, uti est ad Circum Maximum Cereris et Herculis
Pompeiani, item Capitolii.
(Full text)
Reddenda nunc est eustyli ratio, quae
maxime probabilis et ad usum et ad speciem et ad firmitatem rationes
habet explicatas. namque facienda sunt in intervallis spatia duarum
columnarum et quartae partis columnae crassitudinis, mediumque
intercolumnium unum quod erit in fronte, alterum quod in postico, trium
columnarum crassitudine. sic enim habebit et figurationis aspectum
venustum et aditus usum sine inpeditionibus et circa cellam ambulatio
auctoritatem.
(Full text)
huius autem rei ratio explicabitur sic.
frons loci quae in aede constituta fuerit, si tetrastylos facienda
fuerit, dividatur in partes XI S praeter
crepidines et proiecturas spirarum, si sex erit columnarum, in partes
XVIII. si octastylos constituetur,
dividatur in XXIV et semissem. item
ex his partibus sive tetrastyli sive hexastyli sive octastyli una
pars sumatur eaque erit modulus. cuius moduli unius erit crassitudo
columnarum. intercolumnia singula, praeter media, modulorum duorum
et moduli quartae partis. mediana in fronte et postico singula
ternum modulorum. ipsarum columnarum altitudo modulorum VIIII et dimidiae moduli partis. ita ex ea
divisione intercolumnia altitudinesque columnarum habebunt iustam
rationem.
(Full text)
huius exemplar Romae nullam habemus, sed in
Asia Teo hexastylon Liberi Patris. Eas autem symmetrias constituit
Hermogenes, qui etiam primus octastylon pseudodipteri invenit
rationem. ex dipteri enim aedis symmetria distulit interiores ordines
columnarum XXXVIII eaque ratione sumptus
operasque compendii fecit. is in medio ambulationi laxamentum egregie
circa cellam fecit, de aspectuque nihil inminuit sed sine desiderio
supervacuorum conservavit auctoritatem totius operis distributione.
(Full text)
pteromatos enim ratio et columnarum circum
aedem dispositio ideo est inventa ut aspectus propter asperitatem
intercolumniorum habeat auctoritatem, praeterea si ex imbribus aquae
vis occupaverit et intercluserit hominum multitudinem, ut habeat
in aede circaque cellam cum laxamento liberam moram. haec autem
ita explicantur in pseudodipteris aedium dispositionibus. quare
videtur acuta magnaque sollertia effectus operum Hermogenes fecisse
reliquisseque fontes unde posteri possent haurire disciplinarum
rationes.
(Full text)
Aedibus araeostylis columnae sic sunt
faciendae uti crassitudines earum sint partis octavae ad altitudines.
item in diastylo dimetienda est altitudo columnae in partes octo et
dimidiam et unius partis columnae crassitudo conlocetur. in systylo
altitudo dividatur in novem et dimidiam partem et ex eis una ad
crassitudinem columnae detur. item in pycnostylo dividenda est altitudo
in decem et eius una pars facienda est columnae crassitudo. eustyli
autem aedis columnae, uti systyli, in novem partes altitudo dividatur
et dimidiam partem et eius una pars constituatur in crassitudine imi
scapi. ita habebitur pro rata parte intercolumniorum ratio.
(Full text)
quemadmodum enim crescunt spatia inter
columnas, proportionibus adaugendae sunt crassitudines scaporum.
namque si in araeostylo nona aut decima pars crassitudini fuerit,
tenuis et exilis apparebit, ideo quod per latitudinem intercolumniorum
aer consumit et inminuit aspectu scaporum crassitudinem. contra vero
pycnostylis, si octava pars crassitudini fuerit, propter crebritatem
et angustias intercolumniorum tumidam et invenustam efficiet speciem.
itaque generis operis oportet persequi symmetrias. etiamque angulares
columnae crassiores faciendae sunt ex sua diametro quinquagensima
parte, quod eae ab aere circumciduntur et graciliores videntur
esse aspicientibus. ergo quod oculus fallit, ratiocinatione est
exaequandum.
(Full text)
contracturae autem in summis columnarum
hypotracheliis ita faciendae videntur uti si columna sit ab minimo
ad pedes quinos denos, ima crassitudo dividatur in partes sex et
earum partium quinque summa constituatur. item quae erit ab quindecim
pedibus ad pedes viginti, scapus imus in partes sex et semissem
dividatur earumque partium quinque et semisse superior crassitudo
columnae fiat. item quae erit a pedibus viginti ad pedes triginta,
scapus imus dividatur in partes septem earumque sex summa contractura
perficiatur. quae autem ab triginta pedibus ad quadraginta alta erit,
ima dividatur in partes septem et dimidiam, ex his sex et dimidiam in
summo habeat contracturae ratione. quae erunt ab quadraginta pedibus
ad quinquaginta, item dividendae sunt in octo partes et earum septem
in summo scapo sub capitulo contrahantur. item si quae altiores erunt,
eadem ratione pro rata constituantur contracturae.
(Full text)
haec autem propter altitudinis intervallum,
scandente oculi specie, adiciuntur crassitudinibus temperaturae.
venustatem enim persequitur visus, cuius si non blandimur voluptati
proportione et modulorum adiectionibus, uti quod fallit temperatione
adaugeatur, vastus et invenustus conspicientibus remittetur aspectus.
de adiectione quae adicitur in mediis columnis, quae apud Graecos
ενταϲιϲ appellatur, in extremo libro erit forma et ratio eius
quemadmodum mollis et conveniens efficiatur subscripta.
(Full text)
Fundationes eorum operum fodiantur si queat
inveniri ab solido et in solidum quantum ex amplitudine operis pro
ratione videbitur, extruaturque structura totum solum quam solidissima.
supraque terram parietes extruantur sub columnas, dimidio crassiores
quam columnae sunt futurae uti firmiora sint inferiora superioribus.
qua et stereobatae appellantur, nam excipiunt onera. spirarumque
proiecturae non procedant extra solidum. item supra parietis ad eundem
modum crassitudo servanda est, intervalla autem concamaranda aut
solidanda festucationibus uti distineantur.
(Full text)
sin autem solidum non invenietur,
sed locus erit congesticius ad imum aut paluster, tunc is locus
fodiatur exinaniaturque et palis alneis aut oleagineis aut robusteis
ustilatis configatur, sublicaeque machinis adigantur quam creberrimae,
carbonibusque expleantur intervalla palorum et tunc structuris
solidissimis fundamenta impleantur. extructis autem fundamentis ad
libramentum stylobatae sunt conlocandi.
(Full text)
supra stylobatas columnae disponendae
quemadmodum supra scriptum est, sive in pycnostylo quemadmodum
pycnostyloe, sive systylo aut diastylo aut eustylo quemadmodum supra
scriptae sunt et constitutae. in araeostylis enim libertas est quantum
cuique libet constituendi. sed ita columnae in peripteris conlocentur
uti quot intercolumnia sunt in fronte, totidem bis intercolumnia fiant
in lateribus. ita enim erit duplex longitudo operis ad latitudinem.
namque qui columnarum duplicationes fecerunt erravisse videntur,
quod unum intercolumnium in longitudine plus quam oportet procurrere
videtur.
(Full text)
gradus in fronte constituendi ita sunt uti
sint semper inpares. namque cum dextro pede primus gradus ascendatur,
item in summo templo primus erit ponendus. crassitudines autem
eorum graduum ita finiendas censeo ut neque crassiores dextante nec
tenuiores dodrante sint conlocatae. sic enim durus non erit ascensus.
retractiones autem graduum nec minus quam sesquipedales nec plus quam
bipedales faciendae videntur. item si circa aedem gradus futuri sunt,
ad eundem modum fieri debent.
(Full text)
sin autem circa aedem ex tribus lateribus
podium faciendum erit, ad id constituatur uti quadrae spirae trunci
coronae lysis ad ipsum stylobatam qui erit sub columnarum spiris
conveniant. stylobatam ita oportet exaequari uti habeat per medium
adiectionem per scamillos inpares. si enim ad libellam dirigetur,
alveolatus oculo videbitur. hoc autem ut scamilli ad id convenientes
fiant, item in extremo libro forma et demonstratio erit descripta.
(Full text)
His perfectis in suis locis spirae conlocentur
eaeque ad symmetriam sic perficiantur uti crassitudo cum plintho sit
columnae ex dimidia crassitudine proiecturamque, quam Graeci εκφοραν
vocitant, habeant aeque tantam. ita tum lata et longa erit columnae
crassitudinis unius et dimidiae.
(Full text)
altitudo eius si atticurges erit, ita
dividatur ut superior pars tertia parte sit crassitudinis columnae,
reliquum plintho relinquatur. dempta plintho reliquum dividatur
in partes quattuor fiatque superior torus quartae, reliquae tres
aequaliter dividantur et una sit inferior torus, altera pars cum suis
quadris scotia, quem Graeci τροχιλον dicunt.
(Full text)
sin autem ionicae erunt faciendae, symmetriae
earum sic erunt constituendae uti latitudo spirae quoqueversus sit
columnae crassitudinis adiecta crassitudinis quarta et octava, altitudo
ita uti atticurges, ita et eius plinthus, reliquumque praeter plinthum,
quod erit tertia pars crassitudinis columnae, dividatur in partes
septem. inde trium partium torus qui est in summo, reliquae quattuor
partes dividendae sunt aequaliter et una pars fiat cum suis astragalis
et supercilio superior trochilus, altera pars inferiori trochilo
relinquatur, sed inferior maior apparebit ideo quod habebit ad extremam
plinthum proiecturam. astragali faciendi sunt octavae partis trochili.
proiectura erit spirae pars octava et sexta decuma pars crassitudinis
columnae.
(Full text)
Spiris perfectis et conlocatis columnae
sunt medianae in pronao et postico ad perpendiculum medii centri
conlocandae, angulares autem quaeque e regione earum futurae sunt in
lateribus aedis dextra ac sinistra, uti partes interiores quae ad
parietes cellae spectant ad perpendiculum latus habeant conlocatum,
exteriores autem partes uti dictum ante de earum contractura. sic
enim erunt figurae compositionis aedium contracturae iusta ratione
exactae.
(Full text)
Scapis columnarum statutis capitulorum ratio
＜sic erit.＞ si pulvinata erunt, his symmetriis conformabuntur uti
quam crassus imus scapus fuerit addita octava decuma parte scapi
abacus habeat longitudinem et latitudinem, crassitudinem cum volutis
eius dimidiam. recedendum autem est ab extremo abaco in interiorem
partem frontibus volutarum parte duodevicensima et eius dimidia. tunc
crassitudo dividenda est in partes novem et dimidiam, et secundum
abacum in quattuor partibus volutarum secundum extremi abaci quadram
lineae demittendae quae cathetoe dicuntur. tunc ex novem partibus et
dimidia una pars et dimidia abaci crassitudo relinquatur, reliquae octo
volutis constituantur.
(Full text)
tunc ab linea quae secundum abaci extremam
partem demissa erit, in interiorem partem ＜alia＞ recedat unius et
dimidiatae partis latitudine. deinde eae lineae dividantur ita ut
quattuor partes et dimidia sub abaco relinquantur. tunc in eo loco, qui
locus dividit quattuor et dimidiam et tres et dimidiam partem, centrum
oculi ＜ponatur＞ signeturque ex eo centro rotunda circinatio tam magna
in diametro quam una pars ex octo partibus est. ea erit oculi magnitudo
et in ea catheto respondens diametros agatur. tunc ab summo sub abaco
incepto in singulis tetrantorum actionibus dimidiatum oculi spatium
minuatur, doneque in eundem tetrantem qui est sub abaco veniatur.
(Full text)
capituli autem crassitudo sic est facienda ut
ex novem partibus et dimidia tres partes praependeant infra astragalum
summi scapi, cymatio, adempto abaco et canali, reliqua sit pars.
proiectura autem cymatii habeat extra abaci quadram oculi magnitudinem.
pulvinorum baltei ab abaco hanc habeant proiecturam uti circini
centrum unum cum sit positum in capituli tetrante et alterum diducatur
ad extremum cymatium, circumactum balteorum extremas partes tangat.
axes volutarum ne crassiores sint quam oculi magnitudo, volutaeque
ipsae succidantur ad altitudinis suae duodecimam partem. haec erunt
symmetriae capitulorum, quae columnae futurae sunt ab minimo ad pedes
XXV. quae supra erunt reliquas habebunt ad
eundem modum symmetrias, abacus autem erit longus et latus quam crassa
columna est ima adiecta parte VIIII,
uti quo minus habuerit altior columna contractum, eo ne minus habeat
capitulum suae symmetriae proiecturam et in latitudine suae partis
adiectionem.
(Full text)
de volutarum descriptionibus,
uti ad circinum sint recte involutae quemadmodum describantur,
in extremo libro forma et ratio earum erit subscripta. Capitulis
perfectis, deinde ＜pro ratione＞ columnarum non ad libellam sed
ad aequalem modulum conlocatis, ut quae adiectio in stylobatis
facta fuerit, in superioribus membris respondeat, epistyliorum
ratio sic est habenda uti si columnae fuerint a minima XII pedum ad quindecim pedes, epistylii sit
altitudo dimidiae crassitudinis imae columnae, item si ab XV pedibus ad XX,
columnae altitudo dimetiatur in partes tredecim et unius partis
altitudo epistylii fiat, item si a XX ad
XXV pedes, dividatur altitudo in partes
XII et semissem et eius una pars epistylii
in altitudine fiat, item si ab XXV
pedibus ad XXX, dividatur in partes
XII et eius una pars altitudo fiat. item
＜si altiores＞, rata parte ad eundem modum ex altitudine columnarum
expediendae sunt altitudines epistyliorum.
(Full text)
quo altius enim scandit oculi species, non
facile persecat aeris crebritatem. dilapsa itaque altitudinis spatio
et viribus exsucta incertam modulorum renuntiat sensibus quantitatem.
quare semper adiciendum est rationis supplementum in symmetriarum
membris, ut cum fuerint aut altioribus locis opera aut etiam ipsa
colossicotera, habeant magnitudinum rationem. epistylii latitudo in
imo quod supra capitulum erit quanta crassitudo summae columnae sub
capitulo erit tanta fiat, summum quantum imus scapus.
(Full text)
cymatium epistylii septima
parte suae altitudinis est faciendum, et in proiectura tantundem.
reliqua pars praeter cymatium dividenda est in partes XII et earum trium ima fascia est
facienda, secunda IIII, summa V. item zophorus supra epistylium quarta parte
minor quam epistylium, sin autem sigilla designari oportuerit, quarta
parte altior quam epistylium, uti auctoritatem habeant scalpturae.
cymatium suae altitudinis partis septimae, proiectura cymatii quantum
crassitudo.
(Full text)
supra zophorum denticulus est faciendus tam
altus quam epistylii media fascia, proiectura eius quantum altitudo.
intersectio, quae graece μετοπη dicitur, sic est dividenda uti
denticulus altitudinis suae dimidiam partem habeat in fronte, cavum
autem intersectionis huius frontis e tribus duas partes, huius cymatium
altitudinis eius sextam partem. corona cum suo cymatio, praeter simam,
quantum media fascia epistylii, proiectura coronae cum denticulo
facienda est quantum erit altitudo a zophoro ad summum coronae
cymatium, et omnino omnes ecphorae venustiorem habent speciem quae
quantum altitudinis tantundem habeant proiecturae.
(Full text)
tympani autem quod est in fastigio
altitudo sic est facienda uti frons coronae ab extremis cymatiis
tota dimetiatur in partes novem et ex eis una pars in medio cacumine
tympani constituatur, dum contra epistylia columnarumque hypotrachelia
ad perpendiculum respondeat. coronaeque supra aequaliter imis praeter
simas sunt conlocandae. insuper coronas simae, quas Graeci επαιετὶδαϲ
dicunt, faciendae sunt altiores octava parte coronarum altitudinis.
acroteria angularia tam alta quantum est tympanum medium, mediana
altiora octava parte quam angularia.
(Full text)
Membra omnia quae supra capitula columnarum
sunt futura id est epistylia zophoroe coronae tympana fastigia
acroteria inclinanda sunt in fronte suae cuiusque altitudinis parte
XII, ideo quod cum steterimus contra
frontes, ab oculo lineae duae si extensae fuerint et una tetigerit
imam operis partem, altera summam, quae summam tetigerit longior fiet.
ita quo longior visus linea in superiorem partem procedit, resupinatam
facit eius speciem. cum autem, uti supra scriptum est, in fronte
inclinata fuerint, tunc in aspectu videbuntur esse ad perpendiculum et
normam.
(Full text)
columnarum striae faciendae sunt XXIIII ita excavatae uti norma in cavo striae
cum fuerit coniecta, circumacta anconibus striarum dextra ac sinistra
＜angulos＞ tangat cacumenque normae circum rotundationem tangendo
pervagari possit. crassitudines striarum faciendae sunt quantum
adiectio in media columna ex descriptione invenietur.
(Full text)
in simis quae supra coronam in lateribus
sunt aedium, capita leonina sunt scalpenda, disposita ita uti contra
columnas singulas primum sint designata, cetera aequali modo disposita
uti singula singulis mediis tegulis respondeant. haec autem quae erunt
contra columnas perterebrata sint ad canalem qui excipit e tegulis
aquam caelestem, mediana autem sint solida, uti quae cadit vis aquae
per tegulas in canalem ne deiciatur per intercolumnia neque transeuntes
perfundat, sed quae sunt contra columnas videantur emittere vomentia
ructus aquaram ex ore. Aedium ionicarum quam apertissime potui
dispositiones hoc volumine scripsi, doricarum autem et corinthiarum
quae sint proportiones insequenti libro explicabo.
LIBER QUARTUS.
(Full text)
Cum animadvertissem, imperator, plures de
architectura praecepta voluminaque commentariorum non ordinata sed
incepta uti particulas errabundas reliquisse, dignam et utilissimam
rem putavi tantae disciplinae corpus ad perfectam ordinationem
perducere et praescriptas in singulis voluminibus singulorum generum
qualitates explicare. itaque, Caesar, primo volumine tibi de officio
eius et quibus eruditum esse rebus architectum oporteat exposui.
secundo de copiis materiae, e quibus aedificia constituuntur,
disputavi.
(Full text) tertio autem de aedium sacrarum dispositionibus et de
earum generum varietate quasque et quot habeant species earumque quae
sint in singulis generibus distributiones,
ex tribus generibus, quae subtilissimas haberent proportionibus
modulorum quantitates, ionici generis moribus docui. nunc hoc volumine
de dorici corinthiique constitutis rationibus dicam eorumque discrimina
et proprietates explicabo.
(Full text)
Columnae corinthiae praeter capitula omnes
symmetrias habent uti ionicae, sed capitulorum altitudines efficiunt
eas pro rata excelsiores et graciliores, quod ionici capituli altitudo
tertia pars est crassitudinis columnae, corinthii tota crassitudo
scapi. igitur quod duae partes e crassitudine ＜in altitudine＞
corinthiorum adiciuntur, efficiunt excelsitate speciem earum
graciliorem.
(Full text)
cetera membra quae supra columnas
inponuntur aut e doricis symmetriis aut ionicis moribus in corinthiis
columnis conlocantur, quod ipsum corinthium genus propriam coronarum
reliquorumque ornamentorum non habuerat institutionem, sed aut e
triglyphorum rationibus mutuli in coronis et in epistyliis guttae
dorico more disponuntur, aut ex ionicis institutis zophoroe scalpturis
ornati cum denticulis et coronis distribuuntur.
(Full text)
ita e generibus duobus capitulo
interposito tertium genus in operibus est procreatum. e columnarum enim
formationibus trium generum factae sunt nominationes, dorica, ionica,
corinthia, e quibus prima et antiquitus dorica est nata. Namque Achaia
Peloponnesoque tota Dorus Hellenos et Pthias nymphae filius regnavit,
isque Argis vetusta civitate Iunonis templo aedificavit eius generis
fortuito formae fanum, deinde isdem generibus in ceteris Achaiae
civitatibus, cum etiamnum non esset symmetriarum ratio nata.
(Full text)
postea autem quam Athenienses ex
responsis Apollinis Delphici, communi consilio totius Hellados, XIII colonias uno tempore in Asiam deduxerunt
ducesque in singulis coloniis constituerunt et summam imperii
potestatem Ioni Xuthi et Creusae filio dederunt, quem etiam Apollo
Delphis suum filium in responsis est professus, isque eas colonias in
Asiam deduxit et Cariae fines occupavit ibique civitates amplissimas
constituit Ephesum, Miletum, Myunta, quae olim ab aqua est devorata,
cuius sacra et suffragium Milesiis Iones attribuerunt, Prienen, Samum,
Teon, Colophona, Chium, Erythras, Phocaeam, Clazomenas, Lebedon,
Meliten. istaec Melite propter civium adrogantiam ab is civitatibus
bello indicto communi consilio est sublata, cuius loco postea regis
Attali et Arsinoes beneficio Zmyrnaeorum civitas inter Ionas est
recepta.
(Full text)
hae civitates cum Caras et Lelegas eiecissent,
eam terrae regionem a duce suo Ione appellaverunt Ioniam ibique deorum
inmortalium templa constituentes coeperunt fana aedificare, et primum
Apollini Panionio aedem uti viderant in Achaia constituerunt et eam
Doricam appellaverunt, quod in Dorieon civitatibus primum factam eo
genere viderant.
(Full text)
in ea aede cum voluissent columnas conlocare,
non habentes symmetrias earum et quaerentes quibus rationibus
efficere possent uti et ad onus ferendum essent idoneae et in aspectu
probatam haberent venustatem, dimensi sunt virilis pedis vestigium
et id retulerunt in altitudinem. cum invenissent pedem sextam
partem esse altitudinis in homine, idem in columnam transtulerunt
et qua crassitudine fecerunt basim scapi, tantas sex cum capitulo
in altitudinem extulerunt. ita dorica columna virilis corporis
proportionem et firmitatem et venustatem in aedificiis praestare
coepit.
(Full text)
Item postea Dianae constituere
aedem quaerentes novi generis specie, isdem vestigiis ad muliebrem
transtulerunt gracilitatem, et fecerunt primum columnae crassitudinem
altitudinis octava parte, ut haberet speciem excelsiorem. basi spiram
supposuerunt pro calceo, capitulo volutas uti capillamento concrispatos
cincinnos praependentes dextra ac sinistra conlocaverunt et cymatiis
et encarpis pro crinibus dispositis frontes ornaverunt truncoque
toto strias uti stolarum rugas matronali more demiserunt. ita duobus
discriminibus columnarum inventionem, unam virili sine ornatu nuda
specie, alteram muliebri subtilitate et ornatu symmetriaque sunt
mutuati.
(Full text)
posteri vero elegantia subtilitateque
iudiciorum progressi et gracilioribus modulis delectati septem
crassitudinis diametros in altitudinem columnae doricae, ionicae novem
constituerunt. id autem ＜genus＞, quod Iones fecerunt primo, Ionicum
est nominatum. Tertium vero, quod Corinthium dicitur, virginalis habet
gracilitatis imitationem, quod virgines propter aetatis teneritatem
gracilioribus membris figuratae effectus recipiunt in ornatu
venustiores.
(Full text)
eius autem capituli prima inventio sic
memoratur esse facta. virgo civis Corinthia iam matura nuptiis
inplicata morbo decessit. post sepulturam eius, quibus ea virgo viva
pauculis delectabatur, nutrix collecta et composita in calatho pertulit
ad monumentum et in summo conlocavit et, uti ea permanerent diutius
subdiu, tegula texit. is calathus fortuito supra acanthi radicem
fuerat conlocatus. interim pondere pressa radix acanthi media folia
et cauliculos circum vernum tempus profudit, cuius cauliculi secundum
calathi latera crescentes et ab angulis tegulae ponderis necessitate
expressi flexuras in extremas partes volutarum facere sunt coacti.
(Full text)
tunc Callimachus, qui propter elegantiam et
subtilitatem artis marmoreae ab Atheniensibus catatexitechnos fuerat
nominatus, praeteriens hoc monumentum animadvertit eum calathum et
circa foliorum nascentem teneritatem, delectatusque genere et formae
novitate ad id exemplar columnas apud Corinthios fecit symmetriasque
constituit, et ex eo in operum perfectionibus Corinthii generis
distribuit rationes.
(Full text)
eius autem capituli symmetria sic est facienda
uti quanta fuerit crassitudo imae columnae, tanta sit altitudo capituli
cum abaco. abaci latitudo ita habeat rationem ut quanta fuerit
altitudo, tanta dua sint diagonia ab angulo ad angulum spatia. ita enim
iustas habebunt frontes quoquoversus latitudinis. frontes sinuentur
introrsus ab extremis angulis abaci suae frontis latitudinis nona. ad
imum capitulum tantam habeat crassitudinem, quantam habet summa columna
praeter apothesim et astragalum. abaci crassitudo septima capituli
altitudinis.
(Full text)
dempta abaci crassitudine, dividatur reliqua
pars in partes tres, e quibus una imo folio detur. secundum folium
mediam altitudinem teneat. cauliculi eandem habeant altitudinem, e
quibus folia nascuntur proiecta uti excipiant quae ex cauliculis natae
procurrunt ad extremos angulos volutae, minoresque helices intra suum
medium qui est in abaco flori subiecti scalpantur. flores in quattuor
partibus quanta erit abaci crassitudo tam magni formentur. ita his
symmetriis corinthia capitula suas habebunt exactiones. Sunt autem
quae isdem columnis inponuntur capitulorum genera variis vocabulis
nominata, quorum nec proprietates symmetriarum nec columnarum genus
aliud nominare possumus, sed ipsorum vocabula traducta et commutata ex
corinthiis et pulvinatis et doricis videmus, quorum symmetriae sunt in
novarum scalpturarum translatae subtilitatem.
(Full text)
Quoniam autem de generibus columnarum origines
et inventiones supra sunt scriptae, non alienum mihi videtur isdem
rationibus de ornamentis eorum quemadmodum sunt prognata et quibus
principiis et originibus inventa dicere. in aedificiis omnibus insuper
conlocatur materiatio variis vocabulis nominata. ea autem uti in
nominationibus, ita in re varias habet utilitates. trabes enim supra
columnas et parastaticas et antas ponuntur, in contignationibus tigna
et axes. sub tectis, si maiora spatia sunt, et transtra et capreoli, si
commoda, columen et cantherii prominentes ad extremam suggrundationem.
supra cantherios templa, deinde insuper sub tegulas asseres ita
prominentes uti parietes proiecturis eorum tegantur.
(Full text)
ita unaquaeque res et locum et genus et
ordinem proprium tuetur. e quibus rebus et a materiatura fabrili in
lapideis et marmoreis aedium sacrarum aedificationibus artifices
dispositiones eorum scalpturis sunt imitati et eas inventiones
persequendas putaverunt. ideo quod antiqui fabri quodam in loco
aedificantes, cum ita ab interioribus parietibus ad extremas partes
tigna prominentia habuissent conlocata, inter tigna struxerunt supraque
coronas et fastigia venustiore specie fabrilibus operibus ornaverunt,
tum proiecturas tignorum quantum eminebant ad lineam et perpendiculum
parietum praesecuerunt, quae species cum invenusta is visa esset
tabellas ita formatas uti nunc fiunt triglyphi contra tignorum
praecisiones in fronte fixerunt et eas cera caerulea depinxerunt ut
praecisiones tignorum tectae non offenderent visum. ita divisiones
tignorum imitati triglyphorum dispositionem et intertignia metoparum
habere in doricis operibus coeperunt.
(Full text)
postea alii in aliis operibus ad perpendiculum
triglyphorum cantherios prominentes proiecerunt eorumque proiecturas
simaverunt. ex eo uti e tignorum dispositionibus triglyphi, ita e
cantheriorum proiecturis mutulorum sub coronis ratio est inventa. ita
fere in operibus lapideis et marmoreis mutuli inclinatis scalpturis
deformantur, quod imitatio est cantheriorum. etenim necessario propter
stillicidia proclinati conlocantur. ergo et triglyphorum et mutulorum
in doricis operibus ratio ex ea imitatione inventa est.
(Full text)
Non enim quemadmodum nonnulli errantes
dixerunt fenestrarum imagines esse triglyphos ita potest esse, quod
in angulis contraque tetrantes columnarum triglyphi constituuntur,
quibus in locis omnino non patitur res fenestras fieri. dissolvuntur
enim angulorum in aedificiis iuncturae, si in is fenestrarum fuerint
lumina relicta. etiamque ubi nunc triglyphi constituuntur si ibi
luminum spatia fuisse iudicabuntur, isdem rationibus denticuli in
ionicis fenestrarum occupavisse loca videbuntur. utraque enim et inter
denticulos et inter triglyphos quae sunt intervalla metopae nominantur.
οπαϲ enim Graeci tignorum cubilia et asserum appellant, uti nostri ea
cava columbaria. ita quod inter duas opas est intertignium, id μετοπη
est apud eos nominatum.
(Full text)
Uti autem in doricis triglyphorum et mutulorum
est inventa ratio, ita in ionicis denticulorum constitutio propriam in
operibus habet rationem, et quemadmodum mutuli cantheriorum proiecturae
ferunt imaginem, sic in ionicis denticuli ex proiecturis asserum habent
imitationem. itaque in graecis operibus nemo sub mutulos denticulos
constituit. non enim possunt subtus cantherios asseres esse. quod
ergo supra cantherios et templa in veritate debet esse conlocatum,
id in imaginibus si infra constitutum fuerit mendosam habebit operis
rationem. etiamque antiqui non probaverunt neque instituerunt in
fastigiis ＜mutulos aut＞ denticulos fieri sed puras coronas, ideo quod
nec cantherii nec asseres contra fastigiorum frontes distribuuntur nec
possunt prominere, sed ad stillicidia proclinati conlocantur. ita quod
non potest in veritate fieri, id non putaverunt in imaginibus factum
posse certam rationem habere.
(Full text)
omnia enim certa proprietate et a veris
naturae deducta moribus transduxerunt in operum perfectiones, et ea
probaverunt quorum explicationes in disputationibus rationem possunt
habere veritatis. itaque ex eis originibus symmetrias et proportiones
uniuscuiusque generis constitutas reliquerunt. quorum ingressus
persecutus de ionicis et corinthiis institutionibus supra dixi, nunc
vero doricam rationem summamque eius speciem breviter exponam.
(Full text)
Nonnulli antiqui architecti negaverunt dorico
genere aedes sacras oportere fieri, quod mendosae et disconvenientes in
his symmetriae conficiebantur. itaque negavit Arcesius, item Pytheos,
non minus Hermogenes. nam is cum paratam habuisset marmoris copiam in
doricae aedis perfectionem, ＜rationem＞ commutavit et eadem copia aedem
ionicam Libero Patri fecit. sed tamen non quod invenusta est species
aut genus aut formae dignitas, sed quod inpedita est et incommoda in
opere triglyphorum et lacunariorum distributio.
(Full text)
namque necesse est triglyphos constitui contra
medios tetrantes columnarum, metopasque quae inter triglyphos fient
aeque longas esse quam altas. contraque in angulares columnas triglyphi
in extremis partibus constituuntur et non contra medios tetrantes.
ita metopae, quae proximae ad angulares triglyphos fiunt, non exeunt
quadratae sed oblongiores triglyphi dimidia latitudine. at qui metopas
aequales volunt facere, intercolumnia extrema contrahunt triglyphi
dimidia latitudine. hoc autem sive in metoparum longitudinibus sive
intercolumniorum contractionibus efficietur, est mendosum. quapropter
antiqui vitare visi sunt in aedibus sacris doricae symmetriae
rationem.
(Full text)
Nos autem exponimus, uti ordo
postulat, quemadmodum a praeceptoribus accepimus, uti si qui
voluerit his rationibus attendens ita ingredi, habeat proportiones
explicatas, quibus emendatas et sine vitiis efficere possit aedium
sacrarum dorico more perfectiones. frons aedis doricae in loco
quo columnae constituuntur dividatur, si tetrastylos erit, in
partes XXVII, si hexastylos, XXXXII. ex his pars una erit modulus, qui
graece εμβατηϲ dicitur, cuius moduli constitutione ratiocinationibus
efficiuntur omnis operis distributiones.
(Full text)
crassitudo columnarum erit duorum modulorum,
altitudo cum capitulo XIIII. capituli crassitudo unius moduli, latitudo
duorum et moduli sextae partis. crassitudo capituli dividatur in partes
tres, e quibus una plinthus cum cymatio fiat, altera echinus cum
anulis, tertia hypotrachelion. contrahatur columna ita uti in tertio
libro de ionicis est scriptum. epistylii altitudo unius moduli cum
taenia et guttis, taenia moduli septima, guttarum longitudo sub taenia
contra triglyphos alta cum regula parte sexta moduli praependeat.
item epistylii latitudo ima respondeat hypotrachelio summae columnae.
supra epistylium conlocandi sunt triglyphi cum suis metopis, alti
unius et dimidiati moduli, lati in fronte unius moduli, ita divisi
ut in angularibus columnis et in mediis contra tetrantes medios sint
conlocati, et in intercolumniis reliquis bini, in mediis pronao et
postico terni. ita relaxatis mediis intervallis, sine inpeditionibus
aditus accedentibus erit ad deorum simulacra.
(Full text)
triglyphorum latitudo dividatur in partes sex,
ex quibus quinque partes in medio, duae dimidiae dextra ac sinistra
designentur regula. una in medio deformetur femur, quod graece μεροϲ
dicitur. secundum eam canaliculi ad normae cacumen inprimantur. ex
ordine eorum dextra ac sinistra altera femina constituantur. in
extremis partibus semicanaliculi intervertantur. triglyphis ita
conlocatis, metopae quae sunt inter triglyphos aeque altae sint quam
longae, item in extremis angulis semimetopia sint inpressa dimidia
moduli latitudine. ita enim erit ut omnia vitia et metoparum et
intercolumniorum et lacunariorum, quod aequales divisiones factae
erunt, emendentur.
(Full text)
triglyphi capitula
sexta parte moduli sunt faciunda. supra triglyphorum capitula corona
est conlocanda in proiectura dimidiae et sextae partis habens
cymatium doricum in imo, alterum in summo. ita cum cymatiis corona
crassa ex dimidia moduli. dividendae autem sunt in corona ima ad
perpendiculum triglyphorum et medias metopas viarum directiones et
guttarum distributiones, ita uti guttae sex in longitudinem, tres in
latitudinem pateant. reliqua spatia, quod latiores sunt metopae quam
triglyphi, pura relinquantur aut fulmina scalpantur, ad ipsumque mentum
coronae incidatur linea quae scotia dicitur. reliqua omnia, tympana
et simae coronae, quemadmodum supra scriptum est in ionicis, ita
perficiantur.
(Full text)
Haec ratio in operibus diastylis
erit constituta. si vero systylon et monotriglyphon opus erit
faciundum, frons aedis, si tetrastylos erit, dividatur in partes XVIIII S, si hexastylos erit, dividatur in
partes XXVIIII S. ex his pars una erit
modulus, ad quem uti supra scriptum est dividatur.
(Full text)
ita supra singula epistylia et metopae et
triglyphi bini erunt conlocandi, in angularibus hoc amplius dimidiatus
et quantum est spatium hemitriglyphi id accedit. in mediano contra
fastigium trium triglyphorum et trium metoparum spatium distabit, quo
latius medium intercolumnium accedentibus ad aedem habeat laxamentum et
adversus simulacra deorum aspectus dignitatem.
(Full text)
Columnas autem striari XX striis oportet. quae si planae erunt,
angulos habeant XX designatos. sin autem
excavabuntur, sic est forma facienda uti quam magnum est intervallum
striae, tam magnis striaturae paribus lateribus quadratum describatur,
in medio autem quadrato circini centrum conlocetur et agatur linea
rotundationis, quae quadrationis angulos tangat, et quantum erit
curvaturae inter rotundationem et quadratam descriptionem, tantum ad
formam excaventur. ita dorica columna sui generis striaturae habebit
perfectionem.
(Full text)
de adiectione eius qua media adaugetur, uti in
tertio volumine de ionicis est perscripta, ita et in his transferatur.
Quoniam exterior species symmetriarum et corinthiorum et doricorum
et ionicorum est perscripta, necesse est etiam interiores cellarum
pronaique distributiones explicare.
(Full text)
distribuitur autem longitudo aedis uti
latitudo sit longitudinis dimidiae partis, ipsaque cella parte quarta
longior sit, quam est latitudo, cum pariete, qui paries valvarum
habuerit conlocationem. reliquae tres partes pronai ad antas parietum
procurrant, quae antae columnarum crassitudinem habere debent. et si
aedis erit latitudine maior quam pedes XX,
duae columnae inter duas antas interponantur, quae disiungant
pteromatos et pronai spatium. item intercolumnia tria, quae erunt inter
antas et columnas, pluteis marmoreis sive ex intestino opere factis
intercludantur ita uti fores habeant, per quas itinera pronao fiant.
(Full text)
item si maior erit latitudo quam pedes XL, columnae contra regiones columnarum,
quae inter antas sunt, introrsus conlocentur. et eae altitudinem
habeant aeque quam quae sunt in fronte, crassitudines autem earum
extenuentur his rationibus uti si octava parte erunt quae sunt in
fronte, hae fiant X parte, sin autem
VIIII aut decima, pro rata parte. in
concluso enim aere si quae extenuatae erunt, non discernentur. sin
autem videbuntur graciliores, cum exterioribus fuerint striae ＜XX aut＞ XXIIII,
in his faciendae erunt XXVIII aut XXXII. ita quod detrahitur de corpore scapi,
striarum numero adiecto adaugebitur ratione quo minus videatur, et ita
exaequabitur dispari ratione columnarum crassitudo.
(Full text)
hoc autem efficit ea ratio quod oculus plura
et crebriora signa tangendo maiore visus circumitione pervagatur.
namque si duae columnae aeque crassae lineis circummetientur, e quibus
una sit non striata et altera striata, et circa striglium cava et
angulos striarum linea corpora tangat, tametsi columnae aeque crassae
fuerint, lineae quae circumdatae erunt ＜non erunt＞ aequales, quod
striarum et striglium circumitus maiorem efficit lineae longitudinem.
sin autem hoc ita videbitur, non est alienum in angustis locis et in
concluso spatio graciliores columnarum symmetrias in opere constituere,
cum habeamus adiutricem striaturae temperaturam.
(Full text)
ipsius autem cellae parietum crassitudinem pro
rata parte magnitudinis fieri oportet, dum antae eorum crassitudinibus
columnarum sint aequales. et si ex structis futuri sunt, quam
minutissimis caementis struantur, sin autem quadrato saxo aut marmore,
maxime modicis paribusque videtur esse faciundum, quod media coagmenta
medii lapides continentes firmiorem facient omnis operis perfectionem,
item circum coagmenta et cubilia eminentes expressiones graphicoteran
efficient in aspectu delectationem.
(Full text)
Regiones autem quas debent spectare aedes
sacrae deorum inmortalium, sic erunt constituendae uti si nulla
ratio inpedierit liberaque fuerit potestas, aedis signumque quod
erit in cella conlocatum spectet ad vespertinam caeli regionem, uti
qui adierint ad aram immolantes aut sacrificia facientes spectent ad
partem caeli orientis ad simulacrum quod erit in aede, et ita vota
suscipientes contueantur eadem exorientem caelum ipsaque simulacra
videantur exorientia contueri supplicantes et sacrificiantes.
(Full text)
sin autem loci natura interpellaverit, tunc
convertendae sunt earum regionum constitutiones, uti quam plurima pars
moenium e templis deorum conspiciatur. item si secundum flumina aedes
sacrae fient, ita uti Aegypto circa Nilum, ad fluminis ripas videntur
spectare debere. similiter si circum vias publicas erunt aedificia
deorum, ita constituantur uti praetereuntes possint respicere et in
conspectu salutationes facere.
(Full text)
Ostiorum autem et eorum antepagmentorum
in aedibus hae sunt rationes uti primum constituantur quo genere
sint futura. genera sunt enim thyromaton haec, doricum, ionicum,
atticurges. Dorici symmetriae conspiciuntur his rationibus uti
corona summa, quae supra antepagmentum superius inponitur, aeque
librata sit capitulis summis columnarum quae in pronao fuerint.
lumen autem thyretri constituatur sic uti quae altitudo aedis a
pavimento ad lacunaria fuerit, dividatur in partes tres semis et ex
eis duae partes ＜semis＞ lumini valvarum altitudine constituantur.
haec autem dividatur in partes XII et
ex eis quinque et dimidia latitudo luminis fiat in imo. et in summo
contrahatur si erit lumen ab imo ad sedecim pedes, antepagmenti III parte, si XVI
pedum ad XXV, superior pars luminis
contrahatur antepagmenti parte IIII,
si ab pedibus XXV ad XXX, summa pars contrahatur antepagmenti parte
VIII. reliqua quo altiora erunt, ad
perpendiculum videntur oportere conlocari.
(Full text)
ipsa autem antepagmenta contrahantur in
summo suae crassitudinis XIIII parte.
supercilii crassitudo quanta antepagmentorum in summa parte erit
crassitudo. cymatium faciundum est antepagmenti parte sexta, proiectura
autem quanta est eius crassitudo. scalpendum est cymatium lesbium
cum astragalo. supra cymatium quod erit in supercilio, conlocandum
est hyperthyrum crassitudine supercilii, et in eo scalpendum est
cymatium doricum, astragalum lesbium. summa scalpatur corona plana
cum cymatio, proiectura autem eius erit quanta altitudo. supercilii
quod supra antepagmenta inponitur, dextra atque sinistra proiecturae
sic sunt faciundae uti crepidines excurrant et in unguem ipso cymatio
coniungantur.
(Full text)
Sin autem ionico genere futura erunt, lumen
altum ad eundem modum quemadmodum in doricis fieri videtur. latitudo
constituatur ut altitudo dividatur in partes duas et dimidiam,
eiusque partis unius ima luminis fiat latitudo. contracturae ita uti
in doricis. crassitudo antepagmentorum altitudinis luminis in fronte
XIIII parte, cymatium huius crassitudinis
sexta. reliqua pars praeter cymatium dividatur in partes XII. harum trium prima corsa fiat cum astragalo,
secunda quattuor, tertia quinque,
et eae aeque corsae cum astragalis circumcurrant.
(Full text)
hyperthyra autem
ad eundem modum componantur quemadmodum in doricis, pro ratis
partibus. ancones, sive parotides vocantur, excalptae dextra ac
sinistra praependeant ad imi supercilii libramentum praeter folium.
eae habeant in fronte crassitudinem ex antepagmenti tribus partibus
＜duarum＞, in imo quarta parte graciliorem quam superiora. Fores ita
compingantur uti scapi cardinales sint ex latitudine luminis totius
XII parte. inter duos scapos tympana ex
XII partibus habeant ternas partes.
(Full text)
inpagibus distributiones ita fient uti divisis
altitudinibus in partes V duae superiori,
tres inferiori designentur. super medium medii inpages conlocentur,
ex reliquis alii in summo alii in imo compingantur. altitudo inpagis
fiat tympani tertia parte, cymatium sexta parte inpagis. scaporum
latitudines inpagis dimidia parte, item replum de inpage dimidia et
sexta parte. scapi qui sunt secundum antepagmenta, dimidium inpagis
constituantur. sin autem valvatae erunt, altitudines ita manebunt, in
latitudinem adiciatur amplius foris latitudo. si quadriforis futura
est, altitudo adiciatur.
(Full text)
Atticurge autem isdem rationibus perficiuntur
quibus dorica. praeterea corsae sub cymatiis in antepagmentis
circumdantur, quae ita distribui debent uti antepagmenti praeter
cymatium ex partibus VII habeant duas
partes. ipsaque non fiunt clostrata neque bifora sed valvata, et
aperturas habent in exteriores partes. Quas rationes aedium sacrarum in
formationibus oporteat fieri ＜doricis＞ ionicis corinthiisque operibus,
quoad potui attingere, veluti legitimis moribus exposui. nunc de
tuscanicis dispositionibus quemadmodum institui oporteat dicam.
(Full text)
locus, in quo aedis constituetur, cum habuerit
in longitudine sex partes, una adempta reliquum quod erit latitudini
detur. longitudo autem dividatur bipertito et quae pars erit interior,
cellarum spatiis designetur, quae erit proxima fronti, columnarum
dispositioni relinquatur.
(Full text)
item latitudo dividatur in partes X. ex his ternae partes dextra ac sinistra
cellis minoribus sive ibi alae futurae sunt dentur, reliquae quattuor
mediae aedi attribuantur. spatium quod erit ante cellas in pronao, ita
columnis designetur ut angulares contra antas, parietum extremorum e
regione, conlocentur, duae mediae e regione parietum qui inter antas
et mediam aedem fuerint, ita distribuantur, et inter antas et columnas
priores per medium isdem regionibus alterae disponantur. eaeque sint
ima crassitudine altitudinis parte VII,
altitudo tertia parte latitudinis templi, summaque columna quarta parte
crassitudinis imae contrahatur.
(Full text)
spirae earum altae dimidia parte
crassitudinis fiant. habeant spirae earum plinthum ad circinum altam
suae crassitudinis dimidia parte, torum insuper cum apophysi crassum
quantum plinthus. capituli altitudo dimidia crassitudinis. abaci
latitudo quanta ima crassitudo columnae. capitulique crassitudo
dividatur in partes tres, e quibus una plintho, quae est abaco, detur,
altera echino, tertia hypotrachelio cum apophysi.
(Full text)
supra columnas trabes compactiles inponantur altitudinis modulis is
qui a magnitudine operis postulabuntur, eaeque trabes eam habeant
crassitudinem, quanta summae columnae erit hypotrachelium, et ita sint
compactae subscudibus et securiculis ut compactura duorum digitorum
habeant laxationem. cum enim inter se se tangunt et non spiramentum et
perflatum venti recipiunt, concalefaciuntur et celeriter putrescunt.
(Full text)
supra trabes et supra parietes traiecturae
mutulorum parte IIII altitudinis columnae
proiciantur, item in eorum frontibus antepagmenta figantur, supraque
tympanum fastigii structura seu de materia conlocetur. fastigium,
columen, cantherii, templa ita sunt conlocanda ut stillicidium tecti
absoluti tertiario respondeat.
(Full text)
Fiunt autem aedes rotundae, e quibus aliae
monopteroe sine cella columnatae constituuntur, aliae peripteroe
dicuntur. quae sine cella fiunt, tribunal habent et ascensum ex sua
diametro tertiae partis. insuper stylobatas columnae constituuntur tam
altae quanta ab extremis parietibus est diametros stylobatarum, crassae
altitudinis suae cum capitulis et spiris decumae partis. epistylium
altum columnae crassitudinis dimidia parte. zophorus et reliqua quae
insuper inponuntur, ita uti in III
volumine de symmetriis scripsi.
(Full text)
Sin autem peripteros ea aedis constituetur,
duo gradus et stylobata ab imo constituantur, deinde cellae paries
conlocetur cum recessu eius a stylobata circa partem latitudinis
quintam, medioque valvarum locus ad aditus relinquatur, eaque cella
tantam habeat diametrum praeter parietes et circumitionem quantam
altitudinem columna supra stylobatam. columnae circum cellam isdem
＜proportionibus＞ symmetriisque disponantur.
(Full text)
in
medio tecti ratio ita habeatur uti quanta diametros totius operis erit
futura dimidia altitudo fiat tholi praeter florem, flos autem tantam
habeat magnitudinem quantam habuerit in columna capitulum, praeter
pyramidem. reliqua uti supra scripta sunt, isdem proportionibus atque
symmetriis facienda videntur.
(Full text)
Item generibus aliis constituuntur aedes ex
isdem symmetriis ordinatae et alio genere dispositiones habentes,
uti est Castoris in circo Flaminio, et inter duos lucos Veiovis,
item argutius Nemori Dianae columnis adiectis dextra ac sinistra ad
umeros pronai. hoc autem genere primo factae sunt Athenis in arce et
in Attica Sunio Palladis Minervae. earum non aliae sed eaedem sunt
proportiones. cellae enim longitudinibus duplices sunt ad latitudines
uti reliquae, sed is omnia quae solent esse in frontibus, ad latera
sunt translata.
(Full text)
nonnulli etiam de tuscanicis generibus
sumentes columnarum dispositiones transferunt in corinthiorum et
ionicorum operum ordinationes, et quibus in locis in pronao procurrunt
antae, in isdem e regione cellae parietum columnas binas conlocantes
efficiunt tuscanicorum et graecorum operum communem ratiocinationem.
(Full text)
alii vero removentes parietes
aedis et adplicantes ad intercolumnia, pteromatos spatiis sublatis
efficiunt amplum laxamentum cellae, reliqua autem proportionibus
et symmetriis isdem conservantes aliud genus figurae nominisque
videntur pseudoperipterum procreavisse. haec autem genera propter usum
sacrificiorum convertuntur. non enim omnibus diis isdem rationibus
aedes sunt faciundae, quod alius alia varietate sacrorum religionum
habet effectus.
(Full text)
Omnes aedium sacrarum ratiocinationes uti mihi
traditae sunt exposui ordinesque et symmetrias earum partitionibus
distinxi, et quarum dispares sunt figurae et quibus discriminibus
inter se sunt disparatae quoad potui significare scriptis exposui.
nunc de aris deorum inmortalium uti aptam constitutionem habeant ad
sacrificiorum rationem dicam.
(Full text)
arae spectent ad orientem et
semper inferiores sint conlocatae quam simulacra quae fuerint in
aede, uti suspiciant divinitatem qui supplicant et sacrificant. ＜eae＞
disparibus altitudinibus ad sui cuiusque dei decorem componantur.
altitudines autem earum sic sunt explicandae uti Iovi omnibusque
caelestibus quam excelsissimae constituantur, Vestae Terrae Matrique
humiles conlocentur. ita idoneae his institutionibus explicabuntur
in meditationibus ararum deformationes. Explicatis aedium sacrarum
compositionibus in hoc libro, insequenti de communium operum reddemus
distributionibus explicationes.
LIBER QUINTUS.
(Full text)
Qui amplioribus voluminibus, imperator, ingenii
cogitationes praeceptaque explicaverunt, maximas et egregias adiecerunt
suis scriptis auctoritates. quod etiam velim nostris quoque studiis
res pateretur, ut amplificationibus auctoritas et in his praeceptis
augeretur, sed id non est quemadmodum putatur expeditum. non enim de
architectura sic scribitur uti historia aut poemata. historiae per
se tenent lectores. habent enim novarum rerum varias expectationes.
poematorum vero metra et pedes ac verborum elegans dispositio et
sententiarum inter personas distinctas ad versum pronuntiatio
prolectando sensus legentium perducit sine offensa ad summam scriptorum
terminationem.
(Full text)
id autem in architecturae conscriptionibus
non potest fieri, quod vocabula ex artis propria necessitate concepta
inconsueto sermone obiciunt sensibus obscuritatem. cum ergo ea per se
non sint aperta nec pateant eorum in consuetudine nomina, tum etiam
praeceptorum late vagantes scripturae, si non contrahantur et paucis et
perlucidis sententiis explicentur, frequentia multitudineque sermonis
inpediente incertas legentium efficient cogitationes. itaque occultas
nominationes commensusque e membris operum pronuntians, ut memoriae
tradantur, breviter exponam. sic enim expeditius ea recipere poterunt
mentes.
(Full text)
non minus cum animadvertissem distentam
occupationibus civitatem publicis et privatis negotiis, paucis iudicavi
scribendum, uti angusto spatio vacuitatis ea legentes breviter
percipere possent. Etiamque Pythagorae quique eius haeresim fuerant
secuti placuit cybicis rationibus praecepta in voluminibus scribere,
constitueruntque cybum CCXVI versus eosque
non plus tres in una conscriptione oportere esse putaverunt.
(Full text)
cybus autem est corpus ex lateribus aequali
latitudine planitiarum perquadratum. is cum est iactus, quam in partem
incubuit dum est intactus inmotam habet stabilitatem, uti sunt etiam
tesserae quas in alveolo ludentes iaciunt. hanc autem similitudinem ex
eo sumpsisse videntur quod is numerus versuum uti cybus in quemcumque
sensum insederit, inmotam efficiat ibi memoriae stabilitatem. graeci
quoque poetae comici interponentes e choro canticum diviserunt spatia
fabularum. ita partes cybica ratione facientes intercapedinibus levant
actorum pronuntiationes.
(Full text)
Cum ergo haec naturali modo sint a maioribus
observata animoque advertam inusitatas et obscuras multis res esse
mihi scribendas, quo facilius ad sensus legentium pervenire possint,
brevibus voluminibus iudicavi scribere. ita enim expedita erunt ad
intellegendum. eorumque ordinationes institui uti non sint quaerentibus
separatim colligenda, sed e corpore uno et in singulis voluminibus
generum haberent explicationes. itaque, Caesar, tertio et quarto
volumine aedium sacrarum rationes exposui, hoc libro publicorum locorum
expediam dispositiones. primumque forum uti oporteat constitui dicam,
quod in eo et publicarum et privatarum rerum rationes per magistratus
gubernantur.
(Full text)
Graeci in quadrato amplissimis et duplicibus
porticibus fora constituunt crebrisque columnis et lapideis aut
marmoreis epistyliis adornant et supra ambulationes in contignationibus
faciunt. Italiae vero urbibus non eadem est ratione faciendum, ideo
quod a maioribus consuetudo tradita est gladiatoria munera in foro
dari.
(Full text)
igitur circum spectacula spatiosiora
intercolumnia distribuantur circaque in porticibus argentariae
tabernae maenianaque superioribus coaxationibus conlocentur, quae et
ad usum et ad vectigalia publica recte erunt disposita. Magnitudines
autem ad copiam hominum oportet fieri, ne parvum spatium sit ad usum
aut ne propter inopiam populi vastum forum videatur. latitudo autem
ita finiatur uti longitudo in tres partes cum divisa fuerit, ex his
duae partes ei dentur. ita enim erit oblonga eius formatio et ad
spectaculorum rationem utilis dispositio.
(Full text)
columnae superiores quarta parte minores quam
inferiores sunt constituendae, propterea quod oneri ferendo quae sunt
inferiora firmiora debent esse quam superiora, non minus quod etiam
nascentium oportet imitari naturam, ut in arboribus teretibus, abiete
cupresso pinu, e quibus nulla non crassior est ab radicibus, deinde
cum crescendo procedit in altitudinem naturali contractura peraequatur
nascens ad cacumen. ergo si natura nascentium ita postulat, recte est
constitutum et altitudinibus et crassitudinibus superiora inferiorum
fieri contractiora.
(Full text)
Basilicarum loca adiuncta foris
quam calidissimis partibus oportet constitui, ut per hiemem sine
molestia tempestatium se conferre in eas negotiatores possint,
earumque latitudines ne minus quam ex tertia, ne plus ＜quam＞ ex
dimidia longitudinis constituantur, nisi si loci natura inpedierit et
aliter coegerit symmetriam commutari. sin autem locus erit amplior in
longitudine, chalcidica in extremis constituantur, uti sunt in Iulia
＜et＞ Aquiliana.
(Full text)
columnae basilicarum tam altae quam porticus
latae fuerint faciendae videntur, porticus, quam medium spatium
futurum est, ex tertia finiatur. columnae superiores minores quam
inferiores, uti supra scriptum est, constituantur. pluteum quod fuerit
inter superiores et inferiores columnas, item quarta parte minus
quam superiores columnae fuerint oportere fieri videtur, uti supra
basilicae contignationem ambulantes ab negotiatoribus ne conspiciantur.
epistylia, zophoroe, coronae ex symmetriis columnarum, uti in tertio
libro diximus, explicentur.
(Full text)
Non minus summam dignitatem et venustatem
possunt habere comparationes basilicarum quo genere Coloniae Iuliae
Fanestri conlocavi curavique faciendam, cuius proportiones et
symmetriae sic sunt constitutae. mediana testudo inter columnas
est longa pedes CXX, lata pedes LX. porticus eius circa testudinem inter
parietes et columnas lata pedes XX.
columnae altitudinibus perpetuis cum capitulis pedum L, crassitudinibus quinum, habentes post se
parastaticas altas pedes XX, latas pedes
II S, crassas I
S, quae sustinent trabes in quibus invehuntur porticuum
contignationes. supraque eas aliae parastaticae pedum XVIII, latae binos, crassae pedem, quae
excipiunt item trabes sustinentes cantherium et porticuum, quae sunt
summissa infra testudinem, tecta.
(Full text)
reliqua spatia inter parastaticarum et
columnarum trabes per intercolumnia luminibus sunt relicta. columnae
sunt in latitudine testudinis cum angularibus dextra ac sinistra
quaternae, in longitudine quae est foro proxima cum isdem angularibus
octo, ex altera parte cum angularibus VI,
ideo quod mediae duae in ea parte non sunt positae ne inpediant
aspectus pronai aedis Augusti, quae est in medio latere parietis
basilicae conlocata spectans medium forum et aedem Iovis, item
tribunalis, quod est in ea aede hemicyclii schematis minoris curvatura
formatum.
(Full text)
eius autem hemicyclii in fronte
est intervallum pedum XLVI, introrsus
curvatura pedum XV, uti qui apud
magistratus starent negotiantes in basilica ne inpedirent. supra
columnas ex tribus tignis bipedalibus compactis trabes sunt circa
conlocatae, eaeque ab tertiis columnis quae sunt in interiore parte,
revertuntur ad antas quae a pronao procurrunt dextraque et sinistra
hemicyclium tangunt.
(Full text)
supra trabes contra capitula
ex fulmentis dispositae pilae sunt conlocatae altae pedes III, latae quoqueversus quaternos. supra eas
ex duobus tignis bipedalibus trabes everganeae circa sunt conlocatae.
quibus insuper transtra cum capreolis columnarum contra corpora et
antas et parietes pronai conlocata sustinent unum culmen perpetuae
basilicae, alterum a medio supra pronaum aedis.
(Full text)
ita fastigiorum duplex T uti notae dispositio extrinsecus tecti et
interioris altae testudinis praestat speciem venustam. item sublata
epistyliorum ornamenta et pluteorum columnarumque superiorum
distributio operosam detrahit molestiam sumptusque inminuit ex magna
parte summam. ipsae vero columnae in altitudine perpetua sub trabes
testudinis perductae et magnificentiam inpensae et auctoritatem operi
adaugere videntur.
(Full text)
Aerarium, carcer, curia foro sunt coniungenda,
sed ita uti magnitudo symmetriae eorum foro respondeat. maxime quidem
curia in primis est facienda ad dignitatem municipii sive civitatis.
et si quadrata erit, quantum habuerit latitudinis dimidia addita
constituatur altitudo, sin autem oblonga fuerit, longitudo et latitudo
componantur et summa composita, eius dimidia pars sub lacunariis
altitudini detur.
(Full text)
praeterea praecingendi sunt
parietes medii coronis ex intestino opere aut albario ad dimidiam
partem altitudinis. quae si non erunt, vox ibi disputantium elata in
altitudinem intellectui non poterit esse audientibus. cum autem coronis
praecincti parietes erunt, vox ab imis, morata priusquam in aere elata
dissipabitur, auribus erit intellecta.
(Full text)
Cum forum constitutum fuerit, tum deorum
inmortalium diebus festis ludorum spectationibus eligendus est locus
theatro quam saluberrimus, uti in primo libro de salubritatibus in
moenium conlocationibus est scriptum. per ludos enim cum coniugibus
et liberis persedentes delectationibus detinentur et corpora propter
voluptatem inmota patentes habent venas, in quas insidunt aurarum
flatus, qui si a regionibus palustribus aut aliis regionibus vitiosis
advenient, nocentes spiritus corporibus infundent. itaque si curiosius
eligetur locus theatro, vitabuntur vitia.
(Full text)
etiamque providendum est ne impetus habeat a
meridie. sol enim cum implet eius rotunditatem, aer conclusus curvatura
neque habens potestatem vagandi versando confervescit et candens adurit
excoquitque et inminuit e corporibus umores. ideo maxime vitandae sunt
his rebus vitiosae regiones et eligendae salubres.
(Full text)
fundamentorum autem, si in montibus fuerint,
facilior erit ratio, sed si necessitas coegerit in plano aut palustri
loco ea constitui, solidationes substructionesque ita erunt faciendae,
quemadmodum de fundationibus aedium sacrarum in tertio libro est
scriptum. insuper fundamenta lapideis et marmoreis copiis gradationes
ab substructione fieri debent.
(Full text)
praecinctiones ad altitudines
theatrorum pro rata parte faciendae videntur, neque altiores quam
quanta praecinctionis itineris sit latitudo. si enim excelsiores
fuerint, repellent et eicient e superiore parte vocem nec patientur in
sedibus summis, quae sunt supra praecinctiones, verborum casus certa
significatione ad aures pervenire. et ad summam ita est gubernandum uti
linea cum ad imum gradum et ad summum extenta fuerit, omnia cacumina
graduum angulosque tangat.
(Full text)
ita vox non inpedietur. aditus complures et
spatiosos oportet disponere, nec coniunctos superiores inferioribus sed
ex omnibus locis perpetuos et directos sine inversuris faciendos, uti
cum populus dimittatur de spectaculis, ne comprimatur, sed habeat ex
omnibus locis exitus separatos sine inpeditione. Etiam diligenter est
animadvertendum ne sit locus surdus, sed ut in eo vox quam clarissime
vagari possit. hoc vero fieri ita poterit, si locus electus fuerit ubi
non inpediatur resonantia.
(Full text)
vox autem est spiritus fluens aeris, tactu
sensibilis auditu. ea movetur circulorum rotundationibus infinitis,
uti si in stantem aquam lapide inmisso nascantur innumerabiles undarum
circuli crescentes, a centro quam latissime possint evagantes,
nisi angustia loci interpellaverit aut aliqua offensio quae non
patitur designationes earum undarum ad exitus pervenire. itaque
cum interpellentur offensionibus, primae redundantes insequentium
disturbant designationes.
(Full text)
eadem ratione vox uti ad circinum efficit
motiones, sed in aqua circuli planitie in latitudine moventur, vox et
in latitudine progreditur et in altitudinem gradatim scandit. igitur
ut in aqua undarum designationibus, item in voce cum offensio nulla
primam undam interpellaverit, non disturbat secundam nec insequentes,
sed omnes sine resonantia perveniunt ad imorum et ad summorum aures.
ergo veteres architecti naturae vestigia persecuti indagationibus vocis
scandentis theatrorum perfecerunt gradationes, et quaesierunt per
canonicam mathematicorum et musicam rationem ut quaecumque vox esset in
scaena, clarior et suavior ad spectatorum perveniret aures.
(Full text)
uti enim organa aeneis lamminis aut corneis
ηχειοιϲ ad chordarum sonituum claritatem perficiuntur, sic theatrorum
per harmonicen ad augendam vocem ratiocinationes ab antiquis sunt
constitutae.
(Full text)
Harmonice autem est musica litteratura obscura
et difficilis, maxime quidem quibus graecae litterae non sunt notae.
quam si volumus explicare, necesse est etiam graecis verbis uti, quod
nonnulla eorum latinas non habent appellationes. itaque ut potuero quam
apertissime ex Aristoxeni scripturis interpretabor et eius diagramma
subscribam finitionesque sonituum designabo, uti qui diligentius
attenderit facilius percipere possit.
(Full text)
vox enim mutationibus cum flectitur alias fit
acuta alias gravis, duobusque modis movetur, e quibus unus effectus
habet continuatos alter distantes. continuata vox neque in finitionibus
consistit neque in loco ullo, efficitque terminationes non apparentes,
intervalla autem media apparentia, uti sermone cum dicamus sol lux
flos vox. nunc enim nec unde incipit nec ubi desinit intellegitur, sed
quod ex acuta facta est gravis et ex gravi acuta, apparet auribus.
per distantiam autem e contrario. namque cum flectitur inmutatione
vox statuit se in alicuius sonitus finitione, deinde in alterius,
et id ultro citro crebre faciendo constans apparet sensibus, uti in
cantionibus cum flectentes vocem varietatem facimus modulationis.
itaque intervallis ea cum versatur, et unde initium fecit et ubi desiit
apparet in sonorum patentibus finitionibus, mediana autem latentia
intervallis obscurantur.
(Full text)
Genera vero sunt modulationum tria, primum
quod Graeci nominant αρμονιαν, secundum χρωμα, tertium διατονον. est
autem harmoniae modulatio ab arte concepta, et ea re cantio eius maxime
gravem et egregiam habet auctoritatem. chroma subtili sollertia ac
crebritate modulorum suaviorem habet delectationem. diatoni vero quod
naturalis est, facilior est intervallorum distantia. in his tribus
generibus dissimiles sunt tetrachordorum dispositiones, quod harmonia
tetrachordum et tonos et diheses habet binas. dihesis autem est toni
pars quarta, ita in hemitonio duae diheses sunt conlocatae. chromati
duo hemitonia in ordine sunt composita, tertium trihemitonium est
intervallum. diatono toni duo sunt continuati, tertium hemitonium
finit tetrachordi magnitudinem. ita in tribus generibus tetrachorda
ex duobus tonis et hemitonio sunt peraequata, sed ipsa cum separatim
uniuscuiusque generis finibus considerantur, dissimilem habent
intervallorum designationem.
(Full text)
igitur intervalla tonorum et hemitoniorum
tetrachordo in voce divisit natura finiitque terminationes eorum
mensuris intervallorum quantitate, modisque certis distantibus
constituit qualitates, quibus etiam artifices qui organa fabricant ex
natura constitutis utendo comparant ad concentus convenientes eorum
perfectiones.
(Full text)
Sonitus, qui graece φθογγοι dicuntur,
in unoquoque genere sunt X et VIII, e quibus VIII
sunt in tribus generibus perpetui et stantes, reliqui X cum non uniter modulantur sunt vagantes.
stantes autem sunt qui inter mobiles interpositi, continent tetrachordi
coniunctionem et e generum discriminibus suis finibus sunt permanentes,
appellantur autem sic, proslambanomenos, hypate hypaton, hypate meson,
mese, nete synhemmenon, paramese, nete diezeugmenon, nete hyperbolaeon.
mobiles autem sunt qui in tetrachordo inter inmotos dispositi in
generibus ex locis loca mutant, vocabula autem habent haec, parhypate
hypaton, lichanos hypaton, parhypate meson, lichanos meson, trite
synhemmenon, ＜paranete synhemmenon,＞ trite diezeugmenon, paranete
diezeugmenon, trite hyperbolaeon,
paranete hyperbolaeon.
(Full text)
ei autem qua moventur, recipiunt virtutes
alias, intervalla enim et distantias habent crescentes. itaque
parhypate, quae in harmonia distat ab hypate ＜dimidium＞ hemitonium,
in chroma transmutata habet hemitonium. quae lichanos in harmonia
dicitur, ab hypate distat hemitonium, in chroma translata progreditur
duo hemitonia, in diatono distat ab hypate tria hemitonia. ita X sonitus propter translationes in generibus
efficiunt triplicem modulationum varietatem.
(Full text)
tetrachorda autem sunt quinque,
primum gravissimum, quod graece dicitur υπατον, secundum medianum,
quod appellatur μεϲον, tertium coniunctum, quod ϲυνημμενον dicitur,
quartum disiunctum, quod διεζευγμενον nominatur, quintum, quod est
acutissimum, graece υπερβολαιον dicitur. concentus quos natura
hominis modulari potest, graece quae ϲυμφωνιαι dicuntur, sunt sex,
diatessaron, diapente, diapason, ＜diapason＞ et diatessaron,
＜diapason＞ et diapente, et disdiapason.
(Full text)
ideoque et
a numero nomina ceperunt, quod cum vox constiterit in una sonorum
finitione ab eaque se flectens mutaverit et pervenerit in quartam
terminationem, appellatur diatessaron, in quintam diapente [in sextam
diapason, in octavam et dimidiam diapason et diatessaron, in nonam et
dimidiam diapason et diapente, in XII
disdiapason].
(Full text)
non enim inter duo intervalla, cum chordarum
sonitus aut vocis cantus factus fuerit, nec inter tria aut VI aut VII possunt
consonantiae fieri, sed uti supra scriptum est, diatessaron et diapente
et ex ordine ad disdiapason convenientiae ex natura vocis congruentis
habent finitiones, et ei concentus procreantur ex coniunctione sonituum
[qui graece φθογγοι dicuntur].
(Full text)
Ita ex his indagationibus mathematicis
rationibus fiant vasa aerea pro ratione magnitudinis theatri eaque
ita fabricentur ut cum tangantur, sonitum facere possint inter se
diatessaron diapente et ex ordine ad disdiapason. postea inter sedes
theatri constitutis cellis, ratione musica ibi conlocentur ita uti
nullum parietem tangant circaque habeant locum vacuum et ab summo
capite spatium, ponanturque inversa et habeant in parte quae spectat
ad scaenam suppositos cuneos ne minus altos semipedem, contraque eas
cellas relinquantur aperturae inferiorum graduum cubilibus longae pedes
duo, altae semipedem.
(Full text)
designationes autem eorum, quibus in locis
constituantur, sic explicentur. si non erit ampla magnitudine theatrum,
media altitudinis transversa regio designetur et in ea tredecim cellae
duodecim aequalibus intervallis distantes confornicentur, uti ea echea
quae supra scripta sunt ad neten hyperbolaeon sonantia in cellis quae
sunt in cornibus extremis, utraque parte prima conlocentur, secunda
ab extremis diatessaron ad neten diezeugmenon, tertia diatessaron ad
paramesen, quarta ad neten synhemmenon, quinta diatessaron ad mesen,
sexta diatessaron ad hypaten meson, in medio unum diatessaron ad
hypaten hypaton.
(Full text)
ita hac ratiocinatione vox a scaena uti ab
centro profusa se circumagens tactuque feriens singulorum vasorum
cava excitaverit auctam claritatem et concentu convenientem sibi
consonantiam. sin autem amplior erit magnitudo theatri, tunc altitudo
dividatur in partes IIII, uti tres efficiantur regiones cellarum
transverse designatae, una harmoniae, altera chromatos, tertia diatoni.
et ab imo quae erit prima, ea ex harmonia conlocetur ita uti in minore
theatro supra scriptum est.
(Full text)
in mediana autem prima in extremis cornibus
ad chromaticen hyperbolaeon habentia sonitum ponantur, in secundis ab
his diatessaron ad chromaticen diezeugmenon, in tertiis ad chromaticen
synhemmenon, quartis diatessaron ad chromaticen meson, quintis
diatessaron ad chromaticen hypaton, sextis ad paramesen, quod ea et
ad chromaticen hyperbolaeon diapente et ad chromaticen synhemmenon
diatessaron habet consonantiae communitatem.
(Full text)
in medio nihil est conlocandum, ideo
quod sonituum nulla alia qualitas in chromatico genere symphoniae
consonantiam potest habere. in summa vero divisione et regione
cellarum in cornibus primis ad diatonon hyperbolaeon fabricata vasa
sonitu ponantur, in secundis diatessaron ad diatonon ＜diezeugmenon＞,
tertiis ad diatonon synhemmenon, quartis diatessaron ad diatonon
meson, quintis diatessaron ad diatonon hypaton, sextis diatessaron ad
proslambanomenon, in medio ad mesen, quod ea et ad proslambanomenon
diapason et ad diatonon hypaton diapente habet symphoniarum
communitates.
(Full text)
haec autem si qui voluerit ad perfectum
facile perducere, animadvertat in extremo libro diagramma musica
ratione designatum, quod Aristoxenus magno vigore et industria
generatim divisis modulationibus constitutum reliquit. de quo si
qui ratiocinationibus his attenderit, ab natura vocis ad audientium
delectationes facilius valuerit theatrorum efficere perfectiones.
(Full text)
Dicet aliquis forte multa theatra quotannis
Romae facta esse neque ullam rationem harum rerum in his fuisse, sed
errabit in eo, quod omnia publica lignea theatra tabulationes habent
complures, quas necesse est sonare. hoc vero licet animadvertere etiam
ab citharoedis, qui superiore tono cum volunt canere, avertunt se ad
scaenae valvas et ita recipiunt ab earum auxilio consonantiam vocis.
cum autem ex solidis rebus theatra constituuntur, id est ex structura
caementorum, lapide, marmore, quae sonare non possunt, tunc echeis haec
rationes sunt explicandae.
(Full text)
sin autem quaeritur in quo theatro ea sint
facta, Romae non possumus ostendere sed in Italiae regionibus et in
pluribus Graecorum civitatibus, etiamque auctorem habemus Lucium
Mummium, qui diruto theatro Corinthiorum ea aenea Romam deportavit et
de manubiis ad aedem Lunae dedicavit. multi etiam sollertes architecti,
qui in oppidis non magnis theatra constituerunt, propter inopiam
fictilibus doliis ita sonantibus electis hac ratiocinatione compositis
perfecerunt utilissimos effectus.
(Full text)
Ipsius autem theatri conformatio
sic est facienda uti quam magna futura est perimetros imi, centro
medio conlocato circumagatur linea rotundationis, in eaque quattuor
scribantur trigona paribus lateribus et intervallis, quae extremam
lineam circinationis tangant, quibus etiam in duodecim signorum
caelestium ＜descriptione＞ astrologi ex musica convenientia astrorum
ratiocinantur. ex his trigonis cuius latus fuerit proximum scaenae, ea
regione qua praecidit curvaturam circinationis, ibi finiatur scaenae
frons, et ab eo loco per centrum parallelos linea ducatur, quae
disiungat proscaenii pulpitum et orchestrae regionem.
(Full text)
ita latius factum fuerit pulpitum quam
Graecorum, quod omnes artifices in scaena dant operam, in orchestra
autem senatorum sunt sedibus loca designata. et eius pulpiti altitudo
sit ne plus pedum quinque, uti qui in orchestra sederint, spectare
possint omnium agentium gestus. cunei spectaculorum in theatro ita
dividantur uti anguli trigonorum, qui currunt circum curvaturam
circinationis, dirigant ascensus scalasque inter cuneos ad primam
praecinctionem, supra autem alternis itineribus superiores cunei medii
dirigantur.
(Full text)
i autem qui sunt in imo et dirigunt scalaria,
erunt numero VII, reliqui quinque scaenae
designabunt compositionem, et unus medius contra se valvas regias
habere debet, et qui erunt dextra ac sinistra hospitaliorum designabunt
compositionem, extremi duo spectabunt itinera versurarum. gradus
spectaculorum ubi subsellia componantur ne minus alti sint palmipedem,
＜ne plus pedem＞ et digitos sex, latitudines eorum ne plus pedes duo
semis, ne minus pedes duo constituantur.
(Full text)
tectum porticus quod futurum est in summa
gradatione, cum scaenae altitudine libratum prospiciatur, ideo quod vox
crescens aequaliter ad summas gradationes et tectum perveniet. namque
si non erit aequale, quo minus fuerit altum, vox praeripietur ad eam
altitudinem ad quam perveniet primo.
(Full text)
orchestra inter gradus imos quam diametron
habuerit, eius sexta pars sumatur, et in cornibus utrimque ad aditus
eius mensurae perpendiculo inferiores sedes praecidantur, et qua
praecisio fuerit, ibi constituantur itinerum supercilia. ita enim satis
altitudinis habebunt eorum confornicationes.
(Full text)
scaenae longitudo ad orchestrae diametron
duplex fieri debet. podii altitudo ab libramento pulpiti cum corona
et lysi duodecuma orchestrae diametri. supra podium columnae cum
capitulis et spiris altae quarta parte eiusdem diametri, epistylia et
ornamenta earum columnarum altitudinis quinta parte. pluteum insuper
cum unda et corona inferioris plutei dimidia parte. supra id pluteum
columnae quarta parte minore altitudine sint quam inferiores, epistylia
et ornamenta earum columnarum quinta parte. item si tertia episcenos
futura erit, mediani plutei summum sit dimidia parte, columnae summae
medianarum minus altae sint quarta parte, epistylia cum coronis earum
columnarum item habeant altitudinis quintam partem.
(Full text)
Nec tamen in omnibus theatris symmetriae ad
omnes rationes et effectus possunt respondere, sed oportet architectum
animadvertere quibus proportionibus necesse sit sequi symmetriam et
quibus ad loci naturam aut magnitudinem operis temperari. sunt enim res
quas et in pusillo et in magno theatro necesse est eadem magnitudine
fieri propter usum, uti gradus diazomata pluteos itinera ascensus
pulpita tribunalia et si qua alia intercurrunt ex quibus necessitas
cogit discedere ab symmetria ne inpediatur usus. non minus si qua
exiguitas copiarum, id est marmoris, materiae reliquarumque rerum
quae parantur, in opere fuerit, paulum demere aut adicere, dum id ne
nimium inprobe fiat sed cum sensu, non erit alienum. hoc autem erit si
architectus erit usu peritus, praeterea ingenio mobili sollertiaque non
fuerit viduatus.
(Full text)
Ipsae autem scaenae suas habent rationes
explicatas ita uti mediae valvae ornatus habeant aulae regiae, dextra
ac sinistra hospitalia, secundum autem spatia ad ornatus comparata,
quae loca Graeci περιακτουϲ dicunt ab eo quod machinae sunt in his
locis versatiles trigonoe habentes singulae tres species ornationis,
quae cum aut fabularum mutationes sunt futurae seu deorum adventus
cum tonitribus repentinis, versentur mutentque speciem ornationis in
fronte. secundum ea loca versurae sunt procurrentes, quae efficiunt una
a foro, altera a peregre aditus in scaenam.
(Full text)
genera autem sunt scaenarum tria, unum
quod dicitur tragicum, alterum comicum, tertium satyricum. horum
autem ornatus sunt inter se dissimili disparique ratione, quod
tragicae deformantur columnis et fastigiis et signis reliquisque
regalibus rebus, comicae autem aedificiorum privatorum et maenianorum
habent speciem prospectusque fenestris dispositos imitatione,
communium aedificiorum rationibus, satyricae vero ornantur arboribus
speluncis montibus reliquisque agrestibus rebus in topiodis speciem
deformatis.
(Full text)
In Graecorum theatris non omnia isdem
rationibus sunt facienda, quod primum in ima circinatione ut in latino
trigonorum IIII, in eo quadratorum
trium anguli circinationis lineam tangunt, et cuius quadrati latus
est proximum scaenae praeciditque curvaturam circinationis, ea
regione designatur finitio proscaenii. et ab ea regione ad extremam
circinationem curvaturae parallelos linea designatur, in qua
constituitur frons scaenae, per centrumque orchestrae a proscaenii
regione parallelos linea describitur et qua secat circinationis lineas
dextra ac sinistra in cornibus hemicyclii centra signantur, et circino
conlocato in dextro ab intervallo sinistro circumagitur circinatio ad
proscaenii sinistram partem, item centro conlocato in sinistro cornu ab
intervallo dextro circumagitur ad proscaenii dextram partem.
(Full text)
ita e tribus centris hac descriptione
ampliorem habent orchestram Graeci et scaenam recessiorem minoreque
latitudine pulpitum, quod λογειον appellant, ideo quod eo se tragici
et comici actores in scaena peragunt, reliqui autem artifices suas
per orchestram praestant actiones, itaque ex eo scaenici et thymelici
graece separatim nominantur. eius logei altitudo non minus debet esse
pedum X, non plus duodecim. gradationes
scalarum inter cuneos et sedes contra quadratorum angulos dirigantur
ad primam praecinctionem, a praecinctione inter eas iterum mediae
dirigantur, et ad summam quotiens praecinguntur, altero tanto semper
amplificantur.
(Full text)
Cum haec omnia summa cura sollertiaque
explicata sunt, tunc etiam diligentius est animadvertendum uti sit
electus locus, in quo leniter adplicet se vox neque repulsa resiliens
incertas auribus referat significationes. sunt enim nonnulli loci
naturaliter inpedientes vocis motus, uti dissonantes qui graece
dicuntur κατηχουντεϲ, circumsonantes qui apud eos nominantur
περιηχουντεϲ, item resonantes qui dicuntur αντηχουντεϲ, consonantesque
quos appellant ϲυνηχουταϲ. dissonantes sunt in quibus vox prima cum
est elata in altitudinem, offensa superioribus solidis corporibus
repulsaque residens in imo opprimit insequentis vocis elationem,
circumsonantes autem in quibus circumvagando coacta exsolvens in
medio, sine extremis casibus sonans ibi extinguatur incerta verborum
significatione, resonantes vero in quibus cum in solido tactu percussa
resiliat, imagines exprimendo novissimos casus duplices faciat
auditu.
(Full text)
item consonantes sunt in quibus ab imis
auxiliata cum incremento scandens egrediatur ad aures diserta verborum
claritate. ita si in locorum electione fuerit diligens animadversio,
emendatus erit prudentia ad utilitatem in theatris vocis effectus.
formarum autem descriptiones inter se discriminibus his erunt notatae
uti quae ex quadratis designentur, Graecorum habeant usus, latina e
paribus lateribus trigonorum. ita his praescriptionibus qui voluerit
uti, emendatas efficiet theatrorum perfectiones.
(Full text)
Post scaenam porticus sunt constituendae, uti
cum imbres repentini ludos interpellaverint, habeat populus quo se
recipiat ex theatro choragiaque laxamentum habeant ad comparandum. uti
sunt porticus Pompeianae itemque Athenis porticus Eumenicae Patrisque
Liberi fanum, et exeuntibus e theatro sinistra parte odeum, quod
Themistocles columnis lapideis dispositis, navium malis et antemnis e
spoliis Persicis pertexit, idem autem etiam incensum Mithridatico bello
rex Ariobarzanes restituit, Zmyrnae Stratoniceum, Trallibus porticus
ex utraque parte scaenae supra stadium, ceterisque civitatibus quae
diligentiores habuerunt architectos circa theatra sunt porticus et
ambulationes.
(Full text)
quae videntur ita oportere conlocari uti
duplices sint habeantque exteriores columnas doricas cum epistyliis
et ornamentis ex ratione modulationis perfectas. latitudines autem
earum ita oportere fieri videntur uti quanta altitudine columnae
fuerint exteriores, tantam latitudinem habeant ab inferiore parte
columnarum extremarum ad medias et a medianis ad parietes qui
circumcludunt porticus ambulationes. medianae autem columnae quinta
parte altiores sint quam exteriores, sed aut ionico aut corintho genere
deformentur.
(Full text)
columnarum autem proportiones et symmetriae
non erunt isdem rationibus quibus in aedibus sacris scripsi. aliam
enim in deorum templis debent habere gravitatem, aliam in porticibus
et ceteris operibus subtilitatem. itaque si dorici generis erunt
columnae, dimetiantur earum altitudines cum capitulis in partes XV. ex eis partibus una constituatur et fiat
modulus, ad cuius moduli rationem omnis operis erit explicatio. et
in imo columnae crassitudo fiat duorum modulorum, intercolumnium
quinque et moduli dimidia parte, altitudo columnae praeter capitulum
XIIII modulorum, capituli altitudo
moduli unius, latitudo modulorum duorum et moduli sextae partis.
ceteri operis modulationes uti in aedibus sacris in libro IIII scriptum est ita perficiantur.
(Full text)
sin autem ionicae columnae fient, scapus
praeter spiram et capitulum in octo et dimidiam partem dividatur et
ex his una crassitudini columnae detur, ＜spira＞ cum plintho dimidia
crassitudine constituatur, capituli ratio ita fiat uti in libro tertio
est demonstratum. si corinthia erit, scapus et spira uti in ionica,
capitulum autem quemadmodum in quarto libro est scriptum, ita habeant
rationem. in stylobatisque adiectio quae fit per scamillos inpares, ex
descriptione quae supra scripta est in libro tertio sumatur. epistylia
coronae ceteraque omnia ad columnarum rationem ex scriptis voluminum
superiorum explicentur.
(Full text)
Media vero spatia quae erunt subdiu inter
porticus, adornanda viridibus videntur, quod hypaethroe ambulationes
habent magnam salubritatem, et primum oculorum quod ex viridibus
subtilis et extenuatus aer propter motionem corporis influens
perlimat speciem et ita auferens ex oculis umorem crassum, aciem
tenuem et acutam speciem relinquit. praeterea cum corpus motionibus
in ambulatione calescat, umores ex membris aer exsugendo inminuit
plenitates extenuatque dissipando quod plus inest quam corpus potest
sustinere.
(Full text)
hoc autem ita esse ex eo licet animadvertere,
quod sub tectis cum sint aquarum fontes aut etiam sub terra palustris
abundantia, ex his nullus surgit umor nebulosus, sed in apertis
hypaethrisque locis cum sol oriens vapore tangat mundum, ex umidis et
abundantibus excitat umores et conglobatos in altitudinem tollit. ergo
si ita videtur uti in hypaethris locis ab aere umores ex corporibus
exsugantur molestiores, quemadmodum ex terra per nebulas videntur, non
puto dubium esse quin amplissimas et ornatissimas subdiu hypaethrusque
conlocari oporteat in civitatibus ambulationes.
(Full text)
eae autem uti sint semper siccae et non
lutosae, sic erit faciendum. fodiantur et exinaniantur quam altissime.
dextra atque sinistra structiles cloacae fiant inque earum parietibus
qui ad ambulationem spectaverint, tubuli instruantur inclinati
fastigio in cloacas. his perfectis compleantur ea loca carbonibus,
deinde insuper sabulone eae ambulationes sternantur et exaequentur.
ita propter carbonum raritatem naturalem et tubulorum in cloacas
instructionem excipientur aquarum abundantiae, et ita siccae et sine
umore perfectae fuerint ambulationes.
(Full text)
Praeterea in his operibus thesauri
sunt civitatibus in necessariis rebus a maioribus constituti.
in conclusionibus enim reliqui omnes faciliores sunt apparatus
quam lignorum. sal enim facile ante inportatur, frumenta publice
privatimque expeditius congeruntur et si defit, holeribus carne
seu leguminibus defenditur, aquae fossuris puteorum et de caelo
repentinis tempestatibus ex tegulis excipiuntur. de lignatione quae
maxime necessaria est ad cibum coquendum, difficilis et molesta est
apparatio, quod et tarde comportatur et plus
consumitur.
(Full text)
in eiusmodi temporibus tunc eae ambulationes aperiuntur et
mensurae tributim singulis capitibus designantur. ita duas res egregias
hypaethroe ambulationes praestant, unam in pace salubritatis, alteram
in bello salutis. ergo his rationibus ambulationum explicationes non
solum post scaenam theatris sed etiam omnium deorum templis effectae
magnas civitatibus praestare poterunt utilitates. Quoniam haec nobis
satis videntur esse exposita, nunc insequentur balinearum dispositionum
demonstrationes.
(Full text)
primum eligendus locus est quam calidissimus,
id est aversus ab septentrione et aquilone. ipsa autem caldaria
tepidariaque lumen habeant ab occidente hiberno, sin autem natura loci
inpedierit, utique a meridie, quod maxime tempus lavandi a meridiano
ad vesperum est constitutum. et item est animadvertendum uti caldaria
muliebria et virilia coniuncta et in isdem regionibus sint conlocata.
sic enim efficietur ut in vasaria et hypocausis communis sit eorum
utrisque. aenea supra hypocausim tria sunt componenda, unum caldarium,
alterum tepidarium, tertium frigidarium, et ita conlocanda uti ex
tepidario in caldarium quantum aquae calidae exierit, influat de
frigidario in tepidarium ad eundem modum, testudinesque alveolorum ex
communi hypocausi calefaciantur.
(Full text)
suspensurae caldariorum ita sunt faciendae
ut primum sesquipedalibus tegulis solum sternatur inclinatum ad
hypocausim, uti pila cum mittatur non possit intro resistere sed rursus
redeat ad praefurnium ipsa per se. ita flamma facilius pervagabitur
sub suspensione. supraque laterculis bessalibus pilae struantur ita
dispositae uti bipedales tegulae possint supra esse conlocatae.
altitudinem autem pilae habeant pedes duo eaeque struantur argilla cum
capillo subacta, supraque conlocentur tegulae bipedales quae sustineant
pavimentum.
(Full text)
concamarationes vero si ex structura factae
fuerint, erunt utiliores, sin autem contignationes fuerint, figulinum
opus subiciatur, sed hoc ita erit faciendum. regulae ferreae aut
arcus fiant eaeque uncinis ferreis ad contignationem suspendantur
quam creberrimis, eaeque regulae sive arcus ita disponantur uti
tegulae sine marginibus sedere in duabus invehique possint, et ita
totae concamarationes in ferro nitentes sint perfectae. earumque
camararum superiora coagmenta ex argilla cum capillo subacta liniantur,
inferior autem pars, quae ad pavimentum spectat, primum testa cum
calce trullissetur, deinde opere albario sive tectorio poliatur.
eaeque camarae in caldariis si duplices factae fuerint, meliorem
habebunt usum. non enim a vapore umor corrumpere poterit materiem
contignationis, sed inter duas camaras vagabitur.
(Full text)
magnitudines autem balinearum videntur fieri
pro copia hominum, ＜dummodo＞ sint ita dispositae. quanta longitudo
fuerit, tertia dempta, latitudo sit praeter scholam labri et alvei.
labrum utique sub lumine faciundum videtur, ne stantes circum suis
umbris obscurent lucem. scholas autem labrorum ita fieri oportet
spatiosas uti cum priores occupaverint loca, circum spectantes reliqui
recte stare possint. alvei autem latitudo inter parietem et pluteum ne
minus sit pedes senos, ut gradus inferior inde auferat et pulvinus duos
pedes.
(Full text)
laconicum sudationesque sunt coniungendae
tepidario, eaeque quam latae fuerint, tantam altitudinem habeant
ad imam curvaturam hemisphaerii. mediumque lumen in hemisphaerio
relinquatur ex eoque clupeum aeneum catenis pendeat, per cuius
reductiones et demissiones perficietur sudationis temperatura. ipsumque
ad circinum fieri oportere videtur, ut aequaliter a medio flammae
vaporisque vis per curvaturae rotundationes pervagetur.
(Full text)
Nunc mihi videtur, etiamsi non sint italicae
consuetudinis palaestrarum aedificationes, traditas tamen explicare
et quemadmodum apud Graecos constituantur monstrare. in palaestris
peristyla quadrata sive oblonga ita sunt facienda uti duorum stadiorum
habeant ambulationis circumitionem, quod Graeci vocant διαυλον, ex
quibus tres porticus simplices disponantur, quarta quae ad meridianas
regiones est conversa, duplex, uti cum tempestates ventosae sint, non
possit aspergo in interiorem partem pervenire.
(Full text)
constituantur autem in tribus porticibus
exhedrae spatiosae, habentes sedes in quibus philosophi rhetores
reliquique qui studiis delectantur sedentes disputare possint. in
duplici autem porticu conlocentur haec membra. ephebeum in medio, hoc
autem est exhedra amplissima cum sedibus, quae tertia parte longior
sit quam lata. sub dextra coryceum, deinde proxime conisterium, a
conisterio in versura porticus frigida lavatio, quam Graeci λουτρον
vocitant. ad sinistram ephebei elaeothesium, proxime autem elaeothesium
＜tepidarium＞, ab eoque iter in propnigeum in versura porticus. proxima
autem introrsus e regione frigidarii conlocetur concamarata sudatio
longitudine duplex quam latitudo, quae habeat in versuris ex una
parte laconicum ad eundem modum quam supra scriptum est, compositum,
ex adverso laconici calidam lavationem. in palaestra peristyla,
quemadmodum supra scriptum est, ita debent esse distributa.
(Full text)
extra autem disponantur porticus tres, una ex
peristylo exeuntibus, duae dextra atque sinistra stadiatae, ex quibus
una quae spectaverit ad septentrionem, perficiatur duplex amplissima
latitudine, altera simplex ita facta uti in partibus quae fuerint
circa parietes et quae erunt ad columnas, margines habeat uti semitas
non minus pedum denum mediumque excavatum uti gradus sint in descensu
a marginibus sesquipedem ad planitiem, quae planities sit non minus
pedes XII. ita qui vestiti ambulaverint circum in marginibus, non inpedientur ab unctis se exercentibus.
(Full text)
haec autem
porticus ξυϲτοϲ apud Graecos vocitatur, quod athletae per hiberna
tempora in tectis stadiis exercentur. proxime autem xystum et duplicem
porticum designentur hypaethroe ambulationes, quas Graeci παραδρομιδαϲ,
nostri xysta appellant, in quas per hiemem ex xysto sereno caelo
athletae prodeuntes exercentur. faciunda autem xysta sic videntur ut
sint inter duas porticus silvae aut platanones et in his perficiantur
inter arbores ambulationes ibique ex opere signino stationes. post
xysta autem stadium ita figuratum ut possint hominum copiae cum
laxamento athletas certantes spectare. Quae in moenibus necessaria
videbantur esse ut apte disponantur, perscripsi.
(Full text)
de opportunitate autem portuum non est
praetermittendum, sed quibus rationibus tueantur naves in is ab
tempestatibus explicandum. hi autem naturaliter si sint bene positi
habeantque acroteria sive promuntoria procurrentia, ex quibus introrsus
curvaturae sive versurae ex loci natura fuerint conformatae, maximas
utilitates videntur habere. circum enim porticus sive navalia sunt
facienda sive ex porticibus aditus ad emporia, turresque ex utraque
parte conlocandae, ex quibus catenae traduci per machinas possint.
(Full text)
Sin autem non naturalem locum neque idoneum ad
tuendas ab tempestatibus naves habuerimus, ita videtur esse faciendum
uti si nullum flumen in his locis inpedierit sed erit ex una parte
statio, tunc ex altera parte structuris sive aggeribus expediantur
progressus. et ita conformandae portuum conclusiones. eae autem
structurae quae in aqua sunt futurae, videntur sic esse faciendae
uti portetur pulvis a regionibus quae sunt a Cumis continuatae ad
promuntorium Minervae, isque misceatur uti in mortario duo ad unum
respondeant.
(Full text)
deinde tunc in eo loco qui definitus erit,
arcae stipitibus robusteis et catenis inclusae in aquam demittendae
destinandaeque firmiter, deinde intra ex trastillis inferior pars sub
aqua exaequanda et purganda, et caementis ex mortario, materia mixta
quemadmodum supra scriptum est, ibi congerendum, doneque compleatur
structura spatium quod fuerit inter arcas. hoc autem munus naturale
habent ea loca quae supra scripta sunt. Sin autem propter fluctus aut
impetus aperti pelagi destinae arcas non potuerint continere, tunc ab
ipsa terra sive crepidine pulvinus quam firmissime struatur, isque
pulvinus exaequata struatur planitia minus quam dimidiae partis,
reliquum quod est proxime litus, proclinatum latus habeat.
(Full text)
deinde ad ipsam aquam et latera pulvino
circiter sesquipedales margines struantur aequilibres ex planitia quae
est supra scripta, tunc proclinatio ea impleatur harena et exaequetur
cum margine et planitia pulvini. deinde insuper eam exaequationem pila
quam magna constituta fuerit ibi struatur, eaque cum erit extructa,
relinquatur ne minus duos menses ut siccescat. tunc autem succidatur
margo quae sustinet harenam. ita harena fluctibus subruta efficiet in
mare pilae praecipitationem. hac ratione quotienscumque opus fuerit, in
aquam poterit esse progressus.
(Full text)
In quibus autem locis pulvis non nascitur,
his rationibus erit faciendum uti arcae duplices ustilatis taleis
et catenis conligatae in eo loco qui finitus erit constituantur, et
inter destinas creta in aeronibus ex ulva palustri factis calcetur.
cum ita bene calcatum et quam densissime fuerit, tunc cocleis rotis
tympanis conlocatis locus qui ea saeptione finitus fuerit exinaniatur
sicceturque, et ibi inter saeptiones fundamenta fodiantur. si terrena
erunt, usque ad solidum crassiora quam qui murus supra futurus erit
exinaniantur siccenturque, et tunc structura ex caementis calce et
harena compleantur.
(Full text)
sin autem mollis locus erit, palis ustilatis
alneis aut oleagineis configatur et carbonibus compleatur, quemadmodum
in theatrorum et muri fundationibus est scriptum. deinde tunc quadrato
saxo murus ducatur iuncturis quam longissimis, uti maxime medii lapides
coagmentis contineantur. tunc qui locus erit inter murum ruderatione
sive structura compleatur. ita erit uti possit turris insuper
aedificari.
(Full text)
His perfectis navaliorum ea erit ratio ut
constituantur spectantia maxime ad septentrionem. nam meridianae
regiones propter aestus cariem tineam teredines reliquaque bestiarum
nocentium genera procreant alendoque conservant, eaque aedificia minime
sunt materianda propter incendia. de magnitudinibus autem finitio nulla
debet esse, sed faciunda ad maximum navium modum, uti etsi maiores
naves subductae fuerint, habeant cum laxamento ibi conlocationem. Quae
necessaria ad utilitatem in civitatibus publicorum locorum succurrere
mihi potuerunt, quemadmodum constituantur et perficiantur in hoc
volumine scripsi, privatorum autem aedificiorum utilitates et eorum
symmetrias insequenti volumine ratiocinabor.
LIBER SEXTUS.
(Full text)
Aristippus philosophus Socraticus naufragio
cum eiectus ad Rhodiensium litus animadvertisset geometrica schemata
descripta, exclamavisse ad comites ita dicitur ‘bene speremus, hominum
enim vestigia video’ statimque in oppidum Rhodum contendit et recta
gymnasium devenit, ibique de philosophia disputans muneribus est
donatus, ut non tantum se ornaret sed etiam eis qui una fuerunt et
vestitum et cetera quae opus essent ad victum praestaret. cum autem
eius comites in patriam reverti voluissent interrogarentque eum
quidnam vellet domum renuntiari, tunc ita mandavit dicere, eiusmodi
possessiones et viatica liberis oportere parari quae etiam e naufragio
una possent enatare.
(Full text)
namque ea vera praesidia sunt vitae quibus
neque fortunae tempestas iniqua neque publicarum rerum mutatio neque
belli vastatio potest nocere. non minus eam sententiam augendo
Theophrastus, hortando doctos potius esse quam pecuniae confidentes
ita ponit, doctum ex omnibus solum neque in alienis locis peregrinum
neque amissis familiaribus et necessariis inopem amicorum sed in omni
civitate esse civem difficilesque fortunae sine timore posse despicere
casus, at qui non doctrinarum sed felicitatis praesidiis putaret se
esse vallatum, labidis itineribus vadentem non stabili sed infirma
conflictari vita.
(Full text)
Epicurus vero non dissimiliter ait pauca
sapientibus fortunam tribuere, quae autem maxima et necessaria sunt,
animi mentisque cogitationibus gubernari. haec ita etiam plures
philosophi dixerunt. non minus poetae qui antiquas comoedias graece
scripserunt, easdem sententias versibus in scaena pronuntiaverunt,
ut Eucrates Chionides Aristophanes, maxime etiam cum his Alexis, qui
Athenienses ait oportere ideo laudari quod omnium Graecorum leges
cogunt parentes ＜ali＞ a liberis, Atheniensium non omnes nisi eos qui
liberos artibus erudissent. omnia enim munera fortunae cum dantur ab
ea faciliter adimuntur, disciplinae vero coniunctae cum animis nullo
tempore deficiunt, sed permanent stabiliter ad summum exitum vitae.
(Full text)
itaque ego maximas infinitasque parentibus
ago atque habeo gratias, quod Atheniensium legem probantes me arte
erudiendum curaverunt, et ea quae non potest esse probata sine
litteratura encyclioque doctrinarum omnium disciplina. cum ergo
et parentium cura et praeceptorum doctrinis auctas haberem copias
disciplinarum, philologis et philotechnis rebus commentariorumque
scripturis me delectans eas possessiones animo paravi, e quibus haec
est fructuum summa, nullas plus habendi esse necessitates eamque esse
proprietatem divitiarum maxime, nihil desiderare. sed forte nonnulli
haec levia iudicantes putant eos esse sapientes qui pecunia sunt
copiosi. itaque plerique ad id propositum contendentes audacia adhibita
cum divitiis etiam notitiam sunt consecuti.
(Full text)
ego autem, Caesar, non ad pecuniam parandam ex
arte dedi studium, sed potius tenuitatem cum bona fama quam abundantiam
cum infamia sequendam probavi. ideo notities parum est adsecuta. sed
tamen his voluminibus editis, ut spero, etiam posteris ero notus.
neque est mirandum quid ita pluribus sim ignotus. ceteri architecti
rogant et ambiunt ut architectentur, mihi autem a praeceptoribus est
traditum rogatum non rogantem oportere suscipere curam, quod ingenuus
color movetur pudore petendo rem suspiciosam. nam beneficium dantes
non accipientes ambiuntur. quid enim putemus suspicari qui rogetur de
patrimonio sumptus faciendos committere gratiae petentis, nisi praedae
compendiique eius causa iudicet faciundum?
(Full text)
itaque maiores primum a genere probatis operam
tradebant architectis, deinde quaerebant si honeste essent educati,
ingenuo pudori non audaciae protervitatis committendum iudicantes. ipsi
autem artifices non erudiebant nisi suos liberos aut cognatos et eos
viros bonos instituebant, quibus tantarum rerum fides sine dubitatione
permitteretur. Cum autem animadverto ab indoctis et inperitis
tantae disciplinae magnitudinem iactari et ab is qui non modo ＜non＞
architecturae sed omnino ne fabricae quidem notitiam habent, non possum
non laudare patres familiarum eos qui litteraturae fiducia confirmati
per se aedificantes ita iudicant, si inperitis sit committendum, ipsos
potius digniores esse ad suam voluntatem quam ad alienam pecuniae
consumere summam.
(Full text)
itaque nemo artem ullam aliam conatur domi
facere, uti sutrinam fullonicam aut ex ceteris quae sunt faciliores,
nisi architecturam, ideo quod qui profitentur non arte vera sed
falso nominantur architecti. quas ob res corpus architecturae
rationesque eius putavi diligentissime conscribendas, opinans id munus
omnibus gentibus non ingratum futurum. igitur quoniam in quinto de
opportunitate communium operum perscripsi, in hoc volumine privatorum
aedificiorum ratiocinationes et commensus symmetriarum explicabo.
(Full text)
Haec autem ita erunt recte disposita, si
primo animadversum fuerit quibus regionibus aut quibus inclinationibus
mundi constituantur. namque aliter Aegypto, aliter Hispania, non eodem
modo Ponto, dissimiliter Romae, item ceteris terrarum et regionum
proprietatibus oportere videntur constitui genera aedificiorum, quod
alia parte solis cursu premitur tellus, alia longe ab eo distat, alia
per medium temperatur. igitur uti constitutio mundi ad terrae spatium
inclinatione signiferi circuli et solis cursu disparibus qualitatibus
naturaliter est conlocata, ad eundem modum etiam ad regionum
rationes caelique varietates videntur aedificiorum debere dirigi
conlocationes.
(Full text)
sub septentrione aedificia testudinata et
maxime conclusa et non patentia sed conversa ad calidas partes oportere
fieri videntur. contra autem sub impetu solis meridianis regionibus,
quod premuntur a calore, patentiora conversaque ad septentrionem et
aquilonem sunt faciunda. ita quod ultra natura laedit, arte erit
emendandum. item reliquis regionibus ad eundem modum ＜debet＞ temperari,
quemadmodum caelum est ad inclinationem mundi conlocatum.
(Full text)
Haec autem ex natura rerum sunt animadvertenda
et consideranda atque etiam ex membris corporibusque gentium
observanda. namque sol quibus locis mediocriter profundit vapores, in
his conservat corpora temperata, quaeque proxime currendo deflagrat,
eripit exurendo temperaturam umoris. contra vero refrigeratis
regionibus, quod absunt a meridie longe, non exhauritur a caloribus
umor, sed ex caelo roscidus aer in corpora fundens umorem efficit
ampliores corporaturas vocisque sonitus graviores. ex eo quoque quae
sub septentrionibus nutriuntur gentes inmanibus corporibus, candidis
coloribus, directo capillo et rufo, oculis caesiis, sanguine multo ab
umoris plenitate caelique refrigerationibus sunt conformati.
(Full text)
qui autem sunt proximi ad axem meridianum
subiectique solis cursui, brevioribus corporibus, colore fusco,
crispo capillo, oculis nigris, cruribus squalidis, sanguine exiguo
solis impetu perficiuntur. itaque etiam propter sanguinis exiguitatem
timidiores sunt ferro resistere, sed ardores ac febres sufferunt sine
timore, quod nutrita sunt eorum membra cum fervore. itaque corpora
quae nascuntur sub septentrione a febri sunt timidiora et inbecilla,
sanguinis autem abundantia ferro resistunt sine timore.
(Full text)
Non minus sonus vocis in generibus gentium
dispares et varias habet qualitates. ideo quod terminatio orientis et
occidentis circa terrae librationem, qua dividitur pars superior et
inferior mundi, habere videtur libratam naturali modo circumitionem,
quem etiam mathematici οριζοντα dicunt. igitur cum id habemus certum
animo sustinentes, ab labro quod est in regione septentrionali, linea
traiecta ad id quod est supra meridianum axem ab eoque altera obliqua
in altitudinem ad summum cardinem qui est post stellas septentrionum,
sine dubitatione animadvertemus ex eo esse schema trigoni mundo, uti
organi quam ϲαμβυκην graeci dicunt.
(Full text)
itaque quod est spatium proximum
imo cardini ab axis linea in meridianis finibus, sub eo loco quae
sunt nationes propter brevitatem altitudinis ad mundum sonitum vocis
faciunt tenuem et acutissimum, uti in organo chorda quae est proxima
angulo. secundum eam autem reliquae ad mediam Graeciam remissiores
efficiunt in nationibus sonorum scansiones, item a medio in ordinem
crescendo ad extremos septentriones sub altitudines caeli nationum
spiritus sonitibus gravioribus a natura rerum exprimuntur. ita videtur
mundi conceptio tota propter inclinationem consonantissime per solis
temperaturam ad harmoniam esse composita.
(Full text)
igitur quae nationes sunt inter axis meridiani
cardinem ac septentrionalis medio positae, uti in diagrammate musico
medianae vocis habent sonitum in sermone, quaeque progredientibus ad
septentrionem sunt nationes, quod altiores habent distantias ad mundum,
spiritus vocis habentes umore repulsos ad hypatas et proslambanomenon,
a natura rerum sonitu graviore coguntur uti. eadem ratione e medio
progredientibus ad meridiem gentes paranetarum ＜netarum＞que acutissimam
sonitus vocis perficiunt tenuitatem.
(Full text)
hoc autem verum esse, ex umidis naturae
locis graviora fieri et ex fervidis acutiora, licet ita experiendo
animadvertere. calices duo in una fornace aeque cocti aequoque pondere
ad crepitumque uno sonitu sumantur. ex his unus in aquam demittatur,
postea ex aqua eximatur, tunc utrique tangantur. cum enim ita factum
fuerit, largiter inter eos sonitus discrepabit aequoque pondere non
poterunt esse. ita et hominum corpora uno genere figurationis et una
mundi coniunctione concepta alia propter regionis ardorem acutum
spiritum aeris exprimunt tactu, alia propter umoris abundantiam
gravissimas effundunt sonorum qualitates.
(Full text)
Item propter tenuitatem caeli meridianae
nationes ex acuta fervore mente expeditius celeriusque moventur
ad consiliorum cogitationes. septentrionales autem gentes infusae
crassitudine caeli, propter obstantiam aeris umore refrigeratae
stupentes habent mentes. hoc autem ita esse a serpentibus licet
aspicere, quae per calorem cum exhaustam habent umoris refrigerationem,
tunc acerrime moventur, per brumalia autem et hiberna tempora ab
mutatione caeli refrigeratae, inmotae sunt stupore. ita non est
mirandum, si acutiores efficit calidus aer hominum mentes, refrigeratus
autem contra tardiores.
(Full text)
cum sint autem meridianae nationes animis
acutissimis infinitaque sollertia consiliorum, simul ad fortitudinem
ingrediuntur ibi succumbunt, quod habent exsuctas ab sole animorum
virtutes. qui vero refrigeratis nascuntur regionibus, ad armorum
vehementiam paratiores sunt magnis virtutibus sine timore, sed
tarditate animi sine considerantia inruentes sine sollertia suis
consiliis refragantur. cum ergo haec ita sint ab natura rerum in mundo
conlocata et omnes nationes inmoderatis mixtionibus disparatae, veros
inter spatium totius orbis terrarum regionesque medio mundi populus
Romanus possidet fines.
(Full text)
namque temperatissimae ad utramque partem et
corporum membris animorumque vigoribus pro fortitudine sunt in Italia
gentes. quemadmodum enim Iovis stella inter Martis ferventissimam et
Saturni frigidissimam media currens temperatur, eadem ratione Italia
inter septentrionalem meridianamque ab utraque parte mixtionibus
temperatas et invictas habet laudes. itaque consiliis refringit
barbarorum virtutes, forti manu meridianorum cogitationes. ita divina
mens civitatem populi Romani egregia temperataque regione conlocavit,
uti orbis terrarum imperii potiretur.
(Full text)
quodsi
ita est uti dissimiles regiones ab inclinationibus caeli variis
generibus sint comparatae, ut etiam naturae gentium disparibus animis
et corporum figuris qualitatibusque nascerentur, non dubitemus
aedificiorum quoque rationes ad nationum gentiumque proprietates apte
distribuere, cum habeamus ab ipsa rerum natura sollertem et expeditam
monstrationem. Quoad potui summa ratione proprietates locorum ab
natura rerum dispositas animadvertere exposui et quemadmodum ad solis
cursum et inclinationes caeli oporteat ad gentium figuras constituere
aedificiorum qualitates dixi. itaque nunc singulorum generum in
aedificiis commensus symmetriarum et universos et separatos breviter
explicabo.
(Full text)
Nulla architecto maior cura
esse debet nisi uti proportionibus ratae partis habeant aedificia
rationum exactiones. cum ergo constituta symmetriarum ratio fuerit et
commensus ratiocinationibus explicati, tum etiam acuminis est proprium
providere ad naturam loci aut usum aut speciem ＜et detractionibus aut＞
adiectionibus temperaturas efficere, cum de symmetria sit detractum
aut adiectum, uti id videatur recte esse formatum in aspectuque nihil
desideretur.
(Full text)
alia enim ad manum species esse videtur, alia
in excelso, non eadem in concluso, dissimilis in aperto, in quibus
magni iudicii est opera quid tandem sit faciundum. non enim veros
videtur habere visus effectus, sed fallitur saepius iudicio ab eo mens.
quemadmodum etiam in scaenis pictis videntur columnarum proiecturae,
mutulorum ecphorae, signorum figurae prominentes, cum sit tabula sine
dubio ad regulam plana. similiter in navibus remi cum sint sub aqua
directi, tamen oculis infracti videntur, et quatenus eorum partes
tangunt summam planitiem liquoris, apparent uti sunt directi, cum vero
sub aqua sunt demissi, per naturae perlucidam raritatem remittunt
enatantes ab suis corporibus fluentes imagines ad summam aquae
planitiem atque eae ibi commotae efficere videntur infractum remorum
oculis aspectum.
(Full text)
hoc autem sive simulacrorum inpulsu seu
radiorum ex oculis effusionibus uti physicis placet videmus, utraque
ratione videtur ita esse uti falsa iudicia oculorum habeat aspectus.
(Full text)
cum ergo quae sunt vera falsa videantur et
nonnulla aliter quam sunt oculis probentur, non puto oportere esse
dubium quin ad locorum naturas aut necessitates detractiones aut
adiectiones fieri debeant ita uti nihil in his operibus desideretur.
haec autem etiam ingeniorum acuminibus non solum doctrinis
efficiuntur.
(Full text)
igitur statuenda est primum ratio
symmetriarum, a qua sumatur sine dubitatione commutatio. deinde
explicetur operis futuri locorum imum spatium longitudinis ＜et
latitudinis＞, cuius cum semel constituta fuerit magnitudo, sequatur eam
proportionis ad decorem apparatio, uti non sit considerantibus aspectus
eurythmiae dubius. de qua quibus rationibus efficiatur est mihi
pronuntiandum, primumque de cavis aedium uti fieri debent dicam.
(Full text)
Cava aedium quinque generibus sunt distincta,
quorum ita figurae nominantur, tuscanicum, corinthium, tetrastylon,
displuviatum, testudinatum. tuscanica sunt in quibus trabes in
atrii latitudine traiectae habent interpensiva et collicias ab
angulis parietum ad angulos tignorum intercurrentes, item asseribus
stillicidiorum in medium compluvium deiectus. in corinthiis isdem
rationibus trabes et compluvia conlocantur, sed a parietibus trabes
recedentes in circumitione circa columnas componuntur. tetrastyla sunt
quae subiectis sub trabibus angularibus columnis et utilitatem trabibus
et firmitatem praestant, quod neque ipsae magnum impetum coguntur
habere neque ab interpensivis onerantur.
(Full text)
displuviata autem sunt in quibus deliquiae
arcam sustinentes stillicidia reiciunt. haec hibernaculis maxime
praestant utilitates, quod compluvia eorum erecta non obstant luminibus
tricliniorum. sed ea habent in refectionibus molestiam magnam, quod
circa parietes stillicidia defluentia continent fistulae, quae non
celeriter recipiunt ex canalibus aquam defluentem, itaque redundantes
restagnant et intestinum et parietes in eis generibus aedificiorum
corrumpunt. testudinata vero ibi fiunt, ubi non sunt impetus magni et
in contignationibus supra spatiosae redduntur habitationes.
(Full text)
Atriorum vero latitudines ac longitudines
tribus generibus formantur. et primum genus distribuitur uti
longitudo cum in quinque partes divisa fuerit, tres partes latitudini
dentur, alterum cum in tres partes dividatur, duae partes latitudini
tribuantur, tertium uti latitudo in quadrato paribus lateribus
describatur inque eo quadrato diagonios linea ducatur, et quantum
spatium habuerit ea linea diagonios, tanta longitudo atrio detur.
(Full text)
altitudo eorum quanta latitudo fuerit quarta
dempta sub trabes extollatur, reliquo lacunariorum et arcae supra
trabes ratio habeatur. Alis dextra ac sinistra latitudo, cum sit atrii
longitudo ab XXX pedibus ad pedes XL, ex tertia parte eius constituatur. ab XL ad pedes L
longitudo dividatur in partes tres ＜semis＞, ex his una pars
alis detur. cum autem erit longitudo ab quinquaginta pedibus ad
sexaginta, quarta pars longitudinis alis tribuatur. a pedibus LX ad LXXX
longitudo dividatur in partes quattuor et dimidiam, ex his una pars
fiat alarum latitudo. a pedibus octoginta ad pedes centum in quinque
partes divisa longitudo iustam constituerit latitudinem alarum. trabes
earum liminares ita altae ponantur ut altitudines latitudinibus sint
aequales.
(Full text)
Tabulino, si latitudo atrii
erit pedum viginti, dempta tertia eius spatio, reliquum tribuatur.
si erit ab pedibus XXX ad XL, ex atrii latitudine tabulino dimidium
tribuatur. cum autem ab XL ad LX, latitudo dividatur in partes quinque, ex his
duae tabulino constituantur. non enim atria minora ab maioribus easdem
possunt habere symmetriarum rationes. si enim maiorum symmetriis utemur
in minoribus, neque tabulina neque alae utilitatem poterunt habere, sin
autem minorum in maioribus utemur, vasta et inmania in his ea erunt
membra. itaque generatim magnitudinum rationes exquisitas et utilitati
et aspectui conscribendas putavi.
(Full text)
altitudo tabulini ad trabem adiecta
latitudinis octava constituatur. lacunaria eius tertia latitudinis ad
altitudinem adiecta extollantur. fauces minoribus atriis e tabulini
latitudine dempta tertia, maioribus dimidia constituantur. imagines
item alte cum suis ornamentis ad latitudinem alarum sint constitutae.
Latitudines forum ad altitudinem si doricae erunt uti doricae, si
ionicae erunt uti ionicae perficiantur, quemadmodum de thyromatis
in quarto libro rationes symmetriarum sunt expositae. compluvii
lumen latum latitudinis atrii ne minus quarta, ne plus tertia parte
relinquatur, longitudo uti atrii pro rata parte fiat.
(Full text)
Peristyla autem in transverso tertia parte
longiora sint quam introrsus, columnae tam altae quam porticus latae
fuerint. peristylorum intercolumnia ne minus trium, ne plus quattuor
columnarum crassitudine inter se distent. sin autem dorico more in
peristylo columnae erant faciundae, uti in quarto libro de doricis
scripsi ita moduli sumantur et ad eos modulos triglyphorumque rationes
disponantur.
(Full text)
Tricliniorum quanta latitudo fuerit, bis tanta
longitudo fieri debebit. altitudines omnium conclavium, quae oblonga
fuerint, sic habere debent rationem uti longitudinis et latitudinis
mensura componatur et ex ea summa dimidium sumatur et quantum fuerit
tantum altitudini detur. sin antem exhedrae aut oeci quadrati fuerint,
latitudinis dimidia addita altitudines educantur. pinacothecae uti
exhedrae amplis magnitudinibus sunt constituendae. oeci corinthii
tetrastylique quique aegyptii vocantur latitudinis et longitudinis uti
supra tricliniorum symmetriae scriptae sunt, ita habeant rationem, sed
propter columnarum interpositiones spatiosiores constituantur.
(Full text)
inter corinthios autem et aegyptios hoc erit
discrimen. corinthii simplices habeant columnas aut in podio positas
aut in imo, supraque habeant epistylia et coronas aut ex intestino
opere aut albario, praeterea supra coronas curva lacunaria ad circinum
delumbata. in aegyptiis autem supra columnas epistylia et ab epistyliis
ad parietes qui sunt circa inponenda est contignatio, supra coaxationem
pavimentum, subdiu ut sit circumitus. deinde supra epistylium ad
perpendiculum inferiorum columnarum inponendae sunt minores quarta
parte columnae. supra earum epistylia et ornamenta lacunariis ornantur
et inter columnas superiores fenestrae conlocantur. ita basilicarum ea
similitudo, non corinthiorum tricliniorum, videtur esse.
(Full text)
fiunt autem etiam non italicae consuetudinis
oeci, quos Graeci cyzicenos appellant. hi conlocantur spectantes
ad septentrionem et maxime viridia prospicientes, valvasque habent
in medio. ipsi autem sunt ita longi et lati uti duo triclinia cum
circumitionibus inter se spectantia possint esse conlocata, habentque
dextra ac sinistra lumina fenestrarum valvata, uti de lectis per
spatia fenestrarum viridia prospiciantur. altitudines eorum dimidia
latitudinis addita constituuntur.
(Full text)
In his aedificiorum generibus omnes sunt
faciendae earum symmetriarum rationes quae sine inpeditione loci fieri
poterunt, luminaque parietum altitudinibus si non obscurabuntur,
faciliter erunt explicata, sin autem inpedientur ab angustiis aut
aliis necessitatibus, tunc erit ut ingenio et acumine de symmetriis
detractiones aut adiectiones fiant, uti non dissimiles veris symmetriis
perficiantur venustates.
(Full text)
Nunc explicabimus quibus proprietatibus
genera aedificiorum ad usum et caeli regiones apte debeant spectare.
hiberna triclinia et balnearia ad occidentem hibernum spectent,
ideo quod vespertino lumine opus est uti, praeterea quod etiam sol
occidens adversus habens splendorem, calorem remittens efficit
vespertino tempore regionem tepidiorem. cubicula et bybliothecae ad
orientem spectare debent, usus enim matutinum postulat lumen, item
in bybliothecis libri non putrescent. nam quaecumque ad meridiem et
occidentem spectant, ab tineis et umore libri vitiantur, quod venti
umidi advenientes procreant eas et alunt infundentesque umidos spiritus
pallore volumina corrumpunt.
(Full text)
triclinia verna et autumnalia ad orientem.
ei enim praetentis luminibus adversus solis impetus progrediens ad
occidentem efficit ea temperata ad id tempus quo his solitum est uti.
aestiva ad septentrionem, quod ea regio non ut reliquae per solstitium
propter calorem efficitur aestuosa, eo quod est aversa a solis cursu
semper refrigerata et salubritatem et voluptatem in usu praestat. non
minus pinacothecae et plumariorum textrina pictorumque officinae, uti
colores eorum in opere propter constantiam luminis inmutata permaneant
qualitate.
(Full text)
Cum ad regiones caeli ita ea fuerint
disposita, tunc etiam animadvertendum est quibus rationibus privatis
aedificiis propria loca patribus familiarum et quemadmodum communia cum
extraneis aedificari debeant. namque ex his quae propria sunt, in ea
non est potestas omnibus intro eundi nisi invitatis, quemadmodum sunt
cubicula triclinia balineae ceteraque quae easdem habent usus rationes.
communia autem sunt in quibus etiam invocati suo iure de populo possunt
venire, id est vestibula cava aedium peristyla quaeque eundem habere
possunt usum. igitur is qui communi sunt fortuna, non necessaria
magnifica vestibula nec tabulina neque atria, quod magis aliis officia
praestant ambiundo quam ab aliis ambiuntur.
(Full text)
qui autem fructibus rusticis serviunt, in
eorum vestibulis stabula tabernae, in aedibus cryptae horrea apothecae
ceteraque quae ad fructus servandos magis quam ad elegantiae decorem
possunt esse, ita sunt facienda. item feneratoribus et publicanis
commodiora et speciosiora et ab insidiis tuta, forensibus autem et
disertis elegantiora et spatiosiora ad conventus excipiundos, nobilibus
vero qui honores magistratusque gerundo praestare debent officia
civibus, faciunda sunt vestibula regalia alta, atria et peristyla
amplissima, silvae ambulationesque laxiores ad decorem maiestatis
perfectae, praeterea bybliothecae pinacothecae basilicae non dissimili
modo quam publicorum operum magnificentia comparatae, quod in domibus
eorum saepius et publica consilia et privata iudicia arbitriaque
conficiuntur.
(Full text)
ergo si his rationibus ad singulorum generum
personas, uti in libro primo de decore est scriptum, ita disposita
erunt aedificia, non erit quod reprehendatur. habebunt enim ad omnes
res commodas et emendatas explicationes. earum autem rerum non solum
erunt in urbe aedificiorum rationes, sed etiam ruri, praeterquam quod
in urbe atria proxima ianuis solent esse, ruri autem pseudourbanis
statim peristyla, deinde tunc atria habentia circum porticus
pavimentatas spectantes ad palaestras et ambulationes. Quoad potui
urbanas rationes aedificiorum summatim perscribere, proposui, nunc
rusticorum expeditiones ut sint ad usum commoda quibusque rationibus
conlocare oporteat ea dicam.
(Full text)
Primum de salubritatibus, uti in primo
volumine de moenibus conlocandis scriptum est, regiones aspiciantur
et ita villae conlocentur. magnitudines earum ad modum agri copiasque
fructuum comparentur. cohortes magnitudinesque earum ad pecorum
numerum atque quot iuga boum opus fuerit ibi versari, ita finiantur.
in cohorte culina quam calidissimo loco designetur, coniuncta autem
habeat bubilia, quorum praesepia ad focum et orientis caeli regionem
spectent, ideo quod boves lumen et ignem spectando horridi non fiunt.
item agricolae regionum inperiti non putant oportere aliam regionem
caeli boves spectare nisi ortum solis.
(Full text)
bubilium autem debent esse latitudines nec
minores pedum denum nec maiores quindenum, longitudo uti singula
iuga ne minus pedes occupent septenos. balnearia item coniuncta sint
culinae, ita enim lavationi rusticae ministratio non erit longe.
torcular item proximum sit culinae, ita enim ad olearios fructus
commoda erit ministratio, habeatque coniunctam vinariam cellam
haben̶tem ab septentrione lumina fenestrarum. cum enim alia parte
habuerit qua sol calefacere possit, vinum quod erit in ea cella
confusum ab calore efficietur inbecillum.
(Full text)
olearia autem ita est conlocanda ut habeat a
meridie calidisque regionibus lumen. non enim debet oleum congelari
sed tepore caloris extenuari. magnitudines autem earum ad fructuum
rationem et numerum doliorum sunt faciundae, quae cum sint cullearia,
per medium occupare debent pedes quaternos. ipsum autem torcular si non
cocleis torquetur sed vectibus et prelo premitur, ne minus longum pedes
XL constituatur, ita enim erit vectiario
spatium expeditum. latitudo eius ne minus pedum senum denum, nam sic
erit ad plenum opus facientibus libera versatio et expedita. sin autem
duobus prelis loco opus fuerit, quattuor et viginti pedes latitudini
dentur.
(Full text)
ovalia et caprilia ita sunt magna facienda
uti singula pecora areae ne minus pedes quaternos et semipedem, ne
plus senos possint habere. granaria sublimata et ad septentrionem aut
aquilonem spectantia disponantur, ita enim frumenta non poterunt cito
concalescere, sed ab flatu refrigerata diu servantur. namque ceterae
regiones procreant curculionem et reliquas bestiolas quae frumentis
solent nocere. equilibus quae maxime in villa loca calidissima fuerint
constituantur, dum ne ad focum spectent. cum enim iumenta proxime ignem
stabulantur, horrida fiunt.
(Full text)
item non sunt inutilia praesepia quae
conlocantur extra culinam in aperto contra orientem. cum enim in hieme
anni sereno caelo in ea traducuntur matutino boves, ad solem pabulum
capientes fiunt nitidiores. horrea fenilia farraria pistrina extra
villam facienda videntur, ut ab ignis periculo sint villae tutiores.
si quid delicatius in villis faciundum fuerit, ex symmetriis quae
in urbanis supra scriptae sunt constituta ita struantur uti sine
inpeditione rusticae utilitatis aedificentur.
(Full text)
omniaque aedificia ut luminosa
sint oportet curari, sed quae sunt ad villas, faciliora videntur esse
ideo quod paries nullius vicini potest obstare, in urbe autem aut
communium parietum altitudines aut angustiae loci inpediundo faciunt
obscuritates. itaque de ea re sic erit experiundum. ex qua parte lumen
oporteat sumere linea tendatur ab altitudine parietis qui videtur
obstare ad eum locum quo oporteat inmittere, et si ab ea linea in
altitudinem cum prospiciatur poterit spatium puri caeli amplum videri,
in eo loco lumen erit sine inpeditione.
(Full text)
sin autem officient trabes seu limina aut
contignationes, de superioribus partibus aperiatur et ita inmittatur.
et ad summam ita est gubernandum ut ex quibuscumque partibus caelum
prospici poterit, per eas fenestrarum loca relinquantur, sic enim
lucida erunt aedificia. cum autem in tricliniis ceterisque conclavibus
maximus est usus luminum, tum etiam in itineribus clivis scalis,
quod in is saepius alii aliis obviam venientes ferentes sarcinas
solent incurrere. Quoad potui distributiones operum nostratium, ut
sint aedificatoribus non obscurae, explicui. nunc etiam quemadmodum
Graecorum consuetudinibus aedificia distribuantur, uti non sint ignota,
summatim exponam.
(Full text)
Atriis Graeci quia non utuntur, neque
aedificant, sed ab ianua introeuntibus itinera faciunt latitudinibus
non spatiosis, et ex una parte equilia, ex altera ostiariis cellas,
statimque ianuae interiores finiuntur. hic autem locus inter duas
ianuas graece θυρωρειον appellatur. deinde est introitus in peristylon.
id peristylon in tribus partibus habet porticus inque ea parte quae
spectat ad meridiem duas antas inter se spatio amplo distantes in
quibus trabes invehuntur, et quantum inter antas distat, ex eo tertia
adempta spatium datur introrsus. hic locus apud nonnullos prostas, apud
alios pastas nominatur.
(Full text)
in his locis introrsus constituuntur oeci
magni, in quibus matres familiarum cum lanificis habent sessionem. in
prostadis autem dextra ac sinistra cubicula sunt conlocata, quorum unum
thalamos, alterum amphithalamos dicitur. circum autem in porticibus
triclinia cotidiana, cubicula, etiam cellae familiaricae constituuntur.
haec pars aedificii gynaeconitis appellatur.
(Full text)
coniunguntur autem his domus ampliores
habentes lautiora peristyla, in quibus pares sunt quattuor porticus
altitudinibus, aut una quae ad meridiem spectat excelsioribus columnis
constituitur. id autem peristylon quod unam altiorem habet porticum,
rhodiacum dicitur. habent autem eae domus vestibula egregia et ianuas
proprias cum dignitate porticusque peristylorum albariis et tectoriis
et ex intestino opere lacunariis ornatas, et in porticibus quae ad
septentrionem spectant triclinia cyzicena et pinacothecas, ad orientem
autem bybliothecas, exhedras ad occidentem, ad meridiem vero spectantes
oecos quadratos tam ampla magnitudine uti faciliter in eis quattuor
tricliniis stratis ministrationum ludorumque operis locus possit esse
spatiosus.
(Full text)
in his oecis fiunt virilia convivia. non enim
fuerat institutum matres familiarum eorum moribus accumbere. haec
autem peristyla domus andronitides dicuntur, quod in is viri sine
interpellationibus mulierum versantur. praeterea dextra ac sinistra
domunculae constituuntur habentes proprias ianuas triclinia et
cubicula commoda, uti hospites advenientes non in peristyla sed in ea
hospitalia recipiantur. nam cum fuerunt Graeci delicatiores et fortuna
opulentiores, hospitibus advenientibus instruebant triclinia cubicula
cum penu cellas primoque die ad cenam invitabant, postero mittebant
pullos ova holera poma reliquasque res agrestes. ideo pictores ea quae
mittebantur hospitibus picturis imitantes xenia appellaverunt. ita
patres familiarum in hospitio non videbantur esse peregre, habentes
secretam in his hospitalibus liberalitatem.
(Full text)
inter duo autem peristyla ad hospitalia
itinera sunt quae mesauloe dicuntur, quod inter duas aulas media
sunt interposita, nostri autem eas andronas appellant. Sed hoc valde
est mirandum, nec enim graece nec latine potest id convenire. Graeci
enim ανδρωναϲ appellant oecos, ubi convivia virilia solent esse,
quod eo mulieres non accedunt. item aliae res sunt similes, uti
xystus prothyrum telamones et nonnulla alia eius modi. ξυϲτοϲ enim
est graeca appellatione porticus ampla latitudine, in qua athletae
per hiberna tempora exercentur. nostri autem hypaethrus ambulationes
xysta appellant, quas Graeci παραδρομιδαϲ dicunt. item προθυρα graece
dicuntur quae sunt ante ianuas vestibula, nos autem appellamus prothyra
quae graece dicuntur διαθυρα. item si qua virili figura signa mutulos
aut coronas sustinent, nostri telamones appellant, cuius rationes quid
ita aut quare dicantur ex historiis non inveniuntur, Graeci vero eos
ατλανταϲ vocitant. Atlas enim formatur historia sustinens mundum, ideo
quod is primum cursum solis et lunae siderumque omnium versationum
rationes vigore animi sollertiaque curavit hominibus tradendas, eaque
re a pictoribus et statuariis deformatur pro eo beneficio sustinens
mundum, filiaeque eius Atlantides, quas nos vergilias, Graeci autem
πλειαδαϲ nominant, cum sideribus in mundo sunt dedicatae. nec tamen
ego ut mutetur consuetudo nominationum aut sermonis, ideo haec
proposui, sed uti non sint ignota philologis exponenda iudicavi.
Quibus consuetudinibus aedificia italico more et Graecorum institutis
conformantur exposui, et de symmetriis singulorum generum proportiones
perscripsi. ergo quoniam de venustate decoreque ante est conscriptum,
nunc exponemus de firmitate quemadmodum ea sine vitiis permanentia ad
vetustatem conlocentur.
(Full text)
Aedificia quae plano pede instituuntur,
si fundamenta eorum facta fuerint ita ut in prioribus libris de
muro et theatris a nobis est expositum, ad vetustatem ea erunt sine
dubitatione firma. sin autem hypogea concamarationesque instituentur,
fundationes eorum fieri debent crassiores quam quae in superioribus
aedificiis structurae sunt futurae, eorumque parietes pilae columnae
ad perpendiculum inferiorum medio conlocentur, uti solido respondeant.
nam si in pendentibus onera fuerint parietum aut columnarum, non poterunt habere perpetuam firmitatem.
(Full text)
praeterea
inter limina secundum pilas et antas postes si supponentur, erant non
vitiosae. limina enim et trabes structuris cum sint oneratae, medio
spatio pandantes frangunt sublisas structuras. cum autem subiecti
fuerint et subcuneati postes, non patiuntur insidere trabes neque eas
laedere.
(Full text)
item administrandum est uti levent onus
parietum fornicationes cuneorum divisionibus et ad centrum respondentes
earum conclusurae. cum enim extra trabes aut liminum capita arcus
cuneis erunt conclusae, primum non pandabit materies levata onere,
deinde si quod vetustate vitium ceperit, sine molitione fulturarum
faciliter mutabitur.
(Full text)
itemque quae pilatim aguntur aedificia, cum
cuneorum divisionibus coagmentis ad centrum respondentibus fornices
concluduntur, extremae pilae in his latiores spatio sunt faciundae, uti
vires eae habentes resistere possint, cum cunei ab oneribus parietum
pressi per coagmenta ad centrum se prementes extrudent incumbas. itaque
si angulares pilae erunt spatiosis magnitudinibus, continendo cuneos
firmitatem operibus praestabunt.
(Full text)
Cum in his rebus animadversum fuerit uti
ea diligentia in is adhibeatur, non minus etiam observandum est uti
omnes structurae perpendiculo respondeant neque habeant in ulla
parte proclinationes. maxima autem esse debet cura substructionum,
quod in his infinita vitia solet facere terrae congestio. ea enim
non potest esse semper uno pondere quo solet esse per aestatem,
sed hibernis temporibus recipiendo ex imbribus aquae multitudinem
crescens et pondere et amplitudine disrumpit et extrudit structurarum
saeptiones.
(Full text)
itaque ut huic vitio medeatur, sic erit
faciundum ut primum pro amplitudine congestionis crassitudo structurae
constituatur, deinde in frontibus anterides, sive erismae sunt, una
struantur, eaeque inter se distent tanto spatio quanta altitudo
substructionis est futura, crassitudine eadem qua substructio.
procurrant autem ab imo pro quam crassitudo constituta fuerit
substructionis, deinde contrahantur gradatim ita uti summam habeant
prominentiam quanta operis est crassitudo.
(Full text)
praeterea introrsus contra terrenum coniuncta
muro serratim struantur, uti singuli dentes ab muro tantum distent
quanta altitudo futura erit substructionis, crassitudines autem
habeant dentium structurae uti muri. item in extremis angulis cum
recessum fuerit ab interiore angulo spatio altitudinis substructionis,
in utramque partem signetur et ab his signis diagonios structura
conlocetur, et ab ea media altera coniuncta cum angulo muri. ita dentes
et diagonioe structurae non patientur tota vi premere murum, sed
dissipabunt retinendo impetum congestionis.
(Full text)
Quemadmodum sine vitiis opera constitui
oporteat et uti caveatur incipientibus exposui. namque de tegulis aut
tignis aut asseribus mutandis non est eadem cura quemadmodum de his,
quod ea quamvis sint vitiosa, faciliter mutantur. itaque quae nec
solida quidem putantur esse, quibus rationibus haec potuerint esse
firma et quemadmodum instituantur exposui.
(Full text)
quibus autem copiarum generibus
oporteat uti, non est architecti potestas, ideo quod non in omnibus
locis omnia genera copiarum nascuntur, ut in primo volumine est
expositum. praeterea in domini est potestate utrum latericio an
caementicio an saxo quadrato velit aedificare. itaque omnium operum
probationes tripertito considerantur, id est fabrili subtilitate
et magnificentia et dispositione. cum magnificenter opus perfectum
aspicietur, a domini potestate inpensae laudabuntur, cum subtiliter,
officinatoris probabitur exactio, cum vero venuste proportionibus
et symmetriis habuerit auctoritatem, tunc fuerit gloria architecti.
(Full text) haec autem recte constituuntur, cum
is et a fabris et ab idiotis patiatur accipere se consilia. namque
omnes homines, non solum architecti, quod est bonum possunt probare,
sed inter idiotas et eos hoc est discrimen quod idiota nisi factum
viderit, non potest scire quid sit futurum, architectus autem simul
animo constituerit, antequam inceperit et venustate et usu et decore
quale sit futurum habet definitum. Quas res privatis aedificiis utiles
putavi et quemadmodum sint faciundae quam apertissime potui perscripsi.
de expolitionibus autem eorum uti sint elegantes et sine vitiis ad
vetustatem ＜permanentes＞, insequenti volumine exponam.
LIBER SEPTIMUS.
(Full text)
Maiores cum sapienter tum etiam utiliter
instituerunt, per commentariorum relationes cogitata tradere posteris,
ut ea non interirent sed singulis aetatibus crescentia voluminibus
edita gradatim pervenirent vetustatibus ad summam doctrinarum
subtilitatem. itaque non mediocres sed infinitae sunt is agendae
gratiae, quod non invidiose silentes praetermiserunt, sed omnium
generum sensus conscriptionibus memoriae tradendos curaverunt.
(Full text)
namque si non ita fecissent, non potuissemus
scire quae res in Troia fuissent gestae, nec quid Thales Democritus
Anaxagoras Xenophanes reliquique physici sensissent de rerum natura
quasque Socrates Platon Aristoteles Zenon Epicurus aliique philosophi
hominibus agendae vitae terminationes finissent seu Croesus Alexander
Darius ceterique reges quas res aut quibus rationibus gessissent
fuissent notae, nisi maiores praeceptorum comparationibus omnium
memoriae ad posteritatem commentariis extulissent.
(Full text)
itaque quemadmodum his gratiae sunt agendae,
contra qui eorum scripta furantes pro suis praedicant sunt vituperandi,
quique non propriis cogitationibus scriptorum nituntur, sed invidis
moribus aliena violantes gloriantur, non modo sunt reprehendendi, sed
etiam quia impio more vixerunt, poena condemnandi. nec tamen haec res
non vindicatae curiosius ab antiquis esse memorantur. quorum exitus
iudiciorum qui fuerint, non est alienum quemadmodum sint
nobis traditi explicare.
(Full text)
reges Attalici
magnis philologiae dulcedinibus inducti cum egregiam bybliothecam
Pergami ad communem delectationem instituissent, tunc item Ptolomaeus
infinito zelo cupiditatisque incitatus studio non minoribus industriis
ad eundem modum contenderat Alexandriae comparare. cum autem summa
diligentia perfecisset, non putavit id satis esse nisi propagationibus
inseminando curaret augendam. itaque Musis et Apollini ludos dedicavit
et quemadmodum athletarum sic communium scriptorum victoribus praemia
et honores constituit.
(Full text)
his ita institutis cum ludi adessent, iudices
litterati qui eos probarent erant legendi. rex cum iam sex civitatis
lectos habuisset nec tam cito septumum idoneum inveniret, retulit ad
eos qui supra bybliothecam fuerunt et quaesiit si quem novissent ad id
expeditum. tunc ei dixerunt esse quendam Aristophanen, qui summo studio
summaque diligentia cotidie omnes libros ex ordine perlegeret. itaque
conventu ludorum cum secretae sedes iudicibus essent distributae, cum
ceteris Aristophanes citatus quemadmodum fuerat locus ei designatus
sedit.
(Full text)
primo poetarum ordine ad certationem inducto
cum recitarentur scripta, populus cunctus significando monebat iudices
quod probarent. itaque cum ab singulis sententiae sunt rogatae, sex
una dixerunt et quem maxime animadverterunt multitudini placuisse, ei
primum praemium, insequenti secundum tribuerunt. Aristophanes vero cum
ab eo sententia rogaretur, eum primum renuntiari iussit qui minime
populo placuisset.
(Full text)
cum autem rex et universi vehementer
indignarentur, surrexit et rogando impetravit ut paterentur se dicere.
itaque silentio facto docuit unum ex his eum esse poetam, ceteros
aliena recitavisse, oportere autem iudicantes non furta sed scripta
probare. admirante populo et rege dubitante, fretus memoria e certis
armariis infinita volumina eduxit et ea cum recitatis conferendo coegit
ipsos furatos de se confiteri. itaque rex iussit cum his agi furti
condemnatosque cum ignominia dimisit, Aristophanen vero amplissimis
muneribus ornavit et supra bybliothecam constituit.
(Full text)
insequentibus annis a Macedonia Zoilus, qui
adoptavit cognomen ut Homeromastix vocitaretur, Alexandriam venit
suaque scripta contra Iliadem et Odyssean comparata regi recitavit.
Ptolomaeus vero cum animadvertisset poetarum parentem philologiaeque
omnis ducem absentem vexari et cuius ab cunctis gentibus scripta
suspicerentur ab eo vituperari, indignans nullum ei dedit responsum.
Zoilus autem cum diutius in regno fuisset, inopia pressus summisit ad
regem postulans ut aliquid sibi tribueretur.
(Full text)
rex vero respondisse dicitur Homerum, qui ante
annos mille decessisset, aevo perpetuo multa milia hominum pascere,
item debere qui meliore ingenio se profiteretur non modo unum sed etiam
plures alere posse. et ad summam mors eius ut parricidii damnati varie
memoratur. alii enim scripserunt a Philadelpho esse in crucem fixum,
nonnulli Chii ei lapides esse coniectos, alii Zmyrnae vivum in pyram
coniectum. quorum utrum ei acciderit, merenti digna constitit poena.
non enim aliter videtur promereri qui citat eos quorum responsum, quid
senserint scribentes, non potest coram indicari.
(Full text)
ego vero, Caesar, neque alienis indicibus
mutatis interposito nomine meo id profero corpus neque ullius cogitata
vituperans institui ex eo me adprobare, sed omnibus scriptoribus
infinitas ago gratias quod egregiis ingeniorum sollertiis ex aevo
conlatis abundantes alius alio genere copias praeparaverunt, unde nos
uti fontibus haurientes aquam et ad propria proposita traducentes
facundiores et expeditiores habemus ad scribendum facultates talibusque
confidentes auctoribus audemus institutiones novas comparare.
(Full text)
Igitur tales ingressus eorum quia ad propositi
mei rationes animadverti praeparatos, inde sumendo progredi coepi.
namque primum Agatharchus Athenis Aeschylo docente tragoediam scaenam
fecit et de ea commentarium reliquit. ex eo moniti Democritus et
Anaxagoras de eadem re scripserunt, quemadmodum oporteat ad aciem
oculorum radiorumque extentionem certo loco centro constituto lineas
ratione naturali respondere, uti de incerta re certae imagines
aedificiorum in scaenarum picturis redderent speciem et quae in
directis planisque frontibus sint figurata, alia abscedentia alia
prominentia esse videantur.
(Full text)
postea Silenus de symmetriis doricorum edidit
volumen, de aede Iunonis quae est Sami dorica Theodorus, de ionica
Ephesi quae est Dianae Chersiphron et Metagenes, de fano Minervae quod
est Priene ionicum Pytheos, item de aede Minervae dorica quae est
Athenis in arce Ictinos et Carpion, Theodorus Phocaeus de tholo qui
est Delphis, Philo de aedium sacrarum symmetriis et de armamentario
quod fecerat Piraeei portu, Hermogenes de aede Dianae ionica quae est
Magnesiae pseudodipteros et Liberi Patris Teo monopteros, item Arcesius
de symmetriis corinthiis et ionico Trallibus Aesculapio quod etiam ipse
sua manu dicitur fecisse, de Mausoleo Satyrus et Pytheos, quibus vero
felicitas maximum summumque contulit munus.
(Full text)
quorum enim artes aevo perpetuo nobilissimas
laudes et sempiterno florentes habere iudicantur, excogitatis egregias
operas praestiterunt. namque singulis frontibus singuli artifices
sumpserunt certatim partes ad ornandum et probandum Leochares Bryaxis
Scopas Praxiteles, nonnulli etiam putant Timotheum, quorum artis
eminens excellentia coegit ad septem spectaculorum eius operis
pervenire famam.
(Full text)
praeterea minus nobiles multi praecepta
symmetriarum conscripserunt, uti Nexaris Theocydes Demophilos
Pollis Leonidas Silanion Melampus Sarnacus Euphranor. non minus de
machinationibus, uti Diades Archytas Archimedes Ctesibios Nymphodorus
Philo Byzantius Diphilos Democles Charias Polyidos Pyrros Agesistratos.
quorum ex commentariis quae utilia esse his rebus animadverti, collecta
in unum coegi corpus, et ideo maxime quod animadverti in ea re ab
Graecis volumina plura edita, ab nostris oppido quam pauca. Fuficius
nimirum de his rebus primus instituit edere volumen, item Terentius
Varro de novem disciplinis unum de architectura, P. Septimius duo.
(Full text)
amplius vero in id genus scripturae adhuc nemo
incubuisse videtur, cum fuissent et antiqui cives magni architecti,
qui potuissent non minus eleganter scripta comparare. namque Athenis
Antistates et Callaeschros et Antimachides et Pormos architecti
Pisistrato aedem Iovi Olympio facienti fundamenta constituerunt,
post mortem autem eius propter interpellationem rei publicae incepta
reliquerunt. itaque circiter annis ＜quadringentis＞ post Antiochus
rex cum in id opus inpensam esset pollicitus, cellae magnitudinem et
columnarum circa dipteron conlocationem epistyliorumque et ceterorum
ornamentorum ad symmetriam distributionem magna sollertia scientiaque
summa civis Romanus Cossutius nobiliter est architectatus. id autem
opus non modo vulgo sed etiam in paucis a magnificentia nominatur.
(Full text)
nam quattuor locis sunt aedium
sacrarum marmoreis operibus ornatae dispositiones, e quibus proprie
de is nominationes clarissima fama nominantur. quarum excellentiae
prudentesque cogitationum apparatus suspectus habent in deorum
caerimonio. primumque aedis Ephesi Dianae ionico genere ab Chersiphrone
Gnosio et filio eius Metagene est instituta, quam postea Demetrius
ipsius Dianae servus et Paeonius Ephesius dicuntur perfecisse. Mileti
Apollini item ionicis symmetriis idem Paeonius Daphnisque Milesius
instituerunt. Eleusine Cereris et Proserpinae cellam inmani magnitudine
Ictinos dorico more sine exterioribus columnis ad laxamentum usus
sacrificiorum pertexit.
(Full text)
eam autem postea cum Demetrius
Phalereus Athenis rerum potiretur, Philo ante templum in fronte
columnis constitutis prostylon fecit. ita aucto vestibulo laxamentum
initiantibus operique summam adiecit auctoritatem. in asty vero Olympio
amplo modulorum comparatu corinthiis symmetriis et proportionibus, uti
supra scriptum est, architectandum Cossutius suscepisse memoratur,
cuius commentarium nullum est inventum. nec tamen a Cossutio solum
de his rebus scripta sunt desideranda sed etiam a G. Mucio, qui
magna scientia confisus aedis Honoris et Virtutis Marianae cellae
columnarumque et epistyliorum symmetrias legitimis artis institutis
perfecit. id vero si marmoreum fuisset, ut haberet quemadmodum ab arte
subtilitatem sic ab magnificentia et inpensis auctoritatem, in primis
et summis operibus nominaretur.
(Full text)
Cum ergo et antiqui nostri inveniantur non
minus quam Graeci fuisse magni architecti et nostra memoria satis
multi, et ex his pauci praecepta edidissent, non putavi silendum sed
disposite singulis voluminibus de singulis exponere. itaque quoniam
sexto volumine privatorum aedificiorum rationes perscripsi, in hoc
qui septimum tenet numerum de expolitionibus quibus rationibus et
venustatem et firmitatem habere possint exponam.
(Full text)
Primumque incipiam de ruderatione, quae
principia tenet expolitionum, uti curiosius summaque providentia
solidationis ratio habeatur. et si plano pede erit eruderandum,
quaeratur solum si sit perpetuo solidum, et ita exaequetur, et
inducatur cum statumine rudus. sin autem omnis aut ex parte
congesticius locus fuerit, festucationibus cum magna cura solidetur.
in contignationibus vero diligenter est animadvertendum ne qui paries
qui non exeat ad summum, sit extructus sub pavimentum, sed potius
relaxatus supra se pendentem habeat coaxationem. cum enim solidus
exit, contignationibus arescentibus aut pandatione sidentibus,
permanens structurae soliditate dextra ac sinistra secundum se facit in
pavimentis necessario rimas.
(Full text)
item danda est opera ne commisceantur axes
aesculini quercu, quod quercei simul umorem perceperunt se torquentes
rimas faciunt in pavimentis. sin autem aesculus non erit et necessitas
coegerit, propter inopiam querceis sic videtur esse faciundum ut
secentur tenuiores. quo minus enim valuerint, eo facilius clavis
fixi continebuntur deinde
in singulis tignis extremis partibus axes bini clavis figantur,
uti nulla ex parte possint se torquendo angulos excitare. namque
de cerro aut fago seu farno nullus ad vetustatem potest permanere.
coaxationibus factis si erit, filex, si non, palea substernatur,
uti materies ab calcis vitiis defendatur.
(Full text)
tunc
insuper statuminetur ne minore saxo quam quod possit manum implere.
statuminationibus inductis rudus si novum erit, ad tres partes una
calcis misceatur, si redivivum fuerit, quinque ad duo mixtionis
habeant responsum. deinde rudus inducatur et vectibus ligneis,
decuriis inductis, crebriter pistatione solidetur, et id ne minus
pistum absolutum crassitudine sit dodrantis. insuper ex testa nucleus
inducatur mixtionem habens ad tres partes unam calcis, ne minore
crassitudine pavimenti digitorum senum. supra nucleum ad regulam et
libellam exacta pavimenta struantur sive sectilia seu tesseris.
(Full text)
cum ea structa fuerint et fastigia sua
structione habuerint, ita fricentur uti si sectilia sint, nulli
gradus in scutulis aut trigonis aut quadratis seu favis extent, sed
coagmentorum compositio planam habeat inter se directionem. si tesseris
structura erit, ut eae omnes angulos habeant aequales. cum enim
anguli non fuerint omnes aequaliter plani, non erit exacta ut oportet
fricatura. item testacea spicata tiburtina sunt diligenter exigenda,
ut ne habeant lacunas nec extantes tumulos, sed ＜sint＞ extenta et ad
regulam perfricata. super, fricatura levigationibus et polituris cum
fuerit perfecta, incernatur marmor, et supra loricae ex calce et harena
inducantur.
(Full text)
Subdiu vero maxime idonea faciunda sunt
pavimenta, quod contignationes umore crescentes aut siccitate
decrescentes seu pandationibus sidentes movendo se faciunt vitia
pavimentis, praeterea gelicidia et pruinae non patiuntur integra
permanere. itaque si necessitas coegerit, ut minime vitiosa fiant sic
erit faciundum. cum coaxatum fuerit, super altera coaxatio transversa
sternatur clavisque fixa duplicem praebeat contignationi loricationem.
deinde ruderi novo tertia pars testae tunsae admisceatur calcisque duae
partes ad quinque mortarii mixtionibus praestent responsum.
(Full text)
statuminatione facta, rudus inducatur,
idque pistum absolutum ne minus pede sit crassum. tunc autem nucleo
inducto, uti supra scriptum est, pavimentum e tessera grandi circiter
binum digitum caesa struatur fastigium habens in pedes denos digitos
binos, quod si bene temperabitur et recte fricatum fuerit, ab omnibus
vitiis erit tutum. uti autem inter coagmenta materies ab gelicidiis ne
laboret, fracibus quotannis ante hiemem saturetur. ita non patietur in
se recipere gelicidii pruinam.
(Full text)
sin autem curiosius videbitur fieri oportere,
tegulae bipedales inter se coagmentatae supra rudus substrata
materia conlocentur habentes singulis coagmentorum frontibus excisos
canaliculos digitales. quibus iunctis impleantur calce ex oleo subacta
confricenturque inter se coagmenta compressa. ita calx quae erit
haerens in canalibus durescendo contexteque solidescendo non patietur
aquam neque aliam rem per coagmenta transire. cum ergo fuerit hoc ita
perstratum, supra nucleus inducatur et virgis caedendo subigatur.
supra autem sive ex tessera grandi sive ex spica testacea struatur
fastigiis quibus est supra scriptum, et cum sic erunt facta, non cito
vitiabuntur.
(Full text)
Cum a pavimentorum cura discessum fuerit, tunc
de albariis operibus est explicandum. id autem erit recte, si glaebae
calcis optimae ante multo tempore quam opus fuerit macerabuntur, uti
si qua glaeba parum fuerit in fornace cocta, in maceratione diuturna
liquore defervere coacta uno tenore concoquatur. namque cum non penitus
macerata sed recens sumitur, cum fuerit inducta habens latentes
crudos calculos pustulas emittit. qui calculi in opere uno tenore cum
permacerantur, dissolvunt et dissipant tectorii politiones.
(Full text)
cum autem habita erit ratio macerationis et
ita curiosius operi praeparatum erit, sumatur ascia et quemadmodum
materia dolatur, sic calx in lacu macerata ascietur. si ad eam
offenderint calculi, non erit temperata. cumque siccum et purum
ferrum educetur, indicabit eam evanidam et siticulosam. cum vero
pinguis fuerit et recte macerata, circa id ferramentum uti glutinum
haerens omni ratione probabit se esse temperatam. tunc autem machinis
comparatis camararum dispositiones in conclavibus expediantur, nisi
lacunariis ea fuerint ornata.
(Full text)
Cum ergo camararum postulabitur ratio, sic
erit faciundum. asseres directi disponantur inter se ne plus spatium
habentes pedes binos, et hi maxime cupressei, quod abiegnei ab carie
et ab vetustate celeriter vitiantur, hique asseres cum ad formam
circinationis fuerint distributi, catenis dispositis ad contignationes,
sive tecta erunt, crebriter clavis ferreis fixi religentur, eaeque
catenae ex ea materia comparentur cui nec caries nec vetustas nec umor
possit nocere, id est e buxo iunipiro olea robore cupresso ceterisque
similibus praeter quercum, cum ea se torquendo rimas faciat quibus
inest operibus.
(Full text)
asseribus dispositis tum tomice e sparto
hispanico harundines graecae tunsae ad eos uti forma postulat
religentur. item supra camaram materies ex calce et harena mixta
subinde inducatur, ut si quae stillae ex contignationibus aut tectis
ceciderint sustineantur. sin autem harundinis graecae copia non
erit, de paludibus tenues colligantur et mataxa aut tomice ad iustam
longitudinem una crassitudine alligationibus temperentur, dum ne plus
inter duos nodos alligationes binos pedes distent, et eae ad asseres,
uti supra scriptum est, tomice religentur cultellique lignei in eas
configantur.
(Full text)
cetera omnia uti supra scriptum
est expediantur. camaris dispositis et intextis, imum caelum
earum trullissetur, deinde harena dirigatur, postea autem creto
marmore poliatur. Cum camarae politae fuerint, sub eas coronae sunt
subiciendae, quas maxime tenues et subtiles oportere fieri videbitur.
cum enim grandes sunt, pondere deducuntur nec possunt se sustinere. in
hisque minime gypsum debet admisceri, sed ex creto marmore uno tenore
perduci, uti ne praecipiendo non patiatur uno tenore opus inarescere.
etiamque cavendae sunt in camaris priscorum dispositiones, quod
earum planitiae coronarum ＜figurae＞ gravi pondere inpendentes sunt
periculosae.
(Full text)
coronae autem sunt ＜aliae purae＞ aliae
caelatae. conclavibus autem ubi ignis aut plura lumina sunt ponenda,
purae fieri debent, ut eae facilius extergeantur. in aestivis et
exhedris, ubi minime fumus est nec fuligo potest nocere, ibi caelatae
sunt faciendae, semper enim album opus propter superbiam candoris non
modo ex propriis sed etiam alienis aedificiis concipit fumum.
(Full text)
Coronis explicatis parietes quam asperrime
trullissentur, postea autem supra, trullissatione subarescente,
deformentur directiones harenati, uti longitudines ad regulam et ad
lineam, altitudines ad perpendiculum, anguli ad normam respondentes
exigantur. namque sic emendata tectoriorum in picturis erit species.
subarescente, iterum et tertio inducatur. ita cum fundatior erit
ex harenato directura, eo firmior erit ad vetustatem soliditas
tectorii.
(Full text)
cum ab harena praeter trullissationem
non minus tribus coriis fuerit deformatum, tunc e marmore graneo
directiones sunt subigendae, dum ita materies temperetur uti cum
subigatur non haereat ad rutrum, sed purum ferrum e mortario liberetur.
graneo inducto et inarescente, alterum corium mediocre dirigatur. id
cum subactum fuerit et bene fricatum, subtilius inducatur. ita cum
tribus coriis harenae et item marmoris solidati parietes fuerint, neque
rimas neque aliud vitium in se recipere poterunt.
(Full text)
sed et liaculorum subactionibus
fundata soliditate marmorisque candore firmo levigata, coloribus cum
politionibus inductis nitidos expriment splendores. colores autem,
udo tectorio cum diligenter sunt inducti, ideo non remittunt sed sunt
perpetuo permanentes, quod calx in fornacibus excocto liquore facta
raritatibus evanida, ieiunitate coacta corripit in se quae res forte
contigerunt, mixtionibusque ex aliis potestatibus conlatis seminibus
seu principiis una solidescendo, in quibuscumque membris est formata
cum fit arida redigitur uti sui generis proprias videatur habere
qualitates.
(Full text)
itaque tectoria quae recte sunt facta
neque vetustatibus fiunt horrida, neque cum extergentur remittunt
colores, nisi si parum diligenter et in arido fuerint inducti. cum
ergo ita in parietibus tectoria facta fuerint uti supra scriptum est,
et firmitatem et splendorem et ad vetustatem permanentem virtutem
poterunt habere. cum vero unum corium harenae et unum minuti marmoris
erit inductum, tenuitas eius minus valendo faciliter rumpitur nec
splendorem politionibus propter inbecillitatem crassitudinis proprium
obtinebit.
(Full text)
quemadmodum enim speculum argenteum tenui
lamella ductum incertas et sine viribus habet remissiones splendoris,
quod autem e solida temperatura fuerit factum, recipiens in se firmis
viribus politionem fulgentes in aspectu certasque considerantibus
imagines reddit, sic tectoria quae ex tenui sunt ducta materia non
modo sunt rimosa, sed etiam celeriter evanescunt, quae autem fundata
harenationis et marmoris soliditate sunt crassitudine spissa, cum
sunt politionibus crebris subacta, non modo sunt nitentia, sed etiam
imagines expressas aspicientibus ex eo opere remittunt.
(Full text)
Graecorum vero tectores non solum his
rationibus utendo faciunt opera firma, sed etiam mortario conlocato,
calce et harena ibi confusa, decuria hominum inducta, ligneis
vectibus pisunt materiam, et ita ad certamen subacta tunc utuntur.
itaque veteribus parietibus nonnulli crustas excidentes pro abacis
utuntur, ipsaque tectoria abacorum et speculorum divisionibus circa se
prominentes habent expressiones.
(Full text)
Sin autem in craticiis tectoria erunt
facienda, quibus necesse est in arrectariis et transversariis rimas
fieri, ideo quod luto cum linuntur necessario recipiunt umorem, cum
autem arescunt extenuati in tectoriis faciunt rimas, id ut non fiat
haec erit ratio. cum paries totus luto inquinatus fuerit, tunc in eo
opere cannae clavis muscariis perpetuae figantur, deinde iterum luto
inducto si priores transversariis harundinibus fixae sunt, secundae
erectis figantur et ita, uti supra scriptum est, harenatum et marmor
et omne tectorium inducatur. ita cannarum duplex in parietibus
harundinibus transversis fixa perpetuitas nec segmina nec rimam ullam
fieri patietur.
(Full text)
Quibus rationibus siccis locis tectoria
oporteat fieri dixi, nunc quemadmodum umidis locis politiones
expediantur ut permanere possint sine vitiis, exponam. et primum
conclavibus quae plano pede fuerint, in imo pavimento alte circiter
pedibus tribus pro harenato testa trullissetur et dirigatur, uti eae
partes tectoriorum ab umore ne vitientur. sin autem aliqui paries
perpetuos habuerit umores, paululum ab eo recedatur et struatur alter
tenuis distans ab eo quantum res patietur, et inter duos parietes
canalis ducatur inferior quam libramentum conclavis fuerit, habens
nares ad locum patentem. item cum in altitudinem perstructus fuerit,
relinquantur spiramenta. si enim non per nares umor et in imo et in
summo habuerit exitus, non minus in nova structura se dissipabit. his
perfectis paries testa trullissetur et dirigatur et tunc tectorio
poliatur.
(Full text)
sin autem locus non patietur structuram
fieri, canales fiant et nares exeant ad locum patentem. deinde tegulae
bipedales ex una parte supra marginem canalis inponantur, ex altera
parte bessalibus ＜laterculis＞ pilae substruantur, in quibus duarum
tegularum anguli sedere possint, et ita a pariete eae distent ut ne
plus pateant palmum. deinde insuper erectae mammatae tegulae ab imo
ad summum ad parietem figantur, quarum interiores partes curiosius
picentur ut ab se respuant liquorem. item in imo et in summo supra
camaram habeant spiramenta.
(Full text)
tum autem calce ex aqua liquida dealbentur,
uti trullissationem testaceam non respuant. namque propter ieiunitatem
quae est a fornacibus excocta non possunt recipere nec sustinere,
nisi calx subiecta utrasque res inter se conglutinet et cogat coire.
trullissatione inducta pro harenato testa dirigatur, et cetera omnia
uti supra scripta sunt in tectoriorum rationibus perficiantur.
(Full text)
Ipsi autem politionibus eorum ornatus proprias
debent habere decoris rationes, uti et ex locis aptas et generum
discriminibus non alienas habeant dignitates. tricliniis hibernis non
est utilis compositione nec megalographia nec camararum coronario
opere subtilis ornatus, quod ea et ab ignis fumo et ab luminum crebris
fuliginibus corrumpuntur. in his vero supra podia abaci ex atramento
sunt subigendi et poliendi, cuneis silaceis seu miniaceis interpositis.
Explicata camara pura et polita, etiam pavimentorum non erit
displicens, si qui animadvertere voluerit, Graecorum ad hibernaculorum
usum minime sumptuosus et utilis apparatus.
(Full text)
foditur enim infra libramentum triclinii
altitudine circiter pedum binum, et solo festucato inducitur aut rudus
aut testaceum pavimentum ita fastigatum ut in canali habeat nares.
deinde congestis et spisse calcatis carbonibus inducitur e sabulone et
calce et favilla mixta materies crassitudine semipedali. ad regulam
et libellam summo libramento cote despumato redditur species nigri
pavimenti. ita conviviis eorum et quod poculis et pytismatis effunditur
simul cadit siccescitque, quique versantur ibi ministrantes etsi nudis
pedibus fuerint, non recipiunt frigus ab eius modi genere pavimenti.
(Full text)
Ceteris conclavibus id est vernis
autumnalibus aestivis, etiam atriis et peristylis constitutae sunt ab
antiquis ex certis rebus certae rationes picturarum. namque pictura
imago fit eius quod est seu potest esse, uti hominis aedificii navis
reliquarumque rerum, e quibus, finitis certisque corporibus, figurata
similitudine sumuntur exempla. ex eo antiqui qui initia expolitionibus
instituerunt imitati sunt primum crustarum marmorearum varietates et
conlocationes, deinde coronarum et silaceorum cuneorum inter se varias
distributiones.
(Full text)
postea ingressi sunt ut etiam aedificiorum
figuras, columnarum et fastigiorum eminentes proiecturas imitarentur,
patentibus autem locis uti exhedris propter amplitudines parietum
scaenarum frontes tragico more aut comico seu satyrico designarent,
ambulationes vero propter spatia longitudinis varietatibus topiorum
ornarent ab certis locorum proprietatibus imagines exprimentes.
pinguntur enim portus promuntoria litora flumina fontes euripi
fana luci montes pecora pastores, nonnullis locis item signantur
megalographiae habentes deorum simulacra seu fabularum dispositas
explicationes, non minus troianas pugnas seu Ulixis errationes per
topia, ceteraque quae sunt eorum similibus rationibus ab rerum natura
procreata.
(Full text)
sed haec quae ex veris rebus exempla
sumebantur, nunc iniquis moribus inprobantur. nam pinguntur tectoriis
monstra potius quam ex rebus finitis imagines certae. pro columnis
enim statuuntur calami, pro fastigiis appagineculi striati cum crispis
foliis et volutis, item candelabra aedicularum sustinentia figuras,
supra fastigia earum surgentes ex radicibus cum volutis ＜cauliculi＞
teneri plures habentes in se sine ratione sedentia sigilla, non minus
cauliculi dimidiata habentes sigilla alia humanis alia bestiarum
capitibus.
(Full text)
haec autem nec sunt nec fieri possunt nec
fuerunt. ergo ita novi mores coegerunt uti inertiae mali iudices
convincerent artium virtutes. quemadmodum enim potest calamus vero
sustinere tectum aut candelabrum ornamenta fastigii seu cauliculus
tam tenuis et mollis sustinere sedens sigillum aut de radicibus
et cauliculis ex parte flores dimidiataque sigilla procreari? at
haec falsa videntes homines non reprehendunt sed delectantur, neque
animadvertunt si quid eorum fieri potest nec ne. iudiciis autem
infirmis obscuratae mentes non valent probare quod potest esse cum
auctoritate et ratione decoris. neque enim picturae probari debent quae
non sunt similes veritati, nec si factae sunt elegantes ab arte, ideo
de is statim debet recta iudicari, nisi argumentationis certas rationes
habuerint sine offensionibus explicatas.
(Full text)
etenim etiam Trallibus cum Apaturius
Alabandeus eleganti manu finxisset scaenam in minusculo theatro, quod
εκκληϲιαϲτηριον apud eos vocitatur, in eaque fecisset columnas signa
Centauros sustinentes epistylia, tholorum rotunda tecta, fastigiorum
prominentes versuras, coronasque capitibus leoninis ornatas quae
omnino stillicidiorum e tectis habent rationem, praeterea supra eam
nihilominus episcaenium, in quo tholi pronai semifastigia omnisque
tecti varius picturis fuerat ornatus, itaque cum aspectus eius scaenae
propter asperitatem eblandiretur omnium visus et iam id opus probare
fuissent parati, tum Licymnius mathematicus prodiit et ait Alabandeas
satis acutos ad omnes res civiles haberi, sed propter non magnum vitium
indecentiae insipientes eos esse iudicatos, quod in gymnasio eorum
quae sunt statuae omnes sunt causas agentes, foro discos tenentes aut
currentes seu pila ludentes.
(Full text)
ita indecens inter locorum proprietates status
signorum publice civitati vitium existimationis adiecit. videamus item
nunc ne Apaturii scaena efficiat et nos Alabandeas aut Abderitas. qui
enim vestrum domos supra tegularum tecta potest habere aut columnas seu
fastigiorum explicationes? haec enim supra contignationes ponuntur, non
supra tegularum tecta. si ergo quae non possunt in veritate rationem
habere facti in picturis probaverimus, accedemus et nos his civitatibus
quae propter haec vitia insipientes sunt iudicatae.
(Full text)
itaque Apaturius contra respondere non est
ausus, sed sustulit scaenam et ad rationem veritatis commutatam
postea correctam adprobavit. utinam dii inmortales fecissent uti
Licymnius revivisceret et corrigeret hanc amentiam tectoriorumque
errantia instituta. sed quare vincat veritatem ratio falsa, non erit
alienum exponere. quod enim antiqui insumentes laborem et industriam
probare contendebant artibus, id nunc coloribus et eorum eleganti
specie consecuntur, et quam subtilitas artificis adiciebat operibus
auctoritatem, nunc dominicus sumptus efficit ne desideretur.
(Full text)
quis enim antiquorum non uti medicamento
minio parce videtur usus esse? at nunc passim plerumque toti parietes
inducuntur. accedit huc chrysocolla, ostrum, armenium. haec vero cum
inducuntur etsi non ab arte sunt posita, fulgentes oculorum reddunt
visus, et ideo quod pretiosa sunt, legibus excipiuntur, ut ab domino
non a redemptore repraesententur.
(Full text)
Quae commonefacere potui ut ab errore
discedatur in opere tectorio satis exposui, nunc de apparationibus
ut succurrere potuerit dicam, et primum quoniam de calce initio
est dictum, nunc de marmore ponam. Marmor non eodem genere omnibus
regionibus procreatur, sed quibusdam locis glaebae ut salis micas
perlucidas habentes nascuntur, quae contusae et molitae praestant
operibus utilitatem. quibus autem locis eae copiae non sunt, caementa
marmorea, sive assulae dicuntur, quae marmorarii ex operibus deiciunt,
contunduntur et moluntur, ＜et cum＞ est subcretum in operibus utuntur.
aliis locis, ut inter Magnesiae et Ephesi fines, sunt loca unde foditur
parata quam nec molere nec cernere opus est, sed sic est subtilis
quemadmodum si qua est manu contusa et subcreta.
(Full text)
Colores vero alii sunt qui per se
certis locis procreantur et inde fodiuntur, nonnulli ex aliis rebus
tractationibus aut mixtionum temperaturis compositi perficiuntur,
uti praestent eandem in operibus utilitatem.
(Full text)
primum autem exponemus quae per se nascentia fodiuntur, uti sil,
quae graece ωχρα dicitur. haec vero multis locis ut etiam in Italia
invenitur, sed quae fuerat optima attica ideo nunc non habetur quod
Athenis argentifodinae cum habuerunt familias, tunc specus sub terra
fodiebantur ad argentum inveniendum. cum ibi vena forte inveniretur,
nihilominus uti argentum persequebantur, itaque antiqui egregia copia
silis ad politionem operum sunt usi.
(Full text)
item rubricae copiose multis locis
eximuntur, sed optimae paucis, uti Ponto Sinope, et Aegypto, in
Hispania Balearibus, non minus etiam Lemno, cuius insulae vectigalia
Atheniensibus senatus populusque Romanus concessit fruenda.
(Full text)
paraetonium vero ex ipsis locis unde foditur
habet nomen. eadem ratione melinum, quod eius metallum insula cycladum
Melo dicitur esse.
(Full text)
creta viridis item pluribus locis nascitur,
sed optima Zmyrnae. hanc autem Graeci θεοδοτειον vocant, quod Theodotus
nomine fuerat cuius in fundo id genus cretae primum est inventum.
(Full text)
auripigmentum,
quod αρϲενικον graece dicitur, foditur Ponto. sandaraca item pluribus
locis, sed optima Ponto proxime flumen Hypanim habet metallum.
(Full text)
Ingrediar nunc minii rationes explicare. id
autem agris Ephesiorum Cilbianis primum esse memoratur inventum, cuius
et res et ratio satis magnas habet admirationes. foditur enim glaeba
quae dicitur, antequam tractationibus ad minium perveniant, vena uti
ferrum, magis subrufo colore, habens circa se rubrum pulverem. cum id
foditur, ex plagis ferramentorum crebras emittit lacrimas argenti vivi,
quae a fossoribus statim colliguntur.
(Full text)
hae glaebae cum collectae sunt, in officina
propter umoris plenitatem coiciuntur in fornacem ut interarescant, et
is qui ex his ab ignis vapore fumus suscitatur cum resedit in solum
furni, invenitur esse argentum vivum. exemptis glaebis guttae eae quae
residebunt propter brevitates non possunt colligi, sed in vas aquae
converruntur et ibi inter se congruunt et una confunduntur. id autem
cum sit quattuor sextariorum, mensurae cum expenduntur, invenietur esse
pondo centum.
(Full text)
cum in aliquo vase est confusum, si supra
id lapidis centenarium pondus inponatur, natat in summo neque eum
liquorem potest onere suo premere nec elidere nec dissipare. centenario
sublato si ibi auri scripulum inponatur, non natabit sed ad imum per se
deprimetur. ita non amplitudine ponderis sed genere singularum rerum
gravitatem esse non est negandum.
(Full text)
id autem multis rebus est ad usum expeditum.
neque enim argentum neque aes sine eo potest recte inaurari. cumque in
veste intextum est aurum eaque vestis contrita propter vetustatem usum
non habeat honestum, panni in fictilibus vasis inpositi supra ignem
comburuntur. is cinis coicitur in aquam, et additur eo argentum vivum.
id autem omnes micas auri corripit in se et cogit secum coire. aqua
defusa cum id in pannum infunditur et ibi manibus premitur, argentum
per panni raritates propter liquorem extra labitur, aurum compressione
coactum intra purum invenitur.
(Full text)
Revertar nunc ad minii temperaturam. ipsae
enim glaebae cum sunt aridae, contunduntur pilis ferreis, et lotionibus
et cocturis crebris relictis stercoribus efficiuntur ut adveniant
colores. cum ergo emissae sint ex minio per argenti vivi relictionem
quas in se naturales habuerat virtutes, efficitur tenera natura et
viribus inbecillis.
(Full text)
itaque cum est in expolitionibus conclavium
tectoriis inductum, permanet sine vitiis suo colore. apertis vero id
est peristylis aut exhedris aut ceteris eiusdem modi locis, quo sol et
luna possit splendores et radios inmittere, cum ab his locus tangitur,
vitiatur et amissa virtute coloris denigratur. itaque cum et alii
multi tum etiam Faberius scriba cum in Aventino voluisset habere domum
eleganter expolitam, peristylis parietes omnes induxit minio, qui post
dies XXX facti sunt invenusto varioque
colore. itaque pro minio locavit inducendos alios colores.
(Full text)
at si qui subtilior fuerit et voluerit
expolitionem miniaceam suum colorem retinere, cum paries expolitus et
aridus fuerit, ceram ponticam igni liquefactam paulo oleo temperatam
saeta inducat, deinde postea carbonibus in ferreo vase compositis
eam ceram a proximo cum pariete calefaciundo sudare cogat, atque ut
peraequetur deinde tunc candela linteisque puris subigat, uti signa
marmorea nuda curantur.
(Full text)
haec autem γανωϲιϲ graece dicitur. ita obstans
cerae ponticae lorica non patitur nec lunae splendorem nec solis radios
lambendo eripere ex his politionibus colorem. quae autem in Ephesiorum
metallis fuerunt officinae, nunc traiectae sunt ideo Romam quod id
genus venae postea est inventum Hispaniae regionibus, e quibus metallis
glaebae portantur et per publicanos Romae curantur. eae autem officinae
sunt inter aedem Florae et Quirini.
(Full text)
Vitiatur minium admixta calce. itaque si
qui velit experiri id sine vitio esse, sic erit faciendum. ferrea
lamna sumatur, eo minium inponatur, ad ignem conlocetur donec lamna
candescat. cum e candore color mutatus fuerit eritque ater, tollatur
lamna ab igni et sic refrigeratum si restituatur in pristinum colorem,
sine vitio esse probabitur, sin autem permanserit nigro colore,
significabit se esse vitiatum.
(Full text)
Quae succurrere potuerunt mihi de minio dixi.
chrysocolla adportatur a Macedonia, foditur autem ex is locis qui
sunt proximi aerariis metallis. armenium et indicum nominibus ipsis
indicatur quibus in locis procreantur.
(Full text)
Ingrediar nunc ad ea quae ex aliis generibus
tractationum temperaturis commutata recipiunt colorum proprietates,
et primum exponam de atramento, cuius usus in operibus magnas habet
necessitates, ut sint notae quemadmodum praeparentur certis rationibus
artificiorum ad id temperaturae.
(Full text)
namque aedificatur lacus uti laconicum et
expolitur marmore subtiliter et levigatur. ante id fit fornacula habens
in laconicum nares, et eius praefurnium magna diligentia comprimitur ne
flamma extra dissipetur. in fornace resina conlocatur. hanc autem ignis
potestas urendo cogit emittere per nares intra laconicum fuliginem,
quae circa parietem et camarae curvaturam adhaerescit. inde collecta
partim componitur ex cummi subacta ad usum atramenti librarii, reliqua
tectores glutinum admiscentes in parietibus utuntur.
(Full text)
sin autem hae copiae non fuerint paratae,
ita necessitatibus erit administrandum, ne expectatione morae res
retineatur. sarmenta aut taedae schidiae comburantur, cum erunt
carbones extinguantur, deinde in mortario cum glutino terantur.
(Full text)
ita erit atramentum tectoribus non
invenustum. non minus si faex vini arefacta et cocta in fornace fuerit
et ea contrita cum glutino in opere inducetur, super quam atramenti
suavitatis efficiet colorem, et quo magis ex meliore vino parabitur,
non modo atramenti sed etiam indici colorem dabit imitari.
(Full text)
Caerulei temperationes Alexandriae primum
sunt inventae, postea item Vestorius Puteolis instituit faciundum.
ratio autem eius e quibus est inventa satis habet admirationis.
harena enim cum nitri flore conteritur adeo subtiliter ut efficiatur
quemadmodum farina, et aes cyprium limis crassis uti scobe facta
mixtae conspargitur ut conglomeretur. deinde pilae manibus versando
efficiuntur et ita conligantur ut inarescant. aridae componuntur in
urceo fictili, urcei in fornace. simul autem aes et ea harena ab ignis
vehementia confervescendo coaluerint, inter se dando et accipiendo
sudores a proprietatibus discedunt suisque rebus per ignis vehementiam
confectis caeruleo rediguntur colore.
(Full text)
usta vero, quae satis habet utilitatis in
operibus tectoriis, sic temperatur. glaeba silis boni coquitur ut sit
in igni candens. ea autem aceto extinguitur et efficitur purpureo
colore.
(Full text)
De cerussa aerugineque quam nostri aerucam
vocitant non est alienum quemadmodum comparetur dicere. Rhodo enim
doliis sarmenta conlocantes aceto suffuso supra sarmenta conlocant
plumbeas massas, deinde ea operculis obturant ne spiramentum emittatur.
post certum tempus aperientes inveniunt e massis plumbeis cerussam.
eadem ratione lamellas aereas conlocantes efficiunt aeruginem quae
aeruca appellatur.
(Full text)
cerussa vero cum in fornace coquitur, mutato
colore ad ignem efficitur sandaraca. id autem incendio facto ex casu
didicerunt homines, et ea multo meliorem usum praestat quam quae de
metallis per se nata foditur.
(Full text)
Incipiam nunc de ostro dicere,
quod et carissimam et excellentissimam habet praeter hos colores
aspectus suavitatem. id autem excipitur e conchylio marino, e quo
purpura efficitur, cuius non minores sunt quam ceterarum ＜rerum＞
naturae considerantibus admirationes, quod habet non in omnibus
locis quibus nascitur unius generis colorem, sed solis cursu
naturaliter temperatur.
(Full text)
itaque quod legitur Ponto et
Gallia, quod hae regiones sunt proximae ad septentrionem, est atrum.
progredientibus inter septentrionem et occidentem invenitur lividum.
quod autem legitur ad aequinoctialem orientem et occidentem, invenitur
violaceo colore. quod vero meridianis regionibus excipitur, rubra
procreatur potestate, et ideo hoc Rhodo etiam insula creatur ceterisque
eiusmodi regionibus quae proximae sunt solis cursui.
(Full text)
ea conchylia cum sunt lecta, ferramentis circa
scinduntur, e quibus plagis purpurea sanies uti lacrima profluens
excussa in mortariis terendo comparatur, et quod ex concharum marinarum
testis eximitur, ideo ostrum est vocitatum. id autem propter salsuginem
cito fit siticulosum, nisi mel habeat circa fusum.
(Full text)
Fiunt etiam purpurei colores infecta creta
rubiae radice et hysgino, non minus et ex floribus alii colores. itaque
tectores cum volunt sil atticum imitari, violam aridam coicientes in
vas cum aqua, confervefaciunt ad ignem, deinde cum est temperatum
coiciunt in linteum, et inde manibus exprimentes recipiunt in mortarium
aquam ex violis coloratam, et eo cretam infundentes et eam terentes
efficiunt silis attici colorem.
(Full text)
eadem ratione vaccinium temperantes et lacte
miscentes purpuram faciunt elegantem. item qui non possunt chrysocolla
propter caritatem uti, herba quae luteum appellatur caeruleum
inficiunt, et ＜ita＞ utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva
appellatur. item propter inopiam coloris indici cretam selinusiam aut
anulariam vitro, quod Graeci ιϲατιν appellant, inficientes, imitationem
faciunt indici coloris.
(Full text)
Quibus rationibus et rebus ad expolitionum
firmitates ＜perveniatur＞ quibusque decoras oporteat fieri picturas,
item quas habeant omnes colores in se potestates, ut mihi succurrere
potuit in hoc libro perscripsi. itaque omnes aedificationum
perfectiones quam habere debeant opportunitatem ratiocinationis, septem
voluminibus sunt finitae, insequenti autem de aqua, si quibus locis non
fuerit, quemadmodum inveniatur et qua ratione ducatur quibusque rebus
si erit salubris et idonea probetur explicabo.
LIBER OCTAVUS.
(Full text)
De septem sapientibus Thales Milesius
omnium rerum principium aquam est professus, Heraclitus ignem,
Magorum sacerdotes aquam et ignem, Euripides auditor Anaxagorae, quem
philosophum Athenienses scaenicum appellaverunt, aera et terram eamque
e caelestium imbrium conceptionibus inseminatam fetus gentium et omnium
animalium in mundo procreavisse, et quae ex ea essent prognata cum
dissolverentur temporum necessitate coacta, in eandem redire, quaeque
de aere nascerentur item in caeli regiones reverti neque interitiones
recipere et dissolutione mutata in eam recidere in qua ante fuerant
proprietatem. Pythagoras vero, Empedocles, Epicharmos aliique physici
et philosophi haec principia esse quattuor proposuerunt, aerem ignem
terram aquam, eorumque inter se cohaerentiam naturali figuratione e
generum discriminibus efficere qualitates.
(Full text)
animadvertimus vero non solum nascentia ex
his esse procreata sed etiam res omnes non ali sine eorum potestate
neque crescere nec tueri. namque corpora sine spiritus redundantia non
possunt habere vitam, nisi aer influens cum incremento fecerit auctus
et remissiones continenter. caloris vero si non fuerit in corpore iusta
comparatio, non erit spiritus animalis neque erectio firma, cibique
vires non poterunt habere coctionis temperaturam. item si non terrestri
cibo membra corporis alantur, deficient et ita a terreni principii
mixtione erunt deserta.
(Full text)
animalia vero si fuerint sine
umoris potestate, exsanguinata et exsucata a principiorum liquore
interarescent. igitur divina mens quae proprie necessaria essent
gentibus non constituit difficilia et cara, uti sunt margaritae aurum
argentum ceteraque quae neque corpus nec natura desiderat, sed sine
quibus mortalium vita non potest esse tuta, ea fudit ad manum parata
per omnem mundum. itaque ex his, si quid forte defit in corpore
spiritus, ad restituendum aer adsignatus id praestat. apparatus autem
ad auxilia caloris solis impetus et ignis inventus tutiorem efficit
vitam. item terrenus fructus escarum praestans copiis supervacuis
desiderationes alit et nutrit animales pascendo continenter. aqua vero
non solum potus sed infinitas usu praebendo necessitates, gratas quod
est gratuita praestat utilitates.
(Full text)
ex eo etiam qui sacerdotia gerunt moribus
Aegyptiorum, ostendunt omnes res e liquoris potestate consistere.
itaque cum hydria aqua ad templum aedemque casta religione refertur,
tunc in terra procumbentes manibus ad caelum sublatis inventionis
gratias agunt divinae benignitati. Cum ergo et a physicis et
philosophis et ab sacerdotibus iudicetur ex potestate aquae omnes res
constare, putavi quoniam in prioribus septem voluminibus rationes
aedificiorum sunt expositae, in hoc oportere de inventionibus aquae
quasque habeat in locorum proprietatibus virtutes quibusque rationibus
ducatur et quemadmodum ante probetur scribere. est enim maxime
necessaria et ad vitam et ad delectationes et ad usum cotidianum.
(Full text)
Ea autem erit facilior, si erunt fontes aperti
et fluentes. sin autem non profluent, quaerenda sub terra sunt capita
et colligenda. quae sic erunt experienda uti procumbatur in dentes
antequam sol exortus fuerit, in locis quibus erit quaerendum, et in
terra mento conlocato et fulto prospiciantur eae regiones. sic enim non
errabit excelsius quam oporteat visus, cum erit inmotum mentum, sed
libratam altitudinem in regionibus certa finitione designabit. tunc in
quibus locis videbuntur umores concrispantes et in aera surgentes, ibi
fodiatur. non enim in sicco loco hoc potest signum fieri.
(Full text)
Item animadvertendum est quaerentibus aquam
quo genere sint loca. certa enim sunt in quibus nascitur. in creta
tenuis et exilis et non alta est copia. ea erit non optimo sapore. item
sabulone soluto tenuis sed inferioris loci invenietur. ea erit limosa
et insuavis. terra autem nigra sudores et stillae exiles inveniuntur,
quae ex hibernis tempestatibus collectae in spissis et solidis locis
subsidunt. haec habent optimum saporem. glarea vero mediocres et non
certae venae reperiuntur. hae quoque sunt egregia suavitate. item
sabulone masculo harenaque carbunculo certiores et stabiliores sunt
copiae, eaeque sunt bono sapore. rubro saxo et copiosae et bonae,
si non per intervenia dilabantur et liquescant. sub radicibus autem
montium et in saxis silicibus uberiores et affluentiores, eaeque
frigidiores sunt et salubriores. campestribus autem fontibus salsae
graves tepidae, non suaves nisi quae ex montibus sub terra submanantes
erumpunt in medios campos ibique arboram umbris contectae praestant
montanorum fontium suavitatem.
(Full text)
signa autem quibus terrarum generibus supra
scriptum est ea invenientur nascentia, tenuis iuncus, salix erratica,
alnus, vitex, harundo, hedera aliaque quae eiusmodi sunt, quae non
possunt nasci per se sine umore. solent autem eadem in lacunis nata
esse quae sidentes praeter reliquum agrum excipiunt ex imbribus et
agris per hiemem propterque capacitatem diutius conservant umorem.
quibus non est credendum, sed quibus regionibus et terris, non lacunis,
ea signa nascuntur non sata sed naturaliter per se procreata, ibi est
quaerenda.
(Full text)
in quibus si eae significabuntur inventiones,
sic erunt experiundae. fodiatur quoquoversus locus latus ne minus pedes
＜tres, altus pedes＞ quinque, in eoque conlocetur circiter solis occasum
scaphium aereum aut plumbeum aut pelvis. ex his quod erit paratum,
id intrinsecus oleo unguatur ponaturque inversum, et summa fossura
operiatur harundinibus aut fronde, supra terra obruatur, tum postero
die aperiatur, et si in vase stillae sudoresque erunt, is locus habebit
aquam.
(Full text)
item si vas ex creta factum non coctum in
ea fossione eadem ratione opertum positum fuerit, si is locus aquam
habuerit, cum apertum fuerit, vas umidum erit et iam dissolvetur ab
umore. vellusque lanae si conlocatum erit in ea fossura, insequenti
autem die de eo aqua expressa erit, significabit eum locum habere
copiam. non minus si lucerna concinnata oleique plena et accensa
in eo loco operta fuerit conlocata et postero die non erit exusta,
sed habuerit reliquias olei et enlychnii ipsaque umida invenietur,
indicabit eum locum habere aquam, ideo quod omnis tepor ad se ducit
umores. item in eo loco ignis factus si fuerit et percalefacta terra et
adusta vaporem nebulosum ex se suscitaverit, is locus habebit aquam.
(Full text)
cum haec ita erunt pertemptata et quae supra
scripta sunt signa inventa, tum deprimendus est puteus in eo loco et
si erit caput aquae inventum, plures circa sunt fodiendi et per specus
in unum locum omnes conducendi. Haec autem maxime in montibus et
regionibus septentrionalibus sunt quaerenda, eo quod in his et suaviora
et salubriora et copiosiora inveniuntur. aversi enim sunt solis cursui,
et in his locis primum crebrae sunt arbores et silvosae ipsique montes
suas habent umbras obstantes et radii solis non directi perveniunt ad
terram nec possunt umores exurere.
(Full text)
intervallaque montium maxime recipiunt
imbres et propter silvarum crebritatem nives ab umbris arborum et
montium ibi diutius conservantur, deinde liquatae per terrae venas
percolantur et ita perveniunt ad infimas montium radices, ex quibus
profluentes fontium erumpunt ructus. campestribus autem locis contrario
non possunt habere copias. nam quaecumque sunt non possunt habere
salubritatem, quod solis vehemens impetus propter nullam obstantiam
umbrarum eripit exhauriendo fervens ex planitie camporum umorem, et si
quae sunt aquae apparentes, ex his quod est levissimum tenuissimumque
et subtili salubritate aer avocans dissipat in impetum caeli quaeque
gravissimae duraeque et insuaves sunt partes, eae in fontibus
compestribus relinquuntur.
(Full text)
itaque quae ex imbribus
aqua colligitur salubriores habet virtutes, quod eligitur ex omnibus
fontibus levissimis subtilibusque tenuitatibus, deinde per aeris
exercitationem percolata tempestatibus liquescendo pervenit ad terram.
etiamque non crebriter in campis confluunt imbres sed in montibus aut
ad ipsos montes, ideo quod umores ex terra matutino solis ortu moti cum
sunt egressi, in quamcumque partem caeli sunt proclinati, trudunt aera,
deinde cum sunt moti propter vacuitatem loci post se recipiunt aeris
ruentis undas.
(Full text)
aer autem qui ruit trudens quocumque umorem
per vim spiritus impetus et undas crescentes facit ventorum. a ventis
autem quocumque feruntur umores conglobati ex fontibus et fluminibus
et paludibus et pelago cum tepore solis colliguntur et exhauriuntur et
ita tolluntur in altitudinem nubes, deinde tum aeris unda nitentes,
cum perventum ad montes, ab eorum offensa et procellis propter
plenitatem et gravitatem liquescendo disparguntur et ita diffunduntur
in terras.
(Full text)
Vaporem autem et nebulas et umores ex terra
nasci haec videtur efficere ratio, quod ea habet in se et calores
fervidos et spiritus inmanes refrigerationesque et aquarum magnam
multitudinem. ex eo cum refrigeratum nocte sol oriens impetu tangit
orbem terrae et ventorum flatus oriuntur per tenebras, ab umidis locis
egrediuntur in altitudinem nubes. aer autem quod a sole percalefactus
conversationibus tollit ex terra umores, licet ex balineis exemplum
capere.
(Full text)
nullos enim camarae quae sunt caldariorum
supra se possunt habere fontes, sed caelum quod est ibi ex praefurniis
ab ignis vapore percalefactum corripit ex pavimentis aquam et aufert
secum in camararum curvaturas et sustinet, ideo quod semper vapor
calidus in altitudinem se trudit. et primo non remittit propter
brevitatem, simul autem plus umoris habet congestum, non potest
sustinere propter gravitatem, sed stillat supra lavantium capita. item
eadem ratione caelestis aer cum ab sole percipit calorem, ex omnibus
locis hauriendo tollit umores et congregat ad nubes. ita enim terra
fervore tacta eicit umores, ut etiam corpus hominis ex calore emittit
sudores.
(Full text)
indices autem sunt eius rei venti, ex quibus
qui a frigidissimis partibus veniunt procreati septentrio et aquilo
extenuatos siccitatibus in aere flatus spirant, auster vero et
reliqui qui a solis cursu impetum faciunt, sunt umidissimi et semper
adportant imbres, quod percalefacti ab regionibus fervidis adveniunt
et omnibus terris lambentes eripiunt umores et ita eos profundunt ad
septentrionales regiones.
(Full text)
Haec autem sic fieri testimonio possunt
esse capita fluminum, quae orbe terrarum chorographiis picta itemque
scripta plurima maximaque inveniuntur egressa ab septentrione.
primumque in India Ganges et Indus ab Caucaso monte oriuntur, Syria
Tigris et Euphrates, Asiae item Ponto Borysthenes Hypanis Tanais,
Colchis Phasis, Gallia Rhodanus, Celtica Rhenus, citra Alpes
Timavus et Padus, Italia Tiberis, Maurusia quam nostri Mauretaniam
appellant ex monte Atlante Dyris, qui ortus ex septentrionali regione
progreditur per occidentem ad lacum Eptagonum et mutato nomine dicitur
Agger, deinde ex lacu Eptabolo sub montes desertos subterfluens per
meridiana loca manat et influit in paludem quae appellatur circumcingit Meroen, quod est
Aethiopum meridianorum regnum, ab hisque paludibus se circumagens per
flumina Astasobam et Astoboam et alia plura pervenit per montes ad
cataractam ab eoque se praecipitans per septentrionem pervenit inter
Elephantida et Syenen Thebaicosque in Aegyptum campos et ibi Nilus
appellatur.
(Full text)
ex Mauretania autem caput Nili profluere ex
eo maxime cognoscitur quod ex altera parte montis Atlantis ＜sunt＞ alia
capita item profluentia ad occidentem in Oceanum, ibique nascuntur
ichneumones crocodili aliae similes bestiarum pisciumque naturae
praeter hippopotamos.
(Full text)
Ergo cum omnia flumina ＜amplis＞ magnitudinibus
in orbis terrarum descriptionibus a septentrione videantur profluere
Afrique campi, qui sunt in meridianis partibus subiecti solis cursui,
latentes penitus habeant umores nec fontes crebros amnesque raros,
relinquitur uti multo meliora inveniantur capita fontium quae ad
septentrionem aut aquilonem spectant, nisi si inciderint in sulphurosum
locum aut aluminosum seu bituminosum. tunc enim permutantur et aut
calidae aquae aut frigidae odore malo et sapore profundunt fontes.
(Full text)
neque enim calidae aquae est ulla proprietas,
sed frigida aqua cum incidit percurrens in ardentem locum effervescit
et percalefacta egreditur per venas extra terram. ideo diutius non
potest permanere, sed brevi spatio fit frigida. namque si naturaliter
esset calida, non refrigeraretur calor eius. sapor autem et odor et
color eius non restituitur, quod intinctus et commixtus est propter
naturae raritatem.
(Full text)
Sunt autem etiam nonnulli fontes calidi, ex
quibus profluit aqua sapore optimo, quae in potione ita est suavis uti
nec fontalis ab Camenis nec Marcia saliens desideretur. haec autem ab
natura perficiuntur his rationibus. cum in imo per alumen aut bitumen
seu sulphur ignis excitatur, ardore percandefacit terram quae est
supra, a se autem fervidum emittit in superiora loca vaporem, et ita
si qui in is locis quae sunt supra, fontes dulcis aquae nascuntur,
offensi eo vapore effervescunt inter venas et ita profluunt incorrupto
sapore.
(Full text)
sunt etiam odore et sapore non bono frigidi
fontes, qui ab inferioribus locis penitus orti per loca ardentia
transeunt et ab eo per longum spatium terrae percurrentes refrigerati
perveniunt supra terram sapore odore coloreque corrupto, uti in
Tiburtina via flumen Albula et in Ardeatino fontes frigidi eodem odore
qui sulphurati dicuntur et reliquis locis similibus. hi autem cum sunt
frigidi, ideo videntur aspectu fervere quod cum in ardentem locum alte
penitus inciderunt, umore et igni inter se congruentibus, offensa
vehementi fragore validos recipiunt in se spiritus, et ita inflati vi
venti coacti bullientes crebre per fontes egrediuntur. ex his autem qui
non sunt aperti sed ab saxis continentur, per angustas venas vehementia
spiritus extruduntur ad summos grumorum tumulos.
(Full text)
itaque qui putant ea se altitudine qua sunt
grumi capita fontium fossa habere, cum aperiunt fossuras latius
decipiuntur. namque uti aeneum vas non in summis labris plenum
sed aquae mensurae suae capacitatis habens e tribus duas partes
operculumque in eo conlocatum, cum ignis vehementi fervore tangatur
percalefieri cogit aquam, ea autem propter naturalem raritatem in
se recipiens fervoris validam inflationem non modo implet vas sed
spiritibus extollens operculum et crescens abundat, sublato autem
operculo emissis inflationibus in aere patenti rursus ad suum locum
residit, ad eundem modum ea capita fontium cum sunt angustiis
compressa, ruunt in summo spiritus aquae bullitus, simul autem sunt
latius aperti, exanimati per raritates liquidae potestatis residunt et
restituuntur in libramenti proprietatem.
(Full text)
Omnis autem aqua calida ideo
quidem est medicamentosa quod in pravis rebus percocta aliam
virtutem recipit ad usum. namque sulphurosi fontes nervorum labores
reficiunt percalefaciendo exurendoque caloribus e corporibus umores
vitiosos. aluminosi autem, cum dissoluta membra corporum paralysi
aut tali qua vi morbi receperunt, fovendo per patentes venas
refrigerationem contraria caloris vi reficiunt, et hoc continenter
restituunt antiquam membrorum conversationem. bituminosi autem
interioris corporis vitia potionibus purgando solent mederi.
(Full text)
est autem aquae frigidae genus
nitrosum, uti Pinnae Vestinae, Cutiliis, aliisque locis similibus, quae
potionibus depurgat per alvumque transeundo etiam strumarum minuit
tumores. ubi vero auram argentum ferrum aes plumbum reliquaeque res
earum similes fodiuntur, fontes inveniuntur copiosi, sed hi maxime sunt
vitiosi. habent enim, uti aquae calidae sulphur alumen bitumen eademque per potiones cum in corpus
iniit et per venas permanando nervos attingit et artus, eos durat
inflando. igitur nervi inflatione turgentes e longitudine contrahuntur
et ita aut nervicos aut podagricos efficiunt homines, ideo quod ex
durissimis et spissioribus frigidissimisque rebus intinctas habent
venarum raritates.
(Full text)
aquae autem species est, quae cum habeat
non satis perluciditatis, ex ipsa uti flos natat in summo, colore
similis vitri purpurei. haec maxime consideratur Athenis. ibi enim ex
eiusmodi locis et fontibus in asty et ad portum Piraeeum ductae sunt
salientes, e quibus bibit nemo propter eam causam sed lavationibus et
reliquis rebus utuntur, bibunt autem ex puteis et ita vitant earum
vitia. Troezeni non potest id vitari, quod omnino aliud genus aquae non
reperitur nisi quod Cibdeli habent, itaque in ea civitate aut omnes
aut maxima parte sunt pedibus vitiosi. Cilicia vero civitate Tarso
flumen est nomine Cydnos, in quo podagrici crura macerantes levantur
dolore.
(Full text)
Sunt autem et alia multa genera quae habent
suas proprietates, ut in Sicilia flumen est Himeras, quod a fonte
cum est progressum dividitur in duas partes. quae pars profluit
contra Etruriam, quod per terrae dulcem sucum percurrit, est infinita
dulcedine, quae altera pars per eam terram currit unde sal foditur,
salsum habet saporem. item Paraetonio et quod est iter ad Ammonem et
Casio ad Aegyptum lacus sunt palustres, qui ita sunt salsi ut habeant
insuper se salem congelatum. sunt autem et aliis pluribus locis et
fontes et flumina et lacus, qui per salifodinas percurrentes necessario
salsi perficiuntur.
(Full text)
alii autem per pingues terrae
venas profluentes uncti oleo fontes erumpunt, uti Solis, quod oppidum
est Ciliciae, flumen nomine Liparis, in quo natantes aut lavantes ab
ipsa aqua unguntur. similiter Aethiopia lacus est qui unctos homines
efficit qui in eo nataverint, et India qui sereno caelo emittit
olei magnam multitudinem, item Carthagini fons in quo natat insuper
oleum, odore uti scobis citrea, quo oleo etiam pecora solent ungui.
Zacyntho et circa Dyrrachium et Apolloniam fontes sunt qui picis magnam
multitudinem cum aqua evomunt. Babylone lacus amplissima magnitudine
qui λιμνη αϲφαλτιτιϲ appellatur, habet supra natans liquidum bitumen,
quo bitumine et latere testaceo structum murum Samiramis circumdedit
Babyloni. item Iope in Syria Arabiaque Nomadum lacus sunt inmani
magnitudine qui emittunt bituminis maximas moles, quas diripiunt qui
habitant circa.
(Full text)
id autem non est mirandum. nam crebrae sunt
ibi lapidicinae bituminis duri. cum ergo per bituminosam terram
vis erumpit aquae, secum extrahit, et cum sit egressa extra terram
secernitur et ita reicit ab se bitumen. etiamque est in Cappadocia in
itinere quod est inter Mazaca et Tyana lacus amplus, in quem lacum pars
sive harundinis sive alii generis si demissa fuerit et postero die
exempta, ea pars quae fuerit exempta invenietur lapidea, quae autem
pars extra aquam manserit permanet in sua proprietate.
(Full text)
ad eundem modum Hierapoli Phrygiae effervet
aquae calidae multitudo, e qua circum hortos et vineas fossis ductis
inmittitur, haec autem efficitur post annum crusta lapidea. itaque
quotannis dextra ac sinistra margines ex terra faciundo inducunt
eam et efficiunt his crustis in agris saepta. hoc autem ita videtur
naturaliter fieri, quod in is locis et ea terra quibus nascitur, sucus
subest coaguli naturae similis, deinde cum commixta vis egreditur per
fontes extra terram, a solis et aeris calore cogitur congelari, ut
etiam in areis salinarum videtur.
(Full text)
item sunt ex amaro suco terrae fontes
exeuntes vehementer amari, ut in Ponto est flumen Hypanis. is a
capite profluit circiter milia XL sapore
dulcissimo, deinde cum pervenit ad locum qui est ab ostio ad milia
CLX, admiscetur ei fonticulus oppido quam
parvulus. is cum in eum influit, tunc tantam magnitudinem fluminis
facit amaram, ideo quod per id genus terrae et venas unde sandaracam
fodiunt ea aqua manando perficitur amara.
(Full text)
Haec autem dissimilibus saporibus a terrae
proprietate perficiuntur, uti etiam in fructibus videtur. si enim
radices arborum aut vitium aut reliquorum seminum non ex terrae
proprietatibus sucum capiendo ederent fructus, uno genere essent in
omnibus locis et regionibus omnium sapores. sed animadvertimus insula
Lesbo vinum protropum, Maeonia catacecaumeniten, Lydia Tmoliten,
Sicilia Mamertinum, Campania Falernum, inter Terracinam et Fundos
Caecubum reliquisque locis pluribus innumerabili multitudine genera
vini virtutesque procreari. quae non aliter possunt fieri nisi cum
terrenus umor suis proprietatibus saporis in radicibus infusus enutrit
materiam, per quam egrediens ad cacumen profundat proprium loci et
generis sui fructus saporem.
(Full text)
quodsi terra generibus umorum non esset
dissimilis et disparata, non tantum in Syria et Arabia in harundinibus
et iuncis herbisque omnibus essent odores neque arbores turiferae,
neque piperis darent bacas nec murrae glaebulas, nec Cyrenis in ferulis
laser nasceretur, sed in omni terra regionibus eodem genere omnia
procrearentur. has autem varietates regionibus et locis inclinatio
mundi ＜efficit＞ et solis impetus ＜qui＞ propius aut longius cursum
faciendo tales efficit terrae umorisque qualitates. nec solum in his
rebus sed etiam in pecoribus et armentis. haec non ita dissimiliter
efficerentur, nisi proprietates singularum terrarum ＜umorum＞ generibus
ad solis potestatem temperarentur.
(Full text)
sunt enim Boeotia flumina Cephisos et
Melas, Lucania Crathis, Troia Xanthus inque agris Clazomeniorum
et Erythraeorum et Laodicensium fontes. ad ea flumina, cum pecora
suis temporibus anni parantur ad conceptionem partus, per id tempus
adiguntur cotidie potum, ex eoque quamvis sint alba procreant aliis
locis leucophaea aliis locis pulla aliis coracino colore. ita
proprietas liquoris cum iniit in corpus, proseminat intinctam sui
cuiusque generis qualitatem. igitur quod in campis Troianis proxime
flumen armenta rufa et pecora leucophaea nascuntur, ideo id flumen
Ilienses Xanthum appellavisse dicuntur.
(Full text)
Etiamque inveniuntur aquae genera mortifera,
quae per maleficum sucum terrae percurrentia recipiunt in se vim
venenatam, uti fuisse dicitur Terracinae fons qui vocabatur Neptunius,
ex quo qui biberant inprudentes vita privabantur. quapropter antiqui
eum obstruxisse dicuntur. et Chrobsi Thracia lacus, ex quo non solum
qui biberint moriuntur sed etiam qui laverint. item in Thessalia fons
est profluens, ex quo fonte nec pecus ullum gustat nec bestiarum
genus ullum propius accedit, ad quem fontem proxime est arbor florens
purpureo colore.
(Full text)
non minus in Macedonia quo loci sepultus
est Euripides, dextra ac sinistra monumenti advenientes duo rivi
concurrunt in unum, e quibus ad unum accumbentes viatores pransitare
solent propter aquae bonitatem, ad rivum autem qui est ex altera parte
monumenti nemo accedit quod mortiferam aquam dicitur habere. item est
in Arcadia Nonacris nominata terrae regio, quae habet in montibus
ex saxo stillantes frigidissimos umores. haec autem aqua Ϲτυγοϲ
υδωρ nominatur, quam neque argenteum neque aeneum nec ferreum vas
potest sustinere, sed dissilit et dissipatur. conservare autem eam et
continere nihil aliud potest nisi mulina ungula, qua etiam memoratur ab
Antipatro in provinciam ubi erat Alexander per Iollam filium perlata
esse et ab eo ea aqua regem esse necatum.
(Full text)
item Alpibus in Cottii regno est aqua ex
qua qui gustant statim concidunt. agro autem Falisco via Campana in
campo Corneto est lucus in quo fons oritur, ibique avium et lacertarum
reliquarumque serpentium ossa iacentia apparent. Item sunt nonnullae
acidae venae fontium, uti Lyncesto et in Italia Velino, Campania Teano
aliisque locis pluribus, quae hanc habent virtutem uti calculos in
vesicis qui nascuntur in corporibus hominum potionibus discutiant.
(Full text)
fieri autem hoc naturaliter ideo videtur quod
acer et acidus sucus subest in ea terra, per quam egredientes venae
intinguntur acritudine, et ita cum in corpus inierunt, dissipant quae
ex aquarum subsidentia in corporibus exconcrescentia offenderunt. quare
autem discutiantur ex acidis eae res, sic possumus animadvertere.
ovum in aceto si diutius positum fuerit, cortex eius mollescet et
dissolvetur. item plumbum, quod est lentissimum et gravissimum, si in
vase conlocatum fuerit et in eo acetum suffusum, id autem opertum et
oblitum erit, efficietur uti plumbum dissolvatur, et fiet cerussa.
(Full text)
eisdem rationibus aes, quod etiam solidiore
est natura, similiter curatum si fuerit, dissipabitur et fiet aerugo.
item margarita. non minus saxa silicea, quae neque ferrum neque ignis
potest per se dissolvere, cum ab igni sunt percalefacta, aceto sparso
dissiliunt et dissolvuntur. ergo cum has res ante oculos ita fieri
videamus, ratiocinemur isdem rationibus ex acidis propter acritudinem
suci etiam calculosos e natura rerum similiter posse curari.
(Full text)
Sunt autem etiam fontes uti vino mixti,
quemadmodum est unus Paphlagoniae, ex quo eam aquam sine vino potantes
fiunt temulenti. Aequiculis autem in Italia et in Alpibus natione
Medullorum est genus aquae quam qui bibunt efficiuntur turgidis
gutturibus.
(Full text)
Arcadia vero civitas est non ignota Clitor,
in cuius agris est spelunca profluens aqua e qua qui biberint fiunt
abstemii. ad eum autem fontem epigramma est in lapide inscriptum hac
sententia versibus graecis, eam non esse idoneam ad lavandum sed etiam
inimicam vitibus, quod apud eum fontem Melampus sacrificiis purgavisset
rabiem Proeti filiarum restituissetque earum virginum mentes in
pristinam sanitatem. epigramma autem est id quod est subscriptum
ἀγρότα, ϲὺν ποίμναιϲ τὸ μεϲημβρινὸν ἤν ϲε βαρύνῃ δίψοϲ ἀν’ ἐϲχατιὰϲ
Κλείτοροϲ ἐρχόμενον, τῆϲ μὲν ἀπὸ κρήνηϲ ἀρύϲαι πόμα καὶ παρὰ νύμφαιϲ
ὑδριάϲιν ϲτῆϲον πᾶν τὸ ϲὸν αἰπόλιον· ἀλλὰ ϲὺ μήτ’ ἐπὶ λουτρὰ βάλῃϲ
χροί, μή ϲε καὶ αὔρη πη＜μή＞νῃ ＜τερπνῆϲ＞ ἐντὸϲ ἐόντα μέθηϲ· φεῦγε δ’
ἐμὴν πηγὴν μιϲάμπελον, ἔνθα Μελάμπουϲ λυϲάμενοϲ λύϲϲηϲ Προιτίδαϲ
ἀργαλέηϲ, πάντα καθαρμὸν ἔκοψεν ἀπόκρυφον ＜εὖτ ἄρ’ ἀπ’ Ἄργουϲ οὔρεα
τρηχείηϲ ἤλυθεν Ἀρκαδίηϲ＞.
(Full text)
item est in insula Cia fons e quo qui
inprudentes biberint fiunt insipientes, et ibi est epigramma insculptum
ea sententia, iucundam eam esse potionem fontis eius, sed qui biberit
saxeos habiturum sensus. sunt autem versus hi ἡδεῖα ψυχροῦ πόματοϲ
λιβὰϲ ἣν ἀναβαίνει ＜πηγή, ἀλλὰ νόῳ＞ πέτροϲ ὁ τῆϲδε πιών.
(Full text)
Susis autem in qua civitate est regnum
Persarum, fonticulus est ex quo qui biberint amittunt dentes. item in
eo est scriptum epigramma quo significant hanc sententiam, egregiam
esse aquam ad lavandum, sed ea si bibatur excutere e radicibus dentes.
et huius epigrammatos sunt versus graece ὕδατα κρανάεντα βλέπειϲ, ξένε,
τῶν ἄπο χερϲὶν λουτρὰ μὲν ἀνθρώποι＜ϲ ἀβλαβῆ ἔϲτιν ἔχειν·＞ ἢν δὲ βάλῃϲ
κοίληϲ ποτὶ νηδύοϲ ἀγλαὸν ὕδωρ ＜ἄκρα μόνον δολιχοῦ χείλεοϲ ἁψάμενοϲ,＞
αὐτῆμαρ πριϲτῆρεϲ ἐ＜πὶ χθονὶ δαιτὸϲ ὀδόντεϲ＞ πίπτουϲιν, γενύων ὀρφανὰ
θέντεϲ ἕδη.
(Full text)
Sunt etiam nonnullis locis fontium
proprietates quae procreant qui ibi nascuntur egregiis vocibus ad
cantandum, uti Tarso Magnesiae aliis eiusmodi regionibus. etiamque Zama
est civitas Afrorum cuius moenia rex Iuba duplici muro saepsit ibique
regiam domum sibi constituit. ab ea milia passuum XX est oppidum Ismuc,
cuius agrorum regiones incredibili finitae sunt terminatione. cum esset
enim Africa parens et nutrix ferarum bestiarum maxime serpentium, in
eius agris oppidi nulla nascitur et si quando adlata ibi ponatur statim
moritur, neque id solum, sed etiam terra ex his locis si alio translata
fuerit, et ibi. id genus terrae etiam Balearibus dicitur esse. sed
aliam mirabiliorem virtutem ea habet terra, quam ego sic accepi.
(Full text)
Gaius Iulius Masinissae filius, cuius erant
totius oppidi agrorum possessiones, cum patre Caesari militavit.
is hospitio meo est usus. ita cotidiano convictu necesse fuerat de
philologia disputare. interim cum esset inter nos de aquae potestate et
eius virtutibus sermo, exposuit esse in ea terra eiusmodi fontes ut qui
ibi procrearentur voces ad cantandum egregias haberent, ideoque semper
transmarinos catulastros emere formosos et puellas maturas eosque
coniungere, ut qui nascerentur ex his non solum voce egregia sed etiam
forma essent non invenusta.
(Full text)
Cum haec tanta varietas sit disparibus rebus
natura distributa, quod humanum corpus est ex aliqua parte terrenum, in
eo autem multa genera sunt umorum, uti sanguinis lactis sudoris urinae
lacrimarum, ergo si in parva particula terreni tanta discrepantia
invenitur saporum, non est mirandum si etiam in magnitudine terrae
innumerabiles sucorum reperientur varietates, per quarum venas aquae
vis percurrens tincta pervenit ad fontium egressus, et ita ex eo
dispares variique perficiuntur in propriis generibus fontes propter
locorum discrepantiam et regionum qualitates terrarumque dissimiles
proprietates.
(Full text)
ex his autem rebus sunt nonnulla quae ego
per me perspexi, cetera in libris graecis scripta inveni, quorum
scriptorum hi sunt auctores Theophrastus Timaeus Posidonius Hegesias
Herodotus Aristides Metrodorus, qui magna vigilantia et infinito studio
locorum proprietates, aquarum virtutes, ab inclinatione caelique
regionum qualitates ita esse distributas scriptis dedicaverunt. quorum
secutus ingressus in hoc libro perscripsi quae satis esse putavi de
aquae varietatibus, quo facilius ex his praescriptionibus eligant
homines aquae fontes, e quibus ad usum salientes possint ad civitates
municipiaque perducere.
(Full text)
nulla enim ex omnibus rebus tantas habere
videtur ad usum necessitates quantas aqua, ideo quod omnium animalium
natura si frumenti fructu privata fuerit arbustive aut carne aut
piscatu aut etiam qualibet ex his, reliquis rebus escarum utendo
poterit tueri vitam, sine aqua vero nec corpus animalium nec ulla
cibi virtus potest nasci nec tueri nec parari. quare magna diligentia
industriaque quaerendi sunt et eligendi fontes ad humanae vitae
salubritatem.
(Full text)
Expertiones autem et probationes eorum sic
sunt providendae. si erunt profluentes et aperti, antequam duci
incipiantur, aspiciantur animoque advertantur qua membratura sint qui
circa eos fontes habitant homines, et si erunt corporibus valentibus,
coloribus nitidis, cruribus non vitiosis, non lippis oculis, erunt
probatissimi. item si fons novus fossus fuerit et in vas corinthium
sive alterius generis quod erit ex aere bono ea aqua sparsa maculam non
fecerit, optima est. itemque in aeneo si ea aqua defervefacta et postea
requieta et defusa fuerit neque in eius aenei fundo harena aut limus
invenietur, ea aqua erit item probata.
(Full text)
item si legumina in vas cum ea aqua coniecta
ad ignem posita celeriter percocta fuerint, indicabunt aquam esse bonam
et salubrem. non minus etiam ipsa aqua quae erit in fonte si fuerit
limpida et perlucida, quoque pervenerit aut profluxerit muscus non
nascetur neque iuncus, neque inquinatus ab aliquo inquinamento is locus
fuerit sed puram habuerit speciem, innuitur his signis esse tenuis et
in summa salubritate.
(Full text)
Nunc de perductionibus ad habitationes
moeniaque ut fieri oporteat explicabo. cuius ratio est prima
perlibratio. libratur autem dioptris aut libris aquariis aut chorobate,
sed diligentius efficitur per chorobaten, quod dioptrae libraeque
fallunt. chorobates autem est regula longa circiter pedum viginti.
ea habet ancones in capitibus extremis aequali modo perfectos inque
regulae capitibus ad normam coagmentatos, et inter regulam et ancones a
cardinibus compacta transversaria, quae habent lineas ad perpendiculum
recte descriptas pendentiaque ex regula perpendicula in singulis
partibus singula, quae, cum regula est conlocata eaque tangent aeque ac
pariter lineas descriptionis, indicant libratam conlocationem.
(Full text)
sin autem ventus interpellaverit et motionibus
lineae non potuerint certam significationem facere, tunc habeat in
superiore parte canalem longum pedes V
latum digitum altum sesquidigitum eoque aqua infundatur, et si
aequaliter aqua canalis summa labra tanget, scietur esse libratum.
item eo chorobate cum perlibratum ita fuerit, scietur quantum habuerit
fastigii.
(Full text)
fortasse qui Archimedis libros legit dicet non
posse fieri veram ex aqua librationem, quod ei placet aquam non esse
libratam sed sphaeroides habere schema et ibi habere centrum quo loci
habet orbis terrarum. hoc autem, sive plana est aqua seu sphaeroides,
necesse est, ad extrema capita dextra ac sinistra cum librata regula
erit pariter sustinere regulam aquam, sin autem proclinata erit ex una
parte, qua erit altior non habere regulae canalem in summis labris
aquam. necesse est enim quocumque aqua sit infusa in medio inflationem
curvaturamque habere, sed capita dextra ac sinistra inter se librata
esse. exemplar autem chorobatae erit in extremo volumine descriptum.
et si erit fastigium magnum, facilior erit decursus aquae. sin autem
intervalla erunt lacunosa, substructionibus erit succurrendum.
(Full text)
Ductus autem aquae fiunt generibus tribus,
rivis per canales structiles, aut fistulis plumbeis, seu tubulis
fictilibus. quorum hae sunt rationes. si canalibus, ut structura fiat
quam solidissima solumque rivi libramenta habeat fastigata ne minus in
centenos pedes sicilico, eaeque structurae confornicentur ut minime
sol aquam tangat. cumque venerit ad moenia, efficiatur castellum
et castello coniunctum ad recipiendam aquam triplex inmissarium,
conlocenturque in castello tres fistulae aequaliter divisae intra
receptacula coniuncta, uti cum abundaverit ab extremis, in medium
receptaculum redundet.
(Full text)
item e medio ponentur
fistulae in omnes lacus et salientes, ex altero in balineas ut vectigal
quotannis populo praestent, exque tertio in domos privatas ne desit in
publico. non enim poterunt avertere, cum habuerint a capitibus proprias
ductiones. haec autem quare divisa constituerim, eae sunt causae et
uti qui privatim ducent in domos vectigalibus tueantur per publicanos
aquarum ductus.
(Full text)
sin autem medii montes erunt inter moenia
et caput fontis, sic erit faciendum uti specus fodiantur sub terra
librenturque ad fastigium quod supra scriptum est, et si tofus erit aut
saxum, in suo sibi canalis excidatur, sin autem terrenum aut harenosum
erit solum, parietes cum camara in specu struantur et ita perducatur,
puteique ita sint facti uti inter binos sint actus.
(Full text)
Sin autem fistulis plumbeis
ducetur, primum castellum ad caput struatur, deinde ad copiam
aquae lumen fistularum constituatur, eaeque fistulae e castello
conlocentur ad castellum quod erit in moenibus. fistulae ne minus
longae pedum denum fundantur. quae si centenariae erunt, pondus
habeant in singulas pondo MCC,
si octogenariae pondo DCCCCLX,
si quinquagenariae pondo DC,
quadragenariae pondo CCCCLXXX,
tricenariae pondo CCCLX,
vicenariae pondo CCXL, quinum
denum pondo CLXXX, denum
pondo CXX, octonum pondo
C, quinariae pondo LX. e latitudine autem lamnarum, quot digitos
habuerint, antequam in rotundationem flectantur, magnitudinum ita
nomina concipiunt fistulae. namque quae lamna fuerit digitorum
quinquaginta, cum fistula perficietur ex ea lamna, vocabitur
quinquagenaria similiterque reliquae.
(Full text)
ea autem ductio quae per fistulas
plumbeas est futura hanc habebit expeditionem. quodsi caput habeat
libramenta ad moenia, montesque medii non fuerint altiores ut possint
interpellare sed intervalla, necesse est substruere ad libramenta
quemadmodum in rivis et canalibus. sin autem non longa erit circumitio,
circumductionibus, sin autem valles erunt perpetuae, in declinato
loco cursus dirigentur. cum venerit ad imum, non alte substruitur, ut
sit libramentum quam longissimum. hoc autem erit venter quod Graeci
appellant κοιλιαν. deinde cum venerit adversus clivum, ex longo spatio
ventris leniter tumescit ut exprimatur in altitudinem summi clivi.
(Full text)
quodsi non venter in vallibus factus fuerit
nec substructum ad libram factum sed geniculus erit, erumpet et
dissolvet fistularum commissuras. etiam in ventre colliviaria sunt
facienda, per quae vis spiritus relaxetur. ita per fistulas plumbeas
aquam qui ducent, his rationibus bellissime poterunt efficere, quod et
decursus et circumductiones et ventres et expressus hac ratione possunt
fieri, cum habebunt a capitibus ad moenia fastigii libramenta.
(Full text)
item inter actus ducenos non est inutile
castella conlocari, ut si quando vitium aliqui locus fecerit, non
totum omneque opus contundatur et in quibus locis sit factum facilius
inveniatur, sed ea castella neque in decursu neque in ventris planitia
neque in expressionibus neque omnino in vallibus sed in perpetua
aequalitate.
(Full text)
Sin autem minore sumptu voluerimus, sic est
faciendum. tubuli crasso corio ne minus duorum digitorum fiant, sed
ita hi tubuli ex una parte sint lingulati, ut alius in alium inire
convenireque possint. coagmenta autem eorum calce viva ex oleo subacta
sunt inlinienda, et in declinationibus libramenti ventris lapis est
ex saxo rubro in ipso geniculo conlocandus isque perterebratus, uti
ex decursu tubulus novissimus in lapide coagmentetur et primus etiam
librati ventris, ad eundem modum adversus clivum et novissimus librati
ventris in cavo saxi rubri haereat et primus expressionis ad eundem
modum coagmentetur.
(Full text)
ita librata planitia tubulorum ad decursus et
expressiones non extolletur. namque vehemens spiritus in aquae ductione
solet nasci, ita ut etiam saxa perrumpat, nisi primum leniter et parce
a capite aqua inmittatur et in geniculis aut versuris alligationibus
aut pondere saburra contineatur. reliqua omnia uti fistulis plumbeis
ita sunt conlocanda. item cum primo aqua a capite inmittitur, ante
favilla inmittetur, uti coagmenta si qua sunt non satis oblita favilla
oblinantur.
(Full text)
habent autem tubulorum ductiones ea commoda.
primum in opere quod si quod vitium factum fuerit, quilibet id potest
reficere. etiamque multo salubrior est ex tubulis aqua quam per
fistulas, quod plumbum videtur esse ideo vitiosum quod ex eo cerussa
nascitur, haec autem dicitur esse nocens corporibus humanis. itaque
quod ex eo procreatur ＜si＞ id est vitiosum, non est dubium quin ipsum
quoque non sit salubre.
(Full text)
exemplar autem ab artificibus plumbariis
possumus accipere, quod palloribus occupatos habent corporis colores.
namque cum fundendo plumbum flatur, vapor ex eo insidens corporis
artus et in diem exurens eripit ex membris eorum sanguinis virtutes.
itaque minime fistulis plumbeis aqua duci videtur, si volumus eam
habere salubrem. saporemque meliorem ex tubulis esse cotidianus potest
indicare victus, quod omnes structas cum habeant vasorum argenteorum
mensas, tamen propter saporis integritatem fictilibus utuntur.
(Full text)
Sin autem fontes ＜non sunt＞ unde ductiones
aquarum faciamus, necesse est puteos fodere. in puteorum autem
fossionibus non est contemnenda ratio, sed acuminibus sollertiaque
magna naturales rerum rationes considerandae, quod habet multa variaque
terra in se genera. est enim uti reliquae res ex quattuor principiis
composita. et primum est ipsa terrena habetque ex umore aquae fontes,
item calores unde etiam sulphur alumen bitumen nascitur, aerisque
spiritus inmanes, qui cum graves per intervenia fistulosa terrae
perveniunt ad fossionem puteorum et ibi homines offendunt fodientes vi
naturali vaporis obturant eorum naribus spiritus animales, uti qui non
celerius inde effugiunt ibi interemantur.
(Full text)
hoc autem quibus rationibus caveatur sic erit
faciendum. lucerna accensa demittatur, quae si permanserit ardens
sine periculo descendetur. sin autem eripietur lumen a vi vaporis,
tunc secundum puteum dextra ac sinistra defodiantur aestuaria. ita
quemadmodum per nares spiritus ex aestuariis dissipabuntur. cum haec
sic explicata fuerint et ad aquam erit perventum, tunc saepiatur
astructura ne obturetur vena.
(Full text)
sin autem loca dura erunt aut nimium venae
penitus fuerint, tunc signinis operibus ex tectis aut superioribus
locis excipiendae sunt copiae. in signinis autem operibus haec
sunt facienda. uti harena primum purissima asperrimaque paretur,
caementum de silice frangatur ne gravius quam librarium, calce quam
vehementissima mortario mixta ita ut quinque partes harenae ad duas
respondeant. eorum fossa ad
libramentum altitudinis quod est futurum calcetur vectibus ligneis
ferratis.
(Full text)
parietibus calcatis in medio
quod erit terrenum exinaniatur ad libramentum infimum parietum. hoc
exaequato solum calcetur ad crassitudinem quae constituta fuerit.
ea autem si duplicia aut
triplicia facta fuerint uti percolationibus transmutari possit, multo
salubriorem et suaviorem aquae usum efficient. limus enim cum habuerit
quo subsidat, limpidior fiet et sine odoribus conservabit saporem,
si non, salem addi necesse erit et extenuari. Quae potui de aquae
virtute et varietate quasque habeat utilitates quibusque rationibus
ducatur et probetur in hoc volumine posui, de gnomonicis vero rebus et
horologiorum rationibus insequenti perscribam.
LIBER NONUS.
(Full text)
Nobilibus athletis qui Olympia Pythia Isthmia
Nemea vicissent, Graecorum maiores ita magnos honores constituerunt
uti non modo in conventu stantes cum palma et corona ferant laudes,
sed etiam cum revertantur in suas civitates cum victoria triumphantes
quadrigis in moenia et in patrias invehantur e reque publica perpetua
vita constitutis vectigalibus fruantur. cum ergo id animadvertam,
admiror quid ita non scriptoribus eidem honores etiamque maiores sint
tributi, qui infinitas utilitates aevo perpetuo omnibus gentibus
praestant. id enim magis erat institui dignum, quod athletae sua
corpora exercitationibus efficiunt fortiora, scriptores non solum suos
sensus sed etiam omnium, ＜cum＞ libris ad discendum et animos exacuendos
praeparant praecepta.
(Full text)
quid enim Milo Crotoniates quod fuit invictus
prodest hominibus aut ceteri qui eo genere fuerunt victores, nisi quod
dum vixerunt ipsi inter suos cives habuerunt nobilitatem. Pythagorae
vero praecepta Democriti Platonis Aristotelis ceterorumque sapientium
cotidiana perpetuis industriis culta non solum suis civibus sed etiam
omnibus gentibus recentes et floridos edunt fructus. e quibus qui a
teneris aetatibus doctrinarum abundantia satiantur, optimos habentes
sapientiae sensus instituunt civitatibus humanitatis mores aequa iura
leges, quibus absentibus nulla potest esse civitas incolumis.
(Full text)
cum ergo tanta munera ab scriptorum prudentia
privatim publiceque fuerint hominibus praeparata, non solum arbitror
palmas et coronas his tribui oportere sed etiam decerni triumphos
et inter deorum sedes eos dedicandos iudicari. Eorum autem cogitata
utiliter hominibus ad vitam explicandum e pluribus singula paucorum
uti exempla ponam, quae recognoscentes necessario his tribui honores
oportere homines confitebuntur.
(Full text)
et primum Platonis e multis ratiocinationibus
utilissimis unam quemadmodum ab eo explicata sit ponam. locus aut ager
paribus lateribus si erit quadratus eumque oportuerit duplicari, quod
opus fuerit genere numeri quod multiplicationibus non invenitur, ex
descriptionibus linearum emendatis reperitur. est autem eius rei haec
demonstratio. quadratus locus qui erit longus et latus pedes denos
efficit areae pedes C. si ergo opus fuerit eum duplicare et pedum CC
item e paribus lateribus facere, quaerendum erit quam magnum latus eius
quadrati fiat ut ex eo CC pedes duplicationibus areae respondeant. id
autem numero nemo potest invenire. namque si XIIII constituentur, erunt
multiplicati pedes CXCVI, si XV, pedes CCXXV.
(Full text)
ergo quoniam id non explicatur numero, in eo
quadrato longo et lato pedes X quod fuerit, linea ab angulo ad angulum
diagonios perducatur, uti dividantur duo trigona aequa magnitudine,
singula areae pedum quinquagenum, ad eiusque lineae diagonalis
longitudinem locus quadratus paribus lateribus describatur. ita quam
magna duo trigona in minore quadrato quinquagenum pedum linea diagonio
fuerint designata, eadem magnitudine et eodem pedum numero quattuor in
maiore erunt effecta. hac ratione duplicatio grammicis rationibus ab
Platone, uti schema subscriptum erit in ima pagina, explicata est.
(Full text)
Item Pythagoras normam sine artificis
fabricationibus inventam ostendit, et quod magno labore fabri normam
facientes vix ad verum perducere possunt, id rationibus et methodis
emendatum ex eius praeceptis explicatur. namque si sumantur regulae
tres e quibus una sit pedes III altera pedes IIII tertia pedes V,
eaeque regulae inter se compositae tangant alia aliam suis cacuminibus
extremis schema habentes trigoni, deformabunt normam emendatam. ad eas
autem regularum singularum longitudines si singula quadrata paribus
lateribus describantur, quod erit trium latus, areae habebit pedes
VIIII, quod IIII, XVI, quod V erit,
XXV.
(Full text)
ita quantum areae pedum numerum duo quadrata ex tribus pedibus
longitudinis laterum et quattuor efficiunt, aeque tantum numerum
reddidit unum ex quinque descriptum. id Pythagoras cum invenisset,
non dubitans a Musis se in ea inventione monitum, maximas gratias
agens hostias dicitur his immolavisse. ea autem ratio quemadmodum in
multis rebus et mensuris est utilis, etiam in aedificiis scalarum
aedificationibus uti temperatas habeant graduum librationes est
expedita.
(Full text)
si enim altitudo contignationis ab summa
coaxatione ad imum libramentum divisa fuerit in partes tres, erit earam
quinque in scalis scaporum iusta longitudine inclinatio, ＜uti＞ quam
magnae fuerint inter contignationem et imum libramentum altitudinis
partes tres, quattuor a perpendiculo recedant et ibi conlocentur
inferiores calces scaporum. ita si erunt, temperatae et graduum et
ipsarum scalarum erunt conlocationes. item eius rei erit subscripta
forma.
(Full text)
Archimedis vero cum multa miranda inventa et
varia fuerint, ex omnibus etiam infinita sollertia id quod exponam
videtur esse expressum. nimirum Hiero Syracusis auctus regia potestate,
rebus bene gestis cum auream coronam votivam diis inmortalibus in
quodam fano constituisset ponendam, manupretio locavit faciendam et
aurum ad sacoma adpendit redemptori. is ad tempus opus manu factum
subtiliter regi adprobavit et ad sacoma pondus coronae visus est
praestitisse.
(Full text)
posteaquam indicium est factum dempto auro
tantundem argenti in id coronarium opus admixtum esse, indignatus Hiero
se contemptum esse neque inveniens qua ratione id furtum deprehenderet,
rogavit Archimeden uti insumeret sibi de eo cogitationem. tunc is cum
haberet eius rei curam, casu venit in balineum ibique cum in solium
descenderet, animadvertit quantum corporis sui in eo insideret tantum
aquae extra solium effluere. idque cum eius rei rationem explicationis
ostendisset, non est moratus sed exsiluit gaudio motus de solio et
nudus vadens domum versus significabat clara voce invenisse quod
quaereret. nam currens identidem graece clamabat ευρηκα ευρηκα.
(Full text)
tum vero ex eo inventionis ingressu duas
fecisse dicitur massas aequo pondere quo etiam fuerat corona, unam ex
auro et alteram ex argento. cum ita fecisset, vas amplum ad summa labra
implevit aqua, in quo demisit argenteam massam. cuius quanta magnitudo
in vase depressa est, tantum aquae effluxit. ita exempta massa quanto
minus factum fuerat refudit sextario mensus, ut eodem modo quo prius
fuerat ad labra aequaretur. ita ex eo invenit quantum pondus argenti ad
certam aquae mensuram responderet.
(Full text)
cum id expertus esset, tum auream massam
similiter pleno vase demisit et ea exempta eadem ratione mensura addita
invenit deesse aquae non tantum sed minus, quanto minus magno corpore
eodem pondere auri massa esset quam argenti. postea vero repleto vase
in eadem aqua ipsa corona demissa invenit plus aquae defluxisse in
coronam quam in auream eodem pondere massam, et ita ex eo quod defuerit
plus aquae in corona quam in massa, ratiocinatus deprehendit argenti in
auro mixtionem et manifestum furtum redemptoris.
(Full text)
Transferatur mens ad Archytae Tarentini et
Eratosthenis Cyrenaei cogitata. hi enim multa et grata a mathematicis
rebus hominibus invenerunt, itaque cum in ceteris inventionibus fuerint
grati, in eius rei cogitationibus maxime sunt suspecti. alius enim alia
ratione explicaverunt quod Delo imperaverat responsis Apollo, uti arae
eius quantum haberent pedum quadratorum id duplicaretur et ita fore ut
i qui essent in ea insula tunc religione liberarentur.
(Full text)
itaque Archytas hemicylindrorum
descriptionibus, Eratosthenes organica mesolabi ratione idem
explicaverunt. cum haec sint tam magnis doctrinarum iucunditatibus
animadversa et cogamur naturaliter inventionibus singularum rerum
considerantes effectus moveri, multas res attendens admiror etiam
Democriti de rerum natura volumina et eius commentarium quod
inscribitur χειροκμητων, in quo etiam utebatur anulo ut signaret cera
molli quae esset expertus.
(Full text)
Ergo eorum virorum cogitata non solum ad mores
corrigendos sed etiam ad omnium utilitatem perpetuo sunt praeparata.
athletarum autem nobilitates brevi spatio cum suis corporibus
senescunt. itaque neque cum maxime sunt florentes neque posteritati hi,
quemadmodum sapientium cogitata homimum vitae, prodesse possunt.
(Full text)
cum vero neque moribus neque institutis
scriptorum praestantibus tribuantur honores, ipsae per se mentes aeris
altiora prospicientes memoriarum gradibus ad caelum elatae, aevi
inmortalitate non modo sententias sed etiam figuras eorum posteris
cogunt esse notas. itaque qui litterarum iucunditatibus intinctas
habent mentes non possunt non in suis pectoribus dedicatum habere
sicuti deorum sic Ennii poetae simulacrum. Accii autem carminibus qui
studiose delectantur non modo verborum virtutes sed etiam figuram eius
videntur secum habere praesentem.
(Full text)
item plures post nostram memoriam nascentes
cum Lucretio videbuntur velut coram de rerum natura disputare, de arte
vero rhetorica cum Cicerone, multi posterorum cum Varrone conferent
sermonem de lingua latina, non minus etiam plures philologi cum
Graecorum sapientibus multa deliberantes secretos cum his videbuntur
habere sermones, et ad summam sapientium scriptorum sententiae
corporibus absentibus vetustate florentes cum insunt inter consilia
et disputationes, maiores habent quam praesentium sunt auctoritates
omnes.
(Full text)
itaque, Caesar, his auctoribus fretus sensibus
eorum adhibitis et consiliis ea volumina conscripsi, et prioribus
septem de aedificiis, octavo de aquis, in hoc de gnomonicis rationibus
quemadmodum de radiis solis in mundo sunt per umbras gnomonis inventae
quibusque rationibus dilatentur aut contrahantur explicabo.
(Full text)
Ea autem sunt divina mente comparata
habentque admirationem magnam considerantibus, quod umbra gnomonis
aequinoctialis alia magnitudine est Athenis alia Alexandriae aliae
Romae non eadem Placentiae ceterisque orbis terrarum locis. itaque
longe aliter distant descriptiones horologiorum locorum mutationibus.
umbrarum enim aequinoctialium magnitudinibus designantur analemmatorum
formae, e quibus perficiuntur ad rationem locorum et umbrae gnomonum
horarum descriptiones. αναλημμα est ratio conquisita solis cursu et
umbrae crescentis ad brumam observatione inventa, e qua per rationes
architectonicas circinique descriptiones est inventus effectus in
mundo.
(Full text)
mundus autem est omnium naturae rerum
conceptio summa caelumque sideribus et stellarum cursibus conformatum.
id volvitur continenter circum terram atque mare per axis cardines
extremos. namque in his locis naturalis potestas ita architectata est
conlocavitque cardines tamquam centra, unum a terra et mari in summo
mundo ac post ipsas stellas septentrionum, alterum trans contra sub
terra in meridianis partibus, ibique circum eos cardines orbiculos
circum centra uti in torno perfecit, qui graece πολοι nominantur, per
quos pervolitat sempiterno caelum. ita media terra cum mari centri loco
naturaliter est conlocata.
(Full text)
his natura dispositis ita uti septentrionali
parte a terra excelsius habeat altitudinem centrum, in meridiana
autem parte in inferioribus locis subiectum a terra obscuretur,
tunc etiam per medium transversa et inclinata in meridiem circuli
lata zona XII signis est conformata,
quorum species stellis dispositis XII
partibus peraequatis exprimit depictam ab natura figurationem. itaque
lucentia cum mundo reliquisque sideribus ornatu circum terram mareque
pervolantia cursus perficiunt ad caeli rotunditatem.
(Full text)
omnia autem visitata et invisitata temporum
necessitate sunt constituta. ex quis sex signa numero supra terram
cum caelo pervagantur, cetera sub terram subeuntia ab eius umbra
obscurantur. sex autem ex his semper supra terram nituntur. quanta
pars enim novissimi signi depressione coacta versatione subiens sub
terram occultatur, tantundem eius contrarii conversationis necessitate
supergressum rotatione circumacta trans locis patentibus ex obscuris
egreditur ad lucem. namque vis una et necessitas utrimque simul
orientem et occidentem perficit.
(Full text)
ea autem signa cum sint numero XII partesque duodecumas singula possideant
mundi versenturque ab oriente ad occidentem continenter, tunc per ea
signa contrario cursu luna stella Mercurii Veneris ipse sol itemque
Martis et Iovis et Saturni ut per graduum ascensionem percurrentes
alius alia circumitionis magnitudine ab occidente ad orientem in mundo
pervagantur. luna die octavo et vicensimo et amplius circiter hora
caeli circumitionem percurrens ex quo signo coeperit ire ad id signum
revertendo perficit lunarem mensem.
(Full text)
sol autem signi spatium quod
est duodecuma pars mundi mense vertente vadens transit. ita XII mensibus XII
signorum intervalla pervagando cum redit ad id signum unde coeperit,
perficit spatium vertentis anni. ex eo quem circulum luna terdecies
in XII mensibus percurrit, eum sol
eisdem mensibus semel permetitur. Mercurii autem et Veneris stellae
circa solis radios utique centrum eum itineribus coronantes regressus
retrorsus et retardationes faciunt, et ita stationibus propter eam
circinationem morantur in spatiis signorum.
(Full text)
id autem ita esse maxime cognoscitur ex
Veneris stella, quod ea cum solem sequatur, post occasum eius apparens
in caelo clarissimeque lucens vesperugo vocitatur, aliis autem
temporibus eum antecurrens et oriens ante lucem lucifer appellatur. ex
eoque nonnumquam plures dies in uno signo commorantur, alias celerius
ingrediuntur in alterum signum. itaque quod non aeque peragunt numerum
dierum in singulis signis, quantum sunt moratae prius transiliendo
celerioribus itineribus perficiunt iustum cursum. ita efficitur uti
quod demorentur in nonnullis signis, nihilo minus cum eripiant se ab
necessitate morae, celeriter consequantur iustam circumitionem.
(Full text)
iter autem in mundo Mercurii stella ita
pervolitat uti trecentesimo et sexagensimo die per signorum spatia
currens perveniat ad id signum ex quo priore circumlatione coepit
facere cursum, et ita peraequatur eius iter ut circiter tricenos dies
in singulis signis habeat numeri rationem.
(Full text)
Veneris autem cum est liberata ab inpeditione
radiorum solis, XXX diebus percurrit signi
spatium. quo minus quadragenos dies in singulis signis patitur, cum
stationem fecerit restituit eam summam numeri in uno signo morata.
ergo totam circinationem in caelo quadringentesimo et octogensimo et
quinto die permensa iterum init signum ex quo signo prius iter facere
coepit.
(Full text)
Martis vero circiter sexcentesimo octogensimo
tertio siderum spatia pervagando pervenit eo ex quo initium faciendo
cursum fecerat ante, et in quibus signis celerius percurrit,
cum stationem fecit explet dierum numeri rationem. Iovis autem
placidioribus gradibus scandens contra mundi versationem, circiter
CCCLX diebus singula signa permetitur,
et consistit post annum XI et dies CCCXIII et redit in id signum in quo ante
XII anno fuerat. Saturni vero, mensibus
undetriginta et amplius paucis diebus pervadens per signi spatium, anno
nono et vicensimo et circiter diebus CLX
in quo ante tricensimo fuerat anno in id restituitur, ex eoque quo
minus ab extremo distat mundo, tanto maiorem circinationem rotae
percurrendo tardior videtur esse.
(Full text)
ei autem qui supra solis iter circinationes
peragunt, maxime cum in trigono fuerint quod is inierit, tum non
progrediuntur sed regressus facientes morantur, doneque cum idem sol de
eo trigono in aliud signum transitionem fecerit. id autem nonnullis sic
fieri placet quod aiunt solem, cum longius absit abstantia quadam, non
lucidis itineribus errantia per eam sidera obscuritatis morationibus
inpedire. nobis vero id non videtur. solis enim splendor perspicibilis
et patens sine ullis obscurationibus est per omnem mundum, ut etiam
nobis appareant cum faciant eae stellae regressus et morationes.
(Full text)
ergo si tantis intervallis nostra species
potest id animadvertere, quid ita divinitatibus splendoribusque
astrorum iudicamus obscuritates obici posse? ergo potius ea ratio nobis
constabit quod fervor quemadmodum omnes res evocat et ad se ducit, ut
etiam fructus e terra surgentes in altitudinem per calorem videmus,
non minus aquae vapores a fontibus ad nubes per ortus excitari,
eadem ratione solis impetus vehemens radiis trigoni forma porrectis
insequentes stellas ad se perducit et ante currentes veluti refrenando
retinendoque non patitur progredi sed ad se ＜cogit＞ regredi ＜dum＞ in
alterius trigoni signum exeat.
(Full text)
Fortasse desiderabitur quid ita sol quinto a
se signo potius quam secundo aut tertio quae sunt propiora facit in his
fervoribus retentiones? ergo quemadmodum id fieri videatur exponam.
eius radii in mundo uti trigoni paribus lateribus forma lineationibus
extenduntur. id autem nec plus nec minus est ad quintum ab eo signum.
igitur si radii per omnem mundum fusi circinationibus vagarentur
neque extentionibus porrecti ad trigoni formam linearentur, propiora
flagrarent. id autem etiam Euripides Graecorum poeta animadvertisse
videtur. ait enim quae longius a sole essent haec vehementius ardere,
propiora vero eum temperata habere. itaque scribit in fabula Phaethonte
sic καιει τα πορρω, ταγγυθεν δ’ ευκρατ’ εχει.
(Full text)
si ergo res et ratio et testimonium poetae
veteris id ostendit, non puto aliter oportere iudicari nisi quemadmodum
de ea re supra scriptum habemus. Iovis autem inter Martis et Saturni
circinationem currens maiorem quam Mars, minorem quam Saturnus pervolat
cursum. item reliquae stellae quo maiore absunt spatio ab extremo caelo
proxumamque habent terrae circinationem, celerius ＜pervagari＞ videntur,
quod quaecumque earum minorem circinationem peragens saepius subiens
praeterit superiorem.
(Full text)
quemadmodum si in rota qua figuli utuntur
inpositae fuerint septem formicae canalesque totidem in rota facti
sint circum centrum imo adcrescentes ad extremum, in quibus hae
cogantur circinationem facere, verseturque rota in alteram partem,
necesse erit eas contra rotae versationem nihilominus adversus itinera
perficere et quae proximum centrum habuerit celerius pervagari quaeque
extremum orbem rotae peragat, etiamsi aeque celeriter ambulet,
propter magnitudinem circinationis multo tardius perficere cursum.
similiter astra nitentia contra mundi cursum suis itineribus perficiunt
circumitum, sed caeli versatione redundationibus referuntur cotidiana
temporis circumlatione.
(Full text)
Esse autem alias stellas temperatas alias
ferventes etiamque frigidas haec esse causa videtur quod omnis ignis
in superiora loca habet scandentem flammam. ergo sol aethera qui est
supra se radiis exurens efficit candentem, in quibus locis habet cursum
Martis stella, itaque fervens ab ardore solis efficitur. Saturni
autem quod est proxima extremo mundo et tangit congelatas caeli
regiones, vehementer est frigida. ex eo Iovis cum inter utriusque
circumitiones habeat cursum, a refrigeratione caloreque earum medio
convenientes temperatissimosque habere videtur effectus. De zona XII signorum et septem astrorum contrario opere
ac cursu, quibus rationibus et numeris transeant e signis in signa et
circumitum eorum uti a praeceptoribus accepi exposui. nunc de crescenti
lumine lunae deminutioneque uti traditum est nobis a maioribus
dicam.
(Full text)
Berosus qui ab Chaldaeorum civitate sive
natione progressus in Asia etiam disciplinam Chaldaicam patefecit, ita
est professus pilam esse ex dimidia parte candentem, reliqua habere
caeruleo colore. cum autem cursum itineris sui peragens subierit sub
orbem solis, tunc eam radiis et impetu caloris corripi convertique
candentem propter eius proprietatem luminis ad lumen. cum autem evocata
ab solis orbi superiora spectet, tunc inferiorem partem eius quod
candens non sit propter aeris similitudinem obscuram videri. cum ad
perpendiculum ea sit ad eius radios, totum lumen ad superiorem speciem
retineri et tunc eam vocari primam.
(Full text)
cum praeteriens vadat ad orientis caeli
partes, relaxari ab impetu solis extremamque eius partem candentiae
oppido quam tenui linea ad terram mittere splendorem et ita ex eo
eam secundam vocari. cotidiana autem versationis remissione tertiam
quartam in dies numerari. septimo die ＜cum＞ sol sit ad occidentem, luna
autem inter orientem et occidentem medias caeli teneat regiones, quod
dimidiam partem caeli spatio distet a sole, item dimidiam candentiae
conversam habere ad terram. inter solem vero et lunam cum distet totum
mundi spatium et lunae orienti sol trans contra sit ad occidentem, eam
quo longius absit a radiis remissam, XIIII
die plena rota totius orbis mittere splendorem, reliquosque dies
decrescentia cotidiana ad perfectionem lunaris mensis versationibus et
cursu a sole revocationibus subire sub rotam radiosque eius, et ita
menstruas dierum efficere rationes.
(Full text)
Uti autem Aristarchus Samius mathematicus
vigore magno rationes varietatis disciplinis de eadem re reliquit,
exponam. non enim latet lunam ＜non＞ suum propriumque habere lumen
sed esse uti speculum et ab solis impetu recipere splendorem. namque
luna de septem astris circulum proximum terrae in cursibus minimum
pervagatur. ita quotmensibus sub rotam solis radiosque uno die antequam
praeterit latens obscuratur, et cum est cum sole nova vocatur. postero
autem die, quo numeratur secunda, praeteriens ab sole visitationem
facit tenuem extremae rotundationis. cum triduum recessit ab sole,
crescit et plus inluminatur. cotidie vero discedens cum pervenit
ad diem septimum, distans a sole occidente circiter dimidias caeli
regiones, dimidia lucet, et eius quae ad solem pars spectat ea est
inluminata.
(Full text)
quarto autem decumo die cum in diametro spatio
totius mundi absit ab sole, perficitur plena et oritur cum sol sit ad
occidentem, ideo quod totum spatium mundi distans consistit contra et
impetu solis totius orbis in se recipit splendorem. septumo decumo die
cum sol oriatur, ea pressa est ad occidentem. vicensimo et altero die
cum sol est exortus, luna tenet circiter caeli medias regiones et ita
quod spectat ad solem id habet lucidum reliquis obscura. item cotidie
cursum faciendo circiter octavo et vicensimo die subit sub radios
solis, et ita menstruas perficit rationes. Nunc ut in singulis mensibus
sol signa pervadens auget et minuit dierum et horarum spatia dicam.
(Full text)
namque cum arietis signum iniit et partem octavam
pervagatur, perficit aequinoctium vernum. cum progreditur ad caudam tauri sidusque
vergiliarum e quibus eminet dimidia pars prior tauri, in maius spatium
mundi quam dimidium procurrit procedens ad septentrionalem partem. e
tauro cum ingreditur in geminos exorientibus vergiliis magis crescit
supra terram et auget spatia dierum. deinde e geminis cum iniit ad
cancrum, quo longissimum tenet caeli spatium, cum pervenit in partem
octavam, perficit solstitiale tempus, et peragens pervenit ad caput et
pectus leonis, quod eae partes cancro sunt attributae.
(Full text)
e pectore autem leonis et finibus cancri sol
exitu percurrens reliquas partes leonis inminuit diei magnitudinem et
circinationis reditque in geminorum aequalem cursum. tunc vero a leone
transiens in virginem progrediensque ad sinum vestis eius contrahit
circinationem et aequat ad eam quam taurus habet cursus rationem. e
virgine autem progrediens per sinum, qui sinus librae partes habet
primas, in librae parte VIII perficit
aequinoctium autumnale. qui cursus aequat eam circinationem quae fuerat
in arietis signo.
(Full text)
scorpionem autem cum sol ingressus fuerit
occidentibus vergiliis, minuit progrediens ad meridianas partes
longitudines dierum. e scorpione cum percurrendo init in sagittarium ad
femina eius, contractiorem diurnum pervolat cursum. cum autem incipit
a feminibus sagittarii, quae pars est attributa capricorno, ad partem
octavam, brevissimum caeli percurrit spatium. ex eo a brevitate diurna
bruma ac dies brumales appellantur. e capricorno autem transiens in
aquarium adauget ex aequa sagittarii longitudine diei spatium. ab
aquario cum ingressus est in pisces favonio flante, scorpionis comparat
aequalem cursum. ita sol ea signa circum pervagando certis temporibus
auget aut minuit dierum et horarum spatia. Nunc de ceteris sideribus
quae sunt dextra ac sinistra zonam signorum meridiana septentrionalique
parte mundi stellis disposita figurataque dicam.
(Full text)
namque septentrio, quem Graeci nominant
αρκτον sive ελικην, habet post se conlocatum custodem. ab eo non longe
conformata est virgo, cuius supra umerum dextrum lucidissima stella
nititur, quam nostri provindemiatorem, Graeci προτρυγητην vocant.
candens autem magis spica eius est. conlocata item alia contra est
stella media genuum custodis arcti,
qui arcturus dicitur ibi dedicatus.
(Full text)
e regione capitis septentrionis
transversus ad pedes geminorum auriga stat in summo cornu tauri, itaque
in summo cornu laevo ＜tauri＞ et aurigae pedis ＜dextri＞ una tenet
partem stella. et adplicantur aurigae manui haedi, capra laevo umero.
tauri quidem et arietis insuper Perseus ＜habens a＞ dexterioribus subter currentis basi vergilias,
a sinisterioribus caput arietis, et manu dextra innitens Cassiepiae
simulacro, laeva supra arietem tenens gorgoneum ab summo
caput subiciensque Andromedae pedibus.
(Full text)
item
pisces supra Andromedam et equi venter saetaeque quae sunt supra spinam
equi, cuius ventris lucidissima stella finit ventrem equi et caput
Andromedae. manus Andromedae dextra supra Cassiepiae simulacrum est
constituta, laeva ＜supra＞ aquilonalem piscem. item aquarii supra equi
caput est. equi ungulae attingunt aquarii genua. Cassiepia media est
dedicata. capricorni supra in altitudinem aquila et delphinus. secundum
eos est sagitta. ab ea autem volucris, cuius pinna dextra Cephei manum
attingit et sceptrum, laeva supra Cassiepiae innititur. sub avis cauda
pedes equi sunt subiecti.
(Full text)
inde sagittarii scorpionis librae insuper
serpens summo rostro coronam tangit. ab eo mediam ophiuchos in manibus
tenet serpentem, laevo pede calcans mediam frontem scorpionis. a parte
ophiuchi capitis non longe positum est caput eius qui dicitur nisus in
genibus. eorum autem faciliores sunt capitum vertices ad cognoscendum,
quod non obscuris stellis sunt conformati.
(Full text)
pes ingeniculati ad eius fulcitur capitis tempus serpentis, cui arctoe
sunt qui septentriones dicuntur inplicati. parvus prae equo flectitur
delphinus. contra volucris rostrum est proposita lyra. inter umeros
custodis et geniculati corona est ordinata. in septentrionali vero
circulo duae positae sunt arctoe scapularum ossis inter se compositae
et pectoribus aversae, e quibus minor κυνοϲουρα maior ελικη a Graecis
appellatur, earumque capita inter se dispicientia sunt constituta.
caudae capitibus earum adversae contra dispositae figurantur.
utrarumque enim superando eminent in summo.
(Full text)
per caudas earum esse dicitur item serpens
exporrecta et qua stella quae dicitur polus elucet, circum caput
maioris septentrionis. namque qua est proxuma [draconem,] circum caput
eius involvitur, una vero circum cynosurae caput iniecta est flexu
porrectaque proxime eius pedes. hac autem intorta replicataque se
attollens reflectitur a capite minoris ad maiorem circa rostrum et
capitis tempus dextrum. item supra caudam minoris pedes sunt Cephei
ibique ad summum cacumen facientes stellae sunt trigonum paribus
lateribus [insuper arietis signum]. septentrionis autem minoris
et Cephei simulacri complures sunt stellae confusae. Quae sunt ad
dextram orientis inter zonam signorum et septentrionum sidera in caelo
disposita dixi. nunc explicabo quae ad sinistram orientis meridianisque
partibus ab natura sunt distributa.
(Full text)
Primum sub capricorno subiectus piscis
austrinus caudam prospiciens ceti. ab eo ad sagittarium locus est
inanis. turibulum sub scorpionis aculeo. centauri priores partes
proximae sunt librae et scorpioni. tenet in manibus simulacrum id quod
bestiam astrorum periti nominaverunt. virginem et leonem et cancrum
anguis porrigens agmen stellarum intortus succingit, regione cancri
erigens rostrum, ad leonem medioque corpore sustinens cratera ad
manumque virginis caudam subiciens, in qua inest corvus. quae sunt
autem supra scapulas peraeque sunt lucentia.
(Full text)
ad anguis inferius ventris sub caudam
subiectus est centaurus. iuxta cratera et leonem navis est quae
nominatur Argo, cuius prora obscuratur, sed malus et quae sunt circa
gubernacula eminentia videntur, ipsaque naviculae puppis per summam
caudam cani iungitur. geminos autem minusculus canis sequitur contra
anguis caput. maior item sequitur minorem. Orion vero transversus est
subiectus, pressus ungula tauri, manu laeva tenens clavam, alteram ad
geminos tollens.
(Full text)
apud eius vero basim canis parvo intervallo
insequens leporem. arieti et piscibus cetus est subiectus, a cuius
crista ordinate utrisque piscibus disposita est tenuis fusio stellarum,
quae graece vocitantur αρπεδοναι. magnoque intervallo introrsus pressus
nodus haerentium attingit summam ceti cristam. per speciem stellarum
flumen profluit, initium fontis capiens a laevo pede Orionis. quae vero
ab aquario fundi memoratur aqua, profluit inter piscis austrini caput
et caudam ceti.
(Full text)
Quae figurata conformataque sunt siderum in
mundo simulacra, natura divinaque mente designata, ut Democrito physico
placuit, exposui, sed tantum ea quorum ortus et occasus possumus
animadvertere et oculis contueri. namque uti septentriones circum axis
cardinem versantes non occidunt neque sub terram subeunt, sic circa
meridianum cardinem, qui est propter inclinationem mundi subiectus
terrae, sidera versabunda latentiaque non habent egressus orientes
supra terram. itaque eorum figurationes propter obstantiam terrae
non sunt notae. huius autem rei index est stella Canopi, quae his
regionibus est ignota, renuntiant autem negotiatores, qui ad extremas
Aegypti regiones proximasque ultimis finibus terrae terminationes
fuerunt.
(Full text)
De mundi circa terram pervolitantia
duodecimque signorum ex septentrionali meridianaque parte siderum
dispositione ut sit perspecta docui. namque ex ea mundi versatione et
contrario solis per signa cursu gnomonumque aequinoctialibus umbris
analemmatorum inveniuntur descriptiones.
(Full text)
ceterum ex astrologia quos
effectus habeant signa XII, stellae
V, sol, luna ad humanae vitae rationem,
Chaldaeoram ratiocinationibus est concedendum, quod propria est
eorum genethlialogiae ratio uti possint antefacta et futura ex
ratiocinationibus astrorum explicare. eorum autem inventiones
reliquerunt inque sollertia acuminibusque fuerunt magnis qui ab ipsa
natione Chaldaeorum profluxerunt, primusque Berosus in insula et
civitate Coo consedit ibique aperuit disciplinam, post ei studens
Antipater iterumque Athenodorus, qui etiam non e nascentia sed ex
conceptione genethlialogiae rationes explicatas reliquit.
(Full text)
de naturalibus autem rebus Thales
Milesius, Anaxagoras Clazomenius, Pythagoras Samius, Xenophanes
Colophonius, Democritus Abderites rationes, quibus eae res natura
rerum gubernarentur, quemadmodumcumque effectus habeant excogitatas
reliquerunt. quorum inventa secuti sideram ＜ortus＞ et occasus
tempestatiumque significatus Eudoxus Euctemon Callippus Meto Philippus
Hipparchus Aratus ceterique ex astrologia parapegmatorum disciplinis
invenerunt et eas posteris explicatas reliquerunt. quorum scientiae
sunt hominibus suspiciendae, quod tanta cura fuerunt ut etiam videantur
divina mente tempestatium significatus post futuros ante pronuntiare.
quas ob res haec eorum curis studiisque sunt concedenda.
(Full text)
Nobis autem ab his separandae
sunt rationes et explicandae menstruae dierum brevitatis itemque
dilatationis. namque sol aequinoctiali tempore ariete libraque
versando, quas e gnomone partes habet novem, eas umbrae facit
VIII in declinatione caeli quae est
Romae. itemque Athenis quam magnae sunt gnomonis partes quattuor,
umbrae sunt tres, ad VII Rhodo V, ad XI Tarenti
IX, ad quinque ＜Alexandriae＞ tres,
ceterisque omnibus locis aliae alio modo umbrae gnomonum aequinoctiales
a natura rerum inveniuntur disparatae.
(Full text)
itaque in
quibuscumque locis horologia erunt describenda, eo loci sumenda
est aequinoctialis umbra, et si erunt quemadmodum Romae gnomonis
partes novem, umbrae octonae, describatur ＜linea＞ in planitia et
e media προϲ ορθαϲ erigatur ut sit ad normam quae dicitur gnomon,
et a linea quae erit planities in linea gnomonis circino novem
spatia dimetiantur, et quo loco nonae partis signum fuerit centrum
constituatur ubi erit littera A, et
diducto circino ab eo centro ad lineam planitiae ubi erit littera
B, circinatio circuli describatur,
quae dicitur meridiana.
(Full text)
deinde ex novem partibus, quae
sunt a planitia ad gnomonis centrum, VIII
sumantur et signentur in linea quae est in planitia ubi erit littera
C. haec autem erit gnomonis aequinoctialis
umbra. et ab eo signo et littera C
per centrum ubi est littera A linea
perducatur, ubi erit solis aequinoctialis radius. tunc a centro
diducto circino ad lineam planitiae aequilatatio signetur ubi erit
littera E sinisteriore parte et I dexteriore in extremis lineae circinationis,
et per centrum perducenda ＜linea＞, ut aequa duo hemicyclia sint divisa.
haec autem linea a mathematicis dicitur horizon.
(Full text)
deinde circinationis totius sumenda pars est
XV, et circini centrum conlocandum in
linea circinationis quo loci secat eam lineam aequinoctialis radius
ubi erit littera F, et signandum dextra
ac sinistra ubi sunt litterae GH. deinde
ab his lineae usque ad lineam planitiae perducendae sunt, ubi erunt
litterae TR. ita erit solis radius unus
hibernus alter aestivus contra autem E
littera I erit quo secat circinationem
linea quae est traiecta per centrum ubi est littera A, et contra G
et H litterae erunt L et K, et contra
C et F
et A erit littera N.
(Full text)
tunc perducendae sunt diametroe ab G ad L et ab
H ad K.
quae erit superior, partis erit aestivae, inferior hibernae.
eaeque diametroe sunt aeque mediae dividendae ubi erunt litterae
M et O,
ibique centra signanda, et per ea signa et centrum A linea ad extrema lineae circinationis est
perducenda ubi erunt litterae P Q. haec
erit linea προϲ ορθαϲ radio aequinoctiali, vocabitur autem haec linea
mathematicis rationibus axon. et ab eisdem centris diducto circino ad
extremas diametros describantur hemicyclia, quorum unum erit aestivum
alterum hibernum.
(Full text)
deinde in quibus locis secant lineae
paralleloe lineam eam quae dicitur horizon, in dexteriore parte
erit littera S, in sinisteriore V, et ab extremo hemicyclio ubi est littera
G, ducatur linea parallelos axoni ad
sinistrum hemicyclium ubi est littera H.
haec autem parallelos linea vocitatur logotomus. et tum circini centrum
conlocandum est eo loci quo secat eam lineam aequinoctialis radius,
ubi erit littera D, et diducendum ad eum
locum quo secat circinationem aestivus radius ubi est littera H. e centro aequinoctiali intervallo aestivo
circinatio circuli menstrui agatur, qui menaeus dicitur.
(Full text)
ita habebitur analemmatos deformatio. cum
hoc ita sit descriptum et explicatum, sive per hibernas lineas sive
per aestivas sive per aequinoctiales aut etiam per menstruas in
subiectionibus rationes horarum erunt ex analemmatos describendae,
subiciunturque in eo multae varietates et genera horologiorum et
describuntur rationibus his artificiosis. omnium autem figurarum
descriptionumque earum effectus unus, uti dies aequinoctialis
brumalisque itemque solstitialis in duodecim partes aequaliter sit
divisus. quas ob res non pigritia deterritus praetermisi sed ne multa
scribendo offendam, a quibusque inventa sunt genera descriptionesque
horologiorium exponam. neque enim nunc nova genera invenire possum nec
aliena pro meis praedicanda videntur. itaque quae nobis tradita sunt et
a quibus sint inventa dicam.
(Full text)
Hemicyclium excavatum ex quadrato
ad enclimaque succisum Berosus Chaldaeus dicitur invenisse. scaphen
sive hemisphaerium Aristarchus Samius, idem etiam discum in planitia.
arachnen Eudoxus astrologus, nonnulli dicunt Apollonium. plinthium sive
lacunar, quod etiam in circo Flaminio est positum, Scopinas Syracusius,
προϲ τα ιϲτορουμενα Parmenion, προϲ παν κλιμα Theodosius et Andreas,
Patrocles pelecinum, Dionysodorus conum, Apollonius pharetram, aliaque
genera et qui supra scripti sunt et alii plures inventa reliquerunt,
uti conarachnen, conicum plinthium, antiboreum. item ex his generibus
viatoria pensilia uti fierent plures scripta reliquerunt. ex quorum
libris si qui velit subiectiones invenire poterit, dummodo sciat
analemmatos descriptiones.
(Full text)
Item sunt ex aqua conquisitae ab eisdem
scriptoribus horologiorum rationes, primumque a Ctesibio Alexandrino,
qui et vim spiritus naturalis pneumaticasque res invenit. sed uti
fuerint ea exquisita, dignum est studiosis agnoscere. Ctesibius enim
fuerat Alexandriae natus patre tonsore. is ingenio et industria magna
praeter reliquos excellens dictus est artificiosis rebus se delectare.
namque cum voluisset in taberna sui patris speculum ita pendere ut cum
duceretur sursumque reduceretur, linea latens pondus reduceret, ita
conlocavit machinationem.
(Full text)
canalem ligneum sub tigno fixit
ibique trocleas conlocavit. per canalem lineam in angulum deduxit
ibique tubulos struxit. in eos pilam plumbeam per lineam demittendam
curavit. ita pondus cum decurrendo in angustias tubulorum premeret
caeli crebritatem, vehementi decursu per fauces frequentiam caeli
compressione solidatam extrudens in aerem patentem offensione tactus
sonitus expresserat claritatem.
(Full text)
ergo Ctesibius cum animadvertisset ex tactu
caeli et expressionibus spiritus ＜sonitus＞ vocesque nasci, his
principiis usus hydraulicas machinas primus instituit. item aquarum
expressiones automatopoeetasque machinas multaque deliciarum genera,
in his etiam horologiorum ex aqua comparationes explicuit. primumque
constituit cavum ex auro perfectum aut ex gemma terebrata. ea enim nec
teruntur percursu aquae nec sordes recipiunt ut obturentur.
(Full text)
namque aequaliter per id cavum influens
aqua sublevat scaphium inversum, quod ab artificibus phellos sive
tympanum dicitur. in quo conlocata est regula versatili tympano
denticulis aequalibus perfecta. qui denticuli alius alium inpellentes
versationes modicas faciunt et motiones. item aliae regulae aliaque
tympana ad eundem modum dentata una motione coacta versando faciunt
effectus varietatesque motionum, in quibus moventur sigilla,
vertuntur metae, calculi aut ova proiciuntur, bucinae canunt,
reliquaque parerga.
(Full text)
in his etiam aut in
columna aut parastatica horae describuntur, quas sigillum egrediens ab
imo virgula significat in diem totum. quarum brevitates aut crescentias
cuneorum adiectus aut exemptus in singulis diebus et mensibus perficere
cogit. praeclusiones aquarum ad temperandum ita sunt constitutae.
metae fiunt duae, una solida una cava, ex torno ita perfectae ut alia
in aliam inire convenireque possit, et eadem regula laxatio earum aut
coartatio efficiat aut vehementem aut lenem in ea vasa aquae influentem
cursum. ita his rationibus et machinatione ex aqua componuntur
horologiorum ad hibernum usum conlocationes.
(Full text)
sin autem adiectionibus et detractionibus
correptiones dierum aut crescentiae ex cuneis non probabuntur fieri,
quod cunei saepissime vitia faciunt, sic erit explicandum. in
columella horae ex analemmatos transverse describantur, menstruaeque
lineae columella signentur. eaque columna versatilis perficiatur,
uti ad sigillum virgulamque, qua virgula egrediens sigillum ostendit
horas, columna versando continenter sui cuiusque mensis brevitates et
crescentias faciat horarum.
(Full text)
Fiunt etiam alio genere horologia
hiberna, quae anaphorica dicuntur perficiunturque rationibus his.
horae disponuntur ex virgulis aeneis ex analemmatos descriptione ab
centro dispositae in fronte. in ea circuli sunt circumdati menstrua
spatia finientes. post has virgulas tympanum, in quo descriptus et
depictus est mundus signiferque circulus, descriptioque ex XII caelestium signorum fit figura, cuius ex
centro deformatur unum maius alterum minus. posteriori autem parti
tympano medio axis versatilis est inclusus inque eo axe aenea mollis
catena est involuta, ex qua pendet ex una parte phellos qui ab aqua
sublevatur, altera aequo pondere phelli sacoma saburrale.
(Full text)
ita quantum ab aqua phellos sublevatur, tantum
saburrae pondus infra deducens versat axem, axis autem tympanum. cuius
tympani versatio alias efficit uti maior pars circuli signiferi alias
minor in versationibus suis temporibus designet horarum proprietates.
namque in singulis signis sui cuiusque mensis dierum numeri cava
sunt perfecta, cuius bulla, quae solis imaginem horologiis tenere
videtur, significat horarum spatia. ea translata ex terebratione in
terebrationem mensis vertentis perficit cursum.
(Full text)
itaque quemadmodum sol per siderum spatia
vadens dilatat contrahitque dies et horas, sic bulla in horologiis
ingrediens per puncta contra centri tympani versationem, cotidie
cum transfertur aliis temporibus per latiora aliis per angustiora
spatia, menstruis finitionibus imagines efficit horarum et dierum. De
administratione autem aquae quemadmodum se temperet ad rationem, sic
erit faciendum.
(Full text)
post frontem horologii intra conlocetur
castellum in idque per fistulam saliat aqua et in imo habeat cavum.
ad id autem adfixum sit ex aere tympanum habens foramen, per quod ex
castello in id aqua influat. in eo autem minus tympanum includatur
cardinibus ex torno masculo et femina inter se coartatis, ita uti minus
tympanum quemadmodum epitonium in maiore circumagendo arte leniterque
versetur.
(Full text)
maioris autem tympani labrum aequis
intervallis CCCLXV puncta habeat signata,
minor vero orbiculus in extrema circinatione fixam habeat lingulam,
cuius cacumen dirigat ad punctorum regiones, inque eo orbiculo
temperatum sit foramen, quia in tympanum aqua influit per id et servat
administrationem. cum autem in maioris tympani labro fuerint signorum
caelestium deformationes, id autem sit inmotum, in summo habeat
deformatum cancri signum, ad perpendiculum eius in imo capricorni, ad
dextram spectantis librae, ad sinistram arietis signum, ceteraque inter
eorum spatia designata sint, uti in caelo videntur.
(Full text)
igitur cum sol fuerit in capricorno, orbiculi
lingula in maioris tympani parte capricorni cotidie singula puncta
tangens, ad perpendiculum habens aquae currentis vehemens pondus,
celeriter per orbiculi foramen id extrudit ad vas, quod excipiens
eam, cum brevi spatio impletur, corripit et contrahit dierum spatia
et horarum. cum autem cotidiana versatione minoris tympani lingula
ingreditur in aquarii puncta, discedet foramen a perpendiculo et aqua
e vehementi cursu cogetur tardius emittere salientem. ita quo minus
celeri cursu vas excipit aquam, dilatat horarum spatia.
(Full text)
aquarii vero pisciumque punctis uti gradibus
scandens orbiculi foramen in ariete tangendo octavam partem aqua
temperate salienti praestat aequinoctiales horas. ab ariete per tauri
et geminorum spatia ad summa cancri puncta partis octavae foramen se
tympani versationibus peragens et in altitudinem eo rediens viribus
extenuatur, et ita tardius fluendo dilatat morando spatia et efficit
horas in cancri signo solstitiales. a cancro cum proclinat et peragit
per leonem et virginem ad librae partis octavae puncta revertendo et
gradatim corripiendo spatia contrahit horas, et ita perveniens ad
puncta librae aequinoctiales rursus reddit horas.
(Full text)
per scorpionis vero spatia et sagittarii
proclivius deprimens se foramen rediensque circumactione ad capricorni
partem VIII, restituitur celeritate
salientis ad brumales horarum brevitates. Quae sunt in horologiorum
descriptionibus rationes et apparatus ut sint ad usum expeditiores
quam aptissime potui perscripsi. restat nunc de machinationibus et
de earum principiis ratiocinari. itaque de his, ut corpus emendatum
architecturae perficiatur, insequenti volumine incipiam scribere.
LIBER DECIMUS.
(Full text)
Nobili Graecorum et ampla civitate Ephesi
lex vetusta dicitur a maioribus dura conditione sed iure esse non
iniquo constituta. nam architectus cum publicum opus curandum recipit,
pollicetur quanto sumptu id sit futurum. tradita aestimatione
magistratui bona eius obligantur, donec opus sit perfectum. absoluto
autem, cum ad dictum inpensa respondit, decretis et honoribus ornatur.
item si non amplius quam quarta ad aestimationem est adicienda, de
publico praestatur, neque ulla poena tenetur. cum vero amplius quam
quarta in opere consumitur, ex eius bonis ad perficiendum pecunia
exigitur.
(Full text)
utinam dii inmortales fecissent ut ea lex
etiam P. R. non modo publicis sed
etiam privatis aedificiis esset constituta. namque non sine poena
grassarentur inperiti, sed qui summa doctrinarum subtilitate essent
prudentes, sine dubitatione profiterentur architecturam, neque patres
familiarum inducerentur ad infinitas sumptuum profusiones ut et e
bonis eicerentur, ipsique architecti poenae timore coacti diligentius
modum inpensarum ratiocinantes explicarent, uti patres familiarum
ad id quod praeparavissent, seu paulo amplius adicientes, aedificia
expedirent. nam qui quadringenta ad opus possunt parare, si adicient
centum, habendo spem perfectionis delectationibus tenentur, qui autem
adiectione dimidia aut ampliore sumptu onerantur, amissa spe et inpensa
abiecta, fractis rebus et animis desistere coguntur.
(Full text)
nec solum id vitium in aedificiis sed etiam
in muneribus quae a magistratibus foro gladiatorum scaenisque ludorum
dantur, quibus nec mora neque expectatio conceditur sed necessitas
finito tempore perficere cogit, id est sedes spectaculorum velorumque
inductiones et ea omnia quae scaenicis moribus per machinationem
ad spectationes populo comparantur. in his vero opus est prudentia
diligens et ingenii doctissimi cogitatum, quod nihil eorum perficitur
sine machinatione studiorumque vario ac sollerti vigore.
(Full text)
igitur quoniam haec ita sunt tradita et
constituta, non videtur esse alienum uti caute summaque diligentia,
antequam instituantur opera, eorum expediantur rationes. ergo quoniam
neque lex neque morum institutio id potest cogere et quotannis et
praetores et aediles ludorum causa machinationes praeparare debent,
visum mihi est, imperator, non esse alienum, quoniam de aedificiis in
prioribus voluminibus exposui, in hoc quod finitionem summam corporis
habet constitutam, quae sint principia machinarum ordinata praeceptis
explicare.
(Full text)
Machina est continens e materia coniunctio
maximas ad onerum motus habens virtutes. ea movetur ex arte circulorum
rotundationibus, quam Graeci κυκλικην κινηϲιν appellant. est autem unum
genus scansorium quod graece ακροβατικον dicitur, alteram spirabile
quod apud eos πνευματικον appellatur, tertium tractorium, id autem
Graeci βαρουλκον vocitant. scansorium autem ＜est cum＞ machinae ita
fuerunt conlocatae ut ad altitudinem tignis statutis et transversariis
conligatis sine periculo scandatur ad apparatus spectationem. at
spirabile, cum spiritus est expressionibus inpulsus ut plagae vocesque
οργανικωϲ exprimantur.
(Full text)
tractorium vero cum onera machinis
pertrahuntur ut ad altitudinem sublata conlocentur. scansoria ratio
non arte sed audacia gloriatur. ea catenationibus et transversariis et
plexis conligationibus et erismatorum fulturis continetur. quae autem
spiritus potestate adsumit ingressus, elegantes artis subtilitatibus
consequetur effectus. tractoria autem maiores et magnificentia plenas
habet ad utilitatem opportunitates et in agendo cum prudentia summas
virtutes.
(Full text)
ex his sunt quae μηχανικωϲ alia οργανικωϲ
moventur. inter machinas et organa id videtur esse discrimen quod
machinae pluribus operis ac vi maiore coguntur effectus habere, uti
ballistae torculariorumque prela. organa autem unius operae prudenti
tactu perficiunt quod est propositum, uti scorpionis seu anisocyclorum
versationes. ergo et organa et machinarum ratio ad usum sunt
necessaria, sine quibus nulla res potest esse non inpedita.
(Full text)
omnis autem est machinatio rerum natura
procreata ac praeceptrice et magistra mundi versatione instituta.
namque animadvertamus primum et aspiciamus continentem solis lunae
quinque etiam stellarum naturam, ＜quae ni＞ machinata versarentur, non
habuissemus interdum lucem nec fructuum maturitates. cum ergo maiores
haec ita esse animadvertissent, e rerum natura sumpserunt exempla
et ea imitantes inducti rebus divinis commodas vitae perfecerunt
explicationes. itaque comparaverunt, ut essent expeditiora, alia
machinis et earum versationibus, nonnulla organis, et ita quae
animadverterunt ad usum utilia esse studiis artium institutis,
gradatim augenda doctrinis curaverunt.
(Full text)
attendamus enim primum inventum de necessitate, ut vestitus,
quemadmodum telarum organicis administrationibus conexus staminis ad
subtemen non modo corpora tegendo tueatur sed etiam ornatus adiciat
honestatem. cibi vero non habuissemus abundantiam, nisi iuga et aratra
bubus iumentisque omnibus essent inventa. sucularumque et prelorum et
vectium si non fuisset torculariis praeparatio, neque olei nitorem
neque vitium fructum habere potuissemus ad iucunditatem, portationesque
eorum non essent nisi plostrorum seu serracorum per terram, navicularum
per aquam inventae essent machinationes.
(Full text)
trutinarum vero librarumque ponderibus
examinatio reperta vindicat ab iniquitate iustis moribus vitam. non
minusque sunt innumerabili modo rationes machinationum, de quibus non
necesse videtur disputare, quoniam sunt ad manum cotidianae, ut sunt
molae folles fabrorum raedae cisia torni ceteraque quae communes ad
usum consuetudinibus habent opportunitates. Itaque incipiemus de is
quae raro veniunt ad manus ut nota sint explicare.
(Full text)
primumque instituemus de is quae aedibus
sacris ad operumque publicorum perfectionem necessitate comparantur,
quae fiunt ita. tigna duo ad onerum magnitudinem ratione expediuntur. a
capite ea fibula coniuncta et in imo divaricata eriguntur, funibus in
capitibus conlocatis et circa dispositis erecta retinentur. alligatur
in summo troclea, quem etiam nonnulli rechamum dicunt. in trocleam
induntur orbiculi ＜II＞ per axiculos
versationes habentes. per orbiculum ＜summum＞ traicitur ductarius funis,
deinde demittitur et traducitur circa orbiculum trocleae inferioris.
refertur autem ad orbiculum imum trocleae superioris et ita descendit
ad inferiorem et in foramine eius religatur. altera pars funis refertur
inter imas machinae partes.
(Full text)
in quadris autem tignorum posterioribus, quo
loci sunt divaricata, figuntur chelonia, in quae coiciuntur sucularum
capita ut faciliter axes versentur. eae suculae proxime capita habent
foramina bina ita temperata ut vectes in ea convenire possint. ad
rechamum autem imum ferrei forfices religantur, quorum dentes in
saxa forata accommodantur. cum autem funis habet caput ad suculam
religatum et vectes ducentes eam versant, funis se involvendo circum
suculam extenditur et ita sublevat onera ad altitudinem et operum
conlocationes.
(Full text)
haec autem ratio machinationis quod per tres
orbiculos circumvolvitur, trispastos appellatur. cum vero in ima
troclea duo orbiculi, in superiore tres versantur, id pentaspaston
dicitur. sin autem maioribus oneribus erunt machinae comparandae,
amplioribus tignorum longitudinibus et crassitudinibus erit utendum et
eadem ratione in summo fibulationibus, in imo sucularum versationibus
expediendum. his explicatis antarii funes ante laxi conlocentur,
retinacula super scapulas machinae longe disponantur, et si non erit
ubi religentur, pali resupinati defodiantur et circum festucatione
solidentur, quo funes alligentur.
(Full text)
troclea in summo capite machinae rudenti
contineatur, et ex eo funis perducatur ad palum et quae est in palo
troclea inligata. circa eius orbiculum funis indatur et referatur
ad eam trocleam quae erit ad caput machinae religata. circum autem
orbiculum ab summo traiectus funis descendat et redeat ad suculam
quae est in ima machina ibique religetur. vectibus autem coacta
sucula versabitur et eriget per se machinam sine periculo. ita circa
dispositis funibus et retinaculis in palis haerentibus ampliore modo
machina conlocabitur. trocleae et ductarii funes uti supra scriptum est
expediuntur.
(Full text)
Sin autem colossicotera amplitudinibus et
ponderibus onera in operibus fuerint, non erit suculae committendum,
sed quemadmodum sucula cheloniis retinetur, ita axis includatur habens
in medio tympanum amplum, quod nonnulli rotam appellant, Graeci autem
αμφιεϲιν alii περιθηκιον vocant.
(Full text)
in his autem machinis trocleae non eodem sed
alio modo comparantur. habent enim et in imo et in summo duplices
ordines orbiculorum. ita funis ductarius traicitur in inferioris
trocleae foramen uti aequalia duo capita sint funis cum erit extensus,
ibique secundum inferiorem trocleam resticula circumdata et contexta
utraeque partes funis continentur, ut neque ＜in dextram neque＞ in
sinistram partem possint prodire. deinde capita funis referuntur in
summa troclea ab exteriore parte et deiciuntur circa orbiculos imos
et redeunt ad imum coiciunturque infimae trocleae ad orbiculos ex
interiore parte et referuntur dextra ac sinistra et ad caput circa
orbiculos summos redeunt.
(Full text)
traiecti autem ab exteriore
parte feruntur dextra ac sinistra tympanum in axe ibique ut
haereant conligantur. tum autem circa tympanum involutus alter
funis refertur ad ergatam, et is circumactus tympanum et axem se involvendo pariter extendunt,
et ita leniter levant onera sine periculo. quodsi maius tympanum
conlocatum aut in medio aut in una parte extrema fuerit sine ergata,
calcantes homines expeditiores habere poterunt operis effectus.
(Full text)
Est autem aliud genus machinae
satis artificiosum et ad usum celeritatis expeditum, sed in eo dare
operam non possunt nisi periti. est enim tignum quod erigitur et
distinetur retinaculis quadrifariam. sub retinaculis chelonia duo
figuntur, troclea funibus supra chelonia religatur, sub troclea
regula longa circiter pedes duos, lata digitos sex, crassa quattuor
supponitur. trocleae ternos ordines orbiculorum in latitudine habentes
conlocantur. ita tres ductarii funes in ＜summa＞ machina religantur.
deinde referuntur ad imam trocleam et traiciuntur ex interiore parte
per eius orbiculos summos. deinde referuntur ad superiorem trocleam et
traiciuntur ab exteriore parte in interiorem per orbiculos imos.
(Full text)
cum descenderint ad imum, ex interiore parte
et per secundos orbiculos traducuntur in extremum et referuntur
in summum ad orbiculos secundos, traiecti redeunt ad imum, ex imo
referuntur ad caput, traiecti per summos redeunt ad machinam imam.
in radice autem machinae conlocatur tertia troclea. eam autem Graeci
επαγοντα, nostri artemonem appellant. ea troclea religatur ad machinae
radicem habens orbiculos tres, per quos traiecti funes traduntur
hominibus ad ducendum. ita tres ordines hominum ducentes sine ergata
celeriter onus ad summum perducunt.
(Full text)
hoc genus machinae polyspaston appellatur,
quod multis orbiculorum circumitionibus et facilitatem summam praestat
et celeritatem. una autem statutio tigni hanc habet utilitatem quod
ante quantum velit et dextra ac sinistra ab latere proclinando onus
deponere potest. Harum machinationum omnium quae supra sunt scriptae
rationes non modo ad has res sed etiam ad onerandas et exonerandas
naves sunt paratae, aliae erectae, aliae planae in charchesiis
versatilibus conlocatae. non minus sine tignorum erectionibus in plano
etiam eadem ratione et temperatis funibus et trocleis subductiones
navium efficiuntur.
(Full text)
Non est autem alienum etiam Chersiphronos
ingeniosam rationem exponere. is enim scapos columnarum e lapidicinis
cum deportare vellet Ephesi ad Dianae fanum, propter magnitudinem
onerum et viarum campestrem mollitudinem non confisus carris ne rotae
devorarentur sic est conatus. de materia trientales scapos duos, duobus
transversariis interpositis, quanta longitudo scapi fuerat complectit
et compegit et ferreos cnodacas uti subscudes in capitibus scaporum
inplumbavit et armillas in materia ad cnodacas circumdandos infixit,
item bucculis stagneis capita religavit. cnodaces autem in armillis
inclusi liberam habuerant versationem. trientes itaque cum boves
ducerent subiuncti, scapum versando cnodacibus et armillis sine fine
volvebant.
(Full text)
cum autem scapos omnes ita vexerant et
instabant epistyliorum vecturae, filius Chersiphronos Metagenes
transtulit ＜idem＞ e scaporum vectura etiam in epistyliorum deductione.
fecit enim rotas circiter pedum duodenum et epistyliorum capita in
medias rotas inclusit. eadem ratione cnodacas et armillas in capitibus
infixit. ita cum trientes a bubus ducerentur, in armillis inclusi
cnodaces versabant rotas, epistylia vero inclusa uti axes in rotis
eadem ratione qua scapi sine mora ad opus pervenerunt. exemplar autem
erit eius quemadmodum in palaestris cylindri exaequant ambulationes.
neque hoc potuisset fieri nisi primum propinquitas esset. non enim plus
sunt ab lapidicinis ad fanum milia passuum octo, nec ullus est clivus
sed perpetuus campus.
(Full text)
Nostra vero memoria cum colossici Apollinis in
fano basis esset a vestutate diffracta, metuentes ne caderet ea statua
et frangeretur, locaverunt ex eisdem lapidicinis basim excidendam.
conduxit quidam Paeonius. haec autem basis erat longa pedes duodecim,
lata pedes VIII, alta pedes sex. quam
Paeonius gloria fretus non uti Metagenes adportavit, sed eadem ratione
alio genere constituit machinam facere.
(Full text)
rotas enim circiter pedum XV fecit et in his rotis capita lapidis
inclusit, deinde circa lapidem fusos sextantales ab rota ad rotam ad
circinum compegit ita uti fusus a fuso non distaret pedem nisi unum.
deinde circa fusos funem involvit et bubus iunctis funem ducebat. ita
cum explicaretur volvebat rotas, sed non poterat ad lineam via recta
ducere sed exibat in unam partem. ita necesse erat rursus retroducere.
sic Paeonius ducendo et reducendo pecuniam contrivit, ut ad solvendum
non esset.
(Full text)
Pusillum extra progrediar et de his
lapidicinis quemadmodum sint inventae exponam. Pixodarus fuerat pastor.
is in his locis versabatur. cum autem cives Ephesiorum cogitarent fanum
Dianae ex marmore facere decernerentque a Paro Proconneso Heraclea
Thaso uti marmor repeteretur, propulsis ovibus Pixodarus in eodem
loco pecus pascebat, ibique duo arietes inter se concurrentes alius
alium praeterierunt et impetu facto unus cornibus percussit saxum, ex
quo crusta candidissimo colore fuerat deiecta. ita Pixodarus dicitur
oves in montibus reliquisse et crustam cursim Ephesum, cum maxime de
ea re ageretur, detulisse. ita statim honores decreverunt ei et nomen
mutaverunt ut pro Pixodaro Euangelus nominaretur. hodieque quotmensibus
magistratus in eum locum proficiscitur et ei sacrificium facit, et si
non fecerit poena tenetur.
(Full text)
De tractoriis rationibus quae necessaria
putavi breviter exposui. quarum motus et virtutis duae res diversae et
inter se dissimiles congruentes uti principia pariunt eos perfectus,
una porrecti, quam Graeci ευθειαν vocitant, altera rotunditatis, quam
Graeci κυκλωτην appellant, sed vere neque sine rotunditate motus
porrecti nec sine porrecto rotationis versationes onerum possunt facere
levationes.
(Full text)
id autem ut intellegatur exponam. inducuntur
uti centra axiculi in orbiculos et in trocleis conlocantur, per
quos orbiculos funis circumactus directis ductionibus et in sucula
conlocatus vectium versationibus onerum facit egressus in altum. cuius
suculae cardines uti centra porrecti in cheloniis, foraminibusque
eius vectes conclusi capitibus ad circinum circumactis torni ratione
versando faciunt onerum elationes. quemadmodum etiam ferreus vectis cum
est admotus ad onus, quod manuum multitudo non potest movere, supposita
uti centro porrecta pressione, quod Graeci υπομοχλιον appellant, et
lingua sub onus subdita, caput eius unius hominis viribus pressum id
onus extollit.
(Full text)
ideo autem quod brevior pars prior vectis ab
ea pressione quod est centrum subit sub onus, quod longius ab eo centro
distans caput eius deducitur, per id faciundo motus circinationis cogit
pressionibus examinari paucis manibus oneris maximi pondus. item si sub
onus vectis ferrei lingula subiecta fuerit neque eius caput pressione
in imum sed adversus in altitudinem extolletur, lingula fulta in areae
solo habebit eam pro onere, oneris autem ipsius angulum pro pressione.
ita non tam faciliter quam per oppressionem sed adversus nihilominus
id pondus oneris erit excitatum. igitur si plus lingula vectis supra
hypomochlion posita sub onus subierit et caput eius propius centrum
pressiones habuerit, non poterit onus elevare, nisi quemadmodum supra
scriptum est examinatio vectis longitudinis per capitis deductiones
fuerit facta.
(Full text)
Id autem ex trutinis, quae staterae dicuntur,
licet considerare. cum enim ansa propius caput unde lancula pendet,
ibi ut centrum est conlocata et aequipondium in alteram partem scapi,
per puncta vagando quo longius aut etiam ad extremum perducitur, paulo
et inpari pondere amplissimam pensionem parem perficit per scapi
librationem examinatio. ita longius ab centro recedens inbecillior
aequipondii brevitas maiorem vim ponderis momento deducens sine
vehementia molliter ab imo sursum versum egredi cogit, quemadmodum
etiam navis onerariae maximae gubernator ansam gubernaculi tenens, qui
οιαξ a Graecis appellatur, una manu momento per centrum pressionibus
ratione artis agitans, versat eam amplissimis et inmanibus mercis et
penus ponderibus oneratam.
(Full text)
eiusque vela cum sunt per altitudinem mediam
mali pendentia, non potest habere navis celerem cursum, cum autem in
summo cacumine antemnae subductae sunt, tunc vehementiore progreditur
impetu, quod non proxime calcem mali, quod est loco centri, sed in
summo longius ab eo progressa recipiunt in se vela ventum.
(Full text)
itaque uti vectis sub onere subiectus si
per medium premitur, durior est neque incumbit, cum autem caput eius
summum deducitur, faciliter onus extollit, similiter vela cum sunt
per medium temperata, minorem habent virtutem, quae autem in capite
mali summo conlocantur discedentia longius a centro, non acriore sed
eodem flatu, pressione cacuminis vehementius cogunt progredi navem.
etiam remi circa scalmos strophis religati cum manibus inpelluntur
et reducuntur, extremis progredientibus a centro palmis maris undis
spumati inpulsu vehementi protrudunt porrectam navem, secante prora
liquoris raritatem.
(Full text)
onerum vero maxima pondera cum feruntur a
phalangariis hexaphoris et tetraphoris, examinantur per ipsa media
centra phalangarum, uti diviso oneris solido pondere certa quadam
divisionis ratione aequas partes collis singuli ferant operarii. mediae
enim partes phalangarum quibus lora tetraphororum invehuntur clavis
sunt finitae, ne labantur in unam partem. cum enim extra finem centri
promoventur, premunt eum locum ad quem propius accesserunt, quemadmodum
in statera pondus, cum examine progreditur ad fines ponderationum.
(Full text)
eadem ratione iumenta, cum iuga eorum
subiugiis loris per medium temperantur, aequaliter trahunt onera. cum
autem inpares sunt eorum virtutes et unum plus valendo premit alterum,
loro traiecto fit una pars iugi longior, quae inbecilliori auxiliatur
iumento. ita in phalangis et iugis cum in medio lora non sunt conlocata
sed in una parte, qua progreditur lorum ab medio unam breviorum
alteram efficit partem longiorem. ea ratione si per id centrum, quo
loci perductum est lorum, utraque capita circumagentur, longior pars
ampliorem brevior minorem aget circinationem.
(Full text)
quemadmodum vero minores rotae duriores et
difficiliores habent motus, sic phalangae et iuga in quibus partibus
habent minora a centro ad capita intervalla, premunt duriter colla,
qua autem longiora habent ab eodem centro spatia, levant oneribus
et trahentes et ferentes. cum haec ita ad centrum porrectionibus et
circinationibus recipiant motus, tunc vero etiam plostra raedae tympana
molae cocleae scorpiones ballistae prela ceteraeque machinae isdem
rationibus per porrectum centrum et rotationem circini versando faciunt
ad propositum effectus.
(Full text)
Nunc de organis quae ad hauriendam aquam
inventa sunt quemadmodum variis generibus comparentur exponam, et
primum dicam de tympano. id autem non alte tollit aquam sed exhaurit
expeditissime multitudinem magnam. ad tornum aut circinum fabricatur
＜axis,＞ capitibus lamna ferratis, habens in medio circa se tympanum ex
tabulis inter se coagmentatis. conlocatur in stipitibus habentibus in
se sub capita axis ferreas lamnas. in eius tympani cavo interponuntur
octo tabulae transversae tangentes axem et extremam tympani
circumitionem, quae dividunt aequalia in tympano spatia.
(Full text)
circa frontem eius figuntur tabulae, relictis
semipedalibus aperturis ad aquam intra concipiendam. item secundum
axem columbaria fiunt excavata in singulis spatiis ex una parte. id
autem cum est navali ratione picatum, hominibus calcantibus versatur
et hauriendo per aperturas quae sunt in frontibus tympani reddit
per columbaria secundum axem supposito labro ligneo habente una
secum coniunctum canalem. ita hortis ad inrigandum vel ad salinas ad
temperandum praebetur aquae multitudo.
(Full text)
cum autem altius extollendum erit, eadem
ratio commutabitur sic. rota fiet circum axem ea magnitudine ut ad
altitudinem quae opus fuerit convenire possit. circum extremum latus
rotae figentur modioli quadrati pice et cera solidati. ita cum rota a
calcantibus versabitur, modioli pleni ad summum elati rursus ad imum
revertentes infundent in castellum ipsi per se quod extulerint.
(Full text)
sin autem magis altis locis erit praebendum,
in eiusdem rotae axe involuta duplex ferrea catena demissaque ad imum
libramentum conlocabitur, habens situlos pendentes aereos congiales.
ita versatio rotae catenam in axem involvendo efferet situlos in
summum, qui ＜cum＞ super axem pervehuntur, cogentur inverti et infundere
in castellum aquae quod extulerint.
(Full text)
Fiunt etiam in fluminibus rotae eisdem
rationibus quibus supra scriptum est. circa earum frontes adfiguntur
pinnae, quae cum percutiuntur ab impetu fluminis, cogunt progredientes
versari rotam, et ita modiolis haurientes et in summum referentes sine
operarum calcatura ipsius fluminis inpulsu versatae praestant quod opus
est ad usum.
(Full text)
Eadem ratione etiam versantur hydraletae, in
quibus eadem sunt omnia praeterquam quod in uno capite axis tympanum
dentatum est inclusum. id autem ad perpendiculum conlocatum in cultrum
versatur cum rota pariter. secundum id tympanum maius ＜minus＞ item
dentatum planum est conlocatum, quo continetur ita dentes tympani
eius quod est in axe inclusum inpellendo dentes tympani plani cogunt
fieri molarum circinationem. in qua machina inpendens infundibulum
subministrat molis frumentum et eadem versatione subigitur farina.
(Full text)
Est autem etiam cocleae ratio quae magnam
vim haurit aquae sed non tam alte tollit quam rota. eius autem ratio
sic expeditur. tignum sumitur, cuius tigni quanta ratiocinatur pedum
longitudo, tanta digitorum expeditur crassitudo. id ad circinum
rotundatur. in capitibus circino dividentur circumitiones eorum
tetrantibus et octantibus in partes octo, eaeque lineae ita conlocentur
ut plano posito tigno utriusque capitis ad libellam lineae inter se
respondeant et quam magna pars sit octava circinationis tigni, tam
magna spatia decidantur in longitudinem. item tigno plano conlocato
lineae ab capite ad alterum caput perducantur ad libellam convenientes.
sic et in rotundatione et in longitudine aequalia spatia fient. ita quo
loci describuntur lineae quae sunt in longitudine, sectantes facient
decussationes et in decussationibus finita puncta.
(Full text)
his ita emendate descriptis sumitur salignea
tenuis aut de vitice secta regula, quae uncta liquida pice figitur
in primo decussis puncto. deinde traicitur oblique ad insequentes
longitudinis et circumitionis decusses, item ex ordine progrediens
singula puncta praetereundo et circum involvendo conlocatur in singulis
decussationibus, et ita pervenit et figitur ad eam lineam recedens a
primo in octavum punctum, in qua prima pars est eius fixa. eo modo
quantum progreditur oblique spatii et per octo puncta, tantundem et
longitudine procedit ad octavum punctum. eadem ratione per omne spatium
longitudinis et rotunditatis singulis decussationibus oblique fixae
regulae per octo crassitudinis divisiones involutos faciunt canales et
iustam cocleae naturalemque imitationem.
(Full text)
ita per id vestigium aliae super alias
figuntur unctae pice liquida, et exaggerantur ad id uti longitudinis
octava pars fiat summa crassitudo. supra eas circumdantur et
figuntur tabulae quae pertegant eam involutionem. tunc eae tabulae
pice saturantur et lamminis ferreis conligantur, ut ab aquae vi ne
dissolvantur. capita tigni ferrea. dextra autem ac sinistra cocleam
tigna conlocantur in capitibus utraque parte habentia transversaria
confixa. in his foramina ferrea sunt inclusa inque ea inducuntur styli,
et ita cocleae hominibus calcantibus faciunt versationes.
(Full text)
erectio autem eius ad inclinationem sic
erit conlocanda uti quemadmodum Pythagoricum trigonum orthogonium
describitur, sic id habeat responsum, id est uti dividatur longitudo
in partes V, earum trium extollatur caput
cocleae, ita erit ab perpendiculo ad imas nares spatium earum partium
IIII. qua ratione autem oporteat id esse,
in extremo libro eius forma descripta est in ipso tempore. Quae de
materia fiunt organa ad hauriendam aquam quibus rationibus perficiantur
quibusque rebus motus recipientia praestent versationibus infinitas
utilitates, ut essent notiora quam apertissime potui perscripsi.
(Full text)
insequitur nunc de Ctesibica machina, quae in
altitudinem aquam educit monstrare. ea fit ex aere, cuius in radicibus
modioli fiunt gemelli paulum distantes, habentes fistulas furcillae
figura similiter cohaerentes, in medium catinum concurrentes. in quo
catino fiunt asses in superioribus naribus fistularum coagmentatione
subtili conlocati, qui praeobturantes foramina narium non patiuntur
＜redire＞ quod spiritu in catinum est expressum.
(Full text)
supra catinum paenula ut infundibulum inversum
est attemperata et per fibulam cum catino cuneo traiecto continetur,
ne vis inflationis aquae eam cogat elevari. insuper fistula, quae tuba
dicitur, coagmentata in altitudine fit erecta. modioli autem habent
infra nares inferiores fistularum asses interpositos supra foramina
eorum quae sunt in fundis.
(Full text)
ita de supernis in modiolis emboli
masculi torno politi et oleo subacti conclusique regulis et vectibus
commoliuntur qui erit aer ibi cum aqua, et assibus obturantibus
foramina cogentes trudunt inflando pressionibus per fistularum nares
aquam in catinum, e quo recipiens paenula spiritus exprimit per
fistulam in altitudinem, et ita ex inferiore loco castello conlocato ad
saliendum aqua subministratur.
(Full text)
Nec tamen haec sola ratio Ctesibii fertur
exquisita, sed etiam plures et variis generibus ab eo liquoris
pressionibus coacto spiritu efferre ab natura mutuatos effectus
ostenduntur, uti merularum aquae motu voces atque angobatae bibentiaque
et eadem moventia sigilla, ceteraque quae delectationibus oculorum et
aurium usu sensus eblandiantur.
(Full text)
e quibus quae maxime utilia et necessaria
iudicavi selegi, et in priore volumine de horologiis, in hoc de
expressionibus aquae dicendum putavi. reliqua quae non sunt ad
necessitatem sed ad deliciarum voluptatem qui cupidiores erunt eius
subtilitatis ex ipsius Ctesibii commentariis poterunt invenire.
(Full text)
De hydraulis autem quas habeant
ratiocinationes quam brevissime proximeque attingere potero et
scriptura consequi, non praetermittam. de materia compacta basi, arca
in ea ex aere fabricata conlocatur. supra basim eriguntur regulae
dextra ac sinistra scalari forma compactae, quibus includuntur aerei
modioli, fundis ambulatilibus ex torno subtiliter subactis habentibus
fixos in medio ferreos ancones et verticulis cum vectibus coniunctos,
pellibusque lanatis involutis. item in summa planitia foramina circiter
digitorum ternum. quibus foraminibus proxime in verticulis conlocati
aerei delphini pendentia habent catenis cymbala ex ore infra foramina
modiolorum calata.
(Full text)
intra arcam, quo loci aqua sustinetur,
inest pnigeus uti infundibulum inversum, quem subter taxilli alti
circiter digitorum ternum suppositi, librant spatium ima inter labra
pnigeos et arcae fundum. supra autem cerviculam eius coagmentata
arcula sustinet caput machinae, qui graece κανων μουϲικοϲ appellatur.
in cuius longitudine canales, si tetrachordos est, fiunt quattuor,
si hexachordos, sex, si octachordos, octo.
(Full text)
singulis autem canalibus singula epitonia sunt
inclusa, manubriis ferreis conlocatis. quae manubria cum torquentur, ex
arca patefaciunt nares in canales. ex canalibus autem canon habet ordinata
in transverso foramina respondentia naribus quae sunt in tabula summa,
quae tabula graece πιναξ dicitur. inter tabulam et canona regulae sunt
interpositae ad eundem modum foratae et oleo subactae ut faciliter
inpellantur et rursus introrsus reducantur, quae obturant ea foramina
plinthidesque appellantur. quarum itus et reditus alias obturat alias
aperit terebrationes.
(Full text)
haec regulae habent ferrea choragia fixa et
iuncta cum pinnis, quarum pinnarum tactus motiones efficit regularum
continenter. supra tabulae foramina, qua ex canalibus habent egressum
spiritus, sunt anuli adglutinati, quibus lingulae omnium includuntur
organorum. e modiolis autem fistulae sunt continentes coniunctae
pnigeos cervicibus pertinentesque ad nares quae sunt in arcula. in
quibus asses sunt ex torno subacti et ibi conlocati, qui cum recepit
arcula animam, spiritum non patientur obturantes foramina rursus
redire.
(Full text)
ita cum vectes extolluntur, ancones deducunt
fundos modiolorum ad imum delphinique qui sunt in verticulis inclusi,
calantes in eos cymbala, aere implent spatia modiolorum, atque ancones
extollentes fundos intra modiolos vehementi pulsus crebritate et
obturantes foramina cymbalis superiora, aera qui est ibi inclusus
pressionibus coactum in fistulas cogunt, per quas in pnigea concurrit
et per eius cervices in arculam. motione vero vectium vehementiore
spiritus frequens compressus epitoniorum aperturis influit et replet
anima canales.
(Full text)
itaque cum pinnae manibus tactae propellunt
et reducunt continenter regulas alternis obturando foramina alternis
aperiundo, e musicis artibus multiplicibus modulorum varietatibus
sonantes excitant voces. Quantum potui niti ut obscura res per
scripturam dilucide pronuntiaretur contendi, sed haec non est facilis
ratio neque omnibus expedita ad intellegendum praeter eos qui in
his generibus habent exercitationem. quodsi qui parum intellexerit
ex scriptis, cum ipsam rem cognoscet profecto inveniet curiose et
subtiliter omnia ordinata.
(Full text)
Transfertur nunc cogitatio scripturae ad
rationem non inutilem sed summa sollertia a maioribus traditam, qua
in via raeda sedentes vel mari navigantes scire possimus quot milia
numero itineris fecerimus. hoc autem erit sic. rotae quae erunt in
raeda sint latae per mediam diametron pedum quaternum et sextantis,
ut cum finitum locum habeat in se rota ab eoque incipiat progrediens
in solo viae facere versationem, perveniendo ad eam finitionem a qua
coeperit versari certum modum spatii habeat peractum pedum XII S.
(Full text)
his ita praeparatis tunc in rotae modiolo
ad partem interiorem tympanum stabiliter includatur habens extra
frontem suae rotundationis extantem denticulum unum. insuper autem ad
capsum raedae loculamentum firmiter figatur habens tympanum versatile
in cultro conlocatum et in axiculo conclusum, in cuius tympani
fronte denticuli perficiantur aequaliter divisi numero quadringenti
convenientes denticulo tympani inferioris. praeterea superiori tympano
ad latus figatur alter denticulus prominens extra dentes.
(Full text)
super autem ＜tympanum＞ planum eadem ratione
dentatum inclusum in altero loculamento conlocetur, convenientibus
dentibus denticulo qui in secundi tympani latere fuerit fixus, in eoque
tympano foramina fiant quantum diurni itineris miliariorum numero raeda
possit exire. minus plusve rem nihil inpedit. et in his foraminibus
omnibus calculi rotundi conlocentur, inque eius tympani theca, sive id
loculamentum est, fiat foramen unum habens canaliculum, qua calculi qui
in eo tympano inpositi fuerint, cum ad eum locum venerint, in raedae
capsum et vas aeneum quod erit suppositum singuli cadere possint.
(Full text)
ita cum rota progrediens secum
agat tympanum imum et denticulum eius singulis versationibus
tympani superioris denticulos inpulsu cogat praeterire, efficiet
ut cum CCCC imum versatum fuerit,
superius tympanum semel circumagatur et denticulus qui est ad latus
eius fixus unum denticulum tympani plani producat. cum ergo CCCC versationibus imi tympani semel superius
versabitur, progressus efficiet spatia pedum milia quinque id est
passus mille. ex eo quot calculi deciderint, sonando singula milia
exisse monebunt. numerus vero calculorum ex imo collectus summa diurni
＜itineris＞ miliariorum numerum indicabit.
(Full text)
Navigationis vero similiter paucis
rebus commutatis eaedem rationes efficiuntur. namque traicitur per
latera parietum axis habens extra navem prominentia capita, in quae
includuntur rotae diametro pedum quaternum et sextantis habentes circa
frontes adfixas pinnas aquam tangentes. item medius axis in media navi
＜habet＞ tympanum cum uno denticulo extanti extra suam rotunditatem.
ad eum locum conlocatur loculamentum habens inclusum in se tympanum,
peraequatis dentibus CCCC convenientibus
denticulo tympani quod est in axe inclusum, praeterea ad latus adfixum
extantem extra rotunditatem alterum dentem unum.
(Full text)
insuper in altero loculamento cum eo confixo
inclusum tympanum planum ad eundem modum dentatum, convenientibus
dentibus denticulo qui est ad latus fixus tympano quod est in cultro
conlocatum, ita ut eos dentes qui sunt plani tympani singulis
versationibus singulos dens inpellendo in orbem planum tympanum
verset. in plano autem tympano foramina fiant, in quibus foraminibus
conlocabuntur calculi rotundi. in theca eius tympani, sive loculamentum
est, unum foramen excavetur habens canaliculum, qua calculus liberatus
ab obstantia cum ceciderit in vas aereum sonitu significet.
(Full text)
ita navis cum habuerit impetum
aut remorum aut ventorum flatu, pinnae quae erunt in rotis tangentes
aquam adversam vehementi retrorsus inpulsu coactae versabunt rotas,
eae autem involvendo se agent axem, axis vero tympanum, cuius
dens circumactus singulis versationibus singulos secundi tympani
dentes inpellendo modicas efficit circumitiones. ita cum CCCC ab pinnis rotae fuerint versatae, semel
tympanum circumactum inpellet dente qui est ad latus fixus, plani
tympani dentem. igitur circumitio tympani plani quotienscumque ad
foramen perducet calculos, emittet per canaliculum. ita et sonitu et
numero indicabit miliaria spatia navigationis. Quae pacatis et sine
metu temporibus ad utilitatem et delectationem paranda quemadmodum
debeant fieri peregi.
(Full text)
nunc vero quae ad praesidia
periculi et necessitatem salutis sunt inventa, id est scorpionum et
ballistarum rationes quibus symmetriis comparari possint exponam.
Omnes proportiones eorum organorum ratiocinantur e proposita sagittae
longitudine quam id organum mittere debet, eiusque nonae partis fit
foraminum in capitulis magnitudo, per quae tenduntur nervi torti qui
bracchia continent.
(Full text)
ipsa tum debet eorum foraminum capituli
deformari altitudo et latitudo. tabulae quae sunt in summo et in imo
capituli, peritretoe quae vocantur, fiant crassitudine unius foraminis,
latitudine unius et eius dodrantis, in extremis foraminis unius et eius
S. parastaticae dextra ac sinistra praeter
cardines altae foraminum IIII, crassae
foraminis quinum cardines
foraminis dimidii. a parastatica ad foramen spatium foraminis S9, a foramine ad medianam parastaticam item
foraminis S9. latitudo parastados mediae
unius foraminis et eius ΤΚ, crassitudo
foraminis unius.
(Full text)
intervallum, ubi sagitta conlocatur in
media parastade, foraminis partis quartae. anguli quattuor, qui sunt
circa, in lateribus et frontibus lamnis ferreis aut stylis aereis et
clavis configantur. canaliculi, qui graece ϲυριγξ dicitur, longitudo
foraminum XVIIII. regularum, quas nonnulli
bucculas appellant, quae dextra ac sinistra canalem figuntur, foraminum
XVIIII ＜longitudo,＞ altitudo foraminis
unius et crassitudo. et adfiguntur regulae duae, in quas inditur
sucula, habentes longitudinem foraminum trium, latitudinem dimidii
foraminis. crassitudo bucculae quae adfigitur, et vocitatur scamillum
seu quemadmodum nonnulli loculamentum, securiculatis cardinibus
fixa, foraminis I, altitudo foraminis
S‾. suculae longitudo foraminum , crassitudo suculae foraminis VIIII.
(Full text)
epitoxitidos longitudo foraminis
S‾, crassitudo ÷. item chelonii.
cheles, sive manucula dicitur, longitudo foraminum trium, latitudo
et crassitudo S÷ canalis fundi
longitudo foraminum XVI, crassitudo
foraminis , altitudo S÷. columellae basis in solo foraminum VIII, latitudo in plinthide, in qua statuitur
columella, foraminis S.̅.̅, crassitudo
FZ, columellae longitudo ad cardinem
foraminum XII, latitudo foraminis S÷, crassitudo CC9.
eius capreoli tres, quorum longitudo foraminum VIIII, latitudo dimidii foraminis, crassitudo
Z. cardinis longitudo foraminis, columellae
capitis longitudo ISK.
(Full text)
antefixi latitudo foraminis ΑS9, crassitudo I.
posterior minor columna, quae graece dicitur αντιβαϲιϲ, foraminum
VIII, latitudo foraminis SI, crassitudo FZ.
subiectio foraminum XII, latitudinis
et crassitudinis eiusdem cuius minor columna illa. supra minorem
columnam chelonium, sive pulvinus dicitur, foraminum IIS altitudinis IIS
latitudinis SI‾. cherolabae scutularum
foraminum II S I, crassitudo
foraminis SII, latitudo IS. transversariis cum cardinibus longitudo
foraminum , latitudo IS et crassitudo bracchii longitudo IS foraminum VII,
crassitudo ab radice foraminis FZ, in
summo foraminis CCZ, curvatura foraminis
VIII.
(Full text)
haec his proportionibus aut adiectionibus
aut detractionibus comparantur. nam si capitula altiora quam erit
latitudo facta fuerint, quae anatona dicuntur, de bracchiis demetur,
ut quo mollior est tonus propter altitudinem capituli, bracchii
brevitas faciat plagam vehementiorem. si minus altum capitulum fuerit,
quod catatonum dicitur, propter vehementiam bracchia paulo longiora
constituentur, uti facile ducantur. namque quemadmodum vectis cum est
longitudine pedum V, quod onus IIII hominibus extollit, id cum est X duobus elevat, eodem modo bracchia quo
longiora sunt mollius, quo breviora durius ducuntur. Catapultarum
rationes e quibus membris et proportionibus componantur dixi.
(Full text)
ballistarum autem rationes variae sunt et
differentes unius effectus causa comparatae. aliae enim vectibus et
suculis, nonnullae polyspastis, aliae ergatis, quaedam etiam tympanorum
torquentur rationibus. sed tamen nulla ballista perficitur nisi ad
propositam magnitudinem ponderis saxi, quod in organum mittere debet.
igitur de ratione earum non est omnibus expeditum nisi qui geometricis
rationibus numeros et multiplicationes habent notas.
(Full text)
nam quae fiunt in capitibus foramina, per
quorum spatia contenduntur capillo maxime muliebri vel nervo ＜torti＞
funes, magnitudine ponderis lapidis quem debet ea ballista mittere
et ratione gravitatis proportione sumuntur, quemadmodum catapultis
de longitudinibus sagittarum. itaque ut etiam qui geometriam non
noverunt habeant expeditum, ne in periculo bellico cogitationibus
detineantur, quae ipse faciundo certa cognovi quaeque ex parte accepi
a praeceptoribus finita exponam, et quibus rebus Graecorum pensiones
ad modulos habeant rationem, ad eam ut etiam nostris ponderibus
respondeant tradam explicata.
(Full text)
nam quae ballista II pondo saxum mittere debet, foramen
erit in eius capitulo digitorum V,
si pondo IIII digitorum sex et
digitorum VII, decem pondo digitorum VIII, viginti pondo digitorum X, XL
pondo digitorum XII S K,
LX pondo digitorum XIII et digiti octavae partis,
LXXX pondo digitorum XV, CXX
pondo I S et sesquidigiti, C et LX pedis
II, C
et LXXX pedis et digitorum V, CC pondo
pedis et digitorum VI, CC et X
pedis I S et digitorum VI, CCCLX pedis
I S.
(Full text)
cum ergo foraminis magnitudo fuerit instituta,
describatur scutula, quae graece περιτρητοϲ appellatur, cuius longitudo
foraminum , latitudo II et sextae partis. dividatur medium lineae
descriptae, et cum divisum erit contrahantur extremae partes eius
formae, ut obliquam deformationem habeat longitudinis sexta parte,
latitudinis ubi est versura quarta parte. in qua parte autem sunt
curvaturae in quibus procurrent cacumina angulorum, et foramina
convertantur, et contractura latitudinis redeat introrsus sexta parte,
foramen autem oblongius sit tanto quantam epizygis habet crassitudinem.
cum deformatum fuerit, circum delinatur extremum, ut habeat curvaturam
molliter circumactam.
(Full text)
crassitudo eius foraminis SI constituatur. modioli foraminum II, latitudo IS9,
crassitudo praeterquam quod in foramine inditur foraminis SⱵ, ad extremum autem latitudo foraminis IΓ. parastatarum longitudo foraminis VSF, curvatura foraminis partis dimidiae,
crassitudo foraminis CC et partis LX. adicitur autem ad mediam latitudinem quantum
est prope foramen factum in descriptione, latitudine et crassitudine
foraminis V, altitudo parte IIII.
(Full text)
regulae quae est in mensa
longitudo foraminum VIII, latitudo et
crassitudo dimidii foraminis. cardines II
Z, crassitudo foraminis I99.
curvatura regulae ⱵↅK. exterioris regulae
latitudo et crassitudo tantundem, longitudo quam dederit ipsa versura
deformationis et parastaticae latitudo ad suam curvaturam K. superiores autem regulae aequales erunt
inferioribus K.
(Full text)
mensae transversarii foraminis CCC K. climacidos scaporum longitudo foraminum
XIII, crassitudo I
K, intervalli medii latitudo foraminis et partis quartae,
crassitudo partis VIII K. climacidos
superior pars quae est proxima bracchiis atque coniuncta est mensae,
tota longitudine dividatur in partes V. ex
his dentur duae partes ei membro quod Graeci χελωνιον vocant, latitudo
Ⱶ, crassitudo 9,
longitudo foraminum III et S K, extantia cheles foraminis S, plentigomatos foraminis Z et sicilici. quod autem est ad axona quod
appellatur frons transversarii
foraminum trium.
(Full text)
interiorum regularum latitudo foraminis
Γ, crassitudo ξK.
chelonii replum, quod est operimentum, securicula includitur
K scapis climacidos, latitudo ≈C, crassitudo foraminis XII
K. crassitudo quadrati quod est ad climacida foraminis FC, in extremis K,
rotundi autem axis diametros aequaliter erit cheles, ad claviculas
autem minus parte sexta decuma K.
(Full text)
anteridon longitudo foraminum
, latitudo in imo
foraminis Γ, in summo crassitudo ⱵK. basis, quae appellatur εϲχαρα, longitudo
foraminum, antibasis foraminum IIII,
utriusque crassitudo et latitudo foraminis. compingitur autem dimidia
altitudinis K columna, latitudo et
crassitudo IS. altitudo autem non habet
foraminis proportionem, sed erit quod opus erit ad usum. bracchii
longitudo foraminum VI, crassitudo
in radice foraminis, in extremis F. De
ballistis et catapultis symmetrias quas maxime expeditas putavi
exposui. quemadmodum autem contentionibus eae temperentur e nervo
capilloque tortis rudentibus, quantum comprehendere scriptis potero non
praetermittam.
(Full text)
sumuntur tigna amplissima longitudine,
supra figuntur chelonia, in quibus includuntur suculae. per media
autem spatia tignorum insecantur et exciduntur formae, in quibus
excisionibus includuntur capitula catapultarum, cuneisque distinentur
ne in contentionibus moveantur. tum vero modioli aerei in ea capitula
includuntur et in eos cuneoli ferrei, quas επιζυγιδαϲ Graeci vocant,
conlocantur.
(Full text)
deinde ansae rudentium induntur per foramina
capitulorum et in alteram partem traiciuntur, deinde in suculas
coiciuntur et involvuntur, uti vectibus per eas extenti rudentes, cum
manibus sunt tacti, aequalem in utraque sonitus habeant responsum. tunc
autem cuneis ad foramina concluduntur, ut non possint se remittere.
ita traiecti in alteram partem eadem ratione vectibus per suculas
extenduntur, donec aequaliter sonent. ita cuneorum conclusionibus ad
sonitum musicis auditionibus catapultae temperantur. De his rebus
quae potui dixi. restat mihi de oppugnatoriis rebus quemadmodum
machinationibus et duces victores et civitates defensae esse
possint.
(Full text)
primum ad oppugnationes aries sic inventus
memoratur esse. Carthaginienses ad Gades oppugnandas castra posuerunt.
cum autem castellum ante cepissent, id demoliri sunt conati. posteaquam
non habuerunt ad demolitionem ferramenta, sumpserunt tignum idque
manibus sustinentes capiteque eius summum murum continenter pulsantes
summos lapidum ordines deiciebant, et ita gradatim ex ordine totam
communitionem dissipaverunt.
(Full text)
postea quidam
faber Tyrius, nomine Pephrasmenos ac ratione, ea inventione inductus
malo statuto ex eo alterum transversum uti trutinam suspendit et
ita reducendo et inpellendo vementibus plagis deiecit Gaditanorum
murum. Geras autem Chalcedonius de materia primum basim subiectis
rotis fecit supraque compegit arrectariis et iugis varas et in his
suspendit arietem coriisque bubulis texit, uti tutiores essent qui in
ea machinatione ad pulsandum murum essent conlocati. ideo autem quod
tardos conatus habuerat, testudinem arietariam appellare coepit.
(Full text)
his tunc primis gradibus positis ad id
genus machinationis, postea cum Philippus Amyntae filius Byzantios
oppugnaret, Polyidos Thettalos pluribus generibus et facilioribus
explicavit. a quo receperunt doctrinam Diades et Charias qui cum
Alexandro militaverunt. Itaque Diades scriptis suis ostendit se
invenisse turres ambulatorias, quas etiam dissolutas in exercitu
circumferre solebat, praeterea terebram et ascendentem machinam qua ad
murum plano pede transitus esse posset, etiam corvum demolitorem, quem
nonnulli gruem appellant.
(Full text)
non minus utebatur ariete subrotato, cuius
rationes scriptas reliquit. turrim autem minimam ait oportere fieri
ne minus altam cubitorum LX, latitudinem
XVII, contracturam autem summam imae
partis quintam, arrectaria in turris imo dodrantalia, in summo
semipedalia. fieri autem ait oportere eam turrim tabulatorum decem,
singulis partibus in ea fenestratis.
(Full text)
maiorem vero turrim altam cubitorum CXX, latam cubitorum XXIII
S, contracturam item quinta parte, arrectaria pedalia in imo, in
summo sedigitalia. hanc magnitudinem turris faciebat tabulatorum XX, cum haberent singula tabulata circumitionem
cubitorum ternum, tegebat autem coriis crudis, ut ab omni plaga essent
tutae.
(Full text)
testudinis arietariae comparatio eadem
ratione perficiebatur. habuerat autem intervallum cubitorum XXX, altitudinem praeter fastigium XIII, fastigii autem altitudo ab strato ad
summum cubita XVI. exibat autem in altum
et supra medium tectum fastigium non minus cubita duo, et supra
extollebatur turricula trium tabulatorum, in qua tabulato summo
statuebantur scorpiones et catapultae, inferioribus congerebatur
aquae magna multitudo ad extinguendum si qua vis ignis inmitteretur.
constituebatur autem in ea arietaria machina, quae graece dicitur
κριοδοχη, in qua conlocabatur torus perfectus in torno, in quo insuper
constitutus aries rudentium ductionibus et reductionibus efficiebat
magnos operis effectus. tegebatur autem is coriis crudis quemadmodum
turris.
(Full text)
de terebra has explicuit scriptis
rationes. ipsam machinam uti testudinem in medio habentem conlocatum
in orthostatis canalem, quemadmodum in catapultis aut ballistis
fieri solet, longitudine cubitorum L, altitudine cubiti, in quo
constituebatur transversa sucula. in capite autem dextra ac sinistra
trocleae duae, per quas movebatur quod inerat in eo canali capite
ferrato tignum. sub eo autem in ipso canali inclusi tubi crebri
celeriores et vehementiores efficiebant eius motus. supra autem id
tignum quod inibi erat arcus erigebantur ad canalem crebriter, uti
sustinerent corium crudum quo ea machina erat involuta.
(Full text)
de corace nihil putavit scribendum, quod
animadverteret eam machinam nullam habere virtutem. de ascensu, quae
επιβαθρα graece dicitur, et de marinis machinationibus qua per navium
aditus ＜accessus＞ haberi posse scripsit, tantum pollicitum esse
vehementer animadverti neque rationes earum eum explicavisse. Quae sunt
ab Diade de machinis scripta quibus sint comparationibus exposui. nunc
quemadmodum a praeceptoribus accepi et utilia mihi videntur exponam.
(Full text)
Testudo, quae ad congestionem fossarum paratur
et qua etiam accessus ad murum potest haberi, sic erit facienda.
basis compingatur, quae graece εϲχαρα dicitur, quadrata habens
quoqueversus latera singula pedum XXI
et transversaria IIII. haec autem
contineantur ab alteris duobus crassis FZ
latis S÷, distent autem transversaria
inter se circiter pedes III et S supponanturque in singulis intervallis eorum
arbusculae, quae graece αμαξοποδεϲ dicuntur, in quibus versantur
rotaram axes conclusi lamnis ferreis. eaeque arbusculae ita sint
temperatae ut habeant cardines et foramina, quo vectes traiecti
versationes earum expediant, uti ante et post et ad dextrum seu
sinistrum latus, sive oblique ad angulos opus fuerit, ad id per
arbusculas versatas progredi possit.
(Full text)
conlocentur autem insuper basim tigna duo
in utramque partem proiecta pedes senos, quorum circa proiecturas
figantur altera proiecta duo tigna ante frontes pedes XII, crassa et lata uti in basi sunt scripta.
insuper hanc compactionem erigantur postes compactiles praeter cardines
pedum VIIII, crassitudine quoquoversus
palmipedales, intervalla habentes inter se sesquipedis. ei concludantur
superne intercardinatis trabibus. supra trabes conlocentur capreoli
cardinibus alius in alium conclusi, in altitudine excitati pedes XII. supra capreolos conlocetur quadratum
tignum, quo capreoli coniungantur.
(Full text)
ipsi autem laterariis circa fixis contineantur
teganturque tabulis maxime prininis, si non, ex cetera materia quae
maxime habere potest virtutem, praeter pinum aut alnum. haec enim sunt
fragilia et faciliter recipiunt ignem. circum tabulata conlocentur
crates ex tenuibus virgis creberrime textae maximeque recentibus.
percrudis coriis duplicibus consutis fartis alga aut paleis in aceto
maceratis circa tegatur machina tota. ita ab his reicientur plagae
ballistarum et impetus incendiorum.
(Full text)
Est autem et aliud genus
testudinis, quod reliqua omnia habet quemadmodum quae supra scripta
sunt, praeter capreolos, sed habet circa pluteum et pinnas ex
tabulis superne subgrundas proclinatas, supraque tabulis et coriis
firmiter fixis continetur. insuper vero argilla cum capillo subacta
ad eam crassitudinem inducatur ut ignis omnino non possit ei
machinae nocere. possunt autem si opus fuerit eae machinae ex VIII rotis esse, si ad loci naturam ita opus
fuerit temperare. quae autem testudines ad fodiendum comparantur,
ορυκτιδεϲ graece dicuntur, cetera omnia habent uti supra scriptum
est, frontes vero earum fiunt quemadmodum anguli trigonorum, uti a
muro tela cum in eas mittantur, non planis frontibus excipiant plagas
sed ab lateribus labentes, sine periculoque fodientes qui intus sunt
tueantur.
(Full text)
Non mihi etiam videtur
esse alienum de testudine quam Hegetor Byzantius fecit quibus
rationibus sit facta exponere. fuerat enim eius baseos longitudo
pedum LXIII, latitudo XLII. arrectaria quae supra compactionem erant
quattuor conlocata ex binis tignis fuerant compacta, in altitudinibus
singula pedum XXXVI, crassitudine
palmipedali, latitudine sesquipedali. basis eius habuerat rotas VIII quibus agebatur. fuerat autem earum
altitudo pedum VI S÷, crassitudo pedum
III. ita fabricatae triplici e materia
alternis se contra subscudibus inter se coagmentata lamnisque ferreis
ex frigido ductis alligata, eae in arbusculis, sive amaxopodes
dicuntur, habuerant versationes.
(Full text)
item supra
transtrorum planitiem quae supra basim fuerat postes
erant erecti pedum XVIII,
latitudine S÷, crassitudine
FZ, distantes inter se IS÷, supra eos trabes circumclusae continebant
totam compactionem latae pedem I, crassae
S÷, supra eam capreoli extollebantur
altitudine pedum XII, supra capreolos
tignum conlocatum coniungebat capreolorum compactiones. item fixa
habuerant lateraria in transverso, quibus insuper contabulatio
circumdata contegebat inferiora.
(Full text)
habuerat autem mediam contabulationem supra
trabeculas, ubi scorpiones et catapultae conlocabantur. erigebantur
et arrectaria duo compacta pedum XXXXV,
crassitudine sesquipedali, latitudine S÷,
coniuncta capitibus transversario cardinato tigno et altero mediano
inter duos scapos cardinato et lamnis ferreis religato. quo insuper
conlocata erat alternis materies inter scapos et transversaria
traiecta cheloniis et anconibus firmiter inclusa. in ea materia
fuerant ex torno facti axiculi duo, e quibus funes alligati retinebant
arietem.
(Full text)
supra caput eorum qui
continebant arietem, conlocatum erat pluteum turriculae similitudine
ornatum, uti sine periculo duo milites tuto stantes prospicere
possent et renuntiare quas res adversarii conarentur. aries autem
omnis habuerat longitudinem pedum CLXXX,
latitudine in imo palmipedali, crassitudine pedali, contractu
a capite in latitudine pedis,
crassitudine S⨪.
(Full text)
is autem aries habuerat
de ferro duro rostrum ita uti naves longae solent habere, et ex
ipso rostro lamminae ferreae IIII
circiter pedum XV fixae fuerant in
materia. a capite autem ad imam calcem tigni contenti fuerant funes
III crassitudine digitorum VIII, ita religati quemadmodum navi a puppi
ad proram continenter, eique funes praecinctura transversa erant
ligati habente inter se palmipedalia spatia. insuper coriis crudis
totus aries erat involutus. ex quibus autem funibus pendebat,
eorum capita fuerant ex ferro factae quadruplices catenae,
et ipsae coriis crudis erant involutae.
(Full text)
item
habuerat proiectura eius ex tabulis arcam compactam et confixam, in
qua ＜rete＞ rudentibus maioribus extentis, per quorum asperitates non
labentibus pedibus faciliter ad murum perveniebatur. atque ea machina
sex modis movebatur, progressu, ＜regressu,＞ item latere dextra et
sinistra, porrectione non minus in altitudinem extollebatur et in imum
inclinatione demittebatur. erigebatur autem machina in altitudinem
ad disiciendum murum circiter pedes C,
item a latere dextra ac sinistra procurrendo praestringebat non minus
pedes C. gubernabant eam homines C habentem pondus talentum quattuor milium, quod
fit CCCCLX̅X̅X̅ pondo.
(Full text)
De scorpionibus et catapultis et ballistis
etiamque testudinibus et turribus quae maxime mihi videbantur idonea
et a quibus essent inventa et quemadmodum fieri deberent explicui.
scalarum autem et carchesiorum et eorum quorum rationes sunt
inbecilliores non necesse habui scribere. haec etiam milites per se
solent facere. neque ea ipsa omnibus locis neque eisdem rationibus
possunt utilia esse, quod differentes sunt munitiones munitionibus
nationumque fortitudines. namque alia ratione ad audaces et temerarios
alia ad diligentes aliter ad timidos machinationes debent comparari.
(Full text)
itaque his praescriptionibus si qui attendere
voluerit et varietatem earum eligendo in unam comparationem conferre,
non indigebit auxiliis, sed quascumque res ex rationibus aut locis opus
fuerit sine dubitatione poterit explicare. de repugnatoriis vero non
est scriptis explicandum. non enim ad nostra scripta hostes comparant
res oppugnatorias, sed machinationes eorum ex tempore sollerti
consiliorum celeritate sine machinis saepius evertuntur. quod etiam
Rhodiensibus memoratur usu venisse.
(Full text)
Diognetus enim fuerat Rhodius
architectus, et ei de publico quotannis certa merces pro artis
dignitate tribuebatur ad honorem. eo tempore quidam architectus ab
Arado nomine Callias Rhodum cum venisset, acroasin fecit exemplarque
protulit muri et supra id machinam in carchesio versatili constituit,
qua helepolim ad moenia accedentem corripuit et transtulit intra
murum. hoc exemplar Rhodii cum vidissent, admirati ademerunt Diogneto
quod fuerat quotannis ei constitutum et eum honorem ad Calliam
transtulerunt.
(Full text)
interea rex Demetrius, qui propter animi
pertinaciem Poliorcetes est apellatus, contra Rhodum bellum comparando
Epimachum Atheniensem nobilem architectum secum adduxit. is autem
comparavit helepolim sumptibus inmanibus industria laboreque summo,
cuius altitudo fuerat pedum CXXXV,
latitudo pedum LX. eam ciliciis et coriis
crudis confirmavit, ut posset pati plagam lapidis ballista inmissi
pondo CCCLX, ipsa autem machina fuerat
milia pondo CCCLX. cum autem Callias
rogaretur ab Rhodiis ut contra eam helepolim machinam pararet et ut
illam uti pollicitus erat transferret intra murum, negavit posse.
(Full text)
non enim omnia eisdem rationibus agi possunt,
sed sunt alia quae exemplaribus non magnis similiter magna facta
habent effectus, alia autem exemplaria non possunt habere sed per se
constituuntur, nonnulla vero sunt quae in exemplaribus videntur veri
similia, cum autem crescere coeperunt dilabuntur. ut etiam possumus
hic animo advertere. terebratur terebra foramen semidigitale digitale
sesquidigitale. si eadem ratione voluerimus palmare facere, non habet
explicationem, semipedale aut maius nec cogitandum quidem videtur
omnino. sic item in nonnullis exemplaribus videtur.
(Full text)
quemadmodum in minimis fieri videntur,
＜non＞ aeque eodem modo in maioribus. ideo eodem modo Rhodii eadem
ratione decepti iniuriam cum contumelia Diogneto fecerunt. itaque
posteaquam viderunt hostem pertinaciter infestum, periculum servitutis
machinatione ad capiendam urbem comparata, vastitatem civitatis
expectandam, procubuerunt Diogneto rogantes ut auxiliaretur patriae. is
primo negavit se facturum.
(Full text)
posteaquam ingenuae virgines et ephebi cum
sacerdotibus venerunt ad deprecandum, tunc est pollicitus, his legibus
uti si eam machinam cepisset sua esset. is ita constitutis qua machina
accessura erat ea regione murum pertudit et iussit omnes publice et
privatim quod quisque habuisset aquae stercoris luti per eam fenestram
per canales progredientes effundere ante murum. cum ibi magna vis aquae
luti stercoris nocte profusa fuisset, postero die helepolis accedens
antequam adpropinquaret ad murum, in umido voragine facta consedit
nec progredi nec regredi postea potuit. itaque Demetrius cum vidisset
sapientia Diogneti se deceptum esse, cum classe sua discessit.
(Full text)
tunc Rhodii Diogneti sollertia liberati
bello publice gratias egerunt honoribusque omnibus eum et ornamentis
exornaverunt. Diognetus eam helepolim reduxit in urbem et in publico
conlocavit et inscripsit ‘Diognetus e manubiis id populo dedit munus’.
ita in repugnatoriis rebus non tantum machinae sed etiam maxime
consilia sunt comparanda.
(Full text)
Non minus Chio cum supra naves sambucarum
machinas hostes comparavissent, noctu Chii terram harenam lapides
progesserunt in mare ante murum. ita illi postero die cum accedere
voluissent, naves supra aggerationem quae fuerat sub aqua sederunt
nec ad murum accedere nec retrorsus se recipere potuerunt, sed ibi
malleolis confixae incendio sunt conflagratae. Apollonia quoque cum
circumsederetur et specus hostes fodiendo cogitarent sine suspicione
intra moenia penetrare, id autem a speculatoribus esset Apolloniatibus
renuntiatum, perturbati nuntio propter timorem consiliis indigentes
animis deficiebant, quod neque tempus neque certum locum scire poterant
quo emersum facturi fuissent hostes.
(Full text)
tum vero Trypho Alexandrinus ibi fuerat
architectus. is intra murum plures specus designavit et fodiendo terram
progrediebatur extra murum dumtaxat extra sagittae missionem et in
omnibus vasa aenea suspendit. ex his in una fossura quae contra hostium
specus fuerat vasa pendentia ad plagas ferramentorum sonare coeperunt.
ita ex eo intellectum est qua regione adversarii specus agentes intra
penetrare cogitabant. sic lineatione cognita temperavit aenea aquae
ferventis et picis de superno contra capita hostium et stercoris humani
et harenae coctae candentis. dein noctu pertudit crebra foramina et per
ea repente perrundendo qui in eo opere fuerunt hostes omnes necavit.
(Full text)
item Massilia cum oppugnaretur et numero
supra XXX specus tum agerent, Massilitani
suspicati totam quae fuerat ante murum fossam altiore fossura
depresserunt. ita specus omnes exitus in fossam habuerunt. quibus
autem locis fossa non potuerat fieri, intra murum barathrum amplissima
longitudine et amplitudine uti piscinam fecerunt contra eum locum
qua specus agebantur, eamque e puteis et e portu impleverunt. itaque
cum specus esset repente naribus apertis, vehemens aquae vis inmissa
supplantavit fulturas, quique intra fuerunt et ab aquae multitudine et
ab ruina specus omnes sunt oppressi.
(Full text)
etiam cum agger ad murum contra
eos compararetur et arboribus excisis eoque conlocatis locus operibus
exaggeraretur, ballistis vectes ferreos candentes in id mittendo totam
munitionem coegerunt conflagrare. testudo autem arietaria cum ad murum
pulsandum accessisset, permiserunt laqueum et eo ariete constricto, per
tympanum ergata circumagentes suspenso capite eius non sunt passi tangi
murum, denique totam machinam malleolis candentibus et ballistarum
plagis dissipaverunt. ita ea victoria civitates non machinis sed contra
machinarum rationem architectorum sollertia sunt liberatae. Quas potui
de machinis expedire rationes et pacis bellique temporibus utilissimas
putavi, in hoc volumine perfeci. in prioribus vero novem de singulis
generibus et partibus comparavi, uti totum corpus omnia architecturae
membra in decem voluminibus haberet explicata.
M. CETI FAVENTINI
LIBER ARTIS ARCHITECTONICAE
(Full text) De artis architectonicae peritia multa oratione Vitruvius
Polio aliique auctores scientissime scripsere. verum ne
longa eorum disertaque facundia humilioribus ingeniis
alienum faceret studium, pauca ex his mediocri licet sermone
privatis usibus ordinare fuit consilium. quae partes
itaque caeli et regiones ventorum salubres aedificiis videantur
et qua subtilitate nocivi flatus avertantur aditusque
ianuarum et lumina fenestris utiliter tribuantur, quibusve
mensuris aedificiorum membra disponantur, quibus signis
tenuis abundansque aqua inveniatur, alia etiam quae
aedificandi gratia scire oportet brevi succinctaque narratione
cognosces.
(Full text) Primo ergo quae principia ad architecturam pertinere
debeant studiose attendere convenit. omnia enim pulchro
decore ac venusta utilitate fieri poterunt, si ante huius
artis peritus ordo discatur. nam architecturae partes
sunt octo, quae sunt ordinatio, dispositio, venustas, mensura,
distributio, aedificatio, conlocatio, machinatio. ex
his Graeci quinque vocabulis studium architecturae esse
docuerunt, nam ordinationem ταξιν, dispositionem διαθεϲιν,
venustatem et decorem ευρυθμιαν, moduloram mensuras
ϲυμμετριαν, distributionem οικονομιαν appellaverunt.
ordinatio est ergo membrorum dispositio, et constat ex
quantitate, quam Graeci ποϲοτητα vocant. quantitas est
modus singulorum membrorum universo respondens operi.
dispositio est apta rebus conclavium institutio, et operis
futuri forma tribus figuris divisa, quae a Graecis ιδεα
appellatur. haec sunt ergo tres figurae, ichnographia,
orthographia, scenographia. ichnographia est areae vel
soli et fundamentorum descriptio. orthographia est laterum
et altitudinis extructio. scenographia est frontis et totius
operis per picturam ostensio.
(Full text) Ferunt quidam philosophorum Eratosthenen mathematicis
rationibus et geometricis methodis aequinoctiali
tempore per gnomonicas umbras orbis terrae spatia esse
metitum et sic certos ventorum didicisse flatus. tenere ergo
orientem aequinoctialem ＜subsolanum, meridiem austrum,
occidentem aequinoctialem＞ favonium, ＜septentriones＞ septentrionem.
inter ceteros tamen Andronicus Cyrrestes cum
octo ventis orbem terrae regi adseverasset, exempli causa
Athenis turrim marmoream octagonam instituit, in qua
imagines ventorum scalptas contra suos quosque flatus
ordinavit, supraque ipsam turrim metam marmoream posuit
et Tritonem aeneum conlocavit et ita est modulatus ut
cum ventus aliquis adspirasset quodam momento in gyro
ageretur et supra caput eius resisteret et dextera manu
virgam tenens ipsum esse flantem monstraret. itaque esse
inter subsolanum et austrum ad orientem hibernum eurum,
inter austrum et favonium ad occidentem hibernum africum,
inter favonium et septentrionem caurum, quem quidam
corum vocant, inter septentrionem et subsolanum
aquilonem. hoc modo et nomina et partes et numeros
ventorum scire coeptum est. sed plerique duodecim ventos
esse adseverant, ut est in urbe Roma Triton aeneus cum
totidem thoracibus ventorum factus ad exempli Andronici
Cyrrestae similitudinem, supra caput venti virgam tenens
eundem esse flantem ostendit. observabis ergo ne ianuas
aut fenestras contra nocivos flatus facias. nocivi enim
sunt flatus ubi aut nimis incumbunt aut acerrima frigora
faciunt, ut et homines et animalia laedant. frigorosis
ergo regionibus a meridie aut ab occasu hiberno ianuas
et fenestras facies, aestuosis vero a borea et septentrione
fieri ordinabis.
(Full text) Quoniam usibus omnium maxime necessariae aquae
videntur, primo quae genera terrae tenues aut abundantes
venas emittant, quibus etiam signis altius depressae
inveniantur, quomodo ex fontibus vel puteis ducantur, quae
nocivos aut salubres habeant liquores, studiose scire
oportet. aquae ergo fontanae aut sponte profluunt aut
saepe de puteis abundant. quodsi tales copiae non erunt,
signis infra scriptis quaerenda sunt sub terra capita aquarum
et proxima fontibus altiora puteis colligenda. ante
solis itaque ortum in locis quibus aqua quaeritur aequaliter
in terra procumbatur et mento deposito per eam prospiciatur.
mox videbis in quibuscumque locis aqua latebit
umores in aera supra terram crispantes et in modum
tenuis nebulae rorem spargentes, quod in siccis et aridis
locis fieri non potest. quaerentibus ergo aquam diligenter
erit considerandum quales terrae sint. certa enim genera
sunt in quibus aut abundans aut tenuis aqua nascatur.
in creta tenuis et exilis nec optimi saporis invenitur, in
sabulone soluto tenuis, limosa et insuavis, altioribus locis
mersa. in terra nigra stillarum umores exiles magis ex
hibernis liquoribus collecti saporis optimi spissis et solidis
locis subsidentes. glareae vero mediocres et incertas venas
habent sed egregia suavitate. in sabulone masculo et
harena carbunculo certiores et salubriores et abundantiores
sunt copiae aquarum. in rubro saxo et copiosae et bonae
inveniuntur, sed providendum erit ne inter rimas saxorum
quoniam suspensae sunt decurrant. sub radicibus montium
et in saxis silicibus uberiores et salubriores et frigidiores
aquae inveniuntur. campestribus autem fontibus salsae
et graves et tepidae et non suaves erunt, sed si sapor
bonus invenitur, scito eas de montibus sub terra venire
in medios campos, ibique umbris arborum contectae praestabunt
montanorum fontium suavitatem.
(Full text) Signa autem investigandae aquae alia huiusmodi invenientur,
tenuis iuncus, salix erratica, alnus, vitex, harundo,
hedera, alia quoque quae sine umore nasci non possunt.
quoniam autem in lacunis similia nascuntur, facile his
credendum non est. itaque sic inventiones aquae probabis.
fodiatur ergo ubi haec signa fuerint inventa, ne minus in
latitudinem pedes III, in altitudinem pedes V, et circa solis
occasum vas plumbeum aut aeneum mundum intrinsecus
perunctum oleo in imam fossuram inversum conlocetur,
supraque fossuram frondibus vel harundinibus missis terra
inducatur. item alia die aperiatur, et si sudores aut
stillae in vaso invenientur, is locus sine dubitatione aquam
habebit. item si vas ex creta siccum non coctum eadem
ratione positum et opertum fuerit, si is locus aquam
habebit, alia die vas umore solutum invenietur. vellus
lanae similiter in eo loco positum si tantum umoris collegerit
ut alia die exprimi possit, magnam copiam aquae
locum habere significat. lucerna plena oleo incensa si in
eodem loco similiter adoperta in alia die lucens fuerit
inventa, indicabit eum locum aquam habere, propterea
quod omnis calor ad se trahit umorem. item in eodem
loco si focum feceris et vaporata terra umidum nebulosumque
fumum suscitaverit, ostendit locum aquam habere.
cum haec ita fuerint reperta certis signis, in altitudinem
putei defodiendi erunt quousque caput aquae inveniatur
aut si plura fuerint in unum colligantur. maxime tamen
sub radicibus montium in regione septentrionali signa
aquae sunt quaerenda. in his enim locis suaves et salubres
et abundantiores inveniuntur, quoniam naturae beneficio
a solis cursu separantur et arborum aut montium
umbris velatae frigida gratia aestate, hiberno tepida suavitate
profluent.
(Full text) In puteorum autem fossionibus diligenter est cavendum
ne fodientibus periculum fiat, quoniam ex terra sulphur
alumen et bitumen nascitur, quae res cum in se convenerint
pestiferos spiritus emittunt. et primo occupatis
naribus tetro odore reprimunt animas corporibus, et si
non inde cito fugerint celerius moriuntur. hoc autem
malum ubicumque fuerit hac ratione vitabis. lucerna
accensa in eo loco demittatur. quae si ardens remanserit
sine periculo descendes. quod si ereptum ei lumen fuerit,
cavendum erit ne in eo loco descendatur. sed si alio
loco aqua non invenietur, dextra ac sinistra usque ad
libramentum aquae putei fodiantur et per structuram foramina
quasi nares intus in puteum demittantur, qua nocivus
spiritus evaporet. sed cum aqua inventa fuerit,
signinis operibus parietes struantur ita ne venarum capita
excludantur. in signinis autem operibus haec servare
debebis. primo ut harena aspera paretur et caementum
de silice vel lapide toficio calcisque proxime extinctae
duae partes ad quinque harenae mortario misceantur.
puteum ergo fodere debebis latum pedes octo, ut a binis
pedibus structura in circuitu surgat et quattuor cavo relinquat.
structuram vero cum facere coeperis, vectibus
ligneis densabis sic ut nitorem frontis non laedas. sic
enim solidata structura adversus umorem fortior erit.
quodsi limosa aqua fuerit, salem ei miscebis et insuavitatem
saporis mutabit. sed licet auctores ad quinque
partes harenae duas partes calcis mitti docuerint, isdem
mensuris et redivivas inpensas fieri monstraverint, melius
tamen inventum est ut ad duas harenae una calcis misceatur,
quo pinguior inpensa fortius caementa ligaret. similiter
et in testaceis operibus facies. puteum autem cum
fodere coeperis, si terra solida non fuerit aut harena
lubrica aut sabulo fluidus aut exsudans umor fossionem
resolvet, tabulas axium directas fodiendo submittes et eas
vectibus ligneis transversis distinebis, ne labens terra ruina
ponderis periculum fodientibus faciat.
(Full text) Quoniam ergo ante omnia aquae usus necessarius habetur,
his experimentis utilitas eius probanda erit. itaque
si naturaliter fontes profluent, considerandum erit prius
quales homines et quam salubri corpore circa eos fontes
habitent. itaque si corporibus valentibus, cruribus non
vitiosis, coloribus nitidis, non lippientibus oculis, purgatos
salubresque fontes probabis. quodsi novi fontes aut putei
fossi fuerint, aquam eximes, in vas aeneum nitidum
sparges, et si maculam non fecerit optima et probabilis
erit. missa etiam in vaso aeneo nitido si decocta fuerit
et limum vel harenam in fundo non reliquerit, legumen
in ea si cito coquatur, bona erit. non minus si perlucidi
fontes fuerint et sine musco aut quibusdam
inquinamentis. his signis munitam salubrem perpetuamque
aquam futuram significabunt.
(Full text) Ductus autem aquae quattuor generibus fiunt, aut
forma structili aut fistulis plumbeis aut tubis vel canalibus
ligneis aut tubis fictilibus. si per formam aqua ducetur,
structura eius diligenter solidari debet, ne per rimas pereat.
canaliculus formae iuxta magnitudinem aquae dirigatur.
si planus locus fuerit, infra caput aquae structura conlocetur
et, si longior planitia fuerit, pede semis inter
centenos vel LX pedes structura submittatur, ut animata
aqua non pigro impetu decurrat. nam si intervalla montium
fuerint, ad libramentum capitis aquae specus sub
terra erit structura aut roboreis canalibus aquae ductus
componatur. quodsi concavae vallium demissiones inpedient,
structura solida vel arcuatili ad libramentum
aquae occurratur, aut fistulis plumbeis aut canalibus librate
cursus dirigatur. verum si altior locus fuerit unde aqua
ducitur, aliquanto inferius planitia inflexa libretur, ut
veniens aqua fracto impetu lenius decurrat. aut si longius
de monte ducitur, saepius flexuosas planities facies. minori
etiam sumptu et utilius tubis fictilibus inducitur. cum a
figulo ergo fient, ne minus duorum digitorum grossitudine
corium habeant. sed ipsi tubuli ex una parte angustiores
fiant, ut alter in alterum per ordinem ad palmum ingrediatur.
iuncturae autem eorum calce viva oleo subacta
inliniantur. et antequam a capite aqua demittatur,
favilla per eos cum parvo liquore laxetur, ut si qua
vitia tubuli habuerint excludantur. salubrior etiam multo
tubulorum materia invenitur. ex plumbo enim cerussa
nascitur, quae corporibus humanis nociva est. exemplum
autem huius plumbariorum deformitas probat, qui tractando
plumbum exsucati sanguine foedo pallore mutantur. nam
cum fere omnes structas vasorum argenteorum vel aeneorum
habeant mensas, tamen propter saporis integritatem
fictilibus vasculis utuntur. non alienum videtur etiam
conceptacula locis oportunis facere, ut si aquae exhaustae
solis ardoribus fuerint aut venas sitiens terra consumpserit,
nihilominus de receptaculis aqua ministretur. canalium
vero et tubulorum ligneorum facilis et usitata aquae inductio
videtur.
(Full text) Fistulae ergo plumbeae pro magnitudine aquae hanc
soliditatem et mensuram accipere debebunt. si centenariae
fundentur demum pedum, M et CC libras fusurae accipiant.
octogenariae denum pedum, DCCCCLX libras accipiant.
quinquagenariae denum pedum, DC liƀ. accipiant.
quadragenariae denum pedum, CCCCLXXX libras. tricenariae
X pedum, CCCLX libras. vicenariae X pedum, CCXL libras.
octonariae C libras.
(Full text) Harenae fossiciae genera sunt tria, nigra, rubra, carbunculus.
ex his quae manu comprehensa stridorem fecerit,
optima et purgata erit. quae autem terrosa fuerit, ＜non
habebit asperitatem＞. etiamque in vestimentum candidum
si miseris et effusa si nihil sordis reliquerit, idonea erit.
si vero non fuerit unde harenae fodiantur, tunc de fluminibus
aut de glareis excernenda erit aut de litore marino.
sed marina harena in structuris hoc vitium habet, tarde
siccat. unde onerari se continenter non patitur. nisi
intermissionibus requieverit opus, pondere gravata structura
rumpetur. cameris etiam salsum umorem remittendo
tectorium opus saepe resolvit. fossiciae vero celeriter
siccescunt et tectoria non laedunt et concamarationes utiliter
obligant. sed fossiciae recentes statim in structuras
mitti debent. fortius enim comprehendunt caementa. nam
si sub sole diutius fuerint aut imbribus pruinisque solutae,
et terrosae et evanidae fiunt. fossiciae itaque cum recentes
sunt, tectorio operi propter pinguedinem non conveniunt.
fluviaticae autem propter macritatem signino operi incongruentes
sunt, sed liaculorum subactionibus in tectorio
opere recipiunt solididatem. in caementicias autem structuras
pura harena mittatur.
(Full text) Calx itaque de albo saxo vel tiburtino aut columbino
fluviatili coquatur aut rubro aut sfungia. quae enim erit
ex spisso et duro saxo, utiliter structuris conveniet. quae
autem ex fistuloso aut exiliore lapide fuerit, conveniet
operi tectorio. in commixtione ad duas partes harenae
una calcis mittatur. in fluviatili autem harena si tertiam
partem testae cretae addideris, miram soliditatem operis
praestabit.
(Full text) Faciendi autem lateres sunt ex terra alba vel creta
vel rubrica aut sabulone masculo. haec genera terrae
propter levitatem fortiora sunt operi. cetera genera quoniam
aut gravia sunt aut paleas non continent aut umore
sparsa cito solvuntur, propterea fabricis inutilia videntur.
ducendi autem sunt lateres verno tempore, ut ex lento
siccescant. qui enim solstitiali tempore parantur, vitiosi
fiunt, quoniam calor solis torridus corium in summo cito
desiccat, et quasi integri videntur, postea umor interaneus
dum siccatur contrahit frontes et scissuris dividit et inutiles
operi lateres facit. maxime tamen tectorio operi
inutiles erunt, si ante biennium inducatur. non enim
possunt ante penitus siccari. fiunt autem laterum genera
tria. unum quod graece Lydium appellatur, longum sesquipede
latum pede, quo nostri utuntur. sunt et alia duo
laterum genera, unum πενταδωρον et alterum τετραδωρον.
δωρον autem Graeci palmum appellant. itaque artifices
quinque palmorum publica opera extruere consuerunt et
IIII privatorum. fieri debebunt et semilateria remissas
quae laterum iuncturas interposita reparent. ita enim
fiet ut cum alter alterius protegit coniunctionem, firma
structurae soliditas surgat.
(Full text) Latericii parietes tribus inductionibus prius solidentur,
ut opus tectorium sine vitio accipiant. nam si recentes
structurae et inductiones fuerint et non ante siccaverint,
cum arescere coeperint, scissuris venustatem operis corrumpent.
in urbe autem propter multitudinem hominum
parietes caementicii altius struuntur, ne latius soli magnitudinem
occupent. merito ergo latericiam habere non
potuit, ne pondere cito corrupta fabrica laberetur. latericiis
ergo parietibus vitia quae solent accidere ne fiant, hoc
modo erit providendum. in summitate parietum structura
testacea cum prominentibus coronis altitudine sesquipedali
extruatur, ut si corruptae tegulae aut imbrices erunt,
parietes tamen solidi permaneant.
(Full text) Materies arborum quae ad utilitatem fabricae parabitur,
autumni tempore antequam favonii flare incipiant
utiliter caeditur. prius tamen usque ad medullam securibus
circumcisae stantes intermittantur, ut inutilis umor
decurrat et venarum raritas exsiccata solidetur. sed
genera arborum has inter se vires et differentias habent.
abies ergo habens aeris plurimum et ignis, minimum terreni
et umoris, merito non est ponderosa et naturali rigore
non cito flectitur a pondere. laricis vero materia in omni
fabrica maximas habet utilitates, primo quod ex ea
adfixae tabulae subgrundis ignis violentiam prohibent, neque
enim flammam recipiunt neque carbonem faciunt.
larix vero a castello Laricino est dicta. quercus terrenis
satietatibus abundans parum habens umoris, cum in terrenis
operibus obruitur perpetuam servat utilitatem. aesculus
apta aedificiis materies, sed in umore posita ＜vitiatur＞.
fagus quod aequalem habet mixtionem umoris et ignis, in
umore cito marcescit, siccis locis utilis est. populus alba
et nigra, salix et tilia ignis et aeris habent satietatem, in
fabrica utiles, in scalpturis gratae inveniuntur. alnus,
quae proxima aquae nascitur, tenera et mollis materia
extra aquam fabricae inutilis est, sed hoc mirum in se
habet quod in umore palationibus spisse defixa structuram
supra se factam sine vitio servat. ulmus et fraxinus in
omni opere cito flectuntur, sed cum aruerint rigidae sunt,
lentoris causa catenis utiles. carpinus in omni opere
tractabilis et utilis invenitur. cupressus et pinus admirandas
habent virtutes, quod non cito pondere curvantur,
durant enim integrae semper. cedrus si umore non corrumpetur,
eandem habet virtutem. sed quomodo de pinu
resina decurrit, sic et ex ea oleum quod cedria dicitur.
si libri aut clusa eo inungantur, numquam tineis aut carie
solventur. multis itaque templis propter aeternitatem ex
ea lacunaria sunt facta. nam folia eius cupresso similia
sunt. nascitur maxime in Creta et in Africa et in Syriae
regionibus. quaecumque ergo ex parte meridiana caeduntur
utiliores erunt, ex parte autem septentrionali proceriores
sunt arbores sed cito vitiantur.
(Full text) Primo ita cortes et culinae calidis locis designentur.
bubilia in parte meridiana ita ut ad ortum aut ad focum
boves spectent. nitidiorem enim cultum recipiunt, si ad
lumen attendant. latitudo XV pedum disponatur et in
singulis paribus VIII pedes relinquantur. equilia calidis
locis ordinentur, et obscuriora fiant ut securi equi pabulentur.
ovilia et caprilia pro magnitudine agri disponantur.
cella vinaria contra frigidissimas caeli plagas conlocetur.
lumen fenestris a septentrione tribuatur, ut undique frigidus
aer vina incolumia servet. vapore enim omnia corrumpuntur.
torcular huius in septentrione ponatur. cella
autem olearis in meridie constituenda est. fenestrae ab
eadem parte tribuantur, ne frigore oleum cum sordibus
stringatur et suavitas saporis pereat. torcular huius in
meridie statuatur. magnitudo pro abundantia rei fiat.
granaria ad septentrionem vel aquilonem spectent, ut
aere gelidiori fruges tutius serventur. vaporatae enim
regiones curculiones et alia genera bestiolarum nutriunt
quae fruges corrumpunt. horrea fenilia pistrina extra
villam sunt constituenda, ut ab ignis periculo villae sint
tutiores. si quid vero melius et nitidius facere volueris,
exempla de urbanis fabricis sumes.
(Full text) Urbani itaque operis gratiam luminosam esse oportet,
praesertim cum nulli vicini parietes inpediant. disponendum
erit tamen ante, ut certa genera aedificiorum caeli regiones
apte possint spectare. hiberna ergo triclinia hibernum
occidentem spectare debent, quoniam vespertino lumine
opus est. nam sol occidens non solum inluminat sed
propter vim caloris tepidas facit regiones. cubicula et
bibliothecae ad orientem spectare debent. usus enim matutinum
postulat lumen. nam quaecumque loca africum
spectant umore vitiantur, quoniam venti umidi spirantes
madidos flatus omnia pallore corrumpunt. triclinia verna
et autumnalia ad orientem spectare debent, ut gratiora
sint quando his uti solitum est. aestiva triclinia ad septentrionem
spectare debent, quod ea regio praeter ceteras
frigidior est et solstitiali tempore iocundam sanitatis
voluptatem corporibus praestat.
(Full text) Tricliniorum et conclavium quanta latitudo et longitudo
fuerit in uno computata mensura, ex ea medietas
altitudini tribuatur. si autem exedrae aut oeci quadrati
fuerint, media pars mensurae in altitudinem struatur.
pinacothecae et plumariorum officinae in parte septentrionali
sunt constituendae, ut colores et purpurae sine
vitio reserventur. de vaporatis enim regionibus corruptelae
nascuntur.
(Full text) Balneis locus eligendus est contra occasum hibernum
aut partem meridianam, ut sole decedente vaporetur usque
ad vesperum quod tempus ad lavandum tributum est.
suspensurae calidarum cellarum ita sunt faciendae ut primum
area sesquipedalibus tegulis consternatur, inclinata
ad fornacem ut pila missa intro resistere non possit sed
redeat ad praefurnium. flamma enim sursum adsurgens
calidiores efficit cellas. supraque laterculis bessalibus et
rotundis pilae instruantur ex capillo argilla subacta, in
privato pedibus binis semis, in publico ternis. tegulae
bipedales super constituantur quae pavimentum dirigant.
plumbeum vas quod patenam aeream habet, supra fornacem
conlocetur, alterum simile frigidarium secus, ut
quantum caldae ex eo in solio admittatur tantum frigidae
infundatur. magnitudines autem balnearum pro hominum
copia aut voluntatis gratia fieri debebunt, dummodo cellae
sic disponantur ut quanta longitudo fuerit tertia dempta
latitudo disponatur. melius enim ignis per angustiora latitudinis
cellarum operabitur. lumen fenestris ab hibernis aut
meridianis partibus tribuatur. aestivis balneis hypocausteria
pro loci magnitudine cum piscinis in septentrione vel aquilone
constituantur, et ab eadem parte maxime lumen fenestris
admittatur, ut salubriorem et corporibus iocundiorem
gratiam praestet. in villa rustica balneum culinae coniungatur,
ut facilius a rusticis ministerium exhiberi possit.
(Full text) Camerae structiles fortiores erunt. figulinae autem ad
contignationem suspendantur ita ut catenis ancoratis fixae
tegulae velut palliola quae cameram circinent sustineant.
eadem ratione et planas cameras facies. utilius autem
disponetur, si regulae vel arcus ferrei fiant, ut uncis ferreis
ad contignationem suspendantur ita ut tegularum iuncturae
super regulas vel arcus recumbant. superiores ergo iuncturae
ex capillo argilla subacta linantur. inferior autem
pars iuncturae quae ad pavimentum spectabit primo calce
cum testa temperata trullizetur, deinde albario sive tectorio
opere inducatur. maior tamen et diligentiae et utilitatis
ratio videtur, si duplices balnearum camerae fiant, inferior
caementicia et superior suspensa. inter duas enim cameras
umor retentus numquam vitiabit contignationes. sudationes
etiam praestabuntur meliores.
(Full text) Considerandum erit ut solum firmum sit et aequale,
tunc rudus inducatur et vectibus ligneis contusum calcetur.
supra inpensa testacea crassior inducatur et iterum vectibus
contusa solidetur. tertio nucleus id est inpensa mollior
inducatur, et politionibus insistas. ne rimas inutiles operi
relinquat.
(Full text) In contignationibus diligenter respiciendum est ut
aequalitas soli dirigatur. item danda est opera ne axes
quercei cum aesculinis commisceantur. nam quercus cum
accepto umore siccescere coeperit arcuatur et rimas inutiles
operi efficiet, aesculus diligenter composita ad perpetuitatem
durabit. verum si inopia loci aesculus defuerit, in tenuissimos
axes quercus secetur, et primum in directo iactatis
axibus, sequentibus in transverso stratis, bini clavis crebro
ad contignationem confixis utiliter operi subicientur. de
cerro aut fago seu farno coaxationes haut ad vetustatem
poterunt permanere. iactatis in ordinem et compositis
axibus filix aut paleae aequaliter supersternantur, ut
calcis umor ad axes pervenire non possit. tunc insuper
statuminetur saxo ne minori quam qui possit manum
implere. statuminibus ＜inductis＞ ruderi seu novo sive
redivivo ad duas partes una calcis misceatur. rudus [est
maiores lapides contusi cum calce mixti] inpensa crassiori
induci debebit ne minus crassitudine digitorum VI.
exacto pavimento ad regulam et libellam supra inpensa
testacea mollior inducatur, et siccet. tum aut marmor
sectile aut tesserae aut scutula aut trigona aut favi
superinponantur, et usque eo fricetur ut iuncturae vel anguli
inter se conveniant, tunc erit perfecta fricatura. quodsi
facultas non erit unde superfigantur, ne aut lacunae aut
tumuli sint, ad regulam fricatura extendatur et supra
marmor tunsum incernatur aut harena cum calce inducta
poliatur. sub divo maxime vitanda sunt finita pavimenta,
quoniam frigore et umore saepe corrumpuntur. sed si
necessitas aut voluntas facere hortatur, hanc operis subtilitatem
servabis. missis in ordinem tabulis et alias in
transversum, sicut supra monstratum est, ad tignationem
configes et paleam aut filicem super aequaliter sternes et
loricabis de saxo qui manum possit implere. super rudus
pedaneum induces et vectibus ligneis frequenter densabis,
et antequam rudus siccescat, tegulas quadratas bipedales,
quae per omnia latera canaliculos habent digitales, calce
viva ex oleo temperata frontibus tegularum qua canaliculi
erunt implebis et sic iunctas supra rudus compones,
ut margines tegularum cum calce comprehendi possint.
quae res cum siccaverit quasi unum corpus facit et
nullum umorem ad inferiora admittet. postea nucleum
sex digitorum induces, et frequenter fricabis ne setas
faciat, et tesseram duorum aut trium digitorum latam
supra inprimes aut tabulas quammagnascumque marmoreas,
ut nullo modo fabrica vitiari possit. si quis autem diligentius
facere volet, omnibus annis ante hiemem iuncturas
axium faecibus perungui faciat. testacea spicata tiburtina
pari modo fricaturis et politionibus exerceantur.
(Full text) In albario opere calcem sic probare debebis. in fossa
calcem, quae multo ante tempore fuerit macerata, de ascia
quasi lignum dolabis, et aciem si nusquam inpegerit atque
adhaerens asciae viscosa videbitur, optima erit operi albario.
recenter extincta et calculosa si fuerit, dum siccescere
coeperit calculi crepant et inutiles rimae operi efficientur.
unde proxime extinctam in opus albarium mittere non
oportet.
(Full text) Camerae ergo canniciae sic erunt disponendae. asseres
abiegnei ad lineam aut regulam aequaliter dirigantur, ne
plus habeant grossitudinis quam digitos tres. hos inter
se sesquipedali mensura divisos ordinabis et catenis ad
contignationem suspendes ita ut binae perticae graciliores
inter eos sint missae. his faciant tomices ligaturas, catenae
autem parentur aut de iunipero aut oliva aut buxo aut
cupresso. camerae ex harundine graeca vel palustri vel
grossiori rasa et contusa sic contexantur ut fasciculi
aequalis admodum grossitudinis et longitudinis ante ligentur,
qui possint aequalem nitorem ostendere, aut si quam
cultiorem gratiam emutare volueris, fasciculi mollioris
cannae facilius flexi ducantur. postea primo manu inducatur
inpensa pumicea, et trullizetur ut canna subigatur,
deinde harena et calce dirigatur. tertio marmor tunsum
super calce inducatur et poliatur. sic et nitore gratiam
et virtutem solidam facies. si quid autem urbanius cameris
addere volueris, fasciculos de canna facies et laquearis
operis delicate aut arcuatilis camerae exemplis uteris.
(Full text) Parietes uno corio tenui et alio grossiori si fuerint
inducti et politi, macritate inpensae cito corrumpentur.
exemplum huius ex speculis sumere debemus, quorum
tenues lamminae falsas et deformes exprimunt imagines,
solidae autem lamminae veras et suae pulchritudinis formas
designant. prima ergo inductione trullizata, cum arescere
coeperit, iterum ac tertio loricationes dirigantur. cum
tribus coriis opus fuerit deformatum, tunc ex marmore
granio trullizationes sunt subigendae. sed ipsa species sic
paretur ut ante inductiones tamdiu subigatur ut rutrum
ex ea mundum levetur. inarescente inductione alterum
corium subtilius inducatur, ut marmoris candore et politionibus
fundata soliditas nitidum culturae faciat decorem.
omnia ergo quae diligenti studio componuntur, neque
vetustatibus obsolescunt neque cum purgari coeperint gratiam
coloris amittunt. umidi enim parietes cum picturis
ornantur desudescent, et operi obligatus color elui non potest.
(Full text) Operi coronario subtilior inpensa necessaria est, ut
amplius fricata mollius nitore gratiam faciat. observandum
tamen erit ne gypsum inpensae adiungatur. siticulosa
enim materia dum cito arescit, vicina coronarium opus
politionibus parietum et camerarum cum superinducitur
ruina corrumpit.
(Full text) Parietes vero umidis locis sic erunt solidandi. si perpetuus
umor manabit, tribus pedibus ab imo, testaceo
paries vestiatur et vestitura calcetur et poliatur, ne umorem
admittere possit. quodsi maior umor perpetuus
manabit, canaliculum brevem extrues aliquantum a pavimento
altius, qua collectus umor sine vitio parietis exeat.
si autem affluens umor abundabit, tegulas bipedales ex
ea parte qua umor inriguus erumpet diligenter picabis, ne
vis umoris ad parietem transeat. ex altera parte, qua
structurae iungentur, tegula calce liquida linietur, ut facilius
operi adhaerere possit.
(Full text) Triclinia hiberna non convenit grandibus picturis ornari,
quoniam hibernis temporibus frequenti lumine cereorum
aut lucernarum fumante obsolescunt. propterea et
camerae eorum planae fiunt, ut detersa fuligine statim
inluminatus splendor appareat.
(Full text) Etiam pavimentorum utilis dispositio inventa videtur.
itaque excavatis in altum duobus pedibus, festucato solo
inducatur aut rudus aut testaceum pavimentum, deinde
congestis et calcatis spisse carbonibus inducatur ex sabulone
et favilla et calce mixta inpensa crassitudine unciarum
VI. ad regulam exaequata planities reddit speciem
nigri pavimenti. hieme ergo non recipit frigus et ministros
licet nudis pedibus vapore delectabit. sic enim erit
pavimentum ut etiam bibentium pocula si fusa fuerint
momento siccescant.
(Full text) Colores vero alii certis locis procreantur, alii ex commixtionibus
componuntur. rubricae itaque multis locis
generantur, sed optimae in Ponto et in Hispania nascuntur.
paraetonium ex ipso loco unde foditur habet nomen. eadem
ratione et melinum, quod eius metallum per insulas cycladas
Melo dicitur. creta viridis pluribus locis nascitur,
sed optima creta Smyrnae tantum procreatur, quae graece
θεοδοτειον dicitur a Theodoto quodam in cuius solo primum
est inventa. auripigmentum, quod αρϲενικον graece
appellatur, in Ponto nascitur. sandaraca plurimis locis
generatur, sed optima in Ponto et iuxta flumen Hypanim.
minii autem natura primum a Graecis Ephesiorum solo
reperta memoratur, deinceps in Hispania. cuius natura
has admirationes habet. glebae itaque cum ex metallis
primum exciduntur, argenti vivi guttas exprimunt, quas
artifices ad plures usus colligunt. neque enim argentum
neque aes sine his inaurari potest. nam confusae in unum
ita ut quattuor sextariorum mensuram habeant, centum
librarum pondus efficient. supra cuius liquorem centenarium
saxi pondus si posueris, sustinebit, scripulum auri
super si posueris, in liquore descendet. unde intelleges
non ponderis sed naturae esse discretionem. itaque si
aurifex pannis textilibus adustum rudi vaso fictili solidi
auri pulverem prius lavaverit, postea mixtum argento vivo
vel in panno vel in linteolo comprimes ut liquor argenti
expressus emanet et auram solidum intrinsecus remaneat.
verum probatio minii sic erit observanda. in lammina
ferrea mittatur et super ignem ponatur tamdiu donec
lammina rubescat. tunc retractum refrigescat. si colorem
non mutaverit, optimum erit, si mutaverit, vitiatum erit.
colores autem omnes calcis mixtione corrumpi manifestum
est. chrysocolla a Macedonia venit, foditur autem ex
metallis aerariis. armenium et indicum ab ipsis ostenditur
quibus in locis nascitur. atramenti vero compositio sic
erit observanda, quae non solum ad usum picturae necessaria
videtur sed etiam ad cotidianas scripturas. lacusculus
curva camera struatur. huic fornacula sic componitur
ut nares in lacusculo habeat qua fumus possit
intrare. taedae in eadem fornace incendantur, super taedas
ardentes resina mittatur, ut omnem fumum et fuliginem
per nares in lacusculum exprimat. postea fuliginem diligenter
conteres et aquam ad modum mittes et atramentum
facies nitidum. pictores autem glutinum miscent, ut nitidius
esse videatur. sed ad celeritatem operis etiam taedarum
carbones cum glutino attriti parietibus praestabunt
atramenti suavitatem, nec minus sarmenta exusta et contrita
atramenti colorem imitabuntur. sed et sarmenta
uvae nigrioris si in optimo vino mersa aruerint et postea
exusta fuerint, addito glutino imitata indici suavitatem
monstrabunt. usta vero, quae plurimum necessaria in
operibus picturae videtur, sic temperatur. glebae silis
boni in igne coquuntur, tunc acerrimo aceto perfuso extinguuntur,
et reddunt purpureum colorem. caerulei temperationes
Alexandriae primo sunt inventae, nunc autem
Puteolis ex harenae pulvere et nitri flore temperatur. sed
cyprium adustum ＜addes＞. cerussa et quam nostri aerucam
vocant sic erit conficienda. sarmenta vitis amineae
infuso aceto in dolio coiciantur, super tabulae plumbeae
deponantur et dolium eludatur, et pluribus mensibus transactis
aperiatur. sed cerussa in fornace coquatur, quae
mutato colore meliorem efficiet sandaracam. ostrum autem
quod pro colore purpurae temperatur plurimis locis nascitur,
sed optimum insula Cypro et ceteris quae proxime
sub solis cursu habentur. conchylia itaque cum circumcisa
ferro fuerint lacrimas purpurei coloris emittunt, quibus
collectis purpureus color temperatur. ideo autem ostrum
est appellatum quod ex testis umor elicitur. qui cito ex
salsugine inarescit, nisi temperatus umor melle circumfusus
habeatur. fiunt etiam purpurei colores infecta creta
rubiae radice. similiter ex floribus alii colores inficiuntur.
itaque pictores cum voluerint sil atticum imitari, violam
aridam in vaso cum aqua ad ignem adponunt ut ferveat,
et decoctam in linteolo exprimunt et in mortario cum
creta conterunt et faciunt silis attici colorem. eadem
ratione vaccinium cum lacte temperantes purpuram faciunt
elegantem. qui non possunt chrysocolla propter caritatem
uti, herbae quae lutear appellatur sucum caeruleo inficiunt
et utuntur viridissimo colore. haec autem infectiva appellantur.
propter inopiam coloris simili modo cretam selinusiam
sive anulariam vitro miscentes, quod Graeci ιϲατιν
vocant, imitationibus efficiunt indici colorem.
(Full text) Quoniam ad omnes usus normae ratio subtiliter inventa
videtur, sine qua nihil utiliter fieri potest, hoc modo
erit disponenda. sumantur itaque tres regulae, ita ut duae
sint pedum binum et tertia habeat pedes duos uncias X.
eae regulae aequali crassitudine compositae extremis cacuminibus
iungantur schema facientes trigoni. sic fiet perite
norma composita.
(Full text) Multa variaque genera sunt horologiorum, sed pelecini
et hemicyclii magis aperta et sequenda ratio videtur. pelecinum
enim horologium dicitur quod ex duabus tabulis
marmoreis vel lapideis superiore parte latioribus inferiore
angustioribus componitur, sed haec tabulae aequali mensura
fiunt et quinis lineis directis notantur, ut angulum
faciant qui sextam horam signabit. semis ergo ante primam
et semis post undecimam supplebunt XII numeros
horarum. sed iunctis aequaliter ante et extensis tabulis,
in angulo summo iuncturae circinum figes et angulo proximum
circulum facies, a quo primum lineae horarum partitae
aequaliter notantur. item alium maiorem circulum
ab eodem puncto angulari facies, qui prope oram tabularum
attingat, ad quem aestivis temporibus gnomonis umbra
pervenit. subtilitas ergo disparis mensurae de spatio
horarum expectanda non est, quando aliud maius et aliud
minus horologium poni solitum videatur, et non amplius
paene ab omnibus nisi quota sit solum inquiri festinetur.
gnomon itaque in angulo summo iuncturae paululum inclinis
ponitur, qui umbra sua horas designet. constitues
autem horologii partem qua decimam horam notabit contra
orientem aequinoctialem, sicut de exemplis multifariam
cognoscitur. horologium autem quod hemicyclion appellatur
simili modo de lapide vel de marmore uno, quattuor
partibus sursum latioribus infra angustioribus componatur,
ita ut ab ante et a tergo latiores partes habeat, sed frons
aliquantum promineat atque umbram faciat maiorem. sub
hac fronte rotunditas ad circinum notatur, quae cavata
introrsus hemicyclium faciat schema. in hac cavatura
tres circuli fiant, unus prope summitatem horologii, alius
per mediam cavaturam, tertius prope oram signetur.
a minore ergo circulo usque ad maiorem circulum horalem
una et X lineae directae aequali partitione ducantur, quae
horas demonstrent. per medium vero hemicyclium supra
minorem circulum planitia aequalis subtiliori crassitudine
fiat, ut aperta rotunditate digitali facilius solis radius
infusus per numeros linearum horas demonstret. hiemis
ergo tempore per minorem circulum horarum numeros
servabit, aequinoctiali tempore medium circulum sequetur,
aestivo tempore per maioris circuli spatia gradietur. sed
ne error in construendo horologio cuiquam videatur, libero
loco alto vel plano sic ponatur ut angulus huius qui
occiduas horas notabit contra aequinoctialem vernum spectet,
unde sol nono kal. apriles oriatur. fit etiam in
uno horologio duplex elegantiae subtilitas. nam dextra
ac sinistra extrinsecus in lateribus eius quinae lineae
directae notantur, et ternae partes circulorum aequali
intervallo sic fiunt ut una proxima sit angulis posterioribus,
ubi stili ponentur qui umbra sua horas designent,
altera mediam planitiem detineat, tertia prope oram contingat.
has enim partes circulorum hieme vere et aestate
sic ut interius gnomonis umbra sequitur. in angulis
ergo posterioribus stilos modice obliquos figes, qui umbra
sua horas designent. oriens enim sol in primo
latere sex horas notabit, occidens alias sex in sinistro
latere percurret. legitur etiam horas sic comparari debere,
primam sextam septimam et duodecimam uno spatio mensuraque
disponendas, secundam quintam octavam et undecimam
pari aequalitate ordinandas, tertiam quartam
nonam et decimam simili ratione edendas. est et alia
de modo et mensuris horarum comparatio, quam prolixitatis
causa praetereundam aestimavi, quoniam haec
diligentia ad paucos prudentes pertinet. nam omnes
fere, sicut supra memoratum est, quota sit solum requirunt.
(Full text) Quantum ergo ad privatum usum spectat, necessaria
huic libello ordinavimus. civitatum sane et ceterarum
rerum institutiones praestanti sapientiae memorandas reliquimus.
*** END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK 51812 ***
