Op 1 Maart 1510 het die Portugese onderkoning, Francisco d’ Almeida, wat met ’n vloot op die terugreis na Portugal was, met ’n vyftigtal van sy aansienlikste manne op die strand van die Tafelbaai in ’n geveg met die Hottentotte gesneuwel. Hy was ’n belangrike persoon en kan naas Vasco da Gama en Alfonso d’Albuquerque genoem word as een van die stigters van die Portugese koloniale ryk in Indië. In die groot seeslag voor Diu in 1509 het hy die Mohamedaanse seemag in die Ooste verpletter; en sy beroemde opvolger, d’Albuquerque, kon toe van hierdie verswakking van die vyand gebruik maak en deur die besetting van die belangrikste strategiese punte ’n vaste basis aan die Portugese mag in Indië gee.

Dit spreek vanself dat die dood van die onderkoning groot opskudding in Portugal verwek het; en die gebeurtenis word deur verskillende beriggewers breedvoerig vermeld. Die beskrywinge is, wat besonderhede betref, taamlik uiteenlopend; en hierin word miskien weerspieël die toestand van totale verwarring en magteloosheid waarin die Portugese gedurende die geveg verkeer het. Die beskrywing wat hier volg, is dié van Joano de Barros (1496–1570), die grootste Portugese historikus van daardie tyd. Theal het uittreksels uit [4]sy Asia in Records of S.E. Africa, VI, blss. 1 vv., afgedruk en vertaal. Die leser word daarheen verwys—veral na blss. 298 vv. In II, blss. 45 vv., is die beskrywing van Correa; in V, blss. 399 vv., dié van De Castanheda; en in III, blss. 134 vv., dié van De Goes. ’n Vergelyking van die verskillende berigte met mekaar openbaar groot afwykinge. [5]

In Mosambiek het [die onderkoning] vier-en-twintig dae vertoef, want ’n lekkasie in die Belem moes reggemaak word. Van daar het hy sy reis voortgesit, en met gunstige weer het hy om die Kaap die Goeie Hoop geseil. Asof die end van die reis reeds bereik was1, roep hy toe uit: „God sy geloof! Nou is dit duidelik dat die towenaars van Cochin leuenaars is!” Die rede hiervoor was ’n voorspelling van sommige in Indië dat hy nie die Kaap sou omseil nie, en hierdie voorspelling het volgens gerug sy oorsprong by die towenaars van dié land gehad.

Daar hulle water nodig gehad het en die Aguada de Saldanha2, waarvan ons reeds geskrywe het en waar skepe water kon inneem, naby die Kaap was, het hy aan die stuurmanne bevel gegee om hom daarheen te bring. Om nou die manskappe ’n bietjie ontspanning te verskaf ná die eentonigheid [6]van die see, het hy sommige wat met die watervate aan land gegaan het, toegelaat om met die neërs, wat op die strand hulle verskyning gemaak het sodra die skepe geanker was, handel te drywe. Die neërs het heeltemal eie geword met ons mense en vee aan hulle verruil vir stukke yster en doek, wat hulle hoog waardeer; en ’n paar van ons kêrels het toe verder verlof gekry om met die inboorlinge na hulle dorpe toe te gaan byna ’n uur van daar. Op hierdie ekspediesie het die neërs van party messe gesteel en ook ander dinge, waarin hulle sin gehad het. Om hierdie brutaliteit te wreek het een van die kêrels, Gonçalo, ’n diensbode van die onderkoning, twee van die neërs met hom saamgevoer onder die voorwensel dat hulle van die goed moes dra wat hy gekoop het; maar hulle was huiwerig om saam te kom, want hulle was agterdogtig en het gevrees dat sy bedoeling nie suiwer was nie. Toe wou hy hulle met geweld dwing, maar hulle gooi die goed neer en het hom so toegetakel dat hy met stukkende tande en ’n gesig vol bloed voor die onderkoning verskyn het.

By die onderkoning was toe juis verskillende persone wie se diensbodes dieselfde mishandeling van die neërs ondervind het, veral een met die naam Fernando Carrasco, ’n bediende van Jorge de Mello; en hulle was so kwaad dat hulle die onderkoning beweeg het om die neërs in hulle dorp te gaan straf. Hy het ingewillig, nie so seer omdat hy self kwaad was nie, maar om die adellike here te bevredig, ofskoon sommige van hulle teen die [7]aanval was, soos b.v. dom Lourenço de Brito, Jorge de Mello en Martin Coelho.

Die dorpe was ’n bietjie verder op as die plek waar die skepe geanker was, en die volgende dag, om die afstand te voet te verkort, het die bote dus met omtrent ’n honderd-en-vyftig man, die fleur van die hele geselskap, langs die kus tot digby die dorpe gevaar. Hulle het daar aan wal gestap; en die onderkoning het aan sy skipper, Diogo d’Unhos, bevel gegee om daar in die skuite te wag en nie van die plek af weg te gaan nie. Dit wil waarlik skyn asof sy gees hom voorspel het in welke verskriklike nood hulle na die skuite sou uitsien, en asof die bedruktheid waarmee hy die onderneming begin het, ’n voorteken van sy laaste uur was; want ná sy inwilliging aan die versoek van die edelliede wat hom aangespoor het, was al sy woorde en dade soos dié van iemand wat die dood verwag. Toe hy b.v. uit die skip in die boot klim, sê hy, om te wys dat hy teen sy sin gaan: „Waarheen neem julle my sestig jare?”

Dood van d’Almeida.

Uit Van der Aa se Gedenkwaardigste Zee- en Land-Reysen.

(Foto A. E. Elliot.)

Later toe hulle langs die strand loop, sê hy daar is sand in sy skoene, en hy vra vir Joano Gonçalves, sy lyfbediende, om hulle uit te trek; en toe Joano Gonçalves die een teen die ander klop om die sand uit te slaan, maak hy die opmerking: „As dom Joano de Menezes nog gelewe het en jou daardie skoene teen mekaar hoor slaan het, sou hy g’n stap verder gegaan het nie, al was dit ook in ’n slag wat grootliks tot sy eer sou strek; maar daar ek meer in God glo as in sulke illusies, sal ek my reis voortsit.” Hy het hier gesinspeel op [8]’n feit wat algemeen in die koninkryk bekend is, nl. dat dom Joano de Menezes aan twee slegte voortekens geglo het: die klop van twee skoene teen mekaar, en dat Dinsdag ’n ongelukkige dag was. Die verklaring hiervan is as volg: dom Joano was hooflyfwag van die prins dom Alfonso toe hy by Santarem van sy perd geval het en aan die gevolge oorlede is; en terwyl hulle twee naas mekaar op die wal van die Taag by Alfange ry, begin ’n knaap wat in die Taag geswem het, sy skoene teen mekaar te klop om die sand uit te kry, en net toe val die prins van sy perd; en dit was op ’n Dinsdag. Dus, as gevolg van hierdie ongeluk het dom Joano altyd aan die twee slegte voortekens geglo, en dit was so alom bekend in die koninkryk dat toe hy in Arsilla3 en later in Asamor3 kaptein was, die inwoners seker was dat hy niks op ’n Dinsdag of as hy twee skoene teen mekaar hoor slaan, sou onderneem nie.

Hiervan was hulle so oortuig dat toe dom Joano in Arsilla ’n aanval op ’n paar dorpe wou maak … en die inwoners, omdat dit winter was en baie gereent het, nie graag wou saamgaan nie, vier van hulle ’n plan gemaak het en ’n jongkêrel gekry het om by die poort van die stad skoene teen mekaar te klop nes dom Joano daardeur ry, want [9]hulle wou hom so keer. Maar dom Joano het deur die plan gesien, en hy het geweet dat die kêreltjie van ’n man kom wat in ’n neerlaag ’n goeie gebruik van sy bene kon maak.

Hy roep hom dus toe: „Loop sê vir jou baas dat sy straf vir wat jy nou doen, alleen sal wees dat hy sal moet saamkom; en op hierdie tog sal sy bene vir hom van meer nut wees as daardie skoene.” Daarop ry hy toe welgemoed verder; en die lis het hy geduie as ’n voorspelling van die oorwinning, wat hy inderdaad behaal het.

Die onderkoning daarenteen het nie van die skoengeklop ’n grap gemaak nie, en met teësin en in ’n treurige stemming het hy sy reis voortgesit. … En daar is mense wat beweer dat die siel van die mens so deur die bedruktheid of opgewektheid wat hy voel, vooraf weet wat met hom gaan gebeur; en in hierdie geval het g’n halfuur verbygegaan nie, of die slegte voorbodes van die onderkoning was verwesenlik.

Net toe hulle die neërdorp intrek, het Fernando Pereira, die seun van Reimano Pereira, gesneuwel. Party sê dit was ’n ongeluk, want hy was in een van die hutte; en een van ons manne wat buitekant was, het hom daarin gehoor, en in die gedagte dat dit ’n neër was, het hy sy spies ingestoot en hom deur die lyf gesteek. Toe die onderkoning hiervan hoor, sê hy: „As my moeilikhede met Fernando Pereira begin, dan sal dit met nog meer ophou;” en hy het bevel gegee dat die manskappe dadelik teruggeroep moes word. [10]

Die gros van die geselskap het egter reeds deur ’n groot deel van die dorp gegaan en kom terug met ’n aantal koeie en kinders, wat hulle in die huise gekry het. Daarop verskyn toe omtrent tagtig neërs; met die eerste skrik het hulle gaan wegkruip, maar nou was hulle klaar om vir die behoud van die kinders die dood te trotseer. Toe Lourenço de Brito sien hoe woes hulle aanstorm en waarom hulle dit doen, skree hy vir dié wat die kinders wegvoer: „Laat die kalwers staan, want die koeie kom agter hulle aan; en hulle bulk nie, hulle brul.” En ofskoon party van ons mense toe die kinders laat loop het en die armsalige buit van die dorp neergegooi het, was die neërs reeds so woedend dat hulle oor alles heenspring en ons hoofmag aanval.

Hulle roep die beeste, wat aan dié soort van oorlogmaak gewend is, en begin om vir hulle te fluit en met tekens te stuur; en agter die vee beskut val hulle toe ons mense aan met hardgebrande hout-werpspiese. Party val gewond neer en is deur die beeste vertrap; en daar die meeste sonder skilde was en alleen lanse en swaarde gehad het, kon hulle in dié soort van vegtery nie veel uitrig nie, terwyl die neërs tussen die beeste uit met onmiddellike gevolg hulle wapens teen ons manskappe slinger. Hulle val so veg-veg terug en kom uitgeput by die plek waar Diogo d’Unhos volgens die bevel van die onderkoning met die skuite moes gewag het; maar hulle was nie daar nie, want ’n storm het opgekom, en die see was so onstuimig dat hy verplig geword het om die [11]bote terug te neem tot naby die skepe; waar ons mense dus verwag het om skuiling te kry, het hulle die dood gevind.

Hulle sak weg in die seesand en was totaal magteloos en kon hulle nie beweeg nie, terwyl die neërs op hulle afstorm so lig en rats dat hulle na voëls lyk, of liewer na die beule van Satan. Hulle werp hul op die edelliede, wat uit liefde vir die onderkoning nog ’n bietjie weerstand gebied het, want die gemene volk het met die eerste buit vooruit gehardloop. Die treurigste was dat sommige gewondes, wat nie in die los sand kon loop nie, in die water vaste grond gaan soek het en dit met hulle bloed bevlek het.

In hierdie moeilike tyd, toe iedereen vir homself gesorg het, kom Jorge de Mello by die onderkoning, en hy vind hom min of meer verlate, want iedereen moes na homself kyk en het sy hande daarmee vol gehad. Daar Jorge de Mello half ontevrede met hom was in verband met sake tussen Alfonso d’Albuquerque4 en die onderkoning, sê hy toe aan hom: „Senhor, ek sou graag party van dié by u gevind het aan wie u eer verskaf het, want nou is die tyd om weldade te vergoed;” waarop die onderkoning antwoord: „Senhor Jorge de Mello, dié wat aan my iets verskuldig was, is reeds [12]agtergelaat; dit is nou nie die tyd vir sulke herinneringe nie; u moet liewer aan u adellike stand dink; en ek vra u as ’n guns om by die banier van ons koninklike heer te bly en dit te red, want dit word oneer aangedaan; wat my betref, ek kan met my sonde en jare hier my lewe sluit, daar dit die wil van die Heer is.”

In die tussentyd het daar reeds geval Pedro Barreto de Magalhaens, Lourenço de Brito, Manuel Telles, Martin Coelho, Antonio do Campo, Francisco Continho, Pedro Teixeira, Gaspar d’Almeida en nog meer. So lank soos hy kon, het Jorge de Mello by die vlag gestaan, en by die onderkoning tot aan sy dood. ’n Werpspies het hom die keel deurboor, nadat hy met stokke en klippe gewond was. Toe Diogo Pires, die leermeester van dom Lourenço5, hoor dat die onderkoning gesneuwel het, keer hy terug met die woorde: „Mag God gee dat ek nie die seun en vader moet agterlaat en met my lewe hier uitkom nie.” Hy gaan toe terug na die plek waar die onderkoning lê; en daar het hy ook vir altyd gebly.

Om nou te sluit—dit was die noodlottigste gebeurtenis wat in die koninkryk plaasgevind het, want die neërs was eenhonderd-en-sewentig in getal, en ons mense eenhonderd-en-vyftig, die edelste uit die vloot. Van hierdie het meer as vyftig, waaronder twaalf kapteins, op die strand omgekom, doodgegooi met stokke en klippe, en [13]dit nogal uit die hande nie van reuse of gewapende manne nie, maar van dierlike neërs—die laagste op die hele kus; en al hulle verhewe moed en verstandige bedrywigheid, wat hulle so dikwels in Indië en baie ander plekke in skitterende krygsdade vir God en hulle koning vertoon het, het hulle hier niks gebaat nie. Slegs ’n kort entjie pad en ’n bietjie sand het hulle tot onmag verswak, sodat ons met waarheid kan sê dat hierdie twee dinge die vernaamste oorsaak van hulle dood was, want baie was so magteloos dat hulle neergeval het, en die neërs het hulle weerstandloos met groot strandklippe die hoofde verbrysel.….

Van dié wat ontkom het, was byna almal met dieselfde primitiewe wapens gewond, en die wonderlikste van al die wonde was dié van Jorge Lopes Bixorda, die eienaar van die skip Santa Cruz. Sy skedel was met ’n klip ingeslaan, en die gat op die naat was groot genoeg om ’n eier te bevat; en toe die stukke been verwyder is, kon ’n mens sy harsings sien klop. Dit was nie moontlik om hom aan boord skip gesond te maak nie. Maar gelukkig het ’n hen begin lê, en ’n neërin het ’n kind gekry; en met haar melk en die eiers van die hen is hy verpleeg, en die wond het genees.

Jorge de Mello, wat vir die sorg van die vlugtelinge verantwoordelik was ná hulle terugkeer, het die gewondes na die skepe vervoer en het daarop teruggegaan na die strand om die dooies te begrawe. Toe hy kom waar die lyk van die onderkoning lê, totaal ontkleed—want die wêreld wou dat [14]hy dit selfs sonder ’n doodshemp moes verlaat—, was hulle droefheid so groot om hom daar in dié ellendige toestand te sien dat dié wat daarby gestaan het, liewer met hom in die dood sou gegaan het as om die eerbiedwekkende en beroemde man daar so te moet aanskou. Jorge de Mello het hom en die ander op die woeste kus begrawe en het teruggekeer na die skepe. Hy het die anker gelig en die reis na hierdie koninkryk voortgesit, waar, ná sy behoue aankoms, die hele land oor die noodlottige gebeurtenis in rou gedompel is. [15]

Die geskiedenis van die skipbreuke aan die Suid-Afrikaanse kus in die Portugese tyd is histories veral belangrik omdat dit ons inligting verskaf omtrent die Bantoe en hulle uitbreiding. Die Kafferhordes, uitspatsels uit die ontsaglike meer van woeste heidendom waarmee die onbekende binneland van Middel-Afrika gevul was, dring langsaam maar seker na die suide deur en dreig om ook die betreklik leë gebied, wat later deur blankes sal bewoon word, deur oorweldigende getalle teen die Europese beskawing te sluit. Uit die berigte van skipbreukelinge kan ons vandag enigsins vasstel hoe die groot opmars plaasgevind het en welke grense die voorste vaandeldraers van die barbaarsheid van tyd tot tyd bereik het.

Teen die end van die sestiende eeu, omtrent twee geslagte voordat die Europese uitbreidingsbeweging aan die voet van Tafelberg sou begin, was die suidelike Bantoegrens in die omstreke van die Oemsimwoeboe-rivier, maar ook die hele kusstreek tussen hierdie rivier en die Toegela, nog maar dun bevolk, en die hoë bergland aan die voet van die Drakensberge was volgens Theal se opvatting nog onbewoond. Hoe dit in die binneland gesteld was, kan ons moeilik gis; maar langs die kus suid van Natal het ons in dié tyd na alle waarskynlikheid nog slegs met voorlopers te doen. [18]

Die verhaal van die skipbreuk van die Sint Johannes bevestig hierdie opvatting1. Die skip word deur lekkasie onveilig gemaak en strand in Junie 1552 êrens op die Suid-Afrikaanse kus naby die 31ste suidelike breedtegraad. Dit was volgens die berekening van die skipbreukelinge; maar die instrumente waarmee destyds die hoogte van die son gemeet is, was taamlik primitief; en aangesien die geselskap op hulle noodlottige tog na Delagoabaai blykbaar geen melding maak van die Oemsimwoeboe-rivier nie, kan ons met Theal aanneem dat die reis oos van die rivier begin het. Opvallend is nou dat die skipbreukelinge wekelank voortsukkel voordat hulle ’n belangrike Kaffer-hoof aantref. Hulle praat wel van Kaffers, maar dan moet daaraan herinner word dat die Portugese hierdie naam ook aan die Hottentotte gegee het; en buitendien was dit veral die „onbeskryflike woestheid” van die land wat die sterkste indruk op die reisgeselskap gemaak het.

Afgesien egter van sulke mededelinge, waarvan die Verhaal nog meer bevat, het ons hier ’n beskrywing van menslike worsteling en smart, so dramaties en aangrypend dat dit selfs in ons geskiedenis ’n buitengewone plek inneem. Onwillekeurig dink ons aan die latere geslagte, en ons voel [19]dat daar ’n band bestaan tussen hierdie ou Portugese, doodgemartel in die ongelyke stryd teen die gevare van ons sonnige maar wrede land en sy nog wreder heidendom, en die Voortrekkers, wat gelukkig sterk genoeg was om al die gevare te kan trotseer, en wat oor skroeiende vlaktes, breë strome en hoë berge „die vlag van die Kruis,” die standaard van die beskawing, tot aan die Limpopo gedra het en die fondamente van ’n groot Suid-Afrika gelê het.

Wie die skrywer van hierdie verhaal was, is nie bekend nie. Of al sy besonderhede juis is, kan ook moeilik vasgestel word; maar hy was blykbaar goed ingelig. Die feit dat hy alleen nog na die skipbreuk van die S. Bento verwys, wat in 1554 plaasgevind het, en wel as ’n gebeurtenis wat nie ver in die verlede gelê het nie, skyn aan te toon dat hy in elk geval ’n tydgenoot was. Uit sy skryftrant sou ’n mens verder miskien kan aflei dat hy, soos die meeste ander Portugese beriggewers, tot die geestelike stand behoor het. [20]

… Van die kus waar hulle in 31 grade3 skipbreuk gely het, het op 7 Julie 1552 die tog in die volgende orde begin: Manuel de Sousa4 met sy vrou en kinders en tagtig Portugese, daarby ook slawe en André Vas, die stuurman, met ’n vlag van die Kruis omhoog; donna Leonora is deur slawe in ’n draagstoel vervoer. Hierdie afdeling het voorgegaan. Agter hulle was die meester van die galjoen met die matrose en slavinne, en heel agter Pantaleano de Sà met die res van die Portugese en die slawe—omtrent tweehonderd altesaam. Die hele geselskap het bestaan uit vyfhonderd persone, waarvan eenhonderd-en-tagtig Portugese was. Op hierdie manier het hulle ’n maand lank gereis, deur teenspoed, honger en dors geteister; want gedurende die hele tyd was hulle kos die rys wat uit die galjoen gered is, en ’n bietjie vrugte wat hulle in die bosse gekry het. Die land het niks anders opgelewer nie, en hulle het niemand ontmoet van wie hulle proviesie kon [21]koop nie. Die streek waardeur die tog gegaan het, was onbeskryfbaar en ongelooflik woes5 …

In die tussentyd het hulle verskeie kere met die barbare in botsing gekom; en ofskoon die Kaffers altyd verslaan is, het Diogo Mendes Dourando in een geveg geval. Tot sy dood toe het hy hom soos ’n dapper krygsman geweer. Onder al die moeilikhede van die weg—waaksaamheid, honger en uitputting—het meer en meer egter begin uitsak; en eindelik het g’n dag verby gegaan nie, of een of twee, onbekwaam om ’n stap verder te gaan, is op die strand of in die bosse agtergelaat. Hulle is later deur tiers en slange, waarvan daar baie was, verslind. Waarlik, dit was ’n bron van groot droefheid en pyn vir almal om dag ná dag aan te sien hoe dié mense nog lewendig daar in die woestyn agtergelaat is; want hy wat moes verlaat word, het vir die res van die geselskap, miskien sy vader of broers of vriende, versoek om maar verder te gaan en het hulle aan die bewaring van God toevertrou; en bitter was die smart van diegene wat hulle verwantes en vriende so aan hulle lot moes oorgee, sonder die vermoë om hulle te help en bewus daarvan dat hulle binnekort die prooi van wilde diere sou word. As dit hartverskeurend is om daarvan te hoor, hoe veel erger moes dit gewees het om dit te aanskou en te ondervind.

So het hulle dan onder groot ontberinge hulle reis voortgesit. Somtyds het hulle die land ingetrek [22]om oor riviere te kom of om kos te soek. Dan weer het hulle na die see teruggekeer oor hoë berge en met die grootste gevaar. En asof dit nog nie genoeg was nie, moes hulle ook veel van die Kaffers verduur. Op dié manier het hulle twee en ’n half maande gereis, so gefolter deur honger en dors dat buitengewone dinge byna dag vir dag voorgekom het, waarvan ek enkele van die merkwaardigste sal verhaal.

Dit het dikwels onder hulle gebeur dat ’n beker water van driekwart pint vir tien krusados6 verkoop is, en ’n honderd krusados is gegee vir ’n ketel wat ses kwarte bevat het; en daar dit somtyds tot wanorde gelei het aangesien daar g’n groter kan of beker onder die geselskap was nie, het die kaptein ’n honderd krusados betaal aan die persoon wat ’n ketel vol water gaan haal, en het hy dit met sy eie hande verdeel teen ag of tien krusados per porsie van driekwart pint, een vir homself en sy vrou en kinders en die res teen dieselfde prys.….

Drie maande het nou verloop vandat hulle die reis begin het met die doel om die Lourenço-Marques-rivier te bereik.….. Vir baie dae het hulle nou al gelewe van die wilde vrugte wat hulle kon kry, en van droë bene; en dit het dikwels in die kamp gebeur dat die vel van ’n bok vir vyftien krusados verkoop is; en uitgedroog [23]soos dit was, het hulle dit in water geweek en opgeëet. Op hulle togte langs die strand het hulle van skulpe gelewe en van die visse wat die see opgespoel het. Ná drie maande het hulle ’n Kaffer ontmoet, die hoof van twee krale, blykbaar ’n waardige ou man; en sy hulpvaardigheid het bewys dat hy dit ook was. Hy het hulle gesê dat dit goed sou wees as hulle nie verder gaan nie, maar by hom bly; hy sou na sy vermoë in hulle behoeftes voorsien, want die gebrek aan voedsel was nie te wyte aan die dorheid van die land nie, maar aan die feit dat die Kaffers min saai en van die wilde beeste wat hulle doodmaak, bestaan.

Die Kaffer-koning het sterk aangedring by Manuel de Sousa en sy geselskap om by hom te bly; want, sê hy, hy maak oorlog teen ’n ander koning, deur wie se land hulle sal moet gaan, en hy wil hulle hulp hê; maar as hulle voortgaan, sal hulle seker deur dié koning, wat sterker is as hy, beroof word.… En terwyl hulle besig was om tot ’n besluit te kom, het hulle ses dae daar vertoef, maar skynbaar was dit beslis dat Manuel de Sousa en die groot meerderheid van sy geselskap op die pad moes sterwe; want hulle wou die raad van die koning, wat hulle gewaarsku het, nie volg nie.….

Hulle besluit toe om die Lourenço-Marques-rivier te gaan soek. Min het hulle geweet dat hulle dit reeds bereik het; want dié rivier loop in drie strome na een mond toe, en hulle was toe by die eerste stroom.…. Daar dit onmoontlik was om sonder die goedkeuring van die koning [24]oor die rivier te kom, het die kaptein hom versoek om hulle in sy skuite te laat oorgaan; en hy het belowe dat hy die Kaffers wat hulle oorhelp, goed daarvoor sou betaal.… Die kaptein met sy vrou en kinders en dertig man met drie gewere het so oorgevaar, en die res van die geselskap ná hulle. Tothiertoe was hulle nie besteel nie, en die tog het weer begin.

Ná vyf dae het hulle die twede rivier bereik … Dit was ná sononder .… en hulle het op ’n sanderige plek hulle kamp opgeslaan en daar die nag geslaap. Die rivier was brak, en daar was geen vars water in die nabyheid nie … In die nag was die dors in die kamp so groot dat hulle byna gesterf het. Manuel de Sousa wou water laat haal, maar niemand wou dit onder ’n honderd krusados vir elke ketelvol doen nie; en teen dié prys het hy hulle gestuur .… en dit nogal waar dit die wil van die Heer was dat water hulle voedsel sou wees. Hulle het in daardie kamp gebly, en die volgende dag teen die aand het hulle drie skuite met neërs daarin sien aankom. Van hulle is toe deur ’n neërin van die kamp, wat iets van die taal begin verstaan het, verneem dat ’n skip met mense nes hulle daar aangekom het, maar reeds weer vertrek het. Toe is die neërs op bevel van Manuel de Sousa gevra of hulle die reisigers oor die rivier sou vervoer; en die antwoord was dat dit reeds nag was (want Kaffers onderneem niks in die nag nie), maar dat hulle dit die volgende dag sou doen, mits hulle betaal word. Teen dagbreek het die neërs met vier skuite gekom, [25]en vir ’n paar spykers het hulle die mense begin oorbring.

Hulle sê dat in hierdie tyd die kaptein as gevolg van die gedurige waaksaamheid en veelvuldige rampe, wat swaarder op hom gedruk het as op die ander, aan sy brein gely het. En daar dit sy toestand was en hy op die oorvaart onder die indruk gekom het dat die neërs verraad wou pleeg, trek hy sy swaard teen hulle, en hy skree: „Honde! waarheen neem julle my?” By die gesig van die bloot swaard spring die neërs in die water en het byna verdrink. Sy vrou en ander mense uit sy omgewing het hom toe gesmeek om die neërs nie seer te maak nie, anders sou hulle almal verlore wees. En waarlik, wie vir Manuel de Sousa geken het, sy beleid en vriendelikheid, en hom so sien handel het, kon wel sê dat sy verstand aangetas was, want hy was altyd verstandig en versigtig; en hierna kon hy nooit meer sy mense regeer soos tevore nie. En toe hy aan die oorkant van die rivier aan wal stap, het hy erg oor sy hoof geklae; en hulle het doeke daarom gedraai. En toe het almal weer bymekaar gekom.

Daar op die wal, toe hulle weer wou verder gaan, het hulle ’n trop Kaffers gewaar geword; en dié het deur ’n Kaffermeid van Sofala aan hulle gesê dat as hulle kos wou hê, hulle saam moes gaan na ’n kraal waar die koning was, en hy sou hulle goed versorg.

Die geselskap het in hierdie tyd uit ’n honderd-en-twintig persone bestaan, en donna Leonora was nou een van dié wat te voet gegaan het; en ofskoon [26]sy ’n vrou was van adellike rang, swak en jonk, het sy die slegte en pynlike weg afgelê asof sy ’n man was, gewend daaraan om op die land te werk; en sy het dikwels die ander opgebeur en haar kinders help dra. Dit was nadat daar g’n slawe meer was om die draagstoel te dra waarin sy vroeër gereis het nie. Dit wil werklik skyn asof die genade van die Heer haar ondersteun het, anders sou dit onmoontlik gewees het vir ’n swak vrou, ongewend aan ontberinge, om so ’n lang en pynlike reis te doen en gedurig aan honger en dors onderhewig te wees—want hulle het nou meer as driehonderd uur7 gereis, omdat hulle sulke groot ompaaie moes gaan.

Maar om terug te keer tot ons verhaal! Toe die kaptein en sy geselskap verneem dat die koning in die nabyheid was, het hulle die Kaffers as gidse gebruik; en met die grootste versigtigheid het hulle gegaan na die plek waarvan hulle gehoor het, onder God weet hoeveel folterende honger en dors. Dit was ’n uur7 tot by die kraal waar die koning was; en toe hulle daar naby kom, het hy ’n Kaffer gestuur om te sê dat hulle nie moes binne kom nie (want dit is hulle gewoonte om altyd die woning van die koning sorgvuldig te verberg), maar dat hulle onder ’n paar bome8, wat hulle [27]aangewys is, moes kampeer, en hy sou hulle proviesie stuur. Manuel de Sousa het dit dan ook gedaan, soos ’n vreemdeling in ’n vreemde land; want hy het nie soveel kennis van die Kaffers gehad soos ons vandag deur hierdie skipbreuk en dié van die Sint Bento nie, en hy het nie geweet dat ’n honderd man met gewere die hele Kafferland kan deurtrek nie, omdat hulle banger is vir ’n geweer as vir die duiwel.

Daar in hulle kamp onder die bome het hulle toe proviesie in ruil vir spykers gekry. Hier het hulle vyf dae gebly, en hulle het gemeen dat hulle hier sou kon wag totdat een of ander skip uit Indië aankom; en die neërs het ook so gesê. Toe het Manuel de Sousa die koning gevra om hom ’n huis te gee waarin hy met sy vrou en kinders kon skuiling kry. Die Kaffer het geantwoord dat hy hom een sou verskaf, maar dat al sy mense nie daar bymekaar kon bly nie, omdat daar gebrek aan kos in die land was; dat hy met sy vrou en kinders en ander uit sy mense na sy verkiesing daar kon vertoef, maar dat die res in die krale moes verdeel word, en hy sou bevel gee dat hulle van kos en huise moes voorsien word, totdat ’n skip kom. Dit het die koning uit bose opset gedaan, soos uit wat later gebeur het, sou blyk.… Toe die Kaffer-koning met Manuel de Sousa afgespreek het dat die Portugese in die dorpe en krale sou verdeel word, het hy hom ook gesê … dat dit onmoontlik was as die Portugese nie bevel kry om hulle wapens neer te lê nie, want die Kaffers was bang vir hulle as hulle die wapens sien, en hy sou hulle [28]in ’n huis laat sit en weer teruggee ná die aankoms van ’n Portugese skip.

Manuel de Sousa, wat baie siek en half van sy verstand af was … het hierop geantwoord dat hy met sy mense daaroor sou praat. En daar die uur waarin hulle beroof sou word, aangebreek het, het hy met hulle gepraat en gesê dat hy nie verder sou gaan nie, en op een of ander manier moes hulle ’n skip of ’n ander redmiddel, soos die Heer dit mog beskik, verkry, want hierdie rivier waar hulle hul nou by bevind, was, volgens die verklaring van die stuurman André Vas, die Lourenço-Marques. Dat wie verder wou gaan, dit na sy eie goedvinde kan doen, maar hyself sou daar bly uit liefde vir sy vrou en kinders, wat van die groot ontberinge so swak was dat hulle nie meer kon loop nie; en slawe het hy nie meer gehad om hulle te help nie. Dat dit sy besluit was om met sy gesin te sterwe wanneer dit God mog behaag; en hy het dié wat wou verder gaan, versoek, as hulle ’n Portugese skip ontmoet, om hom daarvan in kennis te stel; en dié wat by hom wou bly, kon dit doen en hom vergesel waarheen hy ook mog gaan. En om die vertroue van die neërs te wen en nie as roofsugtige diewe deur hulle beskou te word nie, was dit nodig dat hulle hul wapens moes afgee om ’n end te maak aan die ellende wat hulle so lank verduur het. In hierdie tyd was die oordeel van Manuel de Sousa en dié wat met hom ooreengestem het, nie meer dié van redelike mense nie; want as hulle dit reg beskou het, sou hulle gesien het dat die neërs hulle nie kon bykom solank soos [29]hulle wapens gehad het nie. Die kaptein het toe bevel gegee dat hulle hul wapens moes neerlê, waarop, ná God, hulle enigste veiligheid berus het; en die afgee van die wapens het teen die wil van sommige geskied, en veral teen dié van donna Leonora; maar sy alleen het haar stem daarteen verhef, dus het dit weinig gebaat. Toe sê sy: „Julle lê die wapens neer, en nou beskou ek myself en al hierdie mense as verlore.” Die Kaffers neem toe die wapens en bring hulle na die huis van die koning.

Sodra die Kaffers die Portugese sonder wapens sien—want dit was hulle voorbedagte verraderlike plan—, begin hulle hul afsonderlik deur die bosse te voer en te beroof—elkeen vir dié wat aan hom afgestaan was. En toe hulle by die krale aankom, was al die Portugese kaal gesteel; en sonder iets aan is hulle met veel slae uit die dorpe uitgestoot. Manuel de Sousa was nie in hierdie geselskap nie, omdat hy met sy vrou en kinders en die stuurman André Vas en nog omtrent twintig ander by die koning gebly het; en hy het baie juwele, edelgesteentes en geld by hom gehad; en dit word gesê dat die geselskap tothiertoe met hulle saamgevoer het ’n waarde van meer as ’n honderdduisend krusados. Ná die afskeiding van Manuel de Sousa met sy vrou en kinders en die genoemde twintigtal van die res, is ook hulle onmiddellik beroof van al wat hulle gehad het; maar hulle is nie ontklee nie. Die koning sê toe aan die kaptein hy moet die res van sy geselskap gaan opsoek, want hy wou hom g’n verder kwaad aandoen nie, [30]en nie sy hand aan sy persoon of dié van sy vrou slaan nie. Toe Manuel de Sousa sien wat gebeur, het hy begryp wat ’n groot fout hy begaan het toe hy die wapens laat afgee het; maar hy was nou hulpeloos en moes die bevele van die koning gehoorsaam.

Die res van die geselskap, neentig in getal, waaronder Pantaleano de Sà en drie ander edelliede, ofskoon hulle almal van mekaar geskei was, het langsamerhand weer bymekaar uitgekom; want hulle was nie erg versprei nadat die Kaffers aan wie hulle oorgegee was, hulle beroof en ontklee het nie. En ofskoon hulle in ’n treurige toestand verkeer het, sonder wapens, klere en geld om kos mee te koop, en sonder hulle kaptein, het hulle weer die reis voortgesit.

Maar nou het hulle nie meer op mense gelyk nie, en sonder iemand om die bevel te voer het hulle in wanorde langs verskillende weë aangesukkel, party deur die bosse, ander weer oor die berge, sodat hulle uitmekaar was; en by elkeen was daar net een gedagte—om sy eie lewe te red onder die Kaffers of More, want hulle het nie meer saam beraadslaag nie, en daar was ook niemand om hulle daarvoor bymekaar te roep nie. Ons kan hulle beskou as reeds verlore; en ek sal nie verder van hulle praat nie, maar terugkeer na Manuel de Sousa en sy ongelukkige vrou en kinders.

Toe Manuel de Sousa beroof en deur die koning agter sy geselskap aan gestuur was, kon hy nog, nieteenstaande hy nou geruime tyd aan sy hoof gely het, die belediging diep voel. En wat van [31]donna Leonora, ’n swak vrou wat haar nou in so’n haglike toestand moes bevind, en wat haar man voor haar oë mishandel moes sien en sonder die vermoë om sy gesag te laat geld of sy kinders te verdedig! Maar sy het haar gedra soos ’n vrou van gesonde verstand; en op die advies van die manne wat nog daar was, het hulle die weg deur die bosse weer ingeslaan met hulle hoop en vertroue op God alleen. In hierdie tyd was André Vas, die stuurman, nog in haar geselskap, en ook die bootsmaat, wat haar nooit verlaat het nie, en ’n paar slavinne. Hulle het gemeen dit sou die beste wees om die neentig man wat eerste beroof was, agterna te gaan; en vir twee dae het hulle hul voetspore gevolg. Donna Leonora was nou so swak en so treurig en mismoedig oor die toestand van haar man en omdat hulle agtergelaat was en nooit, dit het sy gevrees, die ander weer sou bereik nie, dat dit hartverskeurend is om daaraan te dink. En terwyl hulle so voortgaan, val die Kaffers hulle weer aan en ontklee hulle, sodat hulle niks meer gehad het om hulle mee te bedek nie. In hierdie toestand, met twee swak kindertjies om te versorg, het hulle tot die Heer geroep.

Hulle sê dat donna Leonora met slae en worsteling haar teen die Kaffers geweer het toe hulle haar klere wou wegneem, want sy wou liewer deur hulle doodgemaak word as om haar nakend voor die mense te bevind; en ongetwyfeld sou sy hier gesterf het as Manuel de Sousa haar nie gesmeek het om haar te laat ontklee nie, want hy het haar daaraan herinner dat almal nakend gebore word en [32]dat aangesien dit die wil van God was, sy haar moes onderwerp. Donna Leonora, toe sy haar so sonder klere sien, het haar op die grond gewerp en met haar hare bedek—want dit was baie lank; en sy het ’n gat in die sand gemaak en haar tot die middel daarin begrawe, en sy het nooit weer daarvandaan opgestaan nie. Manuel de Sousa gaan toe na ’n ou vrou, haar voedster, wat nog ’n ou geskeurde mantel gehad het; en hy het dit van haar gevra om donna Leonora daarmee te bedek, en sy het dit aan hom gegee; maar nieteenstaande dit alles wou sy nie weer opstaan van die plek waar sy haar neergewerp het toe sy sien dat sy nakend was nie.

Waarlik, ek glo nie dat iemand dit voor sy gees kan laat verbygaan sonder groot droefheid en smart nie. Om ’n dame van so’n hoë stand, die dogter en vrou van so’n geëerde edelman, so mishandel en geminag te sien! Toe die mans wat nog in hulle geselskap was, vir Manuel de Sousa en sy vrou so nakend sien, het hulle ’n entjie opsy gegaan, want hulle was skaam om hulle kaptein en donna Leonora in so’n toestand te sien. Toe sê sy aan André Vàs, die stuurman: „U sien waartoe ons nou gebring is, en dat ons nie verder kan gaan nie, maar hier vir ons sonde moet omkom; vervolg u weg en probeer om uself te red, en beveel ons aan God; as u ooit Indië of Portugal mag bereik, vertel dan daar hoe u vir Manuel de Sousa en my met my kinders agtergelaat het.” En daar hulle geensins in staat was om die droefheid van hulle kaptein of die gebrek en smart van sy vrou [33]en kinders te verminder nie, het hulle die reis voortgesit om hulle lewe te red.

Ná die vertrek van André Vàs het daar by Manuel de Sousa en sy vrou nog gebly Duarte Fernandes, die bootsmaat van die galjoen, en ’n paar slavinne, waarvan drie behoue in Goa aangekom het en die dood van donna Leonora beskrywe het. Dom Manuel de Sousa, ofskoon sy brein geaffekteer was, het daaraan gedink dat sy vrou en kinders niks te ete het nie; en ofskoon ’n wond in sy een been deur die Kaffers veroorsaak hom nog las gegee het, het hy in dié toestand die bosse ingegaan om vrugte vir hulle te soek sodat hulle kon eet. By sy terugkeer vind hy donna Leonora baie swak van honger en huil; want sedert die Kaffers haar klere geneem het, het sy nie van die plek opgestaan of ophou huil nie. En hy het een van die kinders dood gekry; en met sy eie hande het hy hom in die sand begrawe. Die volgende dag het Manuel de Sousa weer vrugte in die bosse gaan soek; en toe hy terugkom, vind hy donna Leonora en die ander kind ook dood en vyf slawe met groot gekerm aan die huil oor haar.

Hulle sê dat toe hy sien dat sy dood was, hy net die slavinne ’n entjie weggestuur het; en vir ’n halfuur het hy daar by haar gesit, met sy hoof op een hand geleun, sonder om ’n traan te stort of ’n enkel woord te spreek; en so het hy gesit met sy oë op haar gevestig sonder om ag te slaan op die kind. Ná die halfuur het hy opgestaan, en met die hulp van die slawe het hy ’n graf in die [34]sand gemaak; en nog altyd sonder om een woord te sê het hy haar met haar seun begrawe. Toe dit klaar was, het hy weer dieselfde weg ingeslaan as toe hy gaan vrugte soek het; en sonder om iets aan die slawe te sê het hy tussen die bosse verdwyn en is nooit weer gesien nie.

.…. Van die hele geselskap, uit dié wat by Manuel de Sousa gebly het toe hy beroof is, sowel as uit die neentig wat vooruitgegaan het, het daar ontkom omtrent ag Portugese en veertien slawe, tesame met die slavinne wat by die dood van donna Leonora teenwoordig was. Onder hulle was Pantaleano de Sà, Tristano de Sousa, die stuurman André Vàs, Balthasar de Sequeira, Manuel de Castro en Alvaro Fernandes. Hulle was aan ronddwaal in die land, sonder hoop om ooit weer ’n kristelike land te bereik, toe ’n skip, waarin daar ’n famieliebetrekking van Diogo de Mesquita was, in die rivier verskyn het om ivoor te soek; en toe hy verneem dat daar verlore Portugese in die omtrek was, het hy bevel gegee om hulle te soek en het hy hulle met krale losgekoop.… As Manuel de Sousa nog gelewe het, sou hy ook losgekoop geword het; maar na dit skyn, was dit beter vir sy siel soos dit was, want die Heer het dit so bestier. Al dié mense het op 25 Mei 1553 in Mosambiek aangekom. [35]

Baie lank het die geloof bestaan dat in die noordelike binnelande van Suid-Afrika die groot ryk Monomotapa geleë was, en van die Kaap uit is poginge aangewend om met die vors daarvan in verbinding te tree. Op kaarte word sy ryk aangedui en soms met talle van stede versier. Die Portugese bronne werp ’n interessante lig op die oorsprong van hierdie legende. Toe die Portugese in die begin van die sestiende eeu by Sofala ’n neersetting gestig het, het hulle veral met die Makaranga-Kaffers in aanraking gekom. Hulle beskrywe die stam noukeurig, en die hoof daarvan noem hulle Monomotapa of Benomotapa. Ons het hier waarskynlik te doen met ’n tietel of uitroep waarmee die Kaffers hulle koning vereer het; volgens gissinge, gebaseer op hedendaagse Bantoe-dialekte, kon dit heer van die berg of hy wat roof beteken het1; die Portugese het dit egter met keiser2 vertaal. Hierdie verkeerde vertaling, tesame met ander oordrewe voorstellinge van die groot uitgestrektheid en rykdom van Monomotapa se land, het die genoemde legende laat ontstaan; en Monomotapa is naderhand die naam van ’n keiserryk.

Die Portugese stigtinge by Sofala en verder na die binneland toe, langs die Sambesie op, was die [38]gevolg veral van hulle ywer om die fabelagtige goudmyne, waarvan hulle gerugte verneem het, te ontdek. Die goudstof wat die Kaffers na die kus gebring het, was vir hulle ’n bewys van die gegrondheid van die gerugte. So kry hulle ’n taamlik vae kennis van die ruïenes suid van die Sambesie, waarvan Simbabwe vandag die bekendste is en wat hulle reeds in verband met ’n oer-oue goudontginning deur vreemde veroweraars gebring het.

Die volgende uittreksels gee ’n indruk van die opvattinge van die Portugese omtrent die land van Monomotapa en die geheimsinnige goudrykdom daarvan. Ook sien ons hoe gebrekkig hulle kennis van die binneland nog was. Hulle het blykbaar reeds van die mere gehoor, maar hulle meen dat daar een groot meer is, waaruit feitlik al die groot Afrikaanse riviere, die Nyl, die Kongo, die Sambesie en die Limpopo, vloei. Hierdie wanbegrip word miskien weerspieël in name soos Bahia da Lagoa en Rio da Lagoa3. [39]

Jan Huygen van Linschoten, gebore in 1563 in Haarlem, het sy jongelingsjare in Enkhuisen deurgebring. Dit was in die begin van die Tagtigjarige Oorlog. Die Nederlanders behaal hulle eerste oorwinninge, en die Nederlandse skeepvaart word sterk en ondernemingslustig. Die heroïese gees van die tyd was net na die smaak van die knaap. Soos hy later in sy beroemde boek, die Itinerario, dit self uitdruk, was hy „gheneycht .… tot lesen vreemde dingen van Landen ende gheschiedenissen, waerinne besundere wel behaghen ende vermaeckelickheyt hadde, met een grooter verweckinghe der begeerten om vreemde ende onbekende landen te besien, ofte eenighe avontueren te versoecken;” en in ’n brief aan sy ouers uit Goa lees ons: „Mijn hart denct anders niet nacht ende dach, dan om vreemde landen te besien. So weet men wat te vertellen als men oudt is. Daer en is geen tijt quader versleten als een iongman op syn moeders kuecken te blyven, gelyck een babock1, ende weet niet wat armoede noch weelde is, noch wat de werelt in sich heeft, twelck dickwils oorsaeck is van haer (sy) verderffenis.”

Nieteenstaande die oorlog was die handelsbetrekkinge tussen Nederland en Spanje nie afgesny nie. Twee van Jan Huygen se broers was [52]handelaars in Spanje, en as ’n eerste stap tot veel groter dinge kry die sestienjarige jongeling in 1579 eindelik verlof van sy ouers om na sy broers te gaan. In 1583 tree hy dan in die diens van die Portugese aartsbiskop van Goa en vergesel hom na Indië. Eers in 1592 was Van Linschoten weer terug in Lissabon, en in dieselfde jaar het hy ook sy vaderland bereik. Die vrugte van sy reise is in sy Itinerario neergelê, wat in 1595/6 verskyn het. Die invloed van hierdie werk was baie groot; dit was die wegwyser vir die Nederlanders na die Ooste. Die eerste Nederlandse vloot het wel na Indië geseil voor die verskyning van Van Linschoten se boek, maar De Houtman het kennis gedra van sy mededelinge.

Die Itinerario is deur prof. Kern vir die Linschoten-Vereniging uitgegee (1910). Ons verwys met erkentlikheid na dié deeglike uitgawe en vertrou dat onderwysers daarmee kennis sal maak, asook met die ander werke van genoemde vereniging.

In die uittreksel uit die Itinerario wat hier volg, beskryf Jan Huygen van Linschoten sy terugreis om die Kaap. Hy gee ons ’n treffende indruk van die ontsettende moeilikhede en gevare wat die skepelinge destyds aan die Suid-Afrikaanse kus moes verduur. Belangrik is ook die onthulling wat hierin voorkom, van die swakhede van die Portugese skeepvaart. Van Linschoten kan sy minagting vir die Portugese, wat hulle skepe sleg voorsien en dan in ’n storm, as daar geen orige tou is nie, op hulle knieë hulp by die Heilige Maag en die „Santen” soek, nie verberg nie. [53]

Die spelling is onveranderd gelaat, maar af en toe is ’n leesteken gemoderniseer om die teks vir ongeoefendes te verduidelik. Die leek word attent gemaak op die dubbele ontkenning, en .… niet, en op ongewone samestellinge, soos b.v. betert (betere ’t), salmen (sal men), ens. Let ook op naer vir na (of naar) en die weglating van voornaamwoorde soos wij of zij in die eerste naamval. [54]

Uit die „Itinerario”2.

.….. Eenen dach daer naer namen die hoochte vande Son, ende vonden ons in 28⅔3 graden, wesende in de hoochte van het landt, ghenaemt Terra do Natal. Hoe wel dat wy noch meer als 400. mylen4 vande Custe te Zeewaert in waren, creghen goet weder met eenen zuydtoosten wint. In dese contreye vande Custe van Terra do Natal, welck duert tot 32. graden, is die moeylijkste passagie met die [van?] Cabo de bona Esperança, die op die gheheele reyse is, ende vreesen dickwils meer dit landt van Natal, als die Caep: want hier in ’t ghemeen veel tormenten ende onweders zyn, en heeft veel Schepen vernielt en verslonden, als die Portugesche memorialen vol zyn, ende daer af ghenoech ghetuyghen. In dese contreye vonden oock die teeckenen van ’t verloren Schip San [55]Thoma. In somma in het ghemeen soo betalen hier die Schepen tribuyt, ofte laten daer die gheheele reste, waerom ghenaemt wert Terra do Natal5, dat is: het landt van Kersmis. Uyt welcke oorsaecke passeren hier altoos met grooter vreesen, ende goede wacht ende voorsichtigheyt, alle touwen vast en strack, het geschut onder in het Ballast, alle kisten, potten, vaten, en alle rommelinghe, die onder geen plaets en hebben, worpen over boord inde Zee, ende alle dinghen ghereet op zijn plaets: want men heeft hier d’ een ure claer en helder weder, ende d’ ander ure eenen storm, dat het schijnt Hemel en Aerde te vergaen. Hier comt met een claer ende helder weder een wolcxken, welcke is in ’t schijnsel van de groote van een vuyst, waerom van de Portugesen ghenoemt wert, Olho de Boy, ofte Ossen ooghe, ende al ist dat het stock stil is, en dat die seylen aen de mast clappen, soo moetmen terstondt met datmen dit wolcxken siet, en ghewaer wert, met alle haesticheydt alle seylen strijcken ghelijckelijck: want eermen omsiet soo ist by het Schip, met sulcken storm ende ghetier, dat het sonder twijfel een Schip souden inden afgrondt smyten, soomen daer niet op verdacht en waer; alst gheschiede van de tweede vloot6 naer die ontdeckinghe van Indien, die welcke waren thien oft twaelf Schepen by malcanderen. [56]Met alsulcken stilten ende claer weder lieten alle seylen hangen, sonder yewers naer te sien, gelijckmen in dese onse Navigatien voor een ghewoonheydt heeft. Soo is metter haest dit wolcxken ghecomen, met die vreeselijcken storm, ende was haer op het lijf eer zy haer mochten reppen, soo dat daer by de seven ofte acht inde grondt gheraecten, daer noyt tael noch teecken meer af en kwam, ende die ander met groote schade ende moeyten ontquament. Van dien tijdt voortaen hebben beter op haer hoede gheweest, ende leerdent kennen, soo dat zy daer nu goede wacht op hebben, ende gheeft haer noch ghenoech te doen. Dese over vallende tormenten dueren in de gheheele contreye van Terra do Natal, tot voorby de Cabo de bona Esperança.

Den twaelfden Martius, wesende in de hooghte van 31. graden, creghen weder recht in de windt, ende daer naer stilte, waerom streecken alle onse seylen, ende laghen alsoo en dreven vier daghen, het welcke die Portugesen Payraer7 heeten. Hadden alle dese daghen grooten overlast van de Zee, die ons Schip dapper tormenteerden, so dat het die Schippers houden voor meer torment als storm ende onweder: want die Zee-golven comen tegens malcanderen van alle hoecken, ende vattent Schip tusschen beyden, dat zy hem alle zijn Ribben doen craecken, ende gants ontstellen, so dat het [57]die Schepen seer dangerues is. Wy hadden altoos groote sorghe voor onse Fock-mast8, soo dat wy onse masten ende het gheheele Schip met groote Cabels ende touwen te samen bonden, soo wy best mochten. Dit duerden tot den seventhienden. Doen cregen wy weder een weynich windts, so dat wy ons seylen weder op haelden; maer duerden ons weynich tot des anderen daechs. Doen cregen wy weder inde wint met een storm, so dat onse groote Ra9 brack, waer mede streecken alle onse seylen, ende bleven alsoo ligghen dryven ofte payreren, en de concerteerden10 onse Ra; laghen aldus en dreven sonder seylen tot den 20. Martius, met groote overvallinghe van de Golven ofte Zee, die ons grootelijcken11 fereerden12 en ontstelden, ghelijckse daer altoos ghemeenlijck doen. Waren alle dese tijdt op 31. graden, sonder yet13 te moghen voorderen. Alle dese daghen, saghen seer veel Voghelen, die de Portugesen heeten Antenalen14. Zijn van de groote van Eynt-vogels. Den 20. Martius creghen weder een weynich windts: maer was scherp, doch trocken onse seylen op en seylden op de windt. Des nachts daer aen volghende cregen weder een groote stilte, welcke [58]duerde tot den 22. Doen creghen weder inde windt15, met een soo grooten storm, dat wij alle onse seylen ghedwonghen waren te strijcken, die wy met groote moeyten qualijck kosten in cryghen, ende en konsten al dryvend ofte payrerende het schip niet gaende houden: want waren in groot perijckel, soo dat wy ghedwonghen waren, die bonet16 om ’t voor casteel te binden, welcke ons seyl was; want anders geen en mochten veelen, ende seijlden also weder te rugge, aldaer ons die windt wilden hebben, om alsoo eenighe verlichtinghe te hebben; maer hadden genoech te doen. Moesten van noots halven onse groot Boot over boort werpen, ende alle kisten, potten, en vaten, die op het overloop17 stonden, ende noch ander goet datmen eerst by de hand vondt. Dese torment duerde ons twee daghen ende drie nachten sonder op houden.

Den 25. Meert, wesende vesper van Palmsondagh, creghen weder eenen beteren windt ende weder, naer dat wy groote Aelmoessen ghetrocken18 hadden, voor onse lieve Vrouwe van [59]Anuntiason, wiens dagh het den selfden dagh was, ende hebben weder onse seylen op ghehaelt, volghende onse wegh naer de Cabo toe. In dese tijdt regneerden in ons Schip een cranckheyt inde mont, ende lippen, keel, ende tonghe, die swollen, ende ’tvel af ginck, soo datmen niet en konst eeten dan met groote smerte ende pijn19, ende was generaal onder al die op ’t Schip waren.

Den achtsten Aprilis smorghens, nae dat wy 15. daghen voor windt gheseijlt hadden, naer die Cabo ende het landt toe, sagen sommighe teeckenen van ’t landt, het welcke is groen water; maer en konsten gheen grondt vinden, doch ten was altoos ten alderhoochsten gheen20 40. mylen van landt, naer merckinghe van de Piloten, ende saghen oock van de Voghelen, diemen heet Mangas de Velludo21, Fluweelen Mouwen te segghen: want hebben aende punten vande vluegelen, swarte punten als Fluweel, wesende voorts wit ende groenachtigh, welcke houden voor een sekere teecken van het landt, vande Cabo de bona Esperanca binnewaerts22, te weten, die Baya de Lagoa23 ofte die Bay van ’t [60]lack, die leydt op 33½ graden, vande Custe die naer Moçambique streckt.

Den 9. April des nachts, creghen wederom recht in de windt, wesende in 35½ graden, met eenen grooten storm ende onweder, die duerden tot den 14. vande selfde maendt, soo dat wy ghedwonghen waren, niet moghende verdraghen het ghewelt van de Zee, ende het gheduerighe onweder ende storm, wederom te rugghe te loopen voor windt af, ende dat met die helft van het Fock-seil24 alleenlijck op: want en bevonden ons niet machtigh ghenoech, om te moghen payreren, ofte sonder seylen te dryven, ghelijck als die Schepen ghemeenlijck ghewoon zijn, ende dickwils oorsaeck is van haer verlies, alsmen wel ghenoech vermoeden mach, door die groote cracht van de Zee ende Golven die daer zijn, dat het schijnt onmoghelijck te wesen, een Schip te moghen verdraghen soo grooten ghewelt; al waert van yser moeste wijcken ende breken; ende hoe wel dat wy voor windt afliepen, hadden noch perijckels ghenoech: want die Zeen quamen van achteren boven over ’t Schip, ende bedeckten het gheheele overdeck, ende moesten onse masten, hooftouwen, ende het gheheele Schip met koorden ende cabels aen malcanderen vast rygen, ende alsoo [61]vast toe spannen ofte gorden, op dat het van het groote ghewelt niet en mochte wijcken, en van hem geven, ende moesten nacht en dagh pompen. Hadden van elcken punt van Fock-ra een touw, die quamen tot achter by de Stuerman, ende stonden aan elcke touw 15. 16. Man, ende den Stuerman in zijn stoel, enne d’ onder Stuerman achter boven op het Schip, om de Zeen waer te nemen, ende die Stuerman tauseren25. Daer stonden thien oft twaelf mannen aan het Roer, ende die ander Bootsghesellen op het overloop, om ’t seijl te regeren, ende als dan die Golven quamen en bedeckten het Schip, soo riep die onder Piloot, ende alsdan so riep den Stuerman tot die van het Roer, ende beval aen de een oft d’ ander zyde die touwen van de Fock-ra te trecken, desghelijcks die Bootsghesellen op het overloop met die Hoogh-bootsman, om alsoo het Schip recht naer die Zeen te houden26: want hadden ons die Zeen eens over dwers ghecreghen van de zyden, soo haddet met ons gheweest Requiescant in Pace, ende was desghelijcks bynaer soo cout als in dese landen is inde winter, alst sonder vriesen is, waer mede altesamen seer mismaeckt ende moeyloos waren, ende die moet by naer verlooren gaven: want moesten by ghebuerten27 soo van het Roer naer boven trecken, en van daer naer die pomp, niemant uytghesondert, soo datmen noyt tijdt hadden om slapen, rusten, ofte eeten, noch te vercleeden; ende tot meer hulpe [62]soo brack ons noch die pen van ’t Roer, ende souden bynaer twee ofte drie doot ghesmeten hebben: maer God versacht28, soo dat daer anders gheen schade en gheschiede, als dan sommige qualijck ghetracteert; ende gheduerende noch den 14. van de selfde, sonder verbeteringhe te sien, zijn alle die Officieren van het Schip vergadert, ende meer andere, ende hebben raet ghehouden wat haer best te doen stondt, ende siende dat het Schip niet machtigh ghenoech en was, om die Cabo te passeren, hebben ghelijckelijcken ghesloten met een protest, dat zy alle onderteeckenden, om met het Schip weder naer Moçambique te varen, ende aldaer te verwinteren, ende het Schip te versien, ende te concerteeren van alle nootdruft; het welcke het ghemeen Volck een groote droeffenis aen jaechden: want bevonden dat daer soo grooten perijckel was, weder te keeren naer Moçambique, als voor by de Caep te passeren: want moesten weder voor by het Landt van Natal, daer sy soo seer voor vreesden, als voor de Caep; daer en boven soomen naer Moçambique arriveert, is soo veel als een verloren reijs: want moeten daer tot het ander jaer vertoeven, en men verteerter Kap en Kuevel29: want alle dingen moeten daer van Indien comen, van alle provande, soo dat alle dinghen met Gout opghewoghen wert, het welcke die arme Bootsghesellen ende Putgers30 qualijcken aenstont; want hadden [63]weynich middelen daer toe, ende souden haer armoede die zy met brachten moeten vercoopen, en versetten om half gelt, ende daer en boven waren noch wel 500. mylen van Moçambique. Door alle dese oorsake wasser een groote beroerte in ’t Schip, ende vervloecten de Capiteijn ende Officieren, dat het Schip soo qualijck versien was: want en hadden niet een coordeken; noch waer af maken, soo ons eenighe quaem te brecken. De Capiteijn gaf de schuit aende Schipper, dat hy ’t op ’t lant niet geeyst en hadde, ende die Schipper seyde weder dat hy ’t geeyst hadde, ende dat het Cayro31 ofte Kennip32, daermen in Indien die coorden af33 maeckt, den Capiteijn ghelevert was, ende dat hy daer die helft (om zijn buers te vullen) af vercocht hadde, ende dat wy daerom nu ghebreck leden. Met dusdanighe bueselinghen doen zy hare dinghen sonder meer achterdencken; dan alsse inde noot zijn, so ist misericordia, ende onse lieve Vrouwe om hulpe aen te roepen34; ende onse Capiteijn wist noch te segghen, doen wy in desen noot waren, dat hem gheen dinck meer en verwonderde, dan hoe dat Godt die Heer haer (die goede Christenen ende Catholijcken waren) die Cabo altoos met soo groote ende stercke tormenten ende schade liet passeren, hebbende soo groote ende stercke Schepen, ende die Enghelschen dat ommers ketters ende Gods lasteraers zijn, met soo [64]cleyne ende swacke Schepen soo ghemackelijck die Caep passeerden35, ghelijck als in Indien die tydinghe was, dat zy een Enghelsman ghepasseert hadden met groote faciliteyt. Aldus liepen wy weder naer Moçambique, met groote desperaetheydt: want niemandt en hadde lust yewers handt aen te steken, ende wilden qualijck die Officieren obedeceren. Aldus varende, sagen veel vaten, berders36 en doot volck dryven, waer mede ons een weynich troosten, meenende datter eenich ander Schip in het selfde lyden was, als wy, ende dattet sommigh goet over boort geworpen hadden, ende oock nae Moçambique toe liep, voor ons, waer mede meenden gheselschap te hebben, ende dat wy niet alleen die ongheluckighe en waren: want men seydt gemeenlyck dat twee ongheluckighen malkanderen troosten, soo ginckt met ons oock: maer God gaf dat het alsoo gheweest hadde, als wy ons gissinghe maeckten: maer het was (Godt betert) quader als wy wederom keeren: want waren die teeckenen van het verloren Schip San Thome als wy naermaels in ’t Sant Helena verstonden37. [65]

Den 15. vande selfde maendt creghen weder eene groote stilte, ende duerden tot den 17. ende nemende die hooghte van de Son, vonden ons op 37. graden, tot groote verwonderinghe van al die in het Schip waren: want wesende als gheseydt is op 35. graden, hadden vyf daghen met soo grooten windt ende storm weder naer Moçambique geloopen, ende souden naer alle menschen verstant gehooren gediminueert38 te hebben, ende maeckten onse gissinghe, dat wy behoorden op 30. ofte 32. graden te wesen. De oorsake dat ons Schip aldus achterwaerts tegen onse cours ghedreven was, naer die Cabo toe, meenende dat wy naer Moçambique ginghen, was door die cracht van het water, die in die contreye altoos met sulcke stercke stroomen nae die Cabo toe treckt, als ons die Stuerman affirmeerden, dat hy sulcks wel meer bevonden hadde: maer noyt ghedacht dat het water van soo grooten cracht was, als hy nu merckelijcken [66]by experientie ghemerckt hadde, soo dat het scheen dat ons God mirakelues teghens alle menschen vernuft ende verstant, ende alle cracht van storm ende windt, ons heeft willen die Cabo doen passeren, als wy daer minder gedachten toe hadden, waer aen men kennelijcken mach concidereren dat alle menschen dinghen sonder Gods handt ende werck, is niet dan ydelheydt. Den selfden dagh saghen weer groen water, ende die Voghelen, ghenaemt Mangas de Velludo, dat ghewisse teeckenen zijn van de Cabo de bona Esperança, dat ons noch weder eenighe hope gaf die Cabo te passeren, ende teghens den avont soo quam ons een Swaelve aen boort, die al om en tom swerfde, waer mede een groote blyschap in het Schip was, want seyden dat het een voorsegghinghe ende teecken was, van onse lieve Vrouwe, die die sandt om ons te troosten, ende dat wy die Cabo noch souden passeren; waerom weer op een nieuw vergaderden, ende besloten dat wy noch eens souden den wegh acometeren39 om de Caep te passeren, ende dat aenghesien soo veel goede teeckenen ons een waerschouwinge was, om goeden moet te hebben, ende dat wy op God souden betrouwen. Dit ghesloten wesende, hebben die Letanien ghesonghen, met Ora pro nobis, ende veel Aelmoessen ghetrocken, met groote beloften van Bevaerden40, ende dierghelijcken dinghen, dat onse daghelijckse neeringhe was41. Hier mede is [67]het volck weder verquickt, ende wel gemoet gheworden, ende een yegelijck thoonden zynen dienst ghewilligh, ende offreceerden alle liever haer lijf ende leven te avontueren naer die Cabo toe, als met sekerheydt van hare salvasion nae Moçambique te keeren. Wy hadden als noch grooten overlast ende ghewelt van de Zee, die ons niet en verlieten tot aen de ander zyde van de Cabo de bona Esperança.

Den achthienden April creghen wederom recht in de windt, met soo grooten storm ende onweder als wy oyt te voren ghehadt hadden, ende meenden gants ende gheheel verloren te zijn: want die Zee bedeckten alle ooghenblick ons Schip, soo dat wy dickwils met water bedeckt waren, ende moesten om eenighe verlichtinghe te kryghen veel Kisten ende Caneel, ende ander waren diemen eerst by der handt kreegh over boort smyten, in somma dat al die in het Schip waren, die moet gantsch verlooren gaven, ende een yeghelijck hem biechten, ende malkanderen om vergiffenis baden, meenende sonder meer hope, dat het onsen lesten tydt was. Dese tormente duerden aldus over die vier en twintigh uren. Men trock in het Schip veel Aalmissen, voor veelderley lieve Vrouwen ende Santen, met grooter devotie ende beloften van wondere dinghen uyt te rechten, aen landt comende. In het eijnde heeft ons God vertroost, ende ons beter weer verleent, te weten, den 19. des avonts begost het weer wat te beteren, ende creghen weder een weynich beter moet. Den 20. namen die hooghte van de [68]Son, ende vonden 36. graden, en saghen weder groen water, ende sommighe Voghelen, die zy noemen Alcatrases42 ende veel Zee-wolven, welcke houden voor sekere teeckenen vande Cabo de bona Esperança, ende waren nae onse gissinghe dicht by ’t land, hoe wel wy geen en konsten sien. Dese dach creghen weder de windt wat ruymer, ende hadden groote hope om die Cabo te passeren, ende het volck begost beter te vreden te wesen, door die teeckenen die wy saghen. Alle dese dagen sagen altoos groen water, tot den 22 April. Dese dagh worpent loot uyt, des daechs tweemaels, ende des snachts naervolghende: maer en vonden geen grondt, welcke goede teecken is vande Cabo, diemen heet das Agulhas, ghepasseert te wesen. Dese Cabo das Agulhas leydt op 35. graden, ende is noch 20. mylen van de Cabo de bona Esperança, die op 34½. graden leydt, ende om dat by dese Cabo das Agulhas, men altoos grondt vindt tot 30. 40. mylen van de Custe, verstonden dat wyse ghepasseert waren, aende coluer van ’t water, ende die voghels diemen altoos in de contreye voorseker vint, ende oock tot meerder versekerheyt, soo verlieten ons die groote baren ende Zee, die ons soo seer altoos ghequelt hadden, soo dat ons scheen van de Hel in ’t Paradijs ghecomen te wesen, met soo grooten vruechten dat wy meenden herboren te zijn, en kreghen oock een goeden wint, dan seer koutachtigh.

Den 23. van Aprilis, so passeerden wy die Cabo de bona Esperança, met groote ende eene generale [69]blijtschap, wesende 3. maenden en 3. daghen dat wy van Cochijn t’ seijl ghegaen waren, sonder oyt landt ofte sandt ghesien te hebben, dan alleenlijck seeckere teijckenen van de Cabo, welcke weynigh gheschiet: want die Piloten doen altoos haer uyterste neersticheyt, om die Cabo te sien, ende ’tlandt te mercken, om alsoo voorseker te weten dat zy die Cabo ghepaseert zijn: want moeten alsdan weder diminueren43, en mochten soo haest naer Moçambique loopen, als na Santa Helena; doch al waert dat sy het aende Zee ende ’twater lichtelijck konnen mercken, soo ist haer nochtans noodich ’tlandt te sien, om alsoo haren cours te setten naer Santa Helena, ende moeten dat altoos houden aende slincker kant: want anders en waer haer niet moghelijck het selfde te moghen aen comen, als zy dese cours verloren: want soo zijt eens passeerden, en mogent niet weder om crygen, om datter altoos maer eenen wint waeyt, dat is: eenen zuydtoosten wind. De Cabo ghepasseert wesende kreghen terstondt voor de windt.

Den 24. April, soo beval den Stuerman dat men souden de Bona Viagen44, vande Cabo de bona Esperança gheven na ouder costuymen, met een groote verblydinghe ende ghecrijs, van alle die in ’t Schip zijn: want alsdan hebben die reyse versekert nae Portugael te varen, ende niet weer naer Indien te arriveren: want soo langhe als men die Cabo niet ghepasseert en hebben, ist altoos in [70]twyfel; ende waren omtrent 50. mylen die Cabo aen d’ ander zyde. Die teeckenen diemen voorseker hout, ende die waerachtichste zijn van datmen aen d’ ander zyde is, zijn veel tromben45 ofte struycken van dick riet, die altoos daer seer veel dryven 15. 20. mylen van landt, desghelijcks sekere voghelen die de Portugesen noemen Feysoins; zijn wat grooter als Meeuwen, zijn wit ende vol swarte spickelen over ’t gheheele lijf, zijn seer goet te kennen, ende ’tonderscheyden van alle Voghelen. Dit zijn seeckere teijckenen daer haer die Stuerluyden seer op betrouwen, ende altoos voor waerachtigh vinden. Die Caep ghepasseert wesende, nemen haren cours naer Santa Helena, noordtwest ende noordtwest ten westen. Den 27. April cregen recht inde wint, ende duerden tot des anderen daeghs; doen creghen wy een stilte, wesende in 30. graden aende zyde van Portugael. Den 29. creghen voor de windt, welcke is den generalen windt die van hier altoos waeyt, het geheele jaer duer, tot aende Lynie Aequinoctiael, ende is eenen zuydtoosten windt duergaende, soo datmen die seylen wel mach laten staen, en gaen liggen en slapen: want die meeste wint die daer waeyt, is, datmen het mers seyl ter halver stenghe stijckt.

Den 12. Meye smorgens inden dageraet, saghen wy het Eylandt van Santa Helena, ende daer was soo grooten vruecht in ’t schip als oft wy den Hemel ghesien hadden. [71]

In die begin van 1492 het ds. Petrus Plancius, die geleerde Amsterdamse predikant en intellektuele leidsman van die Nederlandse skeepvaart, belangrike kaarte en inligtinge omtrent die reis na Indië van ’n Spanjaard gekry. Om dieselfde tyd stuur ’n aantal Amsterdamse handelaars vir Cornelis de Houtman na Lissabon om daar „secreete informatie .… op het stuk van den Oost-Indischen en Moluckschen handel” in te samel. Teen die end van 1492 keer Jan Huyghen van Linschoten in sy vaderland terug en deel sy kennis mee. Twee jaar later kom De Houtman van Lissabon terug, en ná verder raadpleging met Plancius besluit die reeds genoemde handelaars, in die eerste „Compagnie van Verre” verenig, om „de navigatie ende handelingen (op Indië) in den name des Heere te beginnen.”

Op 2 April 1595 het die eerste Nederlandse vloot wat om die Kaap heen Indië sou bereik, onder Cornelis de Houtman en ander bevelhebbers van Texel geseil.1 Onder die joernale van hierdie reis [74]is dié van Frank van der Does een van die interessantste. Hy was adelbors op die Hollandia en was, soos uit die volgende uittreksel uit sy joernaal blyk, onder dié wat by Mosselbaai aan land gegaan en met die Hottentotte in aanraking gekom het. Dit was die eerste keer dat die Hollanders met hierdie volk kennis gemaak het en op Suid-Afrikaanse grond voet gesit het. [75]

Uit die Joernaal van Frank van der Does2.

Den eersten Augusto voor middach, hebben wy sien driven een groote langhe struycke die genoempt werde Trombas, waervan Jan Huygen verhaelt, waenneer dien gesien worden, niet verre van Cabo de Bona Esperança te weesen; siende daer beneffens veranderinghe van vooghels die zeer groot waere, waervan hy meede mensie maeckt van een vaste zeeckerheyt te weesen; waerover wy alle zeer verblyt waeren, verhoopende dat alsulcxs eerlanck by experientie bevonden zouden werden, waernaer wy alle zeer verlangende waeren.

Den 2 en ditto omtrent 2 uren voor zononderganck, weesende zeer duyster weer, hebben wy gesien het vaste landt Afryca, waerover wy alle zeer verblyt ende verhuecht waeren, vermoedende naer de hoochte die wy doen tertyt hadden, dat het Cabo Dos Agullas waere, overmits dat dezelve Cabo op de 35 graeden der breede geleegen es, oock hebben alsulcke hoochte. Het zelve lant was hoech, berch ende heuvelachtich ende es by Oosten [76]de Cabo Bona Esperanca geleeghen 2 ofte 33 mylen3 o.s.o. ende w.n.w. Wy waeren 5 ofte 6 mylen van daen, toen wy int gesichte kreeghen.…. Van daer aff hebben wy vervordert om aldaer lancx de custe eenieghe rede ofte Baye te zoeken, daar wy eenighe verversinghe tot preservatie onser ziecken mochten becoomen.

Den 4en ditto teeghen avont is de pynas4 naer langhe soecken langs den wall loopende, streekende aldaer meest o. ende w. met een westen windt in een baye geloopen, alwaer wy hem met de andere scheepen volgende, het loot geworpen hebben, weesende ¼ mylen van den wal, ende hadden 20 vadem diepte blauw cleygrond met zandt gemengt, ende in de baye coomende, hebbende wy het geanckert op 9 vadem goede ankergront, maer weynich schuts hebbende voor eenen zeelycken5 wint, soedat wy den tyt, die wy daer laeghen noyt slecht6 water hadden, maer ter contrarye groote geweldighe deininghen die uyt ende daer naer de baeye in quamen rollen. Deese voorn. baye was genaempt naer uytwyzen der caerten Aguada de Sambras7 ende is geleeghen op 34 graeden 0 minuten ende geseylt 23 mylen naer gissinghe.

Den 5 en ditto synder sommighe adelborsten, soe van het eene schip als oock van het andere verordineert [77]met St. Bueningen8 onsen commys aen landt te vaeren, waer van ick meede een was, ende syn met ieder ons geweer naer landt geseylt ende een partye met een roeyjacht, ende alsoe die in de schuyte waeren het ongeluck toesloech meer als de andere in de jacht, is ons een zeer grooten storm beloopen, wesende 13 personen in de schuyte sterck, daar mede wy op eenen leeghen wall gedreeven syn, niet cunnende aen boort coomen, weesende de scheepen uyt het gesichte, noch en dorsten oock niet stranden, eensdeels om de groote barninghen9, die sonder twyffel int stranden de schuyte ende eenighe van ons luyden ofte allegaeder vernielt soude hebben, ten anderen dat wy vreesden aen lant coomende, dat ons die Africaense wilden souden doot geslaeghen, jae opgegeeten hebben. Sulck perickel niet genoech weesende, soe syn ons noch aen boort ofte by gecoomen twee groote walvissen, die wy vreesden, dat se de schuyte in eynden geslaeghen soude hebben, twelck niet all zonder zorghe was, soe dat wy genoechsaem in duysent vreesen ende perickelen des doots stonden, daer wy door Godes hulpe, naer dat het den gansen daghe tot savonts laedt geduyrt hadde, uyt verlost werden, niet sonder groote blytschappe, als men bevroeden mach, ende alsoe wy eerst aen het schip Maurytius quamen, daer wy eenich volck uyt sette, vonden wy aldaer onsen schipper10, die ons met grooter blytschappe wellekom [78]heette, niet anders meenende ofte wy hadden alle gelyck om hals geweest, merckende daeruyt de goedherticheyt van onsen schipper booven alle de andere.

Uit Begin ende Voortgang van de Oost-Indische Compagnie (1646).

(Foto A. Elliott.)

Wy hebben daernae met de wilden aldaar gehandelt, die om wenich waerdye van yser een gans hoorenbeest gaff, oock sommighe schaepen meede voor dezelve prys, als een oude dissele ofte oudt brootmes, daer condt ghy een geheel os voor coopen, welcke ossen ofte hoorenbeesten eenen zeer grooten bult van smeer ende vlees op haer rugghe hebben, zeer vreemdt om (te) sien. De schaepen haeren staerten hebben meer smeers ende vet als aen twee ofte 3 jae 4 schaepen by ons aen haer ganse lyff hebben, wandt de staerdt werdt voor tbeste quartier gehouden ende hebben aldaer 5 quartier, twelck ongeloofflyck schynt te weesen, gelyck nochtans alsulcx alhier van dezelve verhaelt staedt, waerachtich es, yder staert een halff elle dick synde int ronde, al gevild synde. Sy en hebben oock aldaer geen woll, maer cort haer als de calvers in ons lant. Ende hebben den tyt die wy daer laeghen van haer met vrintschappe goede verversinghe van water, ossen ende schaepen verkreeghen, die wy van haar voor eenen cleynen prys affkochten ende met stucken van oudt ysser betaelde. Wy vonden oock in de baye een cleyn eylandeken, alwaer by duysenden zeewolven op waeren ende groote watervogelen die genaemt werden pinguyns, weesende zeer vreemdt van maecksel, want en conden niet vliegen ende hadden corte vleugelen, sonder pennen ende veeren. De huyt [79]was gelyck cort zeehonden haer, waervan wy eenighe van de wolven ende vogels hebben met gewelt gevanghen ende met handtspaecken doot geslaeghen, want sy waeren van beyden in soe grooten getale, dat se met een gedruys op u aen quamen vallen, soe dat men genoech te doen hadde, dat men tgedierte van hen aff conde keeren. Sy waeren seer vreemdt van smaeke, maer overmits de nieuwsgiericheyt hebben ’t alle voor goedt vleys gegeeten, hoe well den smaeck niet seer soedt was.

Ons gee hieronder ’n paar uittreksels uit die dagverhaal van Van Riebeeck. Hierdie joernaal het hy aangelê en bygehou in opdrag van sy meesters, die Here XVII, wat hom instruksies saamgegee het, waarin o.a. voorgeskrywe word dat hy „correcte notitie ende dagregisters zou houden omtrent hetgeen voor zou vallen.” Op die belang en die aantreklikheid van die dagverhaal van die eerste kommandeur van die Kaap is dit nie nodig weer die aandag te vestig nie; dit is reeds ten oorvloede gedaan geword deur al die skrywers wat die stigtingsperiode behandel het. Tog bly dit ’n feit dat ofskoon die dagverhaal reeds driemaal die eer van uitgawe geniet het1, daar selfs in ons eie land maar min persone sou kan gevind word wat die moeite geneem het om dit van begin tot end deur te lees. Waarskynlik word die leser afgeskrik deur die buitengewone lengte van die verhaal (byna 2,000 bladsye in die uitgawe van die Historiese Genootskap), die gebrekkige styl en die verveligheid van sommige altyd terugkerende mededelinge en opmerkinge. Dit sou egter jammer [86]wees as hierdie onmiskenbare gebreke van die teks sy ewe onmiskenbaar goeie eienskappe uit die oog sou doen verloor: sy betroubaarheid, sy verskeidenheid en rykdom van informasie, sy aanskoulikheid van voorstelling. Daarom het ons dit goed geag om hier party van die mees skilderagtige toneeltjies oor te neem en aldus te laat sien watter hoogs boeiende lektuur ’n mens in die langdradige joernaal, met ’n bietjie goeie wil en geduld, kan ontdek. As dit die leser(es) mag bring tot ’n nader kennismaking met die dagverhaal, dan sal ons reeds een van die doeleindes waar hierdie uitgawe na streef, bereik het—nl. die opwek van belangstelling in ons historiese bronneliteratuur. In hierdie verband wil ons daarop wys dat die dagregister van Van Riebeeck trouens nie ’n alleenstaande verskynsel is nie. Ook die later kommandeurs en goewerneurs van die Kaap het almal sonder uitsondering, volgens die algemene gebruik in die besittings van die O.I.K., aantekening gehou of laat hou van die vernaamste gebeurtenisse wat van dag tot dag onder hulle aandag gekom het; die ononderbroke reeks dagregisters van 1651 tot 1795 vorm dan ook een van die mees belangrike en omvangryke versamelings historiese beskeide wat ons in die Kaapse argief kan aantref2. [87]

24 April, A^o 1652.—De wind westelijk met redelijk weer, zijn wij met al onze bagagie en familie na land gevaren, om aldaar te blijven in een loose planken tent, bij provisie wat rouw opgeslagen, opdat het werk wat beter mogte voortgaan3. Dezen voorleden nacht had het volk aan land een groote zeekoe gevangen, wel zoo zwaar als twee gemeene vette ossen, hebbende een zeer afgrijslijk monstreus hoofd en verscheide scherpe uitstekende tanden, waarvan de langste ⅞ el lang waren, met een korte hals en lage beenen, de voeten bijna van fatsoen als rhinoceros voeten, edoch gekliefd in vier partijen. Was zeer fel en wreed, en hadden genoeg te doen om te bedwingen, onaangezien met eenige kogels agter de ooren door het hoofd getroffen was, wesende de huid wel een duim dik en zoo hard, dat op sommige plaatsen geen musketkogel door konde geschoten worden: des hem regt voor in het hoofd lieten dood schieten, en het volk eten, alzoo het van goeden smaak was, loopende de melk uit de uyeren. [88]

3 November, 1654.—Heden heeft ons wiltschut, op ’t versoeck van de Hottentoos, een leeuw doodschooten, wel soo groot als een redelijk koebeest, welcke onder de Hottentoos haer beesten was, sigh verborgen hebbende achter ende in eenige bossjens, ende oock een van de Hottentoos seer deerlijck met de claeuwen gequetst, die geen raedt wetende denselve om te brengen, schoon sij met hunne hasegaijen ende al de koebeesten hem hadden omsingelt, onsen wildschut omtrent haer vernemende, hadden versocht denselven doodt te schieten, gelijck hij met sijn snaphaen seer geluckelijck in d’ eerste schoot effectueerde, tot groote verwonderingh van de gemelte Hottentoos, dat soo fellen beest met een schoot soo strack ter neder gevelt wierd, ende ingevolge oock tot niet minder verschrickinge ende vreese voor ons schietgeweer.

8 Januario, A^o 1655.—Fray weer ende wint als voren. Quam ons een van de soutgarders aendienen, dat sij in de soutpannen een renocheros hadden geschoten, die noch levendigh was ende soo diep in de modder van de soutpannen gesoncken lagh, datter niet coste uytcomen; derhalven wij uyt curieusheydt eens derwaerts (omtrent 4 à 5 mijlen van hier) gingen om te sien, daer hem noch levendigh vonden, ende voorts lieten doot schieten: maer in gevalle op harde grond had geweest souden hem weynich of niet hebben cunnen schaden met schieten, alsoo meer als honderd schoten had eer hem doot cregen, stuytende veele cogels op ’t lijff weder aff, principalijck op sijn sijde, daer wij met bijlen een stuck lieten uithouwen ende [89]alsdoen tusschen de ribben in ’t ingewant schoten ende alsoo doot cregen4.

Junius, A^o 1655.—Primo do. ’s Morgens goet weer ende wint Westelijck. Verleden nacht hadde weder een lupert5 in ’t hoenderhuys geweest, door versuym van den hoenderwachter, welcke ’t gat onder aen de deur, daer de hoenders uyt- en ingaen, hadde open gelaten, sulcx dat denselven weder 3 van onse 5 gansen (door d’ Heer van Goens6 ons om aen te telen gegeven) hadde doot gebeten.

Omme welcken lupert te dooden off te vangen, den stalknecht ende sieckenvaer7 (onder een dack, doch met rijs gevlochten muyren affgeschoten, wonende, soo wel de paerden als oock de siecken) haer in voorsz. hoenderhuys hadden begeven, ende nadat den sieckenvaer (een seer stout persoon wesende) op den lupert had geschoten ende denselven eenighsints gequetst, was hij op hem gesprongen ende eenige claeuwen in ’t hoofft slaende, oock sodanigh in den arm gebeten, dat genootsaecht was den lupert los te laten, die oock den gemelten stalknecht eenigsints in ’t hoofft gequest had, doch sonderlingh niet te beduyden. Maer den sieckenvaer, voor desen meermael mette luperts in voorsz. [90]gelegentheyt doende ende gequest hebbende geweest, was lustigh principael in den arm getroffen.

Een bijsondere saeck wierde gesien aen onse koebeesten in ’t crael, daer voorsz. hoender, paerden ende sieckenhuys staet. Deselve den gemelten lupert in ’t verhaelde hoenderhuys vernemende, hadden haer altemalen, dight op een getropt ende de horens na de deur toe, in een halve mane gestelt, sulcx den lupert genoegh te doen had om hem uytter koebeesten hoorns te redden ende ontvluchten, hoewel deselve beesten (na onse opinie) met haer bukken genoeghsaem hare vreese voor dat wilt gedierte te kennen gaven. Ende heefft ons dickwijls gebleecken, dat de luperts, leeuwen off tijgers, geen quaet aen de koebeesten hebben cunnen doen, dewelcke haer oock somtijts in ’t ronde hebben gestelt, ende de kalven alsoo achter in haren gemaeckten cirkel sodanigh bewaert, datter noyt imant van ’t wilt gedierte heefft cunnen ontrooft worden, ’twelcke somtijts seer speculatyff om sien is geweest.

16 Juny, 1656.—Desen morgen door den stalknecht de paerden wat vroegh uytgelaeten sijnde om te weyen, is een van deselve (den cloecksten henghst) van ’t wild gedierte totaliter verscheurt geworden, waerby wy al groote incommodatie comen te lijden, vermits den grooten dienst die deselve elck voor sijn hoofft meer als voor 10 man cunnen doen in ’t ploegh trecken, cley, steen ende timmerhoudt halen uyt ’t bos, als andersints. Schijnt in ’t natte saysoen ’t wilt gedierte hier omtrent principaelst te regneren, ende dierhalven al [91]stercker ende hechter stalling voor de paerden moeten maken om voor dat wilt gediert bewaert te mogen wesen.

Omtrent halff voormiddagh den Commandeur wandelende in de thuynen, bevond deselve over al door wiltspoor dapper betreden, ende weynigh daer nae, niet boven 40 a 50 treden schuyns voor hem even buyten de thuynen, een wackeren leeuw opspringen ende sijn loop (maer al sachiens) naden Taeffelbergh nemen; derhalven hem door den sergiant ende wiltschut, neffens noch 4 a 5 andre soldaten met snaphanen liet vervolgen, waerop oock datelijck wel omtrent een paer hondert Hottentoos met al haer schapen ende koebeesten denselven oock naedreven ende tegen ’t hangen van den Taeffelbergh in een diepe clooff sulcx besetteden, dat hij nergens als voorwarts door de schapen moest breecken, welcke de Hottentoos gestelt hadden als haer borstweer recht voor den leeuw daer hij onder een struyck verholen lagh, ende bleven sij staen buyten de schapen tusschen deselve ende haer koebeesten. Als den leeuw dan sigh bloot gaff ende al brullende wilde uytbreecken ende na een schaep grijpen, schoten sij met haer hasegayen telckens over de schapen na hem toe met een groot gebaar van schreeuwen, daer over den leeuw dan weder terugh deynsde, seer speculatyff om siende, doch dewijle deselve hem niet wel costen raecken, soo deed voor eerst den sergiant (beneffens onse wilt-schut ende andre daer omtrent 8 a 10 treden mede dicht bij de leeuw weesende) een mis- ende den wiltschut een treffelijcke wisschut met 3 kogels [92]recht in sijn hoofft, dat hij datelijck doot ter neder viel, als wanneer de Hottentoos lustige mannen schenen ende hen met de hasegayen sochten voorts hondert steecken nae sijn doot te geven, doch wiert haer, na dat noch al 3 a 4 haysegayen in ’t lijff gecreegen had, belet, om ’t vel niet te schennen ende fray op gevult inde groote sael (tot de kerck g’approprieert) op te hangen, ten welcken eynde met een kar thuys gebracht ende aldaer gewoogen sijnde, bevonden wiert swaer te sijn 426 ponden hollants8, langh behalven den staert (die 3½ voet rijnlants9 langh was) 5½, ende bij de billen ofte over ’t lijff hoogh op sijn voeten staende 3½ idem voeten, sulx wel soo cloeck was als een gemeen Engels of Javaens paertie. Opgesneeden sijnde wierd in den maegh bevonden noch veel van ’t paerdenvleys, dat desen nacht verscheurt hadt, ende eenige egelverckenspennen ende poten etc.

17 dito, is op dato, ten aensien het wilt gediert aen Compagnies vee dus veel schade doet, bij resolutie goetgevonden tot premie te stellen, voor een leeuw, die gevangen oft geschoten wordt 6, een tijger oft wolff 4, ende een lupert 3 realen van 810, sijnde den wiltschut voor eerst betaelt 2 cannen spaense wijn, 3 lb. tabacq ende 2 realen van 8. Alsoo bevonden is, dat nu de romp van voorsz. [93]leeuw buyten voor de poort van ’t hoorenwerck11 leggende, den verleden nacht ’t wijffien was comen ruycken ende soecken, mitsgaders daervan oock had gegeten, wierdt er desen nacht verholen wacht omtrent gehouden, om ’t selve mogelijck sijnde oock te attrapperen, maer is niet weder vernoomen.

17 April, 1658.—Is begonnen ordre te stellen op het schoolhouden voor de Angoolse compagnies-slaven ende slavinnen, per Amersfoort uyt de Portugese prijs gecomen12, welcq school te houden des morgens ende ’s namiddags, den sieckentrooster Pieter van der Stael13 van Rotterdam, beneffens sijn cranckbesoeckersbedieninge is opgeleyt, te meer dewijl seer goet ende prompt in ’t lesen is van recht Hollants Nederduyts, ende omme de gemelte slaven te beter tot het school ende hooren oft leeren van de cristelijcke gebeden te animeren, is mede belast na ’t eyndigen elcq een croessjen brandewijn ende 2 duym tabacq te geven etc, alsoocq alle hare namen aengeteyckent, ende die geen hadden, namen gegeven, soowel gepaerde als ongepaerde, jongh ende oudt, alles in ’t bijwesen van den Commandeur, welcke sigh daervoor [94]eenige dagen sal laten bijvinden, omme alles terdegen in ordre ende dat volcq onder de behoorlijcke dissipline te brengen, waertoe ’t begin sigh redelijcq schijnt te verthoonen. Wordende oock elcq na behooren gecleedt voor de coude, die nu dagelijcx begint aen te comen, alsoocq de cloeckste hier ende daer aen ’t wercq gestelt, omme soo haer doenlijck van deselve dienst te mogen trecken.

5 May, 1660. Ende quam tegen den avont den oversten van de Gorachouquas14, Choro genaempt, met een gevolgh wel van 100 man noch aen ’t fort, daeronder meest al sijn oudsten ende principaelsten, medebrengende 13 redelijcke oudt en jonge koebeesten tot vereeringe, met versoeck die in teycken van sijn aanbiedende vrundschap wilden aennemen.….

Hemelsvaertsdagh den 6 dito is des morgen voor de predicatie, den gemelten oversten der Gorachouquas ende gevolgh met wedervereeringen van coper, cralen, tabacq ende pijpen begifticht, wel de dubbelde waerde van de voorsz. koebeesten, ende na de predicatie oock getracteert wordende met [95]eeten ende drincken, mitsgaders de baly met aracq ende brandewijn ondereen gemengt, midden in ’t pleyn van ’t fort, open gestelt sijnde met een locjen15 daerin, soopen dit volcq soo droncken ende vol, datter de seltsaemste cuyren van de werelt aengesien wierden, soo met singen, dansen, springen ende meer andre vreemde continantien, vallende nu den eenen, dan den anderen van dronckenschap onder de voet, welcke dan van die nogh wat schappelijck waren, opgenomen, buyten ’t fort gedragen ende aldaer in ’t gras te slapen geleyt wierden, behalven den voorsz. oversten, die hem redelijck schappelijck hielt ende sigh niet boven halff vol en dronck, neffens drie a 4 van sijn oudsten, dogh eenige van die schenen haer echter niet te cunnen onthouden mede te danssen, ende de wijven clapten soo hard in de handen, dat men ’t wel 150 roeden buyten ’t fort hooren conde, sulcx dat sij schenen op haer maniere een heel vreedens triumph ende vreughde te houden16. [96]

30 September, 1660. ’s Namiddags quam den oppersten ofte coningh van de Chainouquas, genaempt Sousoa17, selffs met sijn soons vrouw op een grooten os sittende ende geleyt wordende door een van de ruyterwachters, binnen ’t fort gereden, daer sij door een van sijn volcq op de schouderen affgeholpen wierd, medebrengende 33 stucx oude en jonge koebeesten, die altemaelen voor coraelen, ende 15 schapen, welcke voor coper, tabacq ende pijpen ingeruylt sijn, mitsgaders voorsz. Sousoa ende volcq vrij goede cier aangedaen, seggende dat hem sijn volcq geseght hadde, den Commandeur sijn zoon voor broeder ende hem voor vader wilde aannemen, ende dat hij derhalven daerom sijn nieuwen soon eens quam besoecken ende besien wat het voor een man was etc., waerop na vereysch g’antwoort wierd ende over ende weder presentie gedaen, van onveranderlijcke ende altijtduyrende vruntschap te onderhouden, seggende: ten dien eynde noch nader wilde affcomen, opdat men den anderen te beter over ende weder souden cunnen bereyssen om coopmanschap te drijven, daer hij hem soo ’t scheen seer genegen toe thoonde, [97]werdende derhalven met kaes, vers broot ende suycker in een tinne schotel getracteert, ende op een matjen in des Commandeurs camer met voorsz. smeerige princesse (sijn soons vrouw) te sitten geset, sulcx noch noyt ymandt gedaen is, item oock eens op de claversingal gespeelt, alle ’t welcke hem wonderlijck aengenaem scheen, mitsgaders ’t bier, Spaens ende France wijn seer wel smaeckten, doch sooveel niet na sigh nam dat beschoncken wierd, werdende sijn volcq op de voorsael met hart broot ende brandewijn soodanigh getracteert, dat se lustigh songen ende sprongen ende wonderlijcke aperijen aenrechteden.

Voorsz. Sousoa ende soons vrouw de huysingen onder ende boven hebbende laeten besien, ende gevraeght oft er wel volcq in ’t landt woonden die mede sulcke huysen hadden, antwoordt: jae, maer wat op ander maniere ende oock vast woonende,—wijsende naer den ringh aen des Commandeurs vinger, dat die luyden oock sulcq gout hadden, ende wijders aen ’t eynd van sijn eygen pingh, hoe groote ende cleyne witte blinckende gesteenten hij bij deselve gesien hadden, waerop hem France ende fijne gesteente, soo diamant als robijn ende ander coleur, item mede paerlkettingen etc. verthoont wordende, seyde, dat noyt anders gesien oft vernomen hadde als gout ende witte steenen, wijsende op diamanten, ende dat hy met dat volcq genaempt Chobona oft Choboqua18 goede kennisse [98]had, oock wel sijn best doen wilde ymant van deselve herwaerts te crijgen, om de waerheyt aen ons te verthoonen etc. Ende alsoo seecker groot volcq (mede Hottentoos als hij) hem om syn macht seer jalours waren, ende daerom alle mogelicke affbreuck allomme sochten aen te doen, dat nu noch meer soude geschieden om hem den ommegangh met ons te becommeren; soo vraegde hij, off men hem tegen sijne vijanden, als se hem quaemen overlastigen, wel souden cunnen goetvinden met soldaten te adsisteren, waerop g’antwoord wierd, indien hy raedt wist ons van bestiael genoegsaem te voorsien ende te maken dat de Chobonas met haer gout ende gesteenten tot ons affquaemen, jae, mits het oocq geen van onse g’allieerde hieromtrent ende voornaementlijcq de Cochoquas19 en waeren, met wiens oversten Oedasoa19 wij vruntschap besproocken hadden etc. [99]

Hy gaft tot antwoort: voorsz. sijne vijanden waren andre, ende versocht de gemelte assistentie tegens deselve niet, als met meeninge om eerst blijcq van sijn seggen te thonen; den Commandeur wist noch niet wat hy voor een man was, maer den tijt soude het hem doen openbaeren, willende met sijn principael leger in ’t Hottentoos Hollandt 1½ daghreyssens van hier comen woonen, om dagelijcq met den anderen verder te cunnen spreecken, ende sijne andere troppen ende volcq maer hier ende daer na gewoonte in vliegende legers laten heen ende weer gaan, met meer andere redenen die niet vreempt scheenen.

Den 1 October quamen noch eenige van Sousoas volcq met 10 beesten na, die mede voor coraelen gereuylt wierden ende 5 schapen voor coper, welcke schapen, vermits ’t coper, jegenwoordigh yder wel sooveel costen als drie beesten, die, voor coraelen gereuylt wordende, jegenwoordigh niet boven de 9 a 10 stuyvers ’t stuck comen te staen, eenlijcq beswaert het tractement van eeten en drincken wat voor sooveel volcq, daer se telckens mede affcomen.

Den 2 dito, voorsz. Sousoa met sijn soons vrouw ende volcq sigh gereet maeckende om te vertrecken, is denselven voor hem en dito vrouw, alsoocq sijn broeder ende een ander soon mede bij hem sijnde [100]met navolgende considerabel schenckagie vereert, te weten:

42	lb. geele ende		coper,
8	lb. root
6	dosijn coraelen ende france silver kettingkens,
3	paer france steene breseletten,
4	lb. tabacq,
4	lb. root corael,
9	stucx ijsere hoepen20,
17	lb. staffijser,
2	bijlen,
3	drijffijsers,
7	mingelen21 brandewijn,
2	spiegeltjes, ende wel
100	lb. hart broot,

alle hetwelcke, hem ende dese drie dagen genoten tractementen seer wel behaegende, scheyde met een bijsonder goet genoegen, latende syn soons vrouw op een witten bonten os setten, ende hij, des vissers huys gepasseert sijnde, gingh op een roden os sitten, hebbende tusschen ’t fort ende daer, met Eva te voet gaende, van veel saecken gesproocken, ende haer ’t volgende gerecommandeert den Commandeur te seggen, namentlijck:

Dat als den Commandeur den tijt maer wilde verbeijden, wel soude mercken, dat hij de man was, die hem coste contentement doen, doch dat versocht mochte worden, ’t gene de Choboquas voor haer gout ende gesteenten begeeren, door sijn handt [101]mocht passeren, om by haer soowel als ons voor principael oorsaecq van die negotie etc. erkent te worden, hebbende rede door ’t landt al sijn volcq vrije toegangh ende de wegh open gestelt, ende consent te geven om tot ons te mogen comen handelen etc.

Voorsz. bonten os, daer sijn soons vrouw op sat, was mede ingereuylt ende, om sijn gecregen goet te beter te dragen, hem op sijn versoeck geleendt, die hij beloofde by d’ eerste gelegenheyt met meer beestiael wederom te senden.

Sondagh den 3 dito quamen even na de predicatie weder 13 a 14 persoonen van de Chainouquas, met 27 stucx schoone beesten, waervan 24 voor coraelen ende drie neffens 6 schapen voor coper ende tabacq ingeruylt wierden, hebbende dese luyden in ’t herwaerts comen haren coninck Sousoa gemist ende geseght, datter morgen noch meer volcq van de haere met bestiael souden hier comen, als leggende rede in ’t Hottentoos Hollandt gelegert, daer doorgaens hun loos rendezvous22 meenen te houden, tot sigh Sousoa daer sal vast gelegert hebben.

Dit wil een wackere knip op onse buyren haer neus wesen, vermits dese plaetse altijt haer beste weyden sijn geweest, hebbende, sedert Sousoa hier geweest is, sigh niet een Caepman noch Saldanhars oft ymandt derven verthoonen, ende de Strantlopers (hier altijt omtrent woonende) oocq niet derven hun ergens bijvougen, sulcx het schijnt desen Sousoa al vrij ontsien moet wesen. [103]

Heelwat minder bekend as Van Riebeeck se Dagverhaal en heel verskillend van aard is die Lust-Hof der Huwelyken van Meester Pieter de Neyn1. Dit het maar gedeeltelik betrekking op die Kaap; maar die enkele bladsye wat oor Suid-Afrikaanse toestande en gebeurtenisse handel, bevat besonderhede wat ons nòg in ander skrywers nòg in die bestuurlike stukke van sy tyd kan kry. So, b.v., sy uitvoerige beskrywing van die manier waarop die destydse Hottentotte gewoond was om ter dood veroordeeldes met stokke dood te slaan. Pieter de Neyn was die seun van Cornelis de Neyn, pensionaris van Alkmaar en raadsheer in die hof van Holland. Hy het gepromoveer in die regte; maar ná ’n kort praktyk as advokaat het hy, teen die sin van sy vader, besluit om sy vaderland te verlaat en sy geluk in die vreemde te gaan beproef. Op grond van sy regskundige kennis en ondervinding het hy die aanstelling verkry tot advokaat-fiskaal van die O.I.K. aan die Kaap. In [106]Februarie 1672 hier aangekom, het hy maar ’n paar jaar die fiskaalsamp uitgeoefen. In Oktober 1674 verlaat hy die Kaap op reis na Batawië, soos hy self sê ten minste, om aldaar promosie te gaan soek. Ook in Batawië het hy egter nie alte lank vertoef nie; want end 1675 keer hy met ’n gebroke gesondheid na Patria terug, volgens sommige, as ’n gevolg van sy losbandige lewenswyse. Hy self gee in die voorwoord ’n gans ander uitlegging van sy siekte (verhitheid en ’n koue bad in ’n rivier); maar die feit dat hy as fiskaal van die retoervloot afgesit word, „om syn gedeboucheert leven” en „onbequaam geoordeelt wert tselve ampt met fatsoen te becleden,”2 skyn wel die bewys te lewer dat sy beskuldigers nie alte ver van die waarheid was nie. Ook die inhoud en toon van sy gedigte, die Vrolycke Uyren, wat in die uitgawe van 1697 ’n vervolg vorm op sy Lusthof, en waarvan party taamlik grof en onkies is, kom hierdie vermoede nog versterk. Dit was ná sy aankoms in Holland dat hy vir tydkorting „iets geneuchelijks” onderneem het, nl. die saamstelling van ’n beskrywing van die huweliksgebruike van die verskillende volke van die wêreld. Dit is ’n louter kompilasie, getrek uit ’n massa van ander werke, veral reisbeskrywinge, en bevat dus maar min wat nuut en oorspronklik is. Alleen die dertien bladsye wat hy wy aan Kaapse aangeleenthede (nie slegs huweliksgebruike nie) berus op persoonlike kennis en [107]regstreekse informasie. Ongelukkig het hy net op sy geheue moet afgaan, want hy vertel ons dat op sy tuisreis sy joernaal en briewe soek geraak het; vandaar sekere onnoukeurighede, wat egter ruimskoots vergoed word deur sy lewendige manier van vertel en sy plastiese wyse van beskrywing. [108]

Wanneer Fiscaal aan de Caap van Goede Hoope was is ’t voorgevallen dat vijf vrij-borgers, met namen Hendrik Tieleman3 (die Burgermeester van het vlekje onder ’s Compagnies kasteel gelegen was geweest), Hans Ras4, de jonge Mostaart (wiens broeder5 doenmaels regeerend Burgermeester was), benevens noch drie anderen, welkers naamen my voor tegenwoordig niet komen in gedagte te schieten; de vyf geseide borgers waren met den anderen in Compagnie met twee wagens ende vier paerden, beneffens mondkost voor twee of drie weken gereden naar de Groote Revier, omme aldaar (gelijk meermalen gedaan werd) zee-koeyen so om te verkoopen, als voor eige provisie te schieten6, wanneer aldaar door een, grote trop [109]Garachouquas, anders Gonjemans7 door de wandelingh by de onse genoemd, met welke doemaels die van de Oost-Indische Compagnie in oorlogh leefden, onverwacht overvallen wierden; dese roovers ontsetteden aldereerst dese vrijluiden haar geweer, paarden en de wagens, haar persoonen daar naar mede besettende; maar de voornoemde Mostaart, die te paard beneffens de wagens was komen rijden, ontvluchte haar moordadige handen; de andere vier so met hasegayen als met kirrien (by haar sogenoemd, dat doorne stokken sijn) op het jammerlijckst om halsraackten, welke droevighe tijdingh aan het Fort of Kasteel door den ontvluchten gebracht wierd8. [110]

Weinig tijd daar na wierden vier van dese moordenaars door Hottentotten, dat haare vijanden ende onse vrienden waren op een Sondaghen morgen9 als gevangenen voor den Heer Ysbrand Goske, die doenmaals goeverneur van het Caapsche Territoir was, gebracht, die my aanstonds daarop liet by sijn Ed. ontbieden, met eenen my aendienende, dat sy Hottentotten die haar gevangen gebracht hadden, versochten in ons by wesen daar selfs op haar manier straf over te doen—of ook yetwes als fiscaal daar tegens hadde, waar op seide van harten blijden te wesen van de moeite van verdere proceduren ontslagen te sijn ende mede seer gaarne wilde aanschouwen, hoedanig die natie met soodanige moordenaars te werk souden gaan10.

Uit Valentijn se Beschrijvinge van de Kaap (1726).

Wy dierhalven met de andere Raeds-Persoonen, op het hoorn-werk11 boven de poort, daar doenmaels [111]de luitenant Koon12 woonde, sagen met gemak beneden op het strand recht voor de poort dese vier quanten om hals brengen, dat op dese manier aangevangen wierd.

Wel twee op drie honderd13 van die Hottentotten die haar gevangen hadden, waren altemael versien met so een doorne stok of kirry, omtrent een duim dik en vier of vijf voet lang, sijnde alle moeder-naakt uit-gesondert een klein velletje een voet omtrent in ’t vierkant dat voor haar schamelheid hingh een Cha-karos by haar genoemd, gelijk ook de geseide vier gevangenen mede toe-gedost waren uit-gesonderd de kirry. Sy dan sprongen en dansten met een groot gefleuit ende geschuifel, musicaalsgewyse, ’t welk een soete ende aangename harmonie maakte, in een ronde kringh rondom dese patienten die tusschen beiden als ter dood verwesen, bitterlyk stonden te weenen.

Weinigh tijd daar naar, om meerder wraak te nemen van de vermoorde borgers, sond de heer Goeverneur vijftigh Compagnies dienaren met snaphanen voorsien onder ’t geleide van den Vaandrager Krose, beneffens eenighe vrywillige borgers [112]te paarde14 onder ’t gheleide van haar hopman en borgemeester Elbert Diemer15 te landewaart in, vergesellschapt met de voornoemde Hottentots kapiteinen met haar volkje, die voor gidsen en naderhand voor vee of roof-aan-drijvers dienden (want tot het vechten dienden sy weinigh) welke gesamentlijk (sijnde maar een vryman op dien veld-tocht gequetst geworden16) meteen roof ende beuit van omtrent acht duisend stuks vee17 naar vier wekens uitblijvens, aan-quamen, vertoonende van verre het aangenaamste gesicht van de wereld, het vee wel twee ueren in ’t ronde sich verspreidende, daar de victorieuse borgers ende soldaten mede aenquamen setten, by naar gelijkende in ’t verschiet een ontmoetingh van Jacob ende Esau met alle haare runderen ende schapen of wel een Turksche Kachel of Caravane, wesende het beestiaal spiegel glat van vettigheid, daar doen een [113]rijkelijke uitdeelingh, soo aan de borgers als Hottentotten gedaan wierd, de rest de Compagnie voor sich behoudende.

Naar eenige tijd als gesecht gedanst ende gefleuit te hebben, sprongen de kapiteinen Klaas18, Kuiper19, Schacher20, Houtebeen21, met een noch een Hottentots kapitein22 in ’t midden van de kring met haar kirryen in de vuist, die aanstonds van de andere meenichte op gelijke wijs gevolghd wierden en tijden23 geen kleintje op de bloote armen, dyen, billen, schouderen, scheenen ende kuiten aan ’t beuken (hoofd en borst wierden onder ’t slaan verschoond,) so dat in ’t korte die miserabile menschen haar lichamen met die harde stokjes so murw en week als pap geslagen wierden en door die onmenschelyke pijnen voor dood onder de voet vielen, wanneer weder op het wenken [114]van de voorgemelte kapiteinen sy gelijker hand aflieten en sy wederom als vooren aan ’t dansen fleuiten, schreeuwen en schuifelen geraakten tot dat die vier half doode patienten wederom over einde resen, naar dat een quartier uirs ongemoeid ende sonder slagen haar adem hadden gehaald, weder ’t eenemaal bekomen waren ende flux op haar kooten24 stonden; keken tusschen beiden haare vyanden ende met eenen beulen al schreyende seer droevig aan, die sonder genade op het gegeve teiken van kapitein Klaas (die wel de wakkerste, verstandigste en dapperste kapitein onder haar was) gelijkelijk op de voorgaande wijse weder aan vielen, soo lange weder op die taaye huiden beukende, tot als vooren voor dood weder in ’t voetsand raakten, sonder dat in al dat slaan het alderminste bloed gestort was, slimmer als yemand die met aals-vellen25 vol heet zand gebeukt werd; dit danssen, fleuiten en slaan tot verscheide reisen omtrent derd’half uer geduerd hebbende, wierd door den Heer Gouverneur (die dat barbarisch en over wreet schouw-spel al moede was) belast wat kort met haar om te gaan en die elendige menschen voort aan een kant te helpen; daarop dan aanstonds gelijkelijk, soo op het hoofd, als borst buik ende mannelijkheid so vehement en buiten gemeen wreet aan vielen, dat in ’t korte niet alleen onder de voet, maar geheel dood raakten. Werdende doemaals de lijken, door ordres ende bevel van den opgemelten Heer goeverneur, by de beenen aan [115]een gebonden en met een sloep in ’t midden van de Tafel-baay geroeid ende gesleept, alwaar met een groot gewicht keyen daar aangebonden van de schuit wierden los gesneden ende also te gronde gedompeld26. [117]

Buitengewoon talryk is die skipbreuke wat in vroeër dae op die Suid-Afrikaanse kuste plaasgevind het. Die Kaap de Goede Hoop het sy eerste naam van Cabo Tormentoso, of Stormkaap, ruimskoots verdien; en ook in die Hollandse tyd het hy sy reputasie aanhoudend gehandhaaf. Dit is genoeg om hier te herinner aan die name van die Santo Joano, die Santo Alberto, die Sacramento, die Haarlem, die Naarstigheid, die Stavenisse, die Jonge Thomas, die Gouden Buys, die Good Hope, die Grosvenor, die Maréchal, die Fortuné, en soveel andere, om die yslikste tonele van vernieling en verskrikking voor ons oë te sien verrys. Veral langs die onherbergsame suidkus het die skepe dikwels met man en muis verdwyn, maar tog het enkele manskappe daar nou en dan in geslaag om die kus te bereik. Party van hulle het ná verloop van tyd verkies om onder die inboorlinge te bly lewe; andere het probeer om te voet die Kaap te bereik, terwyl die regering van sy kant hulpekspediesies te land of ter see uitgestuur het. Dit is deur die verslae van hierdie togte dat ons heelwat belangrike inligtings gekry het aangaande die toestande onder die Hottentotte en Kafferstamme langs die suidkus van Afrika in ’n tyd toe die Europese bestuur of die blanke nedersetting hom nog nie so ver uitgestrek het nie. Ons het reeds die aandag daarop gevestig hoe hierdie verhale ons o.a. toelaat [120]om te bepaal wat die verste punt gewees is van die weswaartse beweging van die Bantoe-hordes. Afgesien, egter, van die bykomstige belang wat die skipbreuke aldus oplewer vir die Suid-Afrikaanse geskiedenis, is hulle ook op hulself uiters belangwekkend en werp hulle ’n tragiese lig op die gevare en offers verbonde aan die toenmalige skeepvaart en aan oorsese onderneminge oor die algemeen. Hulle verskaf ons eg epiese bladsye van meedoënlose noodlot in sekere gevalle, in andere weer van wonderlike reddings en byna bo-menslike heldemoed. Uit hierdie laaste oogpunt beskou is wel die bekendste episode dié verbonde met die naam van Wolraad Woltemade by die vergaan van die Jonge Thomas in 1773, ’n voorval wat sedertdien in woord en beeld, in prosa en poësie na verdienste verheerlik geword is. ’n Ander naam wat in die annale van die Kaapse skipbreuke ’n roemryke plaas verdien, is dié van Jochem Willemsz, die moedige redder by die skipbreuk van die Hoogergeest, die Goede Hoop en die Engelse skip Orange aan die mond van die Sout-rivier in Junie 1692. Die uitvoerigste relaas van die heldhaftige gedrag van hierdie Hollandse matroos vind ons by François Valentijn, die skrywer van ’n lywige werk in vyf foliante, half histories, half beskrywend van aard, oor die gebiede wat in sy tyd onder die bestuur van die O.I.K. gestaan het. In die vyfde deel word ’n belangrike afdeling (147 bladsye) opgeneem deur ’n beskrywing van die Kaapkolonie; en dit is hierin dat o.a. ook die verhaal van die dapper daad [121]van Jochem Willemszoon voorkom. Ons ken die algemene vertroubaarheid en nougesetheid van die skrywer, wat daar altyd na gestreef het om die volledigste en bes moontlike informasie aangaande ’n onderwerp te verkry. Wat die Kaap betref, b.v., weet ons dat hy hier herhaaldelik (in 1685, 1695, 1705 en 1714) vir ’n kort tyd vertoef het en sekere gebeurtenisse dus self bygewoon het. Sy vry ure het hy byna uitsluitlik gebruik om aantekeninge te maak uit kaarte, rapporte, joernale en ander bestuurlike stukke wat die Van der Stels tot sy beskikking gestel het, of om mondeling by die regeringspersone en by die vernaamste ingesetene van Kaapstad en die buitedistrikte verdere inligtinge in te wen. Die onderstaande verhaal is, te oordeel na die datum, nie dié van ’n ooggetuie nie; maar ds. Valentijn het die besonderhede kort ná die voorval verneem uit die mond van ’n hele aantal persone wat die skipbreuk en die daaropvolgende reddingswerk van begin tot end bygewoon het. Trouens, wat ons oor hierdie gebeurtenisse vind in die offisiële stukke van die argief stem volkome ooreen met die beskrywing van Valentijn, wat egter heelwat samenhangender en uitvoeriger is. [122]

Uit François Valentijn se „Beschryving van de Kaap”1.

In ’t jaar 1692, tusschen den 4 en 5den Juni verloor de E. Maatschappy hier door de N.W. wind de twee schoone retourschepen Hoogergeest en de Goede Hoop2. Na dat de vloot hier een maand gelegen had, onstond ’er ’s nachts een swaar onweder, zoo dat de baaren, door de woedende winden aangezet, en als tot aan den hemel opstuivende, met de duistere lugt maar een en de zelve stoffe scheenen uit te maaken.

Na dat de meeste schepen, en ook deze twee, van haare ankers gespoelt waren, ontdoken wel eenige nog het zigtbaar gevaar; maar de twee voornoemde raakten ten eersten tegen de klippen aan, en ’t volk daar door in den hoogsten nood van in korten tijd, zoo de Heere niet veelen daar van op een wonderbaarlyke wyze gered had, te zullen vergaan, waar ontrent zich een geval opdeed, dat waardig is om zyne zeltzaamheid hier aangeteekent te worden, aangezien men weinig [123]voorbeelden daarvan ergens vinden zal, te weten, van eenen Jochem Willemszoon van Amsterdam, een matroos in dienst, doch voor die tyd op ’t schip Spierdyk het ampt van quartiermeester waarnemende. Deze borst met de schuit aan de wal zynde, wiert hem, wegens ’t onstuimig weer door zyn schipper Sievert de Jong belast aan land te blyven en de schuit maar wel te bezorgen; maar aangezien de branding hoe langer hoe hooger begon te gaan, oordeelden die genen, die op de schuiten pasten, best, alzoo de meeste schuiten aan de wal waren, die op ’t strand te haalen, vermits zy anders in flarden stonden geslagen te worden. Zes of zeven boots, door de swaare zeên van de schepen afgeslagen, en van welke het volk aanstonts verdronk, wierden niet verre van ’t Fort aan de Oostkant van ’t hoofd geslingert en daar nog meest, hoewel vry deerlyk gehavent, geborgen.

Terwyl nu de wind hoe langer hoe meer toenam, en de zee zich hemelhoog verhefte, verdronken ’er ’s morgens ’er aan tusschen 10 en 11 uuren verscheide menschen zoo van deze 2 schepen, als van ’t Engelsch schip Orange, die, om zich te redden, in zee gesprongen waren, en hoope hadden van al swemmende het land te zullen krygen, hoewel hen dit elendig ontschoot.

Jochem Willemszoon zoo veele van zyn spitsbroeders in dien grooten nood, en hen egter zoo na by de wal ziende, nam, hier door ten uitersten getroffen, een besluit, waarover men ten hoogsten moet verbaast staan. Hy bond een loodlyn, van [124]’t Engelsch gestrand schip bekomen, met een weergadelooze moedigheid om zyn lyf, gaf ’t eind ’er af aan eenige matroozen, om ’t wel vast te houden, sprong toen met groote onverzaagtheid in ’t midden van de branding, swom na de erbarmelyke drenkelingen van ’t schip Hoogergeest en nam den eenen voor en den anderen na, by de armen, by ’t hair en daar hy ze maar vatten kon en sleepte hen met een groote hartvogtigheid3 door de baaren na land, en zoo heeft hy ’er toen veelen gered; maar om ze op die wyze allen te behouden, was volslagen onmogelyk.

Ontrent 300 man zagen dit droevig schouwspel met schreijende oogen aan; doch geen van hen had moed om na ’t schip Hoogergeest te swemmen ten einde daar verder een middel tot berging van zoo veel beklemde zielen uit te vinden; waar op dan deze Jochem Willemszoon, door N. Verhulst, schipper op Waterland, zonderling hier toe aangezet, een besluit nam, om zyn leven, tot redding van zyn medebroeders, nog op een andere wyze te wagen.

Hy trok al zyn kleederen, op een blaauw hemd en een blaauwe laakenze hemdrok na, uit, swom met die loodlyn om zyn lyf door die hemelhooge branding, onder welke hy menigmaal nederdook, heenen en quam, na veel gevaar, eindelyk aan ’t schip Hoogergeest, dat nu geheel op de zyde en vol zand en water geslagen was, alzo die gruwelyke zee ’er geduurig met afgrysselyk geweld en geklots op aanrolde, terwyl het volk, dat die [125]bergen van zeên aankomen, en in de hut op een gepropt, alle oogenblik onder een naar gejammer en geklag, waar van de bergen weergalmden, de dood te gemoet zag; maar zoo haast de derdewaak4, N. Swaar, dien dapperen Jochem met zoo veel moed door die verschrikkelyke baaren als een zeeleeuw heenen worstelen, en by hun schip, dus tot hunne redding opborlen, zag, vloog hy, die gereet stont om anders in zee te springen, met de traanen in de oogen zynen beschermengel om den hals, en riep van blydschap als opgenomen, tot zyn andere ter dood daar beklemt zittende medebroeders: „Mannen, gryp moed, God dank, nu zyn wy behouden.”

Jochem, ondertusschen geen oogenblik tyds willende verliezen, zei tegen dezen stuurman, die maar een chitze rok aanhad en verder naakt was: „Gaat heenen, neemt de trap van ’t half dek, bind die aan de loodlyn, en met eenen een touw van boord af, om daar door zoo veel menschen als ’t mogelyk is, over en na land te slepen.” Men kon maar twee menschen gelyk dus overhaalen, en zoo wierden er ook maar twee togten met de zelve gedaan, terwyl de vermoeide en te veel afgematte Jochem Willemszoon aan boord wat uitruste.

Ondertusschen maakte men aan strand een vlot van de afgeslagene planken en balken der schepen, die men met een loodlyn vast aan een sorde5, waar op men ’er 4 of 5 te gelyk [126]met een bras6 door de branding heenen rukte; maar terwyl men aan land bezig was met dit vlot klaar te maaken, begeeft Jochem, onverduldig om zelf te zien hoe de zaaken tot redding van zyne medebroeders verder aangelegt wierden, zich wederom (doch nu zonder touw of lyn) in die woedende zee, een stoutheid die hem byna het leven zou gekost hebben; want na dat hy ontrent halver weg tusschen ’t schip en ’t land gekomen was, bevont hy zich door ’t geweld der branding zoodanig afgemat, dat hy, niet tegenstaande zyn groote kloekmoedigheid, zich egter genoodzaakt vont, ettelyke maalen om hulp en ontzet te schreeuwen, zonder dat yemant van alle die daar stonden, de hartvogtigheid had van hem, hoe zeer zy daar toe genegen waren, de behulpzaame hand te bieden, alzoo zy vreesden hun leven daar by in een zeker doodsgevaar te stellen.

Hy dan vernemende, dat al zyn schreeuwen om hulp te vergeefs was, en dat hy zich zelven redden moest, spande daar op met een weergadelooze onvertzaagtheid alle zyne kragten in, verdubbelde zynen yver, en vergde in dien hoogen nood zyn armen en beenen meer, dan zy anders verrigt zouden hebben, waar door hy eindelyk de grond onder zyn voeten kreeg en in staat was om daar, staande tot aan de borst in zee, zynen adem wat te konnen haalen, om daar na dan verder na land te swemmen. [127]

Dit waren wel zyne gedagten, maar ondertusschen wiert hy door een swaare baar, die hy niet ontduiken kon, van zynen grond afgeslagen. Hy, hier door niet verzet, spande weder al zyn vermogen in en kreeg andermaal weder grond onder zyn voeten; maar wiert nog eens daar van geslagen, waar op hy, ziende nu door die branding niet te zullen komen, een besluit nam om weer na ’t schip te swemmen, dat hem eindelyk na veel moeite en gevaar gelukte, alwaar hy zich eenige tijd onder de fokkerust hielt, en daar na weer op het schip geraakte, van waar hy, nevens drie anderen, byna laatste van allen, met het vlot aan land gehaalt is.

De Heer Gouverneur Simon van der Stel die het dapper bedrijf van dezen zeeheld, met de uiterste verwondering en beweging en met groote bekommering voor hem, aangezien had, smeet hem, zoo als hy aan land quam zyn eigen rok toe, en gaf ordre, dat men alles tot behoudenis van dien dapperen man aanwenden zou7. Ook gaf hy by zyn vertrek, na dat hy herstelt was, hem nog deze volgende loffelyke getuigenis mede, op dat ook de Heeren Bewindhebberen hem na verdienste beloonen en een hooger bediening geven mogten. [128]

In die vorige hoofstuk het ons die beskrywing gehad van ’n skipbreuk in die Tafelbaai. Hieronder gee ons die volledige verhaal van die noodlottige reis in 1693 van die skip die Gouden Buys vanaf sy vertrek uit Enkhuizen op weg na Oos-Indië tot sy stranding op die kus van St.-Helena-Baai, nadat die skipper genoodsaak was daar anker uit te werp by gebrek aan manskappe om die reis mee voort te sit. Dit gaan swaar om vir ons ’n denkbeeld te vorm van die ontberinge en gevare verbonde aan ’n lang seereis in daardie dae. Storme, wat op die swaar want van die seilskepe veel meer vat gekry het as op ons moderne stoomskepe; swaar-gewapende kapers wat daarop uit was om die rykbelade handelskepe buit te maak; die lang duur van die reis; die gebrek aan ruimte en lig; die eentonigheid van die voeding en die skaarsheid van soetwater met hulle nasleep van siektes van allerlei aard, veral die gevreesde skeurbuik—al hierdie omstandighede het hul deel bygedra om ’n reis van en na Suid-Afrika ’n byna waaghalsige onderneming te maak. Van dit alles skep die relaas van die reis van die Gouden Buys ’n treffende en skrikwekkende beeld. Van die 190 man wat op 12 April 1693 Enkhuizen verlaat het, het daar begin November van dieselfde jaar nog maar sewen-en-twintig oorgebly. Van hierdie manskappe het sewe aan land gegaan om van daar (St.-Helena-Baai) te probeer of hulle die [132]Kaap miskien nie kan bereik nie. Van die klomp wat aan boord gebly het, het nie een in lewe gebly nie; en van die sewe wat die skip verlaat het, het net twee man die ontberinge en teenspoede van die reis oorleef. Dit is op grond van die beëdigde verklaringe wat hierdie twee man, Daniel Silleman en Lourens Thijsz, ná hulle aankoms aan die Kaap gemaak het, en van die mondelinge mededelinge van eersgenoemde ná sy terugkeer in Holland, dat die verhaal saamgestel is (L. Thijsz is oorlede op die skip gedurende sy terugreis na die vaderland). Wie die skrywer is, word nie vermeld nie; maar dit is duidelik dat hy vir hom byna letterlik gehou het aan die gegewens wat Silleman vir hom verstrek het. Afgesien van die skriklike lye wat die twee oorblywende mans moes deurmaak, en die gruwelike noodmiddels waartoe hulle die toevlug moes neem, is interessant wat hulle meedeel oor die deurgaans vrindskaplike houding van die Hottentotte, sonder wie se hulp hulle sonder twyfel ook sou omgekom het.

Die teks wat ons gee, is dié van die uitgawe van 1706, by die weduwee van J. van Poolsum, in Utrecht, waarvan ’n eksemplaar aanwesig is op die Kaapse argief. Daar bestaan nog ’n vroeër uitgawe gedruk in Enkhuizen by Hendrik van Straaten, waarvan ’n eksemplaar berus in die Fairbridge-biblioteek, nou in besit van mejuffrou D. Fairbridge, op Claremont. Ons het die twee drukke met mekaar vergelyk en geen noemenswaardige afwykinge tussen hulle ontdek nie. ’n Gedeeltelik gewysigde en gemoderniseerde [133]herdruk het reeds verskyn in die Zuid-Afrikaansche Tijdschrift van Junie 1885 (blss. 257–280) onder die tietel „Een reis van Holland naar de Kaap 200 jaar geleden. Een verhaal van jammer en ellende.” Ook in Die Brandwag van 1 Desember 1911 het die laaste deel van die reisbeskrywing verskyn; maar die teks laat taamlik te wense oor en is partykeer heeltemal onverstaanbaar of misleidend as ’n gevolg van slordige afskrif en byvoeging of weglating van woorde. [134]

Droevig Verhaal van ’t schip de „Gouden Buys,”

Uytgevaren voor de Camer van Enckhuysen, naer Oost-Indien, op den 4 Mey, Onder Commando van Schipper Theunis Baanman.

Na dat de Heeren Bewindthebberen van de Oost-Indische Compagnie ter Camer Enckhuysen1 de monsteringe van ’t Scheepsvolk bestaende in ruym 190 man op den 9. April 1693 hadden gedaen, zeylden ’t schip den 12. dito van de reede der stadt Enchuysen af na Texel en geraeckte dien dagh voor de Ven en den 14. dito onder de Vlieter2 ten Ancker, alwaer de meeste inladinge gelijck oock ’t meerendeel des Scheeps-volck aen boort quam en op den 24. April den schipper met den boeckhouder en vordere Officieren. Van daer weer verzeylende quamen in Texel op de Koopvaarders Reede en eyndelijck tusschen ’t Nieuwe Diep en de Helder3 ten ancker; daer gevonden hebbende ’t Schip de Koning William en ’t gajoot4 de Kers, beijde van de camer van Amsterdam, [135]mede gedestineert naer Indien: wierd ’er door de Heeren Gecommitteerdens van beijde dese respective cameren, en hare schippers met eenige doenmaels in Texel leggende Guinees, Surinaams, Lissabonsvaerders5 Compagnie en vorder admiraalschap gemaeckt6, de schepen der Ed. Maetschappij tot Commandeur en Vice Commandeur verkooren zijnde, meende man op den 1. Mey ’t Zee te geraken en waren al onder zeyl; doch de windt enigsins tot nadeel lopende most dese vloot weder te rug en koste in ’t vallen laten van ’t ancker het leven van een Matroos welcke met de poortuurlyn7 over boort wierd geslagen en quam niet weer boven. Eyndelijck geraeckte men op den 4. Mey na zee, dog met seer groot perikel van het schip en volck; want het ancker met groote moeyte geligt zijnde, konde niet om hoog na begeerte gewonden werden, wat vlijt dat ’er oock by ’t gantsche scheepsvolck wierde aengewent, echter men schokte soo met een uytgestort Mars-Zeyl8 na ’t Gat9; Doch niet sonder groote vreese van een ervaren lootsman, om hier door aen de lagerwal, of op ’t eygen ancker in ’t droogste van ’t Gat aen de gront te geraken; En hoe wel men hier door [136]seer belemmert was, sulcks dat men ’t achterste van de vloot geraekten, men quam eyndelijck buyten gaets en in zee.

Den 7. dito sturf een soldaet.

Den 10. dito sag men de Schotse kust10.

Den 12. dito was men daer noch onder ’t landt en kregen een zwaren storm waerdoor wy genootsaeckt wierden een bijlegger te maken11. Het duerde tot den 17 dito, wanneer het weer wat bedaerde en een bakstagh wind12 kregen.

Den 18 dito quamen ons 4 schepen in ’t gesigt.

Een den 19 dito sagen wij Fairhil13.

Den 20 dito passeerde deselve.

Den 22 dito storf den opper kuiper Reynder Luytsz. van Enchuisen.

Den 26 dito sagen wij de klip Rocolle14.

Den 31 dito begon ons volck seer af te nemen en kregen verscheyden siecken, dogh storf niet meer als een man, zijnde den bottelier Harme Claasz. Langelens, van den 10. Juny tot op den 18. Juny aen toe. Doe men nu echter met veele tegen winden achter Engelandt was omgekomen begon den voortgang te beteren ende siecken eenigsins weder op te komen en was de toestandt van saken in ’t schip redelijck wel want men bevont [137]sig op den 12. Juny al op de hoogte van 34 graden 0 min. noorder breete en op den 18. dito op 24 graden 30 min. als wanneer het een goeden spoet maeckten, ’t geene alles den leeser uyt de brieven van den schipper geschreven aen zyn huysvrouw, als oock die van den boekhouder aen zijn vader en van andere officieren kan afnemen en sien.

[Hier volg vier briewe wat die voorgaande bevestig.]

Uyt dese brieven welcke gekomen zijn met de Surinaams en Guinees-vaerders, dien doen van haer affscheyden kan den leeser afnemen dat alles doen wel gestelt was en een yder met genoegen en goede eenigheyd de reys vervorderde, insonderheyd de officieren onder malkanderen, doch hoe wel sy met den anderen waren en wat goeden voortganck sy maeckten, sy scheenen als tot haer ongeluck te haesten; want eer S. Jaga15 in ’t gesigt was warender al 14 dooden. Hier scheyde het galjoot de Kers van haer om ’t gemelde Eylandt aen te doen en de siekten weder toenemende ordonneerde den schipper twee beddinge voor de sieken op het onderdeck te maken en zeylden doen by de windt voort. Eyndelijck omtrent de Linie, als wanneer den schipper van de Koning William aan ons boort quam, en siende den bedroefden toestandt wenste ons wel met haar volk te konnen helpen, maar hadde selver mede veele sieken waar op hy tegens den avondt zeyl maakte en ons verliet; als wanneer in ’t Schip den Gouden Buys [138]ruym 40 dooden en aan de kant van de 50 sieken werden getelt. 7 a 8 weeken dreven in stilte omtrent de Linie om de selve te passeeren ’t geen de siekte door de groote hitte meer en meer vermeerderde, soo dat ’er op eenen dag wel 6 a 7 te gelyck sturven en over boort wierden geset.

Droevigh was ’t om te aanschouwen, Godt dagelijks om uytkomst aanroepende; eyndelijk geraakte na veel suckelens door de Linie. Omtrent desen tijdt viel weder een matroos overboort en verdronck. Op sekeren avondt doen het gebedt soude geschieden, quamen alle de gesonden in de selve ende den schipper, ongeveer maar 30 man bij hem vernemende, vraagde den schipper aan de quaertiermeester Harmen Jansz. of dit al het gesonde en de rest siek waren, het welk den schipper met verbaastheyd al suchtende dede uytbarsten: „Lieve God! zegen ons; is dit al mijn gesondt volck van 104 zielen dewelcke noch binnens boort moeten wesen? Wat wil dit noch worden?”

Meenichmaal seyde de schipper, na ’t eyndigen van ’t gebed, dat soo daar by de siecken eenige lust tot het een of ’t andere waar, van dat geen by hem in de kajuit of in ’t schip was, sy het maar souden eyschen en halen en die niet selfs konde komen, om dat geene dat hy garen had te halen dat hy dan sijn maat ofte ymandt anders konde zenden en dat hem soude gegeven worden dat geene dat tot verquickinge soude kunnen dienen, gelijck sulcks meermaal is geschiedt en uytgedeelt. Wat na dese tijd passeerde wy de hooghte [139]van d’Abrollus16, alwaar ons een travaat17 soo heftigh trof dat wy onse kruys-stengh18 en groote-stengh19 verlooren; onse voor-stengh was ook seer beschadigt maar bleef nog staan. Hier bleven wy 3 a 4 etmaal in desen desolaten staat leggen drijven; eyndelijck malkander nieuwe moedt gevende, kreeg Lourens Thijsz., derde timmerman, met hulp van ’t andere volck alles weder vaardigh; wy hadden doen al 3 timmerlieden doodt en de vierde lagh sieck ter kooy. Wy zeylden dan in Gods Naem weder henen, hopende nog met hulp van Godt het schip behouden over te brengen.

4 a 5 Dagen hier naer verlooren onse onder stuerman ende de opper lagh in sijn kooy heel kranck; twee dagen hier naer sturf onse derde waak20, met onse schipper was het oock niet wel die ook seer begost te klagen.

Omtrend desen tijd quam ons een schip in ’t gesight, zijnde als doen na gissinge omtrent 300 mijlen van de Caap; het schip ons naderende quam onse schipper met sijn siecke leeden voor den dag en liet onse reen met kettinge vast maken21; wy waren doen siecken als gesonden ruym 30 man [140]sterck, maakten alles dat tot tegenweer diende vaardigh22 maar doen wy het selfde nader quamen, toonde hij een roode vlagh waer uyt wy vermoeden dat het een Deen ofte een Engels schip was. Hy bleef ander-half etmael by ons, als wanneer hy weder uyt ons gesight raakte, hebbende doen een goede windt, zeylende op ’t seggen van onse stuermans jonge die wat van de navigatie geleert hadde en vorder van den schipper onderrigt wierde voort, want wy hadden doen geen eene stuerman meer en onse schipper lag oock heel sieck in de kooy; oock hadden wy geen eene chirurgijn, in somme wy waren soo zwack van volck dat wy naeulijks het roer konde bedwingen.

Eyndelijck raakten met hulp van onsen stuermans jonge soo verre dat wy den 11 October het landt in ’t gesigt kregen, alwaar wy digt onder en tot op een mijl na aen landt liepen. Kort hier op quam een travaad die ons marsseil vande raa23 in zee deed wayen; onse schipper liet de gesonde in de kajuyt by hem komen die in 6 a 7 man bestonden en seyde: „Mannen, sou het niet beter wesen dat gy het zee-waerts lag?”24 maar antwoordde [141]van neen, wat souden wy met ons kleyn getal volck uyt rechten? Eyndelijk op het lang aanhouden van den schipper staken met dese weynige machteloose nogtans weder ’t zee of ’t nog mogelijk waer om de Caap of de Saldange Baey te konnen winnen dog alles te vergeefs. Na dat wy nu 8 dagen ’t zee hadden gezworven en ’t landt al weder uyt het gesigt waren geweest, kon men door contrarie windt geen hooger haven bestevenen; dies quamen wy ter voornoemde plaets in S. Helenaes Baey ten anker. Wy waren geen 6 man sterk bequaam eenige dienst te doen, de rest moesten haer op handen en voeten behelpen; trecken de groote en fokke raa25 neder; maakte het voor marsseyl26 los, besloegen27 de blinde28 en bergden de zeylen onder in ’t schip; bleven in dese gestalte omtrent 2 a 3 weeken leggen hopende door het een of ’t ander middel gered te werden.

Als wy hier dan dus lange vruchteloos gelegen hadden, ontbood de schipper, die nu al 14 dagen plat te bedd’ had gelegen die gene die wat konde gaan in cajuyt by hem, alwaar wy met ons 13 a 14 man quamen. Hy seyde: „Mannen, wy hebben hier dus lang gelegen en sien geen hulp op uytkomste. Wie heeft lust om na de Saldange Baey te gaen die maer 12 a 14 mijlen van hier leyt, daer sult gy Christenen vinden om die te [142]spreeken.” Hier op traden wy met ons sevenen toe te weten Jacob Lepi29 boekhouder,—de commandeur van de soldaten,—Flip Warlo, Schiman30,—Jan Christiaansz., botteliers-maat31,—Jan Harder, soldaat,—Daniel Silleman, watermaker32 en ick, Lourens Thijsz, timmerman. Maekten ons dan vaardig om aen land te gaen en kreegen ter nauwer nood op den 11 November de schuyt buyten boort; namen de man twee beschuyten, een kan water, een bottel wyn, een met brandewyn, yder wat tobak, een paar pistolen, vier snaphanen en elck een hou-degen, waar mede by den schipper zijn gegaan die wy veel gesontheyd toewensten, gelijk hy ons yder man voor man by de hand vattede ook geluck toe-wenste met aanmoedinge van onse reyse kort voort te setten; wy lieten hem in een slechte staet heel krank leggen, wel te gemoet siende dat wy hem niet levendig souden weer vinden; trocken zo op de Reys.

Hier mede sijn wy in de schuyt gegaen en na land geroeyt, alwaar tegen de middag zijnde den selven 11 Novemb. aan quamen; op ’t land gekomen zijnde dronken malkander toe uyt een bottel france wyn; hier op marscheerden wy in Gods naem de strand langs. [143]

Als wy omtrent derdehalf uur33 gegaan hadden, leyden het tegens een zand-heuvel aen strand neder, latende de zee aan de rechterhand soo ons van de schipper belast was, maakte wat vuyr en rookte een pijp toebak en ging met ons vijven leggen slapen latende twee de wacht houden die na verloop van eenigen tijd van twee andere verlost wierden; bragten dese nagt over sonder eenigh wild gedierte te vernemen, marcheerden des morgens weder soetjes voort want het hard lopen wegens de scheurbuyek ons benomen was, ’t welck ons ook geen meerder beschuyt had doen mede nemen. Tegen den avond, na dat wy vuyr gemaakt en een pijp toebak gerookt hadden, leyden wy ons weer te slapen en hielden wacht als vooren; in de nagt deden wy verscheyden schoten om eenige vreemde beesten die wy vermoedende waren van ons af te weeren en de nagt over gebragt zijnde, zijn wy met de morgenstond weder aan ’t marcheeren geraakt en quamen omtrent 10 uyren in de Bogt van de Baay. Dese bogt was omtrent twee en een halve mijl van de plaats daar wy met de schuyt aan quamen, daar wy echter door onse zwakheyd nu omtrent twee etmaal over gegaan hadden; alwaar wy een revier vonden die genaemt wierd (zo ons naderhand onderricht is) de Berg Revier; hadden geen meer water, weshalven verblijd waren maer het duirde niet lang door dien de rivier geen soet maer sout water hadde, alzo zijn uytgang in zee hadde, die alle ses uyren op en afliep; hier stonden wy te kijken en konden deselve niet passeeren van wegen sijn diepten: Dese [144]rivier is na gissing 4 a 500 voeten breet. Wy, niet wetende wat wy souden beginnen, sagen malkanderen bedroeft aen; vermits door de groote hette sulken dorst leden dat het onuytspreeckelijk was, resolveerden de revier hoger op te gaan, alwaar wy het water tamelijk begosten te krijgen, drinkende daar doen zo veel af dat het ons van onderen als een spuyt ontliep. Wy sagen malkanderen nochmaal bedroefder aan en seyden: „De schipper heeft ons leelijk bedrogen.”

Den volgenden morgen, als onse boekhouder ouder gewoonte het gebed hadde gedaan, marcheerden wy weder de rivier hoger op en quamen eyndelijk zo verre daar het water heel zoet was, daar wy leggen bleven. Twee van onse mackers gingen de rivier noch hooger op om te sien of er geen hoop van uytkomste te vinden was; ende een stuckweegs opgegaan zijnde sagen zy aan de over kant twee leeuwen komen drincken, die zo haast sy haar sagen weder boswaart in vluchten. Sy proefden het water, maar bevonden het noch brak te wesen, keerden dan wederom en verhaalden ons wat sy gesien hadden. Resolveerden doen gesamentlijk de rivier hoger op te gaan tot dat wy op een vlakte quamen daar wy by malkander gingen zitten en schepten onse kannen met brack water, daar wy zo hartig van dronken dat het ons qualijk bequam. Wy maakten alhier vuyr en leyden ons daar rondom, maar konden de gantsche nacht niet rusten van wegens de pijn die wy in ons ligchaam kregen ’t welck wy oordeelden van het bracke water was spruytende. [145]

Des morgens gingen weder met den dagh de rivier hoger op tot dat wy eindelijk bevonden dat het water vers wierdt alwaar wy een etmaal bleven leggen, maakte vuyr en schepte onse kannen weder vol, kookte het selve met wat safferaan (dat wy uyt ons schip mede genomen hadden) het welcke wy droncken om ons wat te verstercken, want nu in geen twee dagen gegeten hadde.

’s Morgens vertrocken weder van hier de rivier langs ende des avondts nadat wy vuyr gemaakt hadden, stelden twee schilt wachten. Drie van ons geselschap vernamen een groot wilt beest, niet wetende wat voor een dier het was; sagen ook een zee koe in de rivier ende des anderen daags, als wy weder souden vertrecken, vonden ons genootsaakt een gedeelte van ons geweer wegh te werpen, overmids wy onmachtigh wierden de selve langer te dragen. Een van onse mackers gingh na het gebergte om te sien of hy yets soude kunnen bekomen; hy bleef wel drie dagen achter so dat wy meenden dat hem een wildt gediert verslonden hadde waar over met malkanderen bedroeft waren. Onse commandeur konde ook naeulijks meer voort komen want sijn gemacht was soo gezwollen als een bol van een hoedt; en onser aller beenen begonnen soo te zwellen dat wy niet langer gaen konden. Eyndelijck een weynigh verder gekomen sijnde vonden een vlack-velt, bewassen met riet, ’t welck ons dede resolveren een flotje te maken ende te sien of wy de rivier daar mede konde overkomen. Als doen quam onse macker voornoemt weder by ons die verhaelden, als dat hy meenden een Hottentot [146]gesien te hebben die voor hem wegh liep. Wy verheughden ons seer toen hy weder by ons quam vermids inde rivier een hoet hadde sien drijven die wy meenden de zijne geweest te hebben, maer bevonden als doen contrarie, soo dat wy niet konden bedencken waar dat die hoet van daen gekomen was. Ons vlotje klaar hebbende braghten het aan de kant van de rivier, doen is Daniel Silleman over de rivier gezwommen om eens te sien hoe het aan de ander kant mochte wesen, maar doen hy weder quam zeyd’ hy dat het een woest en wilt landt was, ’t welck ons dede resolveeren aan dese kandt te blijven en met malkanderen weder na ’t strant te gaen daer ons schip lagh; vulde dan onse kanne met water en gingen voort.

Omtrent 1. half mijl verre gegaen zijnde, viel onse schimman Philip Warlo van wegens sijn zwackheyd neder, ende bleef daar leggen34. Hy dan siende geen uytkomste voor hem versoght ons maer voort te gaen; wy wenschen hem dan met schreyende oogen adieu. Wy gingen dan varder met onse zwacke leden, het boswaerts schuyns door na strant, hebbende nu also omtrent 2 en een half week met malkanderen gedoolt tot dat wy eyndelijk daer quamen. Een weynig langs de selve gegaen zijnde, vonden onse schipper in sijn combaers genaeyt doot leggen die van het wilt gedierte al een stuck uyt sijn bil gehaalt was. Wy lieten hem leggen want hadden geen kraght ook geen gereetschap [147]om hem te begraven. Kregen het schip int gesigt dat nog voor sijn anckers lagh, keerden weder na onse schuyt om met deselve na boort te varen en daar by gekomen zijnde, bevonden dat al het goet dat daar in gebleven was de zee uytgeslagen hadde, dat wy soo nauw als konden by een soghten. Ook was daar een stuck uyt de schuyt geraakt, maar onse timmerman brack de achter pleght35 daar uyt en maakte weder een stuk daar van in deselve so dat wy de schuyt te naasten by weder kant en dight kregen. Doen bragten wy dreggen36 met laagh water uyt en kregen de schuyt alsoo weder vlot, maar soo haast als wy hem vlot hadden, quam daar een brandingh en sloegh hem wel half vol water; kort daar op volghde nogh een ander, soo dat de schuyt daar meest door aan stucken raakten en wy de selve verlieten, ziende malkanderen bedroeft aan en geen kans overigh om weeder aan boort te geraken. Stacken een stock op en bonden daar een wit hemdt aan om ons in ’t schip te laten sien, maar vernamen geen teeken wederom, ’t welck ons dede vertrouwen dat sy alle mosten dood sijn; bleven dien naght daar op strandt en resolveerden om ’s anderen daaghs weder bos-waerts in te gaan, sijnde Jan Herder, soldaat, aldaar in onmacht blyven leggen, alsoo veel sout water hadde gedronken en storf. [148]

Wy dan met ons vijven boswaerts ingaande, ten eynde om aldaar eenig voetsel en soetwater, of indien mooglijk was een eynde onses ongevals te soeken, vonden eenige swarte beessen37; bleven daar wel 2 a 3 dagen by leggen etende van deselve soo veel wy konden vermids wy uytgehongert waren, want in 14 dagen geen spijs genuttigt hadden.

Na ’t verloop van dese dagen verlieten wy de beesten en zijn het bos verder door en door gegaan om weder aan de rivier-kandt te geraken, want den grooten dorst genootsaakten ons den dauw van de bladeren te licken ende ons eygen water te drincken, ’t welck ons also flaeuw en principael onse boeckhouder maakten dat hy daar neder viel en seyde: „Mannen, ik kan niet meer,” halende met eenen een brief van den schipper voor den dagh waar in soo wy meenden kennisse en berigt van den slechten toestants onses schip was en hoewel den boekhouder aan een yder van haar toestondt om na een goedt heen komen te soeken en hun leven soo sy best konde bergen, soo wilde den timmerman Lourens Thijsz. niet van hem scheyden, vermids oock sijn quade benen, maer bleef by den boeckhouder leggen.

De andre drie nu gingen voort om de rivier op te soecken ende doen sy een weynigh van de boeckhouder en timmerman af waren deden sy een schoot die door haer op de selve wijs beantwoordt wierd waar mede malkander adieu wensten. Dese twee [149]bleven anderhalve dagh by malkanderen leggen als wanneer de gemelte boeckhouder zoo verzwakte dat hy niet meer spreken konde. Lourens Thijsz. dat siende, trooste hem met schriftuerlijke reden soo veel als hy konde en siende geen uytkomste wenste hem met schreyende oogen de saligheyt.

Alsoo verliet ick, Lourens Thijsz., gemelte boekhouder en gingh dat wilde woeste bos alleen deur wandelen, tot dat ik eyndelijck aan een vlack velt geraakten daar een oliphant die my ongemollesteert liet gaan ontmoete, tot dat ick weder aan de voornoemde rivier quam alwaar ick ging neder sitten Godt danckende voor sijne genade ende groote barmhartigheyt dat hy my dus verre weder gebragt hadde. Ick schepte mijne kanne weder vol water, daer ick soo veel van dronck dat het mijn qualick bequam; mijn spijse was niet anders als gras en wilde beesten dreck. Soo bleef ick hier 6 dagen leggen; ik vernam hier verscheyden zee koeyen en telden wel 25 oliphanten die daer aan de rivier quamen drincken en weder boswaarts ingingen.

De rivier langs gaende vonde ik een verrotte water-rot die ik van honger op at en quam alsoo weder by het vlotje dat wy met malkanderen gemaackt hadden, alwaar ik aan de overkant van de rivier eenige rook sagh op gaan het welck my dede ontkleden en op het vlotjen sitten gaen; dreef alsoo de rivier over. Hier over zijnde vondt ick een dooden haay daar ick mede hartigh van at. Naer het eeten der selver gingh ik boswaart in doch vondt geen menschen maar wel verscheyden soort van [150]beesten, als elanden, vogel-struyssen38 en harte beesten, ’twelck my weder uyt het bos deed komen, keerende na het vlotje ende daar even op sijnde quamen twee leeuwen achter een hoeck van daan en gingen de rivier langs. Ick dreef de rivier over ontrent ter plaetse daar ick geweest was en ging deselve hooger op vijf dagen langh; vondt onderwegen een endt-vogel die ick op at.

Des anderen daags vroeg in den morgenstondt ging ick op een hoogte neder sitten vol van groote flaeute en mistroostigheyt, want hadde doenmaels in drie dagen niet gegeten; schepte weer een weynigh moet en rees op en gingh wat varder boswaert in alwaar ick 3 schiltpadden vondt die uyt een bosje quamen kruypen; ick maakte aenstondts wat vuyr daer ick deselve op brade, gingh daer by neder sitten en kreeg mijn gebeede boeck, danckte Godt voor sijn genade dat hy mijn hadde deselve believen te verlenen. Noch in ’t bidden zijnde, hoorde ick eenig gerijssel meenende dat het beesten waren, soo dat ik schielijck opstondt en omme siende sag ick drie wilde menschen, yder met een pyl en boogh voor my staan. Ick verschrikte geweldig want ick sulcken soort van menschen nooyt gesien hadt; zy dan stelden haer in postuer met haar geweer, ende ick nam mijn pistool in de handt gingh also bevende op haar aen. Doen ick nu by haar quam was ’er een van haar die een weynigh Duyts39 konde spreeken, die vraeghden my of ik een Duytsman39 was; antwoorden hem van ja, [151]ende hy gaf my weder tot antwoort dat een Duytsman een goet man was. Ik verhaelen hem dat ons schip daar op ancker lagh en al ons volck gestorven sijnde wy met ons sevenen aan landt gekomen waren, waervan drie gestorven en drie noch in ’t bosch doolden, dien ik versogt of sy die wilden op soeken. Sy hadden eenige schiltpadden by haer die sy aenstonds voor my braden, ende een van haar haelde mijn kanne vol water, onderwijlen vroegen de andere na mijn toeback daar sy seer begeerig na zijn. De schildtpadden nu gebraden zijnde aten deselve te samen op; doen begeerden sy dat ik mijn boven kleederen soude uyt trecken en met haar mede gaen ’t welck ik deede, maer niet sonder groote vreese, want ik meende dat het menschen eters waren; ik gaf haer dan al mijn goedt om te dragen maer sy waren so gaau in ’t vooruyt loopen, dat ik haer niet konde volgen, soo dat sy my eyndelijk uyt het gesigt raakten, ’t welck my deede geloven dat sy met mijn goet weg waren.

Ik volgde dan die selve passagie, tot dat ik haar vont sitten rooken een pijp toeback; ik sette my dan by haer neder ende een weynigh gerust hebbende, gingen weder te samen voort tot dat wy by haer hutte quamen40. Daer sagh ik haar vrouwen en kinderen die doen sy my sagen altemael vlughten, vermids sy sulcke menschen niet gewent waren soo ’t scheen. Brachten my dan in haar Opperhoofs wooningh daar ik veel koebeesten en schapen sag; sy gaven my harten vlees [152]en melck te eten en ’s anderen daeghs maakten sy my honingh bier om te drincken, brachten my oock eenige wortels41, die sy uyt de aerde graven ende in plaats van broot gebruyckten; ik at dat so hartig, sijnde van honger gans uytgeteert dat het my qualijk maakten; sy deden my hier op uyt haar hutte gaan vreesende dat ik soo aenstonds soude sterven. Doen ik nu in de lugt geraakte, quam ik aanstonts aan ’t braken dat my geweldigh verlichten en doen weder in haar hutte kroop, maer ick en konde tot geen slapen komen uyt vrees dat sy my noch om den hals soude brengen.

’s Anderen daags quamen daar noch drie andere van haar geburen die heel anders van manieren en gedaanten waren; sy hadden lange baerden en waren gestadiger van wesen42. Doen vreesden ik weder dat sy my souden gedoodt hebben, maar bevondt heel contrarie want sy maakte een koe-beest vaerdigh om te slaghten die sy eerst met touwen bonden en gingen doen daar rontomme danssen, springen, speelen en maakte groote ceremonye volgens hare wijse; leyden my tusschen haer beyden daar by om het selve te aanschouwen ’t welck ik met groote verwonderinge aansagh. Dit gedaan zijnde maeckten sy het beest weder los, en lieten het selven weder naert bos loopen. (Mijns oordeels is dat ter eeren van dese drie gebuuren geschiet die sy genoot hadden, want sy haar met diversse soorten van spijse op hare wijse tracteerden.) [153]Soo braght ik dien nagt met haar ten eynde. Den dagh gekomen zijnde, namen wederom van malkanderen afscheyt en kusten my met haar handen toe. Ik had nu by haar twee etmaal geweest in welcken tijdt zy my getracteert hadden met alles wat sy konden by brengen. Maer het verloop der selve stuerde ick haar naer de Saldange Baey en liet weten dat ick in haer wooninge was en hoedanigh zy my gevonden hadden.

Sy gingen dan aanstonds henen en quamen ’s anderen daegs wederom; braghten een Hollander met haer; wy veraltereerde beyde doen wy malkanderen sagen en ’s morgens doen vertrocken wij na de Saldange Baey, nemende drie Hottentotten by ons. Onderwijlen dat wy op weg waren ontmoeten ons een oliphant, daar wy voor vlugten mosten; wy sagen verscheyden harte-beesten en vogel-struyssen.

Eyndelijck aan de Saldange-Baey gekomen zijnde, maakten een van de Hottentotten vyer tot een teecken dat wy daar waren vermids daar noch een rivier tusschen ons en haar was43. Sy quamen dan aanstonds met een kleyn vaertuygh en haelden ons over; soo raakten ik Lourens Thijsz. eyndelijck in de Saldange Baey op den 1. of 2. Kers-Dagh, alwaar ik noch 14 dagen siek lagh en naer verloop der selve quam daar een vryman van de Kaap om te vissen waar mede ik, zijnde wat beter na de Kaap vertrock en nam mijn logement ten [154]huyse vande voorgenoemde vrijman genaamt Lambert Adrijaansz.

Soos ons aangemerk het by die Dagverhaal van Van Riebeeck, het die eintlike invoer van slawe in die Kaap begin in 1658; en sedertdien is daar gereeld meer van daardie koopwaar in die land gebring. Die Kompanjie het daar o.a. spesiaal ’n skip aan die Kaap op na gehou om hulle te gaan inruil op Madagaskar, Mosambiek, die kus van Angola of Guinea; terwyl ander, maar minder in getal, ook verkry is uit Voor-Indië en die Oos-Indiese eilande. Waar die Hottentotte te lui of te onafhanklik was om vir die Kompanjie of vir die koloniste te werk, en waar blanke knegs te moeilik verkrygbaar was en te duur om aan te hou, was dit slegs natuurlik dat in ’n tyd toe slawerny ’n algemeen erkende instelling was, die Kaapse regering die toevlug tot slawearbeid sou neem. Daar is ook geen twyfel aan nie dat die gebruik van slawe heelwat bygedra het tot die ekonomiese ontwikkeling van die land, vernaamlik van die meer intensiewe graan- en wynboerdery van die westelike distrikte. Die aanwesigheid van die slawebevolking, wat spoedig die blanke bevolking oorvleuel het1, het egter nie alleen goeie gevolge aan te wys nie. Onder die „lijfeigenen” was daar egte booswigte wat hulle aan die ergste misdade skuldig gemaak het: moordpartye op die persoon van hulle meesters, aanslae op vroue en kinders, [174]brandstigtings, ens. Andere, weer, het hulself nooit kan versoen met hul nuwe toestand nie en het gedurig probeer om te ontsnap die land in. Dit is ’n paar van dergelike episodes wat ons hieronder plaas uit die pen van Peter Kolbe, die bekende skrywer van wat lank die standaardwerk oor die Kaap gewees het, nl. die Naaukeurige en Uitvoerige Beschryving van de Kaap de Goede Hoop2. Peter Kolbe word nou deur heelwat mense as ’n bedrieër en kwaksalwer beskou; en ná ’n periode van roem het sy reputasie gedurig verbleek sedert die aanvalle wat De la Caille, Le Vaillant en later skrywers op hom gemaak het. Ons is egter van oordeel dat Kolbe nie so fantasties en onbetroubaar is as wat hy soms voor uitgemaak word nie. Op sy uiteensetting van die samestelling en werking van die verskillende regeringsliggame, b.v., is maar bitter min aan te merk. Ook wat hy meedeel oor die lewe en gewoontes van die Hottentotte, waarvoor hy die aantekeninge van die uitstekende inboorlingkenner J. W. de Grevenbroeck tot sy beskikking gehad het, is oor die algemeen geloofwaardig en korrek. Ons kan nie die versoeking weerstaan nie om ook uit daardie gedeelte van sy boek ’n paar uittreksels te plaas.

Ongelukkig is dit waar dat vir anekdotiese verhale hy maar alte dikwels afgegaan het op sterk-gekleurde [175]mededelinge van persone wat hul gegewens ook al nie uit die eerste hand gekry het nie—mededelinge wat hy somar sonder die minste poging tot kontrolering in sy werk opgeneem het. En selfs daar waar hy self ooggetuie was van die feite wat hy aangee, laat sy geheue vir hom meermale in die steek. Kolbe was heel seker liggelowig en onkrieties van aanleg. Ons is egter geneig om vir hom hierdie swakhede te vergewe, al was dit maar om die eg Afrikaanse atmosfeer wat sy beskrywinge kenmerk, en die aansteeklike geesdrif waarmee hy sy onderwerp behandel. [176]

Die plaaslike regering van die O.I.K. het van die begin af sy bes gedoen om met die binnelande van die Kaapse gebied in aanraking te kom en die moontlikhede daarvan op kommersiële, landbou- en mynboukundige gebied te ondersoek. Met daardie doel voor oë het die goewerneurs van die Kaap tal van sogenoemde landtogte uitgestuur—meestal in noordelike, maar ook in oostelike rigting—, wat gelas was vertroubare gegewens te versamel aangaande die aardrykskunde van die land, sy dierlewe, sy plantegroei, sy inwoners, sy natuurlike hulpbronne. Ander togte, weer, was meer spesiaal ingerig met die opdrag om slagvee (skape en beeste) in te ruil van die inboorlinge vir die behoeftes van die amptenare en die garnisoen van die kasteel en die bemanning van die verbygaande skepe. So het ons die ekspediesies van Jan Wintervogel, Willem Muller, Abraham Gabbema, Jan van Herwaerden, Jan Danckaert, Pieter Cruythoff, Pieter Everaert, Pieter van Meerhoff in die tyd van Jan van Riebeeck; van Jonas de la Guerre in die tyd van Zacharias Wagenaar; van Jeronimus Cruse in die tyd van Jacob Borghorst. Ná ’n mislukte tog onder Oloff Bergh het in 1685 goewerneur Simon van der Stel self hom aan die hoof gestel van ’n verkenningsonderneming na Namakwaland en het daarin geslaag tot aan die Buffelsrivier deur te dring en die ryk ertslae van die koperberge sorgvuldig te laat ondersoek. Sy [194]seun Willem Adriaen het in 1705 opdrag gegee aan Johannes Starrenburg, die landdros van Stellenbosch, om ’n nuwe landtog na die noorde te organiseer en daarvan die leier te wees saam met Jan Hartog, baas-tuinier van die Kompanjie. Die voorgegewe doel was om die land te verken en o.a. plantkundige ondersoekinge te doen; die ware doel was om vee in te ruil vir die goewerneur—nie slagbeeste nie trouens, wat tot dan toe op daardie soort togte altyd die gewilde koopwaar gewees is, maar trek- en werkosse, wat Willem Adriaen op sy plaas kon gebruik. Die rapport oor die reis deur Starrenburg is handig opgestel, sodat ’n oningewyde leser moeilik daaruit sal kan aflei dat Beëlzebub, soos Adam Tas die landdros genoem het, nie die tog onderneem het in die belang van die Kompanjie nie. Tog het die goewerneur die bewoordinge van die verslag nog te gevaarlik gevind, want o.a. sou daaruit kan geblyk het hoe sy handlangers soms nie geaarsel het nie om dwang op die inboorlinge uit te oefen en hulle met die toorn van Willem Adriaen te bedreig in geval van onwilligheid om hulle beeste af te staan. Toe hy dan ook die rapport opneem in sy verdediging teen die aanklagte van die koloniste (die „Korte Deductie”), het hy versigtigheidshalwe ’n aantal volsinne daaruit weggelaat1.

Die tog het dieselfde pad gevolg as Simon van der Stel, maar het nie verder as die Olifantsrivier [195]gekom nie en het dus alleen bekende terrein „ontdek.” Aan ’n klein, toe droë riviertjie, wat hom ontlas in die benedeloop van die Olifantsrivier, of die Ruigerivier, is een van die toggangers, Jan Smit van Antwerpen, deur ’n leeu verras en verskeur geword. Dit is hierdie tragiese voorval en die daaropvolgende jag op die leeu wat in ondergaande uittreksel beskrywe word2. [196]

Maandag den 2 November [1705]. Waaren wij vroeg met pakken inspannen en opzadelen bezig, en togen ontrent 8 uuren verder voort, den cours al langs de overkant van de Olifantsrivier vervolgende, tot ontrent den middag dat wy die verlieten en ter regterhand insloegen, langs het mizerabelste velt dat ’er bedagt kan worden. Het is al te maal rood zand, bosschen en door de mollen t’ eenemaal ondermijnt; had het mij mogelijk geweest, ik zoude mijn paard gaarne gedragen hebben, want die arme beesten konden hun pooten niet verzetten, of zaten bijna tot den boeg3 in de molgaten en daar bij scheen de zon tot brandens toe en nergens was water te krijgen, in somma, noit heb ik verdrietiger agtermiddag gehad.

Eindelyk quamen wy, na 5 mylen vorderens een kraal te ontdekken in een zeer aardig gat, tusschen hooge style klipruggen inleggende. In den regentijd is het een riviertje dat zich in de Olifantsrivier ontlast, maar nu niet meer dan een dor, diep dal, met 3 of 4 zeer kleine brakke waterpoeltjes voorzien.

Wy waren regt boven de kraal eer zy het wisten en daalden langs een zeer stijle klip rugwaarts tot hen te voet na beneden. Op het eerste gezigt wierden ze heel verbaast; een deel ging aan de [197]andere kant den berg op, wyl een ander getal jonge gewapende manschap ons te gemoet trok. Eene der zelve was zoo voorbarig, dat hy bereets een pyl op zyn boog gelegt had, omme die op my, de voorste zijnde, cours te doen nemen, maar door het aanleggen van myn roer en het toeroepen van den Hottentot, die ons den weg had gewezen en verzelde, stak hy die weder op; en quamen toen met groote nieuwsgierigheid rondom ons, vraagende zonder ophouden aan onze Hottentots wie wy waren en tot wat einde wy zoo ver in ’t land quamen, waar op geantwoord zynde, warenze wel in hun schik. Onze wagens, die een tour om moesten nemen, quamen eindelijk mede om laag, en wij sloegen onze tent ontrent een kleine schoot weegs van de kraal ter neder en gingen, na alles wel bezorgt te hebben, rusten; maar wy wierden wel haast weder gestoort, want omtrent middernacht begonden de beesten en paarden die voor de tent, tusschen de wagens stonden, te schrikken en te loopen, en een der wagenrijders die buiten sliep, te schreeuwen, waar op alle man met geweer ter tent uitliep. Ontrent 30 treden voor de tent stont een leeuw, die, op het zien van ons, zeer zagtzinnig ontrent 30 treden verder agter een doorne boschje ging, dragende iets met zich dat ik meende een jong osje te zijn. Wij deden over de 60 schoten op dat boschje en doornagelden het dapper, zonder dat men eenig verder gewag vernam. De Z.O. wind waaide sterk, de lugt was zeer klaar en de maan scheen op ’t helderste, zoo dat wy alles op die distantie zien konden. [198]

Na dat de beesten weder tot stilstant gebragt waren, en ik alles eens overzag, miste ik den schildwagt van voor de tent, zijnde Jan Smit van Antwerpen, in de groene kloof bescheiden. Men riep hem zoo luid als men konde, maar te vergeefs, wyl niemant antwoordde, waar uit ik besloot dat de leeuw hem had weggenomen; 3 of 4 mannen gingen op het voorzigtigste na dat bosje, dat regt tegen over de deur van de tent stont, om te zien ofze niets van dien man vernemen konden, maar quamen hals over kop weder te rug, wyl de leeuw daar nog lag, zich ophefte en begon te brullen. Zij vonden daar des schildwagts geweer, welkers haan gespannen was, en deszelfs muts en schoenen.

Uit Valentijn se Beschryvinge van de Kaap.

Wy deden weder wel hondert schoten op dat bosch, dat 60 treden van de tent en maar 30 treden buiten de wagens stont en waar op men als na een doel konde schieten zonder den leeuw te vernemen; waar uit wy presumeerden dat hy dood of weg moest zijn. Dit deed den wildschut, Jan Hamanszoon4, resolveren te gaan zien, of hij ’er nog in was of niet, nemende een brandent hout inde eene hand. Maar zoo ras naderde hy het bosje niet of de leeuw deed, onder een vreezelyk gebrul, een sprong na hem, dies hy het brandend hout na hem toe gooide; midlerwijl schoot het ander volk wel 10 schoten na hem, maar hy retireerde aanstonts weder op zyn oude plaats, agter [199]dat boschje. Dit brandhout, dat hy na den leeuw gegooit hadde, was in ’t midden van ’t boschje gevallen, en door de sterke Z.O. wind aangeblazen, geraakte het in de lichte vlam, zoo dat men zeer klaar daar in- en dit doorzien konde. Men schoot ’er nog al geduurig in; ondertusschen verliep de nacht en de dag begon aan te breken, dat yder een moed gaf om hem alsdan regt te konnen treffen, wyl hy ’er niet van daan konde of moest zich geheel bloot geven, alzoo het boschje regt tegen een style kloof aanstont. Zeven mannen op de buitenste wagen zittende, pasten op om hem, uitkomende, waar te nemen.

Eindelyk ging hy, eer het nog ter degen licht was, met de man in zijn bek, den berg op kuyeren, krijgende wel 40 schoten na zijn huit, zonder dat hem eene trof, schoon hem veele zeer na quamen, gelyk wy naderhand bevonden hebben. Als hem een kogel wat digt by quam, keerde hy hem al grynzende na de tent en knorrende na ons toe en ik ben van gedagten, had hem yemant getroffen, dat hij met een volle vaart op tent en volk aangekomen zoude hebben.

Wy besloten dan dat hy gequetst en niet verre van daar was; hier op verzogt mij het volk ’t lichaam te mogen gaan opzoeken, om hem te begraven wyl sy geloofden dat de leeuw door het gestaadig schieten, niet veel tijd zoude gehad hebben, om daarvan te eeten. Ik stont eenigen van hen zulks toe, mits een goede party gewaapende Hottentots mede nemende, en onder belofte datze [200]zich niet in gevaar zouden begeven, maar gestaadig wel toezien en voorzichtig zijn.

Daar op volgden zy met hun zevenen, geadsisteert van 43 Hottentots, het spoor, en vonden hem ontrent een halve myl van daar, by het lichaam, agter een klein boschje, leggen. Hy sprong door het geschreeuw van de Hottentots daadelyk op en nam de vlugt, waar op zy hem alle naliepen; ten laatsten keerde het beest zich om en quam vreezelyk brullende onder den hoop; het volk, ’t welk door ’t loopen vermoeit was, schoot mis, op welke hy dadelyk aanquam.

Den Baas, of opperste Capitein van de kraal, deed hier een trouwe daad aan 2 van ’t volk, daar de leeuw het op toezette. Des eenen roer weigerde en de ander schoot mis; daar op sprong hy tusschen den leeuw en ’t volk zoo na by, dat de leeuw hem met de eene klauw in de karos sloeg en met den bek daar in beet, meenende den Hottentot te hebben, maar die was hem te gaauw, liet zyn karos glippen en duuwde hem een assegaai in de ribben. Aanstonts sprongen de andere Hottentots ook toe en verçierden hem met hunne werpspiessen dat het wel een yzerverken geleek; evenwel hield hy nog niet op met springen en brullen, maar beet eenige der assegaaistokken af, tot dat hem de wildschut, Jan Harmanszoon, een schoot in ’t oog gaf, die hem deed kenteren, waar op de anderen hem verder doodschoten.

Het was een vreezelijk groot beest, en hij had kort te vooren nog een Hottentot uit deze kraal gehaalt en opgepeuzelt. Ik ben hier dus langwijlig [201]geweest, om dat my niet voorstaat oit diergelijke assurantie van een beest gehoort te hebben en de kloekmoedigheid van dien Hottentot is mede aanmerkelyk.

Des mans lichaam was door hem van agteren met de linkerpoot aan de linkerzijde van het hoofd geslagen, met den bek in de schouder gevat, en dus voort gedragen; beide de billen en linker schouder waren opgegeten. Wy bragtenze alle beide aan de tent, en begroeven den man daar hy gegrepen was, gelijck wij den leeuw mede onder de aarde staken op dat hem het vee niet ruiken zoude.

Het was dien ganschen dag brandent weer en de Hottentots waarschouwden ons dat ’er nog 2 wijfjes hier ontrent waren, waarom ik des agtermiddags een kraal van doorn liet maaken en op drie plaatzen of passagies volk met geweer stellen, maar vernamen dien nacht geen onraad.

Woensdag den 4 dito.

Maakten wy voortgang met de ruiling, daar wy de voorige 2 dagen over getalmt hadden.… De zonneschijn was hier by na onverdragelyk, en in de tent was het als in een oven.

Des avonts brulde het langs dit riviertje of alle de leeuwen van Africa by malkanderen waren. Ik presumeer dat het de 2 wyfies waren omme het gedoode mannetje te zoeken, dies verwagten wy niet anders dan hun bezoek dien nagt, hier tegens hadden wy ons door ’t verhoogen onzer Doorne-Kraal, en ’t stellen van roers, op de passagien, langs welken zy hunne coers moesten nemen, [202]mitsgaders het stoken van vuuren rondom ons en ’t houden van dubbele wagt, wel voorzien; maar zy quamen niet.

En wyl hier ontrent geen meer kralen leggen, en voor ons niet te doen viel, rezolveerde ik weder te rug te keeren om de Gonnemasche Kraalen op te zoeken.