Important note : If during the Middle Ages Latin evolved independently from its classical archetype, the humanists of the Renaissance strove to restore the original language by drawing from copies of the works of ancient authors. These copies being imperfect, the spelling of certain words was impaired with folk etymology and influenced by improper pronunciation, and the length of the vowels, despite its importance in the classical language, was and still is widely neglected. Only the rise of Indo-European studies, especially after 1850, helped restoring and gradually spread the original forms and sounds of the words. Older works, when they are republished, may also benefit from the most recent spelling, and as such show more useful to students who need to learn from the best standards, or just provide a more pleasurable reading experience to more advanced readers. Therefore, this work is offered to you in the original version, but also in a renewed version, with better spelling if applicable, and long vowels noted with macrons. On the other hand, although the spelling has been modified, vocabulary, grammar and syntax, fortunate or not, which belong to the author, were kept as they were out of respect for the original work.
Access to the original version Access to the new version
Adapted from Daniel Defoe’s famous book by
G. F. Goffeaux
Edited, amended, and rearranged by
P. A. Barnett, M.A.
Late scholar of Trinity College, Oxford
Lonmans, Green, and Co.
39 Paternoster Row, London
New York, Bombay, and Calcutta
1907
To
Rudyard Kipling
EPISTLE DEDICATORY AND EXPLANATORY
Dear Kipling,
The body, if not the soul, of this little book is due to the labours of an intelligent Frenchman who discovered sixty or seventy years ago that the degenerate practice of introducing young people to the Latin language by means of Cæsar, Cicero, and Vergil failed to engage their interest. The fact has since been rediscovered by persons so eminent, and has been proclaimed with such energy and unaffected ingenuousness, that I do not mind confessing that I have myself long had something more than a suspicion of it.
Goffeaux thought it worth while to write some of the adventures of Robinson Crusoe in Latin, in order that boys who already knew something of the original enchanting history might realise that it was possible to express in that language matters about which a reasonable being might reasonably be interested. His book had considerable vogue ; and after four or five editions had been printed in France, it was printed and reprinted in this country, with English notes.
When a copy of Goffeaux's book came into my way through the kind offices of a friend, I wondered whether it could have exhausted its usefulness in our grandfathers’ time ; whether our children might not get some profit out of it. My Frenchman has, in my hands, been cut down a good deal ; his Latin has been mended ; not less than half of his moral sentiments have been suppressed ; and the result is now offered to the boys and girls of England for what it is worth.
You are in the direct line of great story-tellers, of whom Defoe was greatest in his day ; and I have placed your name in front of my wares because I desire above all things to commend, and make easier to young people, the reading of Latin as literature. I do not call my Goffeaux by that sacred name ; but a healthy boy who is piqued into following Crusoe through a language which Cicero and Cæesar and Vergil (in spite of their imperfect education), would have understood, will the more readily believe that they themselves are better worth reading. And he will assuredly read them the more easily after reading Goffeaux.
I might have begged, I dare say in vain, for the patronage of the professed scholar. I should like to have it ; but I am more concerned to secure yours because whereas Latin literature will not live as an interest of youth — or of old age, for that matter — by reason of its philological or rhetorical or scientific interest, it will live because people love it.
It is unfortunate that Cæsar and Vergil and Cicero neglected to write Latin books for the use of English children. Yet, if we are to present such things in any form which young English people will willingly accept, we must temper the forbidding but necessary Grammar that hedges round the great masterpieces of those great writers with something not quite so austere, at all events superficially. Such fine scholars as Professor Sonnenschein and Mr. Godley have, indeed, led the way — I do not know how people ever got on without “ The New Orbilius ” and “ Ora Maritima ” — and I plead that, after them, Goffeaux may have his chance.
It is true that his style is not classical, nor could all the botching of an even learned editor make it so. It lacks periodic consecutiveness ; its constructions are mostly the simple ordinary constructions ; it does not affect the delicate shades that make native Latin so subtle an instrument of logic and narrative. But for these very reasons it is better fitted for the purpose proposed. And, at any rate, it contains a large vocabulary (a few words, to be sure, invented), which the intelligent boy and girl can pick up as they go along. They can avoid the “ more flagrant forms of guessing, ” against which an eminent friend of your own was solemnly warned, by an occasional use of the dictionary and a glance at the few appended notes.
I hope you will not think this an insufficient apology for my doubly presumptuous effort and dedication.
Very truly yours
P. A. Barnett
1st December, 1906
Crusoëi ortus, indoles, educatio — Cupido peregrinandi — Discessus a parentibus — Profectio Londinium — Infausta initia — Tempestas — Navis obruta fluctibus — Advenit Londinium, unde solvit ad Guineam.
Erat Eboraci, in urbe apud Anglos celeberrima, vir quidam cui nomen Crusoëo. Tres filios suscepit.
Maximus natu, armorum studiosior quam librorum, tractare a puero gladios, ordine militari comites instruere, aures vicinorum repetito tympani sonitu obtundere, et, vix adolescens, e fictis certaminibus ad vera procurrit et miles fit.
Qui quum sic didicisset sex circiter menses jussu centurionis stare et sequi, vertere corpus ad sinistram dextramque, exarsit bellum Turcas inter et Anglos, in quo quum multa egregie fecisset, gravissimo confossus vulnere cecidit.
Alter filius literas in gymnasio discebat ut causas in foro ageret*, nec parva erat parentum magistrorumque de juvene expectatio ; sed quum forte in feriis septembribus, corpore adhuc calido, aquam nimis frigidam imprudentius bibisset, in morbum incidit et intra paucos dies exstinctus est.
Jam nullus supererat præter minimum illum natu, qui Robinson appellabatur. Itaque suam in eo spem omnem ambo parentes collocaverunt, quippe qui ipsis unicus esset. Nihil eo carius in terris habebant ; sed amor eorum non erat rectæ rationi consentaneus*.
Quum enim debuissent eum certa disciplina assuefacere, omnia filiolo indulgebant ; qui quum ludere quam studere mallet, totam illam ætatem quæ bonis artibus vacare poterat, in otio et nugis consumebat.
Pater optabat ut ille mercaturæ se addiceret. Hoc vero minime filio placuit ; se malle ait orbem terrarum peragrare, ut multas res novas audire, multas videre posset.
Jam annum ætatis decimum septimum attigerat, socordiæ ignaviæque traditus. Quotidie autem patrem urgebat ut peregrinandi licentiam impetraret, quam ille nolebat concedere. Quum tandem more suo præter portum forte vagabatur, incidit in unum ex æqualibus, navarchi cujusdam filium, qui in eo erat ut cum patre Londinium navigaret.
Interrogavit Crusoëum sodalis an adjungere se socium itineris vellet. “ Libenter, ” ait ille ; “ vereor autem ut parentes id mihi concedant* ! ” “ Hui ! ” respondet alter, “ clam illis proficiscendum est. Post tres hebdomades reduces erimus. Parentibus vero nuntiandum curabis quonam terrarum migraveris. ” “ Sed pecunia careo, ” ait Crusoëus. “ Nihil id refert, ” alter excipit, “ siquidem hoc tibi gratis constabit* ”.
Robinson noster, re paululum deliberata, illico manu cum altero juncta, “ Euge, o bone, ” exclamat ! “ ibo tecum ; sed navem confestim conscendamus ”. Tum mandat cuidam ut post aliquot horas patrem conveniat* moneatque filium ad Londinium invisendum jam profectum, mox rediturum esse. Quibus peractis, ambo sodales navem conscendunt.
Nec multo post nautæ solvunt ancoras velaque vento intendunt. Cœlum serenum erat, ventusque adeo secundus ut brevi Eboracum e conspectu abeuntium se subduxerit. Postero die jam eo devenerant ubi Ousa in mare effluit, et nunc altum tenent*. Quanta vero Crusoëus admiratione stupuit, quum mare immensum intuens, supra se nihil præter cœlum, nihil ante, pone, circa se nisi aquam conspiceret !
Fuit per biduum aer serenus, ventusque prospere afflavit navigantibus. Tertio autem die cœlum nubibus tegi, ventusque vehementior esse cœpit. Primo fulgura emicant, velut si totum flammis cœlum arderet. Deinde ingruunt tenebræ quasi in altissima nocte ; tonitrua cum ingenti fragore resonare, imber de cœlo ruere torrenti similis, mare intumescens fluctus ciere. Navis modo ad nubes tolli, modo præceps ferri in profundum. Quantus funium strepitus ! quantus in navi tumultus ! quod quisque nactus erat id complectebatur ne ipse dejiceretur*.
Crusoëus, insuetus maris adolescens, quum jactationem maris ferre non posset, nausea oppressus, tanto affectus est dolore, ut expiranti similis videretur.
“ Heu ! parentes mei carissimi, heu ! ” iterum hæc iterumque exclamavit, “ nunquam vos revisam. ”
“ Heu ! ” exclamant nautæ pallidi, omni omissa spe, “ periimus ! abrepti sunt mali ; navis aqua undequaque completur. ” His auditis, Crusoëus, qui in cubili nautico sedebat, retro collapsus est. Ceteri ad antlias* accurrere, ut navem, si fieri possit, supra aquam retineant. Navarchus interim tormentorum* sonitu iterum iterumque tentat ut navibus, si quæ forte non longe abessent, significaret se magno in discrimine versari. Crusoëus qui hujus fragoris causam ignorabat, ratus omnia periisse, denuo exanimatus est.
Et jam pro se quisque aquam exhaurire, sed in infimo navis tabulato* aquæ altitudo crescebat. Nihil præter mortem expectandum erat. Ad navem sublevandam tormenta, dolia, mercium sarcinæ*, omnia projiciuntur ; sed nihil hæc proficiunt.
Interea navis quædam alia, audito sonitu tormentorum quæ ad significandum discrimen sonuerant, scapham emiserat ad servandos saltem navigantes ; sed æstus fluctuum obstabat quominus accederet. Attamen propius ita demum subiit, ut iis qui in navi essent funis projiceretur. Cujus ope scapha tandem adducta est, et in eam quisque desiliit ut saluti suæ consuleret*. Crusoëus, qui jacebat mortuo similis, a quibusdam nautis quos adolescentuli miserebat in eandem conjectus est. Vix paululum a navi recesserant, quum illa ante oculos fluctibus obruta est. Et nunc felicius contigit ut tempestas paulatim sedaretur ; aliter cymba tot hominibus onerata ipsa quoque fluctibus absorpta fuisset. Tandem post multa pericula pervenit ad navem, in quam omnes excepti sunt.
Navis illa Londinium tendebat. Quatuor post dies ad ostium Thamesis fluminis pervenit, et quinto die in portu jecit ancoras. Mox in terram omnes descendunt, læti quod e periculo evasissent.
Dum Crusoëus portum perlustrat, multa secum animo volvebat. “ Quomodo mei reducem me excipient, si domum repetiero ? Castigabunt sane propter tale delictum. Sodales vero et multi alii me irridebunt quod tam cito redierim. ” Incertus consilii audiit, non sine gaudio, nullam adesse navem quæ Eboracum tenderet. Qui autem hac de re eum certiorem fecerat, unus e præfectis earum navium erat quæ ad Guineam proficiscuntur.
Quum Robinson inter confabulandum negavisset se dolere quod nulla sibi Eboracum redeundi adesset opportunitas, quia mira flagraret cupiditate peregrinandi, præfectus navis ei auctor fuit itineris ad Guineam faciendi. Quo audito primum Crusoëus obstupuit. Sed quum præfectus ei dixisset iter hoc fore jucundissimum, seque (ut haberet ipse quocum versaretur*) gratis eum excepturum, ac præterea rem eam esse unde quæstum ille non mediocrem faceret, tum vero tanta eum invasit cupiditas proficiscendi, ut subito e memoria Eboracum exciderit.
Sed re paululum considerata, “ Equidem, ” ait Robinson, “ quatuor tantummodo aureos* habeo. Ecquid ego commercii hac tam exigua re eo loco faciam quo tu proficisceris ? ” Cui respondit hæc præfectus : “ Sex insuper aureos ego tibi commodabo. Nec majore pecunia tibi opus est ad ea emenda quibus multas in Guinea opes consequaris. Quoties ab exiguis initiis res maximæ profectæ sunt ! ”
“ Sed quid ego his emam ? ” inquit ille. “ Meras nugas*, ” respondit præfectus ; “ vitrum, torques, cultros, forfices, secures, tænias*, quibus nigri Africæ incolæ tantopere gaudent. Vim enim auri eborisque centies majorem pro iis tibi dabunt. ”
Nec jam diutius sibi Crusoëus temperare potuit ; sed oblitus parentum, amicorum, patriæ, hoc modo exclamat : “ En ego tibi comes itineris præsto sum ”. “ Agedum, ” respondit præfectus ; dextrisque junctis rem paciscuntur.
Itaque Crusoëus decem aureis dives, urbem jam properat, comparat varias merces, uti navarchus præceperat, comparatasque in navem transportandas curat. Paucos post dies, vento favente, præfectus navis ancoras solvi atque vela ventis dari jussit.
Crusoëus pergit iter — Mala omina — Navis incensa — Advehitur ad Canarias insulas — Inde profectus ad Americam naufragium facit.
Novum hoc Robinsonis iter faustissimum initium habuit. Jamque incolumes fretum* Anglicum transierant, et in ipso Atlantico mari versabantur. Tum vero plurimos dies vento reflante* navis Americam versus abrepta est.
Vespere tandem gubernator forte declaravit se flammas relucentes a longinquo conspicere, quumque inspecta tabula nautica* intelligeret vel ad centum millia nihil terrarum esse, conjecturam faciebat hunc ignem nihil aliud esse nisi navem incendio flagrantem.
Vix hæc dixerat, quum in auras tolli visa est navis, terribili cum fragore, et mox tota undis obruta est. Quum nox supervenisset, nihil amplius cerni poterat. Prima autem luce apparent duæ scaphæ, cum fluctibus luctantes, quæ remis everberabant mare, ut ad navem accederent. Extemplo præfectus vexillum nauticum explicuit, ut significaret se ad opem illis ferendam paratum esse. Navis ipsa omnibus velis ad eos tendit, atque intra dimidiam horæ partem ad miseros pervenit.
Sexaginta erant, viri, mulieres, pueri, qui omnes excepti sunt. Erat res omnino visu miserabilis, quum infelices illi faucibus mortis se ereptos viderent. Alii enim summo flere gaudio, alii clamare, velut si periculum nunc primum immineret ; illi exultare, hi pallidi manus torquere. Nonnulli stare muti et stupentibus similes. Nemo inter nautas tam ferreus quin his conspectis commotus ipse lacrimaretur. Quum eis paulatim rediisset animus, unus ea narravit quæ miseris accidissent.
Navis illa incensa magna quædam atque mercatoria erat Francorum, quæ ad Martinicam insulam tendebat. Exarserat ignis in cubiculo gubernatoris, flamma tam velociter grassante, ut nulla ejus extinguendæ spes adforet. Vix per tempus licebat* ipsos in cymbas recipere, et ab incensa nave paululum discedere, quum, correpta flammis camera in qua pulvis tormentarius sepositus est, discerpta navis dissiluit.
Tum navis celerrimo cursu aquas secat ; qua navigandi velocitate Robinson noster mire delectatus est. Post aliquot dies ecce magnam navem ad se ipsos tendentem conspiciunt. Mox audiunt sonitum tormentorum periculi instantis indicem, et animadvertunt navem esse duobus malis orbatam. Quum ad eam proprius accessissent, qui in ea vehebantur, sublatis manibus, hoc modo precantur : “ Servate nos infelices, quibus omnibus pereundum est nisi vos nostri miserebit ”.
Tum ex iis quæsitum est quid mali accidisset. Quibus quidam ex illis sic orsus est :
“ Angli sumus, ex Jamaica insula, sacchari vecturam* inde deportaturi. Ibi quum forte navis ad ancoras consistebat, præfectus cum gubernatore in terram descendit, ad merces aliquas insuper emendas.
“ Interea exorta est tempestas, tanto cum turbine, ut fune disrupto, navis ex portu in altum propelleretur. Tempestas ista tres dies noctesque sæviebat ; tum malis omnibus amissis, centum amplius millia abrepti sumus. Accedit etiam ad hanc nostram calamitatem quod nemo nostrorum artis nauticæ peritus sit ; novem jam integras hebdomades hinc et inde jactati, victum omnem consumpsimus, et plerique fame exhausti jacemus. ”
Quibus auditis præfectus, ut erat vir clementissimus, statim cymbam exponi jussit, assumptaque secum idonea ciborum copia, ipse cum Robinsone ad navem accedit. Erat sane lugendus prorsus omnium casus qui in illa vehebantur ; universi inedia quasi consumpti ; nonnulli vix poterant pedibus stare.
Quum autem cubiculum nauticum intrassent, horrendum visu ! jacebant humi mater, filius, servula, qui fame omnes enecati videbantur. Mox autem deprehensum* est aliquid in eis spiritus vitalis superesse. Postquam enim nonnullæ succi e carne expressi guttæ* in os cujusque instillatæ sunt, lucem oculis quærere cœperunt.
Mater præ nimia virium imbecillitate nihil absorbere poterat ; quum autem innuisset ut tantummodo filio suo consuleretur, mox illa exspiravit.
Interea duo reliqui animam receperant, atque ut erant ætate robustiores, præfecti diligentia servati sunt. Quum autem juvenis, oculis in matrem conjectis, mortuam esse intellexisset, tantus eum invasit dolor, ut deficientibus iterum viribus ægre ad vitam revocari posset. Vicit tamen cura, atque ille cum serva ægre e faucibus mortis ereptus est. Deinde præfectus navem omni genere alimentorum instruxit, malos a fabris suis reficiendos curavit, ignarisque maris peritum nautam dedit qui navem regeret ; atque ad terram proximam ipse tendit ut nova cibaria compararet. Hæc erat Madeira insula. Crusoëus una cum præfecto in terram descendit, atque ibi lætissimo fortunatæ illius insulæ aspectu satiari non potuit. Scilicet terra partim in planitiem porrecta, partim in colliculos molliter assurgit, et vernantem frugiferarum arborum copiam* explicat. Cœli admodum jucunda temperies* ; vix ullus enim hic hiemis rigor ; ita vim omnem frigoris retundunt* clementiores solis radii mollesque favoniorum animæ. Erant in oculis hic illic segetes in agris bene pinguibus diffusæ, juga montium continuis vitibus consita. Ut arridebant Crusoëo nostro pendentes racemi ! O quales ille hausit delicias, quum præfectus ære dato impetrasset ut juveni liceret uvis pro libidine satiari. Postquam ibi aliquantum temporis moratus est navis reficiendæ causa, ancoram solvit.
Per plures continuos dies felicissimo cursu usi sunt.
Sed repente vehemens tempestas ab austro oritur. Spumabant fluctus, et in immensam surgebant altitudinem. Navis tamen invicta stetit ; sed postquam sex dies continuos atrox tempestas sæviit, illa tam longe a via dejecta est, ut nec præfectus nec gubernator amplius intelligeret quonam in loco versarentur. Arbitrabantur tamen se ab insulis quæ Caraibæ vocantur non multum abesse. Septimo autem die quum primum illucesceret, e nautis quidam terram conspicit ! Tum omnes in stegam* conscendere visuri quænam sit terra illa ad quam appulsuri sint ; sed nunc lætitia in summum terrorem mutata est. Subito navis in terram impingitur ; quo ictu qui stabant in stega excussi omnes corruerunt.
Scilicet navis in syrtem* tam vehementi impetu allisa erat, ut penitus affixa hæreret. Confestim fluctus spumantes tantam vim aquæ in stegam profuderunt ut omnibus esset confugiendum, ne ipsi abriperentur.
Tum flebilis nautarum oriri clamor ; tum ejulatus hinc Deum orantium, inde clamantium ; alii desperantes sibi crines avellere, jacere alii semianimi.
Hos inter Crusoëus exspiranti similis erat ; ac repente exclamant navem dehiscere. Itaque in stegam omnes accurrere et in demissam quam celerrime scapham omnes desilire. Tanta autem erat multitudo inconsulte ruentium, ut vix palmæ latitudine* scapha undas superaret. Quum vero terra procul abesset, sæviente adeo tempestate, cuncti de ora assequenda desperabant.
Et jam ingens fluctus ad scapham volvi, montis instar, quo omnes conspecto obstupescere, remosque dimittere. Nunc, nunc instat periculum. Aquæ mons scapham assequitur subvertitque ; tum universi hauriuntur.
Sera Crusoëi pœnitentia — Desperatio — Vitam misere sustentat — In spelunca habitat.
Felici fato contigit ut ingens ille fluctus qui Crusoëum absorpserat, idem vi magna reciprocans*, hominem in terram exspueret. Qui quum præter exspectationem in sicco versaretur, tum extremis viribus usus est ut summam in oram ascenderet ; quumque eo pervenisset cœpit circumspicere. Eheu ! qualia oculis obversantur ! scapha, navis, socii, omnia demersa. Nihil omnino reliquum præter avulsas tabulas quæ fluctibus ad terram ferebantur. Unus ipse, unus mortem effugerat. Gaudio igitur et terrore simul trepidans, in genua procubuit, manibusque sublatis, lacrimis perfusus, Deo gratias egit. Quum vero nihil præter arbusta, præter arbores deprehenderet, neque ulla vestigia unde intelligere posset hanc regionem ab hominibus incoli, gravissimum illi videbatur vitam tali in solitudine degere. Venit quoque in mentem vagari forte ibi belluas, aut feros homines ; tum multo majore metu perculsus est. Itaque primum præ timore nec stare ausus nec progredi ; circumspectare omnia et vel minimo strepitu expavescere. Sed mox qua ardebat sitis torporem istum excussit ; quam quum diutius pati non posset, fontem aut rivum indagare cœpit, et sic vestiganti occurrit manans per herbas rivulus ; quem ille secutus fontem invenit amœnissimum quo valde recreatus est.
Nec hominem fames tunc maxime urgebat, quippe cui angor terrorque omnem cibi cupiditatem exemerant. Sed erant adeo exhaustæ illi vires, ut multo magis requiescere vellet. Attamen primum omnium inveniendus erat locus in quo tutus pernoctaret. Nulla domus, nullum tugurium*, nullum specus erat ; et diu consilii inops flebat. Tandem aves imitari hospitiumque in arbore quærere statuit. Ac brevi unam prospexit tam densam opacamque, ut commode insidere dorsumque acclinare posset. Hanc reptando ascendit Deumque precatus, quum se composuisset, statim obdormivit. Inter somnum, illi in mentem, curarum æstu jactatam, recursabant imagines rerum earum quæ pridie vigilanti acciderant. Videre sibi videbatur motus et minas fluctuum navem haurientium, nautarumque ejulatus exaudire. Sibi in animo fingebat parentes luctu ac mœrore confectos qui, filii vicem* dolentes, manibus ad cœlum sublatis, flebant et omne prorsus solatium aversabantur. Tunc inter somniandum magna voce : “ Adsum, adsum, ” ait, “ parentes carissimi ! ” dumque amplexu matrem petit, ex arbore decidit ; sed forte quod ipsi faustum fuit, sedem in loco non sublimi posuerat, solumque tam denso gramine vestitum erat, ut ille casu non ita gravi decideret. Iterum arborem suam conscendit, in qua dum manibus retinet surculos* circa eminentes, ortum solis expectabat.
Prima luce cogitabat qua ratione victum sibi paraturus esset. Quas vero arbores hactenus conspexerat, erant omnes ex abietum genere ; atque illæ folia quidem ferunt, sed fructus omnino nullos.
Nec satis illi liquebat quid sibi faciendum esset. Ex arbore tamen descendit. Quum autem pridie nihil omnino comedisset, cœpit fame sævissima laborare ; itaque huc illuc per aliquot millia passuum discurrit ; sed discurrendo nihil invenit, nisi arbores steriles et gramina.
Tunc summo excruciatus angore famem et ultima* sibimet ominabatur : “ Pereundum mihi erit fame ! ” sic miserabiliter ejulabat. Desperanti vero necessitas satis animi viriumque adjecit, ut se ad litus maris conferret investigaretque diligentius si quid forte alimenti invenire posset. Sed sua eum spes fefellit. Hic vero debilitatus fractusque procubuit voltu in terram demisso, et valde plorabat, quod non fuisset fluctibus et ipse obrutus. Et jam statuerat in hoc miserabili rerum articulo* expectare, dum lenta fame, morte omnium teterrima, vitam consumeret ; quum forte conversus, ecce nonnullas in arena conchas ostrearum conspexit. Avidus statim eo accurrere, circumspicere, scrutari, num forte plenas quasdam reperiret, repertisque exultare.
Ac primo quidem illas non sine difficultate aperuit ; sed, inserto plano eodemque* acuto silice, perfecit ut triginta circiter haustis ventrem paululum placaret.
Quum nunc certior esset se posse quamvis misere sustentare vitam, jam maxime sollicitus erat quo se et a feris hominibus et bestiis tutum reciperet.
Tum in montem summum, ægre, ut erat satis excelsus, ascendit, unde quam latissime circumspicere poterat ; sed quantus eum terror invasit, quum vidisset se in insula esse, neque ullam omnino terram apparere præter tres parvas insulas quæ, spatio aliquot millium interjecto, ex æquore eminebant !
“ Heu ! me miserum ! ” — sic est locutus, manibus ad cœlum sublatis — “ ab hominum commercio omni ita sejunctum esse, ut mihi in hac solitudine velut feræ bestiæ vivendum sit ! Nunquam igitur parentes meos revisam ! Nunquam licebit culpæ meæ veniam exorare ! ”
Ita locutus monte descendit, et quærebat ubinam posset in tuto se collocare. Diu autem frustra indagavit ; tandem ad locum editiorem pervenit, ex adversa parte, instar parietis, præruptum*. Quum accuratius exploraret, locum leviter excavatum, satis angusto aditu invenit. Hic si quævis instrumenta ferrea habuisset, facile cavum in saxo domicilium, gradatim excisum, fecisset. Sed quum hæc omnia desideraret, huic inopiæ medendum erat.
Postquam diu multumque deliberavit, sic secum statuit ; “ quas hic video arbores, salicibus patriis similes sunt, quæ si transferantur novas facile radices agunt. Eruam igitur manibus satis magnam earum copiam quæ, ante cavernam denso ordine consitæ, pro munimento erunt ; quum illæ radices egerint, ibi licebit clauso et securo mihi quasi in domo dormire. ”
Tum lætus ad opus statim se accinxit. Sed quanto majore gaudio exultavit, quum huic loco proximum fontem liquidissimum e monte exilientem prospexisset ! Eo statim properavit quia, quum huc illuc fervente sole discurrisset, multum æstuabat*.
Postea vero cœpit manibus et multo sudore teneras aliquot arbores exstirpare, quas eo transtulit ubi sedem sibi destinaverat ; atque ibi quoque cavum fodere manibus oportuit in quo arbores insereret ; sed vesper advenit, vix quinque aut sex arboribus consitis. Fame compulsus oram maris rursus petiit, ut iterum conquireret ostreas ; sed quum æstus rediisset, totum litus occupaverant undæ ; ægre igitur unam et alteram repperit, et sic male pastus cubitum ire* coactus est. Reversus est igitur ad arborem suam, ibi pernoctaturus, donec hospitium sibi tutum confecisset. Ne autem hac nocte idem ipsi accideret quod superiori, genualibus* se ei ramo religavit ad quem dorsum prius acclinaverat, et se summo rerum Creatori commendato, tranquille obdormivit.
Reperit poma eximiæ magnitudinis — Sibi conficit varia instrumenta — Funiculos — Stratum — Umbellam — Peram — Calendarium.
Hac nocte Crusoëus ex arbore non decidit ; sed placide usque ad ortum solis quievit.
Prima luce litus petiit, ut, collectis ibi ostreis, ad opus inchoatum reverteretur. Quum eo alia via tenderet, eunti contigit arborem invenire quæ poma inusitatæ magnitudinis ferebat. Quorum etsi indolem ignorabat, quum speraret ea fore quibus vesci posset, unum ex iis decussit.
Erat autem nux oblonga nec minor capite pueruli, quæ vulgo in insulis Americanis cocossa vocatur. Erat nucleus quasi medulla et succus qui saporem olei ex dulci amygdala expressi* referebat, atque in medio lac gratissimum.
Quum stomachum latrantem una non placaret, alteram, tertiam quoque, decussit, quibus abunde satiatus, litus maris petiit ; quumque mare reddidisset terras paulo ante salo mersas, nonnullas passim in sicco ostreas repperit. Magnam quoque et planam in litore concham invenit qua pro spatha usus est ; atque illud ipsi non mediocri fuit adjumento. Nec multo post plantam deprehendit fibroso caule, qualis est apud nos lini aut cannabis*.
Hæc ille et talia quovis alio tempore neglexisset ; nunc vero nihil omittebat, intentus ad singula, si quid forte inde utilitatis caperet.
Quum ergo speraret id plantæ genus non minus sibi fore opportunum quam linum nobis aut cannabem, ejus copiam evulsit, colligatosque fasciculos in aquam demersit.
Diebus aliquot peractis, quum animadvertisset exteriorem crustam aqua jam satis emollitam, fasciculis inde sublatis, stirpes molliores factas ad solem apricum explicuit. Quibus vix mediocriter siccatis, tentavit num hoc quoque, lini instar, repetito fustis ictu*, conteri posset. Quumque res ex sententia cessisset, confestim funiculos facere conatur tanta firmitate, ut concham baculo affixam alligare posset. Quo facto illi instrumentum haud absimile ligoni olitoris erat.
Tum vero opus assiduo persecutus est, densasque conseruit arbores, donec areolam ante propositum sibi domicilium omnino sepsisset, atque inde quasi paries exstitit adeo validus, ut nonnisi vi multa expugnari posset.
Illas veniente die, illas decedente irrigabat aqua e fonte proximo hausta, ac brevi magno cum gaudio teneras vidit arbores suas virescentes crescentesque adeo feliciter ut mira esset in ipso aspectu loci amœnitas.
Septo* jam perfecto, continuum resti torquendæ impendit diem ad scalam conficiendam ; noluerat enim domicilium suum porta claudere, ne parum firma foret adversus irruentis feræ impetum.
Quæ rupes domicilio imminebat circiter duodecim pedes alta erat. In summa stabat arbor cui scalam ita alligavit ut in terram dependeret. Tum rupem conscendere neque frustra aggressus est.
His omnibus confectis, secum ut deliberare cœpit quomodo cavum augeret, facile intellexit tale opus solis manibus non suscipiendum esse. Excogitandum erat instrumentum quod adjumento foret.
Ea mente regionem lustravit, et nactus est tandem lapidem securis formam referentem, præacutum, atque in eo foramen in quod manubrium intrudi posset. Quæ res multo labore, et lapide alio adhibito, feliciter successit ; quumque fustem alligasset funiculis quos propria arte paraverat, hærebat manubrium quasi clavis affixum.
Dum pergit quærere, duos invenit lapides alios, variis operibus aptos ; alter instar erat tudiculæ*, alter ita formatus ut aciem cuneo similem* haberet. Utroque Crusoëus assumpto, animo tam alacri reversus est, ut extemplo se ad opus accingeret.
Qui quidem tum cuneo, tum tudicula sensim multa rupis fragmenta decussit. Res erat plena sane laboris. Sed diebus aliquot in opere consumptis tantopere processerat, ut spatium cubiculo idoneum existimaret. Tunc avulso gramine siccatoque, fœnum confecit, lectulum inde commodum sibi paraturus.
Nihil igitur fuit impedimento quominus in suggestu hoc tam molli somno indulgeret, quippe cui sedenti, alitum more, in arbore octo amplius noctes fuerant traducendæ. O quanta voluptate fructus est quum liceret fessos artus in lectulo componere !
Jamque dies primus hebdomadis proximus erat, Deumque rogavit sibi peccatorum veniam, parentibus miseris præsidium et solatia.
Deinde ut diem illum semper dignosceret, neque dierum ordo excideret e memoria, venit in mentem Robinsoni sibi calendarium condere ; non illud quidem tam accuratum, nec typis impressum*, quali nos utimur, ejusmodi tamen ut ad dies numerandos sufficeret. Quod quidem tali modo assecutus est. Quatuor arboribus contiguis cortice quam levissimo electis, unam quæ magnitudine cæteras superabat, die confecto lineola incisa notavit. Post incisas septem lineolas, erat finis hebdomadis, quem exarata* in proxima arbore linea indicabat.
Quoties in altera hac arbore quatuor aut quinque lineolas insculpserat, in tertia arbore simili linea notabat integrum mensem peractum. Duodecim autem lineis menstruis* insculptis in quarta arbore signabat annum peractum.
His ergo annalibus Crusoëus temporum ordinem servabat, diemque unum a cæteris dignoscere poterat, quam more Christianorum rite celebraret.
Interim consumpta erat maxima pars nucum cocossæ ejus quam unam huc usque invenerat, atque in litore tam raræ apparebant ostreæ ut homini alendo non sufficerent. Itaque de victu iterum sollicito esse animo cœpit.
Hactenus quidem non longe a domicilio suo discesserat, metu et ferarum et hominum. Jam vero necessitate coactus, insulam perlustrare ausus est ut nova quæreret alimenta, constituitque die proximo iter facere novum. Sed ut se a nimio solis æstu defenderet, vesperam illam umbellæ conficiendæ impendit. Quum illi essent neque linteum neque virgulæ balænarum* neque forfices neque acus neque fila, e viminibus salignis* tegmen struxit, et insertum in media parte baculum funiculis alligavit. Tum ex arbore cocossæ folia sumpsit latiora, quibus tegmini affixis umbellam confecit tanta densitate ut solis radiis omnino impervia esset. Atque eadem arte textis funiculis fabricavit sibi peram in qua et victum secum portaret, et conderet alimenta, si quæ invenire sibi contigisset.
Tum vero tantopere lætatus est opere perfecto ut noctem insomnis traduxerit.
Robinson insulam perlustrat — Magnus terror — In gaudium vertitur — Descriptio Lamæ — Unum occidit — Sed igne caret — Carnem more Tartarorum coquit.
Robinson vix ortum diei expectare poterat ; itaque prævertit* lucem ipsam ; peram funemque corpori circumdedit ; securique pro gladio cinctus, et umbella humeris imposita, in viam alacriter se dedit ac primum arborem cocossam adiit ut unam aut alteram nucem decerperet ; tum litus quoque revisit, ostreas collecturus ; quumque utriusque generis satis magnam copiam sibi comparavisset, iter ingressus est.
Mira cœli matutini erat serenitas. Redeunte luce singulis rebus sua forma redierat. Sol oriens clarissimo fulgebat splendore quasi ex oceano emergeret, arborumque cacumina veluti inaurabat. Multæ undique aves variis mirisque pictæ coloribus velut si auroram salutarent carmen matutinum canebant. Puro frigidoque aere, odorem flores suavissimum exhalabant.
Tum Crusoëus grato commotus animo : “ Hic quoque, ” ait, “ hic Deus se benignissimum declarat ”. Tum vocem ipse suam cantibus avium miscuit, Dominoque Deo laudes reddebat.
Quum a bestiis ferisque hominibus sibi metuere non desiisset, in itinere silvas dumetaque sedulo vitabat, ea autem petebat loca ubi quam latissime prospectus pateret. Illa autem ipsa maxime nuda steriliaque erant. Longum igitur spatium emensus, nihil tamen invenerat quod sibi ullo modo prodesset. Tandem in fruticem incidit quem accuratius explorandum censuit. Erant herbæ tam densæ ut silvulam referrent* ; alias flores subrubros*, alias albicantes, nonnullæ florum loco poma viridia ferebant. Extemplo gustat unum ex iis, sed erat adeo acerbum ut indignatus stirpem evelleret unde istud decerpserat. Tum vero miranti apparuerunt tubercula* diversæ magnitudinis quæ ab ipsis stirpium radicibus pendebant. Quorum quum sapor suo palato minime arisisset*, jam in eo erat ut omnia abjiceret. Sed secum reputavit, non ea esse inutilia omnino habenda, quorum usus primo statim aspectu intelligi non possit. Itaque nonnullis tuberibus in peram demissis Robinson longius progreditur, lento tamen gradu et maxime cauto.
Si quem vel minimum strepitum audiret sive dumetorum, seu quarum arborum aura agitabat, continuo securim corripere qua se defenderet ; semper autem non sine gaudio animadvertit timorem vanum fuisse. Tandem devenit ad rivum, ubi prandere constituit. Igitur sub arbore alta umbrosaque consedit ; jamque cœperat magna cum voluptate epulari, quum repente strepitu quodam longinquo vehementer exterritus est. Timidus circumspexit, tandemque gregem magnum vidit pecudum ovibus nostris similium nisi quod eminente paululum dorso camelorum formam referant ; cæterum ovibus nostris paulo grandiores. Lamæ eis nomen.
Huic animalium generi formosum caput, oculi venusti, os productum, crassiora labia ; idem pes ac bovi, bifidus, sed ungue simul postico instructus*, quo per abrupta quæ scandunt veluti morsu ancoræ utuntur.
Lama lentus incedit, composito gravique sed eodem certo passu : quippe qui millia aut decem aut duodecim in diem, per loca jumentis impervia cæteris conficiat, per anfractus descendat præcipites, idemque saxa ardua et ipsis hominibus inaccessa exsuperet. Quatriduum* ferme emensus iter, ipse per horas quatuor et viginti ultro cessat et quiescit. Mite ei et prudens ingenium ; sicubi* consistere placuit, flectere illi genua, corpusque demittere ne onus dimoveat. Deinde sibilo misso, nulla mora, caute admodum surgere, iter incœptum peragere. Herbas autem inter eundum lamæ depascunt, noctu etiam dormientes ruminant ; prono pectore pedibusque ad ventrem reductis decumbunt.
Robinsonem, quum animalia ista appropinquare vidisset, incessit dira cupido edendi carnem assam qua tamdiu caruerat. Constitit post arborem securi instructus, sperans fore ut unum mox e grege propius transeuntem facile sterneret. Quod quidem bene successit. Quum enim unus e pullis satis appropinquasset insidianti, Robinson cervicem ejus tanto ictu percussit, ut extemplo exanimis ille procideret, humerisque impositum secum in domicilium asportavit.
Quum rediisset, invenit quod magna ipsum lætitia afficeret ; scilicet sex aut octo malos citreas* sub quibus nonnulli fructus jam maturi ceciderant. Illis diligenter collectis, locoque notato, hilari animo domum contendit. Ibi autem primo cœpit lamam excoriare. Quod quidem confecit ope silicis acuti, quo pro cultro utebatur. Pellem detractam ad solem expandit ; quam quidem præviderat sibi non mediocri fore utilitati. Calceamenta enim tibialiaque* longo usu attrita erant. Existimavit ergo, ubi calcei defecissent, fore ut posset soccos* e pelle conficere, quos pedibus subligaret. Sollicitus quoque de hieme, magnopere lætatus est quod pellem villosam nactus esset qua se contra vim frigoris defenderet. Et ab ista quidem sollicitudine vacuus esse potuisset, quum in istis regionibus prope circulum æquinoctialem positis hiems sit nulla. Hoc autem Robinson ignorabat, quippe qui puer omnem omnino doctrinam aversatus fuisset.
Pelle igitur detracta, exemptis visceribus, dissectaque ut assaret postica parte, primam ad veru comparandum curam intendit ; atque hoc consilio arborem tenuem excidit, eamque, detracto cortice, ab extremo præacuit ; duos deinde ramos qui furcæ speciem habebant, deligit, veru fulciendo idoneos*. Quos etiam ab ima parte quum acuisset, in terram ex adverso defigit ; tum carnem veru transfixam inter furcas posuit, nec mediocrem percepit lætitiam, quum vidisset quam apte veru versaretur.
Jam præter ignem nihil Robinsoni deerat. Quem ex duobus ligni fragminibus inter se collisis elicere aggressus est, sed frustra. Quoties enim ligna incalescere cœperant, toties ipse adeo defatigatus erat ut aliquantulum temporis a labore cessandum esset, ad vires reficiendas. Interim ligna refrigescere, omnisque labor irritus evadere. Tum ille iterum nec sine magno dolore sensit quam parvi sint singulorum vires, quantumque opis alii aliis homines consociati afferant ; etenim si vel unum habuisset socium qui, viribus ipsi deficientibus, in ligno terendo operam navasset, profecto ligna demum ignem concepissent. Sed labor sic intermissus omnino periit.
Animo tandem fractus, lignis abjectis, considet in strato et capite reclinato oculos non semel conjicit in carnem illam quam nunc non comedere potest. Ad hæc quum* subito in mentem hiems recurrisset, tanto angore oppressus est ut animi reficiendi causa aliquantulum deambularet.
Quibus cogitationibus commotus, ad fontem se contulit, aquam frigidam putamine cocossæ inde hausturus. Succo deinde malorum citreorum admisto, potum satis suavem et recreandis viribus maxime hoc in tempore idoneum sibi paravit.
Attamen carnis assæ cupiditas mentem illi torquet. Tandem vero Tartarorum recordatus est, quos audierat carnem quam comedere cupiant ephippiis subjectam* citato cursu coquere. “ Illud quidem, ” ait secum, “ alia ratione assequi possum. ” Itaque continuo rem tentare constituit.
Nec mora, duos lapides satis latos et leves quærit ejus similes ex quo securim confecerat. Tum hos inter aliqua carnis parte interposita, superiorem lapidem malleo identidem tundit. Quod quum aliquandiu fecisset, lapis incalescere cœpit. Eo majore alacritate ille tundere ; nec peracta est horæ pars dimidia, quum caro et fervore lapidis et repetitis ictibus adeo emollita est, ut satis esculenta esset. Quæ quidem ea caruit saporis suavitate, quæ carni apte assatæ ; attamen Robinsoni nostro, qui tamdiu carne caruerat, lautas dapes præbuit. Quo autem carnis saporem jucundiorem redderet, succo malorum citreorum expresso eam infecit*, et sic exquisitissime epulatus est.
Prandio confecto deliberavit quodnam opus tunc maxime sibi suscipiendum esset ; cui multa secum in animo volventi suasit metus hiemis ut plures lamas caperet aut interficeret, quorum pellibus uteretur. Qui quum satis mansueti viderentur, satis facile se voti compotem fore sperabat. Hac spe concepta ad lectum se contulit ; statim obdormivit, somnoque placidissimo præteritum diei laborem abunde compensavit.
Turbo ingens — Tempestas unde magnum Robinsoni beneficium — Taedium solitudinis — Aranea.
Robinson hac quidem nocte placide admodum dormivit. Quum tandem expergefactus diem jam non parum processisse animadverteret, lectulo surrexit celeriter lamas venaturus. Sed cœli tempestas obstitit*. Quippe vix egresso subito regrediendum fuit ; scilicet imber tanta vi de cœlo ruebat, ut nulla spes esset foras eundi. Itaque expectare statuit donec tempestas desiisset. Ingruebat imber ; fulgura ita micabant ut tota quasi arderet spelunca ; tonitrua sequebantur inusitata. Terra ipsa contremiscere, montesque ita reboare, ut fragoris istius nullus finis futurus esse videretur.
Quum Robinson ingenuis artibus non eruditus esset, humanum erat timorem vanum et anilem concipere. Sedebat enim ille miserrimus in angulo speluncæ, junctis manibus et præsentibus graviora quæ sequerentur metuebat. Interim imbres terram inundare, fulgura coruscare, tonitrua perpetuo resonare. Appropinquabat hora meridiana, necdum tempestas desævierat*. Nec ipse quidem multum esuriebat Robinson, quippe cui famem omnem angor exemisset ; adeo tetris cogitationibus excruciabatur.
“ Venit ille sane dies, ” ait ille secum, “ in quo placuit Deo, parentum ultori, pœnas a me repetere. Pereundum mihi est ; nunquam ego miser parentes miseros revisam. ”
Dum hæc secum ipse tristis volvit, vim tempestas remittit et Robinson, a spe non omnino dejectus, in viam se conferre statuit. Quum autem in eo esset ut peram securimque arriperet, ecce subito. . . . Attonitus in terram procidit.
Scilicet arbor speluncæ imminens fulmine icta, tanto fragore disrupta est ut Robinson exanimatus se ipsum interemptum putaret. Diu etiam sensu orbatus jacuit. Quum tandem intellexisset se adhuc vivere, e solo sese erexit ; statim vero, ante ostium speluncæ, arboris a fulmine disruptæ atque prostratæ partem conspexit. Interim pluvia desierat, nec jam exaudiebantur tonitrua ; tum Robinson ausus est e spelunca prodire. Quid vero oculis objicitur ? Ardebat ipsius truncus arboris, fulmine ictæ . . . Robinson igitur id subito nactus est quo plurimum indigebat. Tanto atque insperato lætus munere, manibus in cœlum sublatis, optimo hominum Parenti gratias egit, qui, vel inter maxime terribiles casus, nostræ semper consulit felicitati.
Tum vero Crusoëo suppetiit ignis quem alere* haud difficile fuit ; nec amplius causa erat cur de vitæ salute in deserta hac insula sollicitus esset.
Venatio in posterum dilata est, quoniam placuit utilitatem statim ex igne capere, carnemque veru adhuc affixam apparare. Tum coqui ministerio functus* ignem movet carnemque sedulo versat . . . Quam juvabat flammas micantes tremulasque intueri ! Pretiosissimum enim divini numinis munus ignem e cœlo sibi demissum interpretatus, quum cogitaret quantas inde percepturus esset utilitates, propter memoriam beneficii sæpius oculos in cœlum vertit.
Tum vero hoc unum Robinson desiderabat, sal scilicet quo carnem condiret ; speravit autem se processu temporis id quoque commodi genus inventurum. Nunc ergo satis illi fuit litus petere ad aquam cocossæ putamine hauriendam ; qua quidem quum nihil melius adesset, carnem tunc irrigavit.
Quantam vero conceperit Crusoëus noster lætitiam, quum primum ori suo frustum admovit, is tandem sibi fingere potest qui per quatuor hebdomades continuas nihil ciborum rite paratorum comederit, omnemque iis unquam vescendi spem penitus amiserit.
Summa erat Robinsoni felicitas ; sensit tamen id sibi maximum deesse, hominem quocum illam communicaret. Inest enim nobis aliquid ab ipsa natura penitus insitum, ut non alia res hominem magis delectet quam si cum homine versari possit et colloqui. Natura quippe nihil solitarium amat, et si suppetant omnium rerum quas ipsa desiderat abundantia et copia*, erepta hominis omnino aspiciendi potestate, nemo est tam ferreus qui id vitæ genus sustinere possit, cuique fructum voluptatum omnium non auferat solitudo. “ Heu ! ” ait ille cum gemitu ; “ O me felicem, si mihi contingat societas unius amici aut unius hominis vel miserrimi cujus mutua in benevolentia conquiescam* ! Si saltem adsit unum modo animal mansuetum, canis aut felis, quod beneficiis mihi devinciam ! nunc autem mihi vivendum est prorsus incomitato atque ab omni animantium societate remoto. ” Hic lacrimis genæ maduerunt.
Quas inter querelas oculis forte in ostium tugurii conjectis araneam animadvertit, quæ telam suam in angulo quodam contexerat. Tantopere autem socio invento lætatus est, ut qualis esset minime curaret ; juvabat intueri qua arte telam a medio texere inciperet, ac deinde fila immitteret alia in rectum, alia in orbem, maculasque*, paribus semper intervallis, indissolubili nodo adnecteret, quæ minora animantia veluti retibus implicata tenerent. Itaque non desiit ei bis in die muscas culicesque* sufficere. Illa quoque in tantam cum hospite amicitiam iniit, ut quoties Robinson telam tetigisset, illa, specu progrediens, prædam ex herili manu acciperet.
Jam nox appropinquabat solque in undas immergi videbatur. Oriens ex opposita cœli parte Luna radios in speluncam fundebat tanto Robinsonis gaudio ut ille aliquamdiu somnum capere non posset. Tandem obdormivit, dum ignis, subjecta materia, lente alitur.
Præda ingens — Deest res maxime necessaria — Vota irrita — Ambulatio — Natatio — Res variæ.
Crusoëus, quum solis æstus in insula interdiu esset fervidissimus, matutinum imprimis aut vespertinum tempus operi impendere solebat. Itaque primo mane surrexit, quumque ligna super focum reposuisset, dimidiam cocossæ nucem, quæ de hesternis epulis reliqua erat, comedit. Quo facto, quum aliam lamæ partem veru affigere vellet, carnem, jam putrescere, propter nimium calorem, sensit. Carendum igitur hodie fuit voluptate quam ex edenda carne percepisset.
Deinde humeris pera venatoria cinctis, ad litus se contulit, ostreas collecturus. Ibi vero pro ostreis, quarum mira paucitas erat, aliud alimenti genus Robinsoni contigit invenire, quod certe utilitate ostreas vinceret ; animal cui tectum ipsa composuit natura, quod secum quocumque libuerit gestat, testudinem nimirum ; tantaque illam magnitudine quanta in his regionibus raro reperitur ; quippe librarum fere quinquaginta pondus æquabat.
Sæpe ille carnem testudinis et jucundam esse et salubrem audierat. Prædam igitur humeris impositam lente domum deportat. Tum securi sua inferiorem partem conchæ percutit repetito ictu, donec frangeretur ; et sic testudine potitus, opimam ejus partem assandam resecuit. Quam quum veru affixisset, ut magnam famem explere cupiebat, vix expectare poterat donec rite cocta esset.
Interim dum sedet assam versans, secum reputat quid de reliqua testudine sit faciendum, ne putrescat. Ad illam enim muria condiendam* et patina et sale carebat. Quomodo se inde expediat ?
Sollicito enim animo prævidit egregiam illam testudinem, quæ sibi vel octo amplius dierum victum præbuisset*, postero die putridam fore ; neque tamen animum subiit qua ratione illam condiret. Ac subito hoc ei consilium in mentem venit. Superior testudinis crusta clipei similitudinem aptissime referebat. “ Hæc erit, ” (sic ille secum), “ pro patina. Unde autem salem petam ? O me stultum ! ” ait, fronte simul percussa. “ Nonne possum carnem aqua marina irrigare, quæ quidem idem præstabit ac si sale esset condita ? Optime ! egregie ! ” iterum iterumque exclamat, atque lætatus veru celerius versat.
Et nunc caro rite assa est. Quum ille esculentum quoddam ejus frustulum gustasset, sic secum non sine suspirio locutus est : “ ah ! si modo fragmentum panis vel minutissimum mihi nunc contingat ! Quam stultus fui, qui puer non intellexerim quantum Dei erga homines beneficium panis sit ! Tunc temporis, ut satis mihi fieret, cibi lautiores dapibus addendi erant. O utinam nunc mihi adesset fragmentum quodlibet panis illius quem tunc ad canem nostrum horti custodem projiciebam ! Quam me felicem nunc prædicarem ! ”
Robinson igitur quam lautissime posset epulatus est. Deinde, fervidissimo diei tempore, paululum in strato recubuit, ut secum meditaretur quodnam potissimum opus susciperet, quum remisso calore liceret operam in aliquid conferre.
“ Quid nunc prius agam ? optimum erit ad venandos aliquot lamas proficisci. Quid autem proderit tanta carnis copia ? ” Sic secum reputanti in mentem incidit consilium novum, cunctisque prioribus longe præstantius. Scilicet animalia quædam, si posset, mansuefacere decrevit quæ sibi victum simul et societatem præstarent. Lamæ autem quum jam mansuetissimi natura viderentur, speravit fore ut facile nonnullos ex iis vivos exciperet. Statuit funiculum ita aptare ut esset pro laqueo, tum post arborem insidiari, et lamæ capiti, qui primus appropinquaret, laqueum injicere. Hac mente funem satis crassum contorquet ; atque paucas post horas cuncta confecta sunt. Tum identidem omnia expertus*, vidit res bene successuras esse.
Quoniam vero locus ille qua lamæ ad aquam devenire solebant satis remotus erat, nec constabat* num unoquoque vespere eo venturi essent, re ad crastinum diem dilata, interim cætera ad iter faciendum paravit. Tum resecto testudinis frusto quod et vespertinæ et crastinæ cœnæ sufficeret, reliquam partem aqua marina irrigavit.
Quo facto foveam mediocrem in solo fodit, quæ sibi ad tempus cellæ vicem præstaret ; atque in ea concham testudinis carne repletam condidit, ostio cellæ intextis ramalibus* occluso.
Reliquum a meridie tempus jucundæ ambulationi impendit ut animum recrearet ; quam ob causam ad litus maris se contulit, unde suavis aura spirabat qua aëris æstus paululum temperabatur. Ibi dum secum spatiatur, valde delectatus est aspectu maris tam immensi cujus plana facies fluctibus sese invicem leni lapsu pellentibus vix crispabatur. Hic animo affectus, oculos in eam terrarum partem convertit* in qua sita erat cara sibi patria, quumque hæc optimorum parentum memoriam desideriumque renovarent, nonnullæ obortæ sunt lacrimæ.
Atque sic obambulanti venit in mentem sibi ut corpus abluat ad squalorem detergendum. Vestem igitur deposuit. Ut vero stupuit aspecto indusio quod unicum habebat ! Quoniam in regione tam calida nunquam illud exuerat, vix cerni poterat linteum albi coloris olim fuisse.
Primo igitur statuit sedulo indusium lavare. Quo quidem ex arbore suspenso, ipse in aquam desiliit.
Quum autem puer natandi artem didicisset, placuit ex eo loco ubi in aquam descenderat natando pervenire ad tractum quemdam terræ satis longo spatio in mare procurrentem, quem nondum adierat.
Illud quoque consilium faustissimum fuit. Vidit nimirum hunc terræ tractum aquis subeuntibus* inundari, recurrentibus vero magnam copiam testudinum ostrearumque in sicco destitui.
Maris ille locus quem circumnatavit, adeo piscibus abundabat ut fere manibus capi possent. Quod si reticulo instructus fuisset, multa facile cepisset millia. Hoc autem adhuc carebat. Quum tamen omnia suscepta ei hactenus prospere cessissent, speravit fore ut aliquando piscatorium rete sibi conficeret.
His rebus jucundissimis lætus Crusoëus ex aqua emergit, quum horam fere integram natando consumpsisset. Indusium quoque aëris calor penitus siccaverat ; tum ille voluptate lintei mundi induendi fruitur.
Quum vero nunc consuevisset cuncta attente meditari, cogitavit hanc voluptatem non fore diuturnam, si quidem hoc unico indusio sibi nunc utendum esset, quo semel attrito nulla suppeteret ratio qua aliud compararet. Quæ meditatus gaudio simul et mærore affectus est. Attamen animo mox confirmato, domum reversus est, cœnam sumpsit, quumque Deum pie oravisset, placide se in lectulo composuit.
Lama mansuefacta — Pulli — Res variæ.
Postero die Crusoëus prima luce surrexit, atque ad venandum sese accinxit. Assumptis igitur tuberibus solanorum* assis, idoneoque testudinis frusto foliis involuto, securi instructus et laqueo quem pridie ad lamas irretiendas confecerat, umbellamque manu tenens, in viam se contulit.
Summum jam mane erat. Constituit igitur paululum a recta via digredi ut ex itinere alias quoque insulæ partes exploraret. Innumeras inter volucres quæ arboribus insidebant psittacos miris coloribus pictos conspicit. Ut ille optabat unum ex iis capere, quem mansuetum atque socium sibi faceret ! Adulti vero callidiores erant quam qui caperentur ; pullorum autem nidum nusquam vidit.
Quum autem collem quemdam mari vicinum ascendisset, conjectis inde oculis inter rupium hiatus, aliquid conspexit quod placuit proprius cernere. Descendit igitur et magno cum gaudio animadvertit id esse . . . salem. Hactenus quidem pro condimento adhibuerat aquam marinam, quæ tamen salis meri præstantiam non æquabat. Aquæ enim marinæ sapor multum amaritudinis habet. Temere* quoque ille putaverat carnem aqua marina conditam salubrem atque incorruptam servari posse, quippe quæ* ubi motu caret non minus putrescit quam aqua e fluviis aut fontibus hausta. Valde igitur ei profuit sal hic repertus ; itaque ambas ille peras eo complevit, quod statim domum deportaret.
Lætus deinde eum petiit locum ubi lamam se excepturum sperabat. Recubuit sub arbore, et expectabat qua hora solebant transire, atque interea carne assa et tuberibus epulatus est ; quibus quidem, addito sale, sapor nunc longe jucundior erat.
Sub finem prandii, ecce lamas accurrentes e longinquo prospicit. Confestim insidiatus, expectat dum appropinquent ; nonnulli jam præterierant, sed longius quam ut caperentur. Una tandem ex illis tam prope accessit ut collo laqueum injicere posset. Quæ quum balare conaretur, Robinson, ne cæteros deterreret, laqueum ita contraxit ut vox faucibus hæreret*. Tum eam celerius in dumeta abreptam e conspectu cæterorum removit. Capta lama duorum pullorum mater erat. Qui quidem magno Robinsonis gaudio matris vestigia secuti, hominem minime timere visi sunt. Leniter illos Robinsoni demulcenti manum lambunt quasi orarent ut matrem dimitteret.
Voti igitur compos, captivam quamvis reluctantem, omni vi connisus, secum abstraxit, brevissimamque viam ingressus tandem feliciter domum revertitur.
Nunc ut hospites commode exciperet cœpit stabulum exstruere atrio suo contiguum ; securi nempe lapidea teneras arbores excidit, quas ita denso ordine conseruit, ut parietem satis validum objicerent. Quam lamam nuper alligaverat arbori, fessa ea jam recubuerat ; pulli autem captivi prope matrem nescii jacebant, et lac ab uberibus trahebant.
O pergratum Crusoëo nostro spectaculum ! Iterum atque iterum constitit, carissimum pecus intuens, seque ipsum beatum prædicavit quod nunc animantes quosdam socios haberet. Jam sibi visus est vitam sine comitibus non amplius degere ; unde tantam voluptatem cepit, ut viribus novis auctus brevi stabulum incohatum perficeret. Tum lama cum pullis ibi inclusa, ostium densis fruticibus sepsit.
Quantam nunc lætitiam expertus est ! Etenim præter jucundissimam illorum animalium societatem multa alia maximaque commoda inde speravit. Neque hoc frustra. Poterat aliquando discere qua arte ex eorum lana vestem sibi conficeret ; poterat eorum lacte vesci, atque butyrum cum caseo inde parare.
Paulum aberat ut felicissimus esset, sed unum deerat. Optabat enim ut intra eundem parietem ipse habitaret cum grege, quem semper haberet ante oculos, quoties domi commoraretur. Hoc diu multumque in animo versavit. Quum tandem minime laboris pigeret, statuit alteram domicilii partem diruere, novamque in majus exstruere, qua atrium ipsum aliquantulum amplificaretur. Ut autem, dum esset in nova sepe serenda occupatus, tutus ipse habitaret, prudenter statuit veterem non prius evellere quam nova confecta fuisset ; atque tanta fuit sedulitas, tanta diligentia, ut opere intra paucos dies perfecto, grata jam trium sodalium societate gauderet.
Lama etiam cum pullis brevi ad Robinsonem assuevit. Domum enim redeunti obviam subsultantes* veniebant, odorantes an forte quidquam cibi attulisset, manumque lambentes, quasi gratias acturi pro gramine aut surculis ab ipso acceptis.
Tum pullis paulatim a matris lacte desuefactis, cœpit ipse bis quotidie illam mulgere ; vasculorum vicem ei præstabant putamina cocossæ, et lacte jam potitus modo dulci, modo coagulato*, quamvis solus non omnino infelix erat.
Quum arbor cocossæ tot ei tantaque præberet, illam propagare magnopere cupiit. Quomodo autem hoc efficeret ? Audiverat ille quidem arboribus ramulos inseri* posse ; nunquam tamen hanc artem discendam curaverat. Tum sæpius ita ingemuit : “ Eheu ! quam levis fui puer, qui omnibus ad doctrinam adjumentis uti noluerim ! Si mihi melius consuluissem, nonne attendissem ad ea quæ tum oculis, tum auribus meis subjiciebantur ? O si mihi repuerascere liceret, quanta ego cura, ad omnia quæ hominum sollertia et labore perficiuntur, animum adverterem ! ”
Illo igitur ut optatum finem assequeretur, nullam aliam rationem vidit, quam si e nucibus nonnullas sereret. Hoc ergo facere constituit, quanquam cibi adeo suavis et rari jacturam ægre ferebat. Nec multo post magna cum lætitia erumpentia quædam animadvertit semina, quæ tepefacta vapore mirum in modum adoleverunt.
Lama mater pullique brevi eandem mansuetudinem induerant quam canes nostri solent. Hos ad se cœpit adjungere, iisque jumentorum loco commode uti, quoties aliquid grave aut supra vires hominis vehendum erat.
Jam pridem, quum esset in otio, animadvertebat quantæ sibi foret utilitati, si artem corbium texendarum intelligeret. Puer autem olim adeo istam artem despexerat, ut nullum unquam corbium opificem attentius considerasset ; quo factum est, ut hujus artis, quamvis facilis, æque ac cæterarum artium, omnino rudis esset.
Quum autem in umbella texenda satis felix fuisset, subinde in posterum huic quoque artificio otium impendit ; atque usu diuturno sollertior factus, idoneam tandem corbem confecit ; et postquam duas ejusmodi texuit, junctas funibus lamæ dorso imposuit.
Terræ motus — Mons ignivomus — Lamæ, vi aquarum abrepti — Spelunca Robinsonis diruta.
Sequente nocte, Crusoëus securus recumbebat ; fideles lamæ ad pedes domini jacebant ; luna splendebat de cœlo, aere puro tranquilloque ; omnia denique in rerum natura alto silentio tenebantur. Jamque labore diurno fessus, dulci fruebatur somno ; parentum vero imago, quæ crebro recursabat, ante oculos somniantis obversabatur. Tum subito terra insolito tremuit motu, tanto fragore mugituque tam horribili, ut multæ tempestates velut agmine facto ingruere reviderentur. Insequitur frequens terræ motus, alius alium ; exoritur simul furens procella, qua arbores, qua ipsæ dejiciuntur rupes, et mare cum fremitu æstuans in imis sedibus conturbatur. Dixisses cuncta inter se præliari rerum primordia, atque ignem, aëra, aquam, terram, in exitium ruere.
Robinson mortis metu correptus e spelunca in vestibulum prosilit ; prosilientemque exterriti lamæ sequuntur. Vix inde aufugerant, quum saxum in quo spelunca erat prolabitur. Ille, cui timor alas addiderat, per ostium vestibuli se proripuit, lamis eum prope insequentibus.
Primum autem eam petiit montis vicini partem quæ in nudam planitiem excurrebat*, ne arboribus ipse concidentibus obrueretur. Quo tendens, subito magno cum terrore ingentem hiatum in ea ipsa montis parte videt unde erumpunt fumus, flammæ, favillæ, lapides, cum cinere quasi liquenti cui lava nomen. Vix etiam fuga morti se eripuit ; quippe lava candens, torrentis instar, ruebat ; magna præterea montis fragmenta hinc et inde disjiciebantur.
Tum ad litus procurrentem nova horrendaque rerum forma excipit. Turbo vehementissimus ab omni cœli parte nimbos collegerat quasi alios aliis impositos, unde tam gravis aquæ vis subito ruit, ut omnis regio aquis superfusis inundaretur.
Hæc inter mala Robinson, quid fugiat, quid petat incertus, in arborem vix se recipit ; miseri autem lamæ undarum æstu abripiuntur. Eheu ! quam graviter illorum ejulatu animus ejus vulneratur ! Quantopere vellet suo eos periculo servare, nisi fluctuum impetu longius abrepti fuissent !
Sæviit terræ motus adhuc paululum ; tum repente omnia silent, venti residunt, hiatus ignem evomere desinit, fragor sub pedibus cessat, cœlo redit pristina serenitas, omnis etiam aqua brevi effluit.
Jam ex arbore in quam perfugerat descendit ; sed animum curæ obruerant. Spelunca, quæ sola huc usque tutum ipsi refugium præbuerat, penitus diruta videbatur. Lamæ fideles carissimique ante ipsius oculos undis abstracti, omnia opera perierant ; quæ in futurum moliebatur consilia* omnia perierant. Mons quidem flammas evomere desierat, sed ex hiatu tardus fumus aterque oriebatur, unde metuendum erat ne ille montis ignivomi naturam in posterum quoque retineret.
Tum curis et angore consumptus, ex qua descenderat arbore ad eam se reclinavit, et solatii expers reliquam noctem degebat.
Oritur dies novus, lux autem alma miserum Crusoëum jamdudum immotum deprehendit. Neque enim somnus dulcis oculos ei clauserat ; neque animum subierat alia cogitatio præter tristem illam luctuosamque : “ Quid nunc de me fiet ? ”
Se tandem corripit atque somnianti similis ad vastatum domicilium titubans procedit. Quantam vero putatis fuisse ejus lætitiam quum haud procul a vestibulo carissimos lamas salvos incolumesque obviam sibi prosilientes conspexit ! Initio, suis fidem oculis vix habuit. Brevi autem sublata est omnis dubitatio ; illi enim accurrere, manum herilem lambere, quantamque lætitiam ex ejus reditu caperent exultando et balando exprimere.
Tunc autem animus ei, hactenus fractus dejectusque, rursus erectus est. Lamas suos intuetur, oculisque in cœlum sublatis, lacrimas profundit. Tum amicos reduces lætissimis blanditiis excipit, iisque comitibus procedit, certiora de domicilio visurus*.
Atque ibi multo minus damni invenit quam primo metu et animi abjectione veritus erat. Laquear, quod saxo constabat, collapsum erat, atque proximam terræ molem secum traxerat : attamen omnia ista rudera* e spelunca removeri posse videbantur, ita ut laxius ipse commodiusque habitaret.
Ad hoc accedebat aliquid ex quo intelligeret hoc sibi feliciter contigisse. Quum enim accuratius locum inspexisset ubi saxum illud dependerat, magno cum stupore cognovit illud undique solo ita molli innixum* fuisse ut male hæreret. Verisimillimum igitur erat molem hanc impendentem suo pondere brevi delapsuram fuisse. Tunc subito in genua prostratus gratias Deo egit quod sic iterum servatus fuisset, ac deinde alacriter ad opus se contulit.
Crusoëus domicilium reficit — Parat sibi alimenta in hiemem — Imbribus continuis impeditus domi, fingit vasa — Nectit rete — Arcum et sagittas conficit.
Humum profecto arenamque haud difficile erat subducere ; supererat autem ingens saxum in duas partes diffisum, quibus movendis unus homo impar videbatur. Conatus est Crusoëus partem minorem provolvere, sed frustra ; et nunc iterum omni omissa spe, hæsit inops consilii.
Recordatus est tandem se puerum vidisse, quoties operariis* aliquid magni ponderis erat moliendum, pertica eos longa crassaque uti cujus extremam partem moli movendæ subjicerent. Itaque ejus rei experimentum facere properat. Peracta vix horæ parte dimidia, saxa quæ vix quatuor homines junctis viribus movere potuissent, e spelunca extracta sunt, et mox lætus admodum vidit domicilium suum et latius et tutius quam antea esse. Jam enim parietes non minus quam laquear ipsum saxo constabant, nec vel minima quidem rima perspiciebatur.
Tunc ad montem ignivomum, qui vaporem atrum emittere nondum desierat, propius accedere audet. Miratur ingentem saxorum liquefactorum copiam quæ longe lateque diffusa necdum etiam refrigerata erant. Quum animadvertisset lavam ad eum locum effluxisse in quo solana crescebant magnopere timuit ne torrens igneus totam istam regionem vastasset. Itaque quum eo se contulisset, magno cum gaudio cuncta bene se habere deprehendit. Et continuo statuit variis in partibus insulæ suæ solana serere, ne quo casu sinistro fructum tam egregium amitteret.
Interim quum mons fumum emittere desiisset, ad hiatum ipsum accedere ausus est. Latera quoque et imam partem ejus lava refrigerata opertam invenit ; quumque nusquam vel minimum inde oriri fumum videret, non sine causa existimavit ignem sub terra penitus exstinctum, neque in posterum sibi ejusmodi eruptionem esse extimescendam. Qua spe confirmatus, ad alimenta in hiemem colligenda animum convertit. Hoc motus consilio, octo lamas subinde eodem modo cepit quo priores. Istos omnes mactavit, excepto hirco, quem socium tribus suis lamis jam cicuribus adjunxit, maximamque carnis partem supra focum suspendit, quæ fumo siccaretur.
Jam igitur copiam haud modicam carnis sibi paraverat. Nihilominus tamen veritus est ne sub finem hiemis, si forte asperior futura esset aut longior, inopia ciborum opprimeretur. Itaque nonnullos etiam lamas capere voluit. Illi vero insidiis hominis cognitis cavere sibi didicerant. Novis igitur utendum erat artibus quibus illos exciperet. Neque hoc ei non successit ; tanta ingenii humani vis esse solet ad res necessarias sibi comparandas ! Animadverterat nimirum lamas, quoties eum ad fontem conspexissent, semper celerrime per collem quemdam ad arbusta properare. Hujus collis pars altera erat dumetis cincta, altera autem prærupta duarum fere ulnarum altitudine, unde lamæ saltu se dejicere solebant.
Statuit igitur fossam altam eo loco cavare in qua lamæ desuper prosilientes caperentur. Labore indefesso intra paucos dies novum hoc opus confectum est. Tum fossam virgultis texit. Postero autem die magnopere lætatus est, quum duo ejus generis animalia in eam desiliisse animadvertisset. Quibus captis, tantam habuit carnis copiam, quanta per hiemem quamvis longam abundanter sufficeret. Tum ut hiemem jam instantem caveret, fœnum lamis parandum, ligna ad ignem fovendum colligenda, solanorum tubera effodienda, eademque in cella condenda erant. E fœno, cujus magnam copiam collegerat, acervum struxit, qualem agricolæ nostri struere solent. Quoties vero fœnum addebat, illud ita pedibus impressis conculcabat ut haud facile pluvia posset interlui. Insuper ut magis etiam imbribus defenderetur, tectum ex arundinibus confecit, haud infirmius iis quæ culmo* apud nos teguntur. Dies proximos ligna arida colligendo impendit. Tum tubera solanorum effodit, nec parvam eorum paravit copiam. Quibus in cella conditis, decussit quoque omnia mala citrea quæ matura erant ; jamque victum suum minus curabat. Hiems vero, exacto jam mense octobri, nondum venerat. Immo potius continuis imbribus ita pluebat ut aer in aquam mutatus videretur. Nec satis liquebat quænam hujus rei causa esset. Quindecim dies præterierant, ex quo non longius domicilio suo progressus fuerat quam ad cellam, ut alimenta et aquam sibi lamisque peteret. Reliquum tempus omne veluti captivo homini degendum fuit.
Eheu ! quam tarde tempus nunc ei trahi visum est, nihil agenti, homini solitario ! Nunc perspexit quam vera essent quæ sæpius magistri olim præcepissent : eas opes esse parandas quæ una cum naufrago possent enatare.
“ O me in pueritia stultum, ” sic enim dicit, “ qui scribere aut legere tam molestum, otiari vero jucundum existimarem ! O utinam quas olim aspernatus sum doctrinas memoria jam tenerem ! Ex illis enim id nunc depromerem quod esset non solum vitæ oblectatio, sed etiam levamentum miseriarum. ”
Cujus otii pertæsum necessitas coegit ut varias res gerendas susciperet quas nunquam antea tentaverat. Jam diu consilium ollæ aut lampadis fabricandæ animo agitabat, quibus quidem auctus, in meliori sane conditione versaretur. Itaque, quanquam pluebat, terram argillaceam studiose conquisivit, opusque orsus est.
Quod quidem certe non statim ei ex voto cessit. Iterum iterumque tentandum erat, et dies nonnullos grato in labore transigebat, donec tandem ollam fictilem cum lampade absolvisset. Quas non procul ab igne collocavit ut paulatim arefierent*. Tum alias etiam ollas, cacabos catinosque* varia forma variaque magnitudine fingere instituit ; atque ut ille plurimum operæ in his artibus posuit, ita maximam sollertiam adsecutus est.
Magnum opus fuit ac difficile fictilia vasa vitro ita incrustare ne liquore madefierent. Sed quum nihil intentatum, nihil inexpertum relinqueret, vicit patientia.
Interea pluere non desiit. Quamobrem necesse ei fuit varia fingere opera ne misere tædio conficeretur. Proxime autem operam nectendo reti piscatorio navat*. Jam antea non parvam copiam funiculorum nunc valde opportunam contorserat. Quum enim otio abundaret et patientissimus laboris rem decies et amplius male inceptam retractaret*, invenit tandem qua arte nodos faceret.
Tum venit ei in mentem tentare ut arcum et sagittas conficeret. Quanto studio animus flagravit, quum hæc secum agitans multa recenseret commoda quæ inde esset percepturus ! scilicet lamas interficere, aves dejicere, et quod erat potissimum, se ipsum in domicilio defendere posset. Itaque tanta eum incessit cupido arcus perficiendi ut pluviam cadentem parum curans, ad conquirendum lignum procurrerit. Cui tamen consilio quum quodlibet lignum aptum non existimaret, ejusmodi quæsivit quod durum idem ac lentum esset, ut et facile flecteretur et in pristinam fere formam rediret.
Tale ergo lignum inventum atque decisum domum deportat, confestimque opus aggreditur. Tum vero cultris egenti quanta visa est inopia ! Quanquam iterum iterumque secabat, vix tantum profecit quantum nos cultris chalybeis instructi uno ictu proficimus. Ab ortu quidem usque ad occasum diei operi intentus erat, sed necesse fuit ut octo dies integros huic labori impenderet. Valde tandem lætatus est, quum arcum nono die perfectum videret ; neque tunc præter nervum et sagittas quidquam desiderabat. Quum vero funem quam firmissimum contorsisset, ad sagittas fabricandas se accinxit.
Jam si ferrum habuisset quod sagittis præfigeret*, quanti, quæso, hoc æstimasset ! Frustra autem in votis illud habuit. Dum igitur rem mente agitat, tandem meminit se audiisse homines feros ossibus magnorum piscium aut silicibus acutis uti ad sagittas hastasque acuendas. Protinus illos statuit imitari. Consilium quoque iniit hastæ conficiendæ. Quorum utrumque statim aggressus, ad litus accurrit, ibique ossa piscium lapidesque aptissimos invenit. Tum perticam longam et rectam amputat hastæ vice functuram, pluviaque madidus domum revertitur. Intra paucos dies et hasta et sagittæ confectæ sunt. Tum hastam præfigit lapide præacuto, ac deinde sagittas, hinc ossibus piscium robustis, inde pennis ad extremam partem additis, alites* facit. Quo facto placuit arcus experimentum facere. Qui quidem, quanquam multa deerant, quod ferreis instrumentis non fuerat instructus, attamen satis idoneus visus est dejiciendis avibus minoribusque aliis animalibus. Neque dubitavit fore ut hominem ferum nudumque, si quidem satis appropinquasset, eo graviter esset vulneraturus.
Attamen pluvia nondum cessaverat, sed duobus tandem peractis mensibus cœlum cœpit nitescere. Nunc Robinson hiemem adventare putavit, quum jam contra hiems exacta* esset. Vix suis ille oculis fidem habuit, quum alma veris vi nova gramina, novos flores, novos surculos emergentes cerneret. Etsi causam non intelligebat, res tamen ante oculos erat. “ Hoc profecto, ” ita se ipse alloquitur, “ me in posterum monebit ne quid rejiciam, cujus rationem animo perspicere nequeam. ”
Summæ Robinsonis miseriæ — Ab insectis infestatur — Vestes ex pellibus sibi conficit — Incidit in gravem morbum.
Attamen multum aberat ut Crusoëus omnia haberet quæ ad victum cultumque vitæ requiruntur. Omnes ei vestes usu diuturno contritæ diffluebant*, nec satis videbat quonam modo novas confecturus esset. Cui quidem tum non contra frigoris vim vestibus opus erat sed ut sese ab insectis defenderet, quibus insula abundabat et quorum morsibus excruciabatur, tumidis fere semper manibus genisque. Quanti porro dolores eum manebant, vestibus omnino laceratis ! Neque multum aberat ut hæc pateretur.
Ad hanc calamitatem accedebat quod parentum societatisque humanæ desiderio animus ejus sæpe angeretur. Quam ob rem non raro ingemuit, quum e litore oculis madidis et languentibus oceanum circumspectaret immensum, neque aliud præter aquam, præter cœlum, conspiceret. Quoties animus ei dubia spe pendebat, e longinquo prospicienti nubeculam ex æquore quasi emergentem, quam sibi cogitatione navem malis velisque instructam fingebat ! Cæca nondum cupidine deceptus, quanto luctu, quanta animi ægritudine oppressus, domum revertebatur !
Veritus autem ne qua navis insulam præterveheretur aut etiam apud eam ipso absente, ancoras jaceret, in tumulo quodam eminenti signum erigere statuit, quo adpellentibus suam calamitatem indicaret. Stabat pro signo tignum* ex quo tunica, ut erat omnino attrita, suspenderat ; verba quoque palo inscribere voluit quibus miseram suam conditionem apertius significaret. Qua vero ratione ? Nullum quidem illi consilium, nisi ut litteras cultro lapideo insculperet ; quanam autem lingua ?
Si enim Gallicum vel Anglicum sermonem usurpasset, fieri poterat ut navis Germanica, aut Hispana, aut Lusitana adpelleret, in quibus nemo navigantium significationem verborum intellecturus esset. Forte nonnullas voces* Latinas recordatus est quibus votum suum exprimeret.
Linguæ enim Latinæ nulla erat Europæanorum gens omnino ignara, et plerique eorum qui liberaliter instituti sunt aliquantulum certe intelligunt. Propterea speravit fore ut in qualibet navi quæ eo deferretur unus saltem reperiretur inscriptionis istius interpres. His verbis constabat : —
Ferte opem misero Crusoëo
Sic illi nonnihil profuit verba aliquot Latina meminisse.
Jam inopia calceorum et tibialium* maxime laboravit. Quibus scilicet sensim omnino dilaceratis, muscæ nudos pedes stimulis fodiebant. Quoties sedebat meditatus quomodo corpus tegeret ! sed frustra. Carebat enim et instrumentis simul et arte quibus finem assequi posset. Tandem pellibus lamarum quos mactaverat facillime vestiri posse se existimavit. At istæ crudæ rigidæque erant, neque unquam ille curaverat qua arte in parandis pellibus crudis coriarii uti solent. In qua si versatus esset, nec acu, nec filis instructus erat, quorum ope e coriis vestimentum sibi consueret.
Cæterum necessitas, omni arte et doctrina efficacior, eum admonuit quomodo inopiæ suæ mederetur. Pellibus igitur sumptis, cultro siliceo, non sine magno labore, calceos primum, tum tibialia quoque secuit. Quæ quum consuere non posset, incisis foraminibus fila trajecit* quibus ea circa tibias religaret.
Ex alio quodam corio curvo rigidoque larvam confecit quam duobus perfodit foraminibus per quæ acies oculorum penetraret, tertiumque quo spiritum ore duceret.
Statuit a labore omnino non desistere, donec tandem tunicam braccasque* e pellibus lamarum perfecisset ; et certe res erat maxime operosa ; quid autem est quod sine labore homines assequi possint ? Nihil vero tam arduum quod non expugnet pertinax labor. Illi quoque res ex voto cessit ; id quod eum tanta affecit lætitia quanta verbis exprimi non posset.
Jam Robinsoni habitus vestitusque vere mirifici fuerunt. A capite ad calcem pellibus villosis horridus ; gladii loco, securi lapidea cinctus ; gerebat humeris peram venatoriam, arcumque cum fasciculo sagittarum ; dextra hastam ipso longiorem, sinistra umbellam textam viminibus atque foliis cocossæ obsitam* ; pro pileo denique corbem præacutam et pellibus setosis tectam. Cogitate, quæso, qualis aspectus hominis fuerit. Risum ipse non tenuit, quum suum lympharum in speculo simulacrum aspexisset.
Hæc inter casu quodam impeditus est quem jam diu metuebat ; in morbum incidit.
Ac primo stomachi capitisque doloribus affectum, et omnibus membris fatigatum se sensit, summoque demum animi angore et debilitate oppressus in terram collabitur. Vocis expers atque sensus, oculos in cœlum defigit. “ Alme Deus ! miserere mei ! ” Hæc sola subinde magno cum gemitu eloqui poterat.
Neque tamen diu curis consumptus quiescere potuit. Quum quidquid virium supererat collegisset, ea quæ ad curam sui maxima necessaria essent prope stratum ponit, ut, si propter vim morbi surgere non posset, haberet tamen quo paululum sublevaretur ; sed vix valuit nonnullas cocossæ conchas aquæ plenas inducere, quas juxta stratum collocavit. Tum aliquot tubera trita et quatuor mala citrea, quæ reliqua habebat, addidit : quo facto, exhaustis viribus in lecto recubuit ; ac brevi febri correptus est. Quanquam pellibus lamarum se totum texerat, a frigore tamen se defendere non potuit. Quo frigore duas fere horas cohorruit. Tum æstus tam vehemens insequitur ut viscera penitus urantur. Pectus crebro concutitur pulsu, sicut solet celerrimo cursu anhelantibus. Tanta autem ejus imbecillitas fuit, ut vix concham aqua repletam labris admovere posset. Jamque nox oborta erat. Qua quidem nocte tristiorem nullam unquam ille degerat.
Frigore vicissim contremuit et arsit calore, acerbissimo continuoque capitis dolore cruciatus ; neque somno recreatus est. Quibus malis adeo frangebatur, ut proximo mane vix posset reptare ad ligna alendo igni necessaria.
Ad vesperem morbus ingravescit. Iterum igni corpus ægrum admovere conantem vires deficiunt. Itaque nunc spes omnis salutis abjicienda fuit, et in eo sensit se esse ut moreretur.
Nox hæc illi similis fuit ; ignis insuper extinctus est ; aqua in conchis cœpit putrescere ; Crusoëo adeo vires deficiunt, ut vix se in lecto commovere valeat. Mortem quoque appropinquantem sentire sibi visus, tantam inde lætitiam cepit, ut ea ipsa confirmatus, piis precibus se rite pararet ad iter illud ineundum unde negant quemquam redire*.
Deum peccatorum veniam supplex rogavit ; quo facto gratias ei egit pro beneficiis in se per totam vitam indignum collatis, imprimis autem pro calamitatibus quibus ipsum castigavisset ; postremo parentibus suis miseris solatium atque felicitatem precatur ; tum animum immortalem Æterno Patri commendavit ; et postquam se composuit mortem expectabat.
Quæ quidem visa est gradum corripere* ; angoribus enim ingravescentibus pectus anhelare atque suffocari cœpit. Optatum tempus tandem videtur advenisse. Vehementissimo angore compressus jam non spirat ; tum capite reclinato, pæne exanimatus et in lectulo resupinus porrigitur.
Convalescit ex morbo — Maximi luctus — Parva gaudia — Psittacus.
Attamen spiritum facilius trahere cœperat ; tum sublatis paulatim oculis circumspexit, satis incertus animusne suus e corpore migrasset, necne. Jam vero minime dubium erat quin viveret. Neque tamen ergo gaudebat ; mortem enim in isto rerum articulo vita potiorem habuisset. Magna quoque infirmitate oppressum se sensit, doloris tamen expertem. Quum enim antea æstu ardenti flagrasset, nunc sudor plurimus salubrisque per omnes artus manabat. Atque ne intercluderetur*, pellibus additis se texit, et sic post dimidiam circiter horæ partem magnopere allevari sibi visus est. Jam vero siti exarsit vehementissima, cui explendæ quum idonea non esset aqua putredine corrupta, opportune malorum citreorum meminit. Adeo autem infirmus erat, ut unum labris ægre admoveret ; cujus tamen succo egregie refectus, sudore continuo effluente, dulci somno sopitus neque nisi sole oriente experrectus est.
Tunc vero vis morbi omnino laxata erat, neque, præter infirmitatem virium, quidquam mali superfuit ; cibum quoque appetere cœpit, bulbumque solani frixum* comedit, instillato mali citrei succo quo saporem ejus jucundiorem efficeret et palato refrigerando aptiorem.
Lamarum suorum curam, quamdiu ægrotus jacebat, penitus deposuerat. Nunc autem valde commotus est, quum eos ad pedes suos videret jacentes, oculis in se defixis, quasi ipsum interrogarent num melius valeret. Est autem illud animalium genus a natura ita comparatum, ut camelorum instar, plurimos dies sine potu degere possint. Alioquin male cum iis actum fuisset. Per dies enim duos aquam non biberant, necdum etiam Robinson, præ corporis imbecillitate, surgere aquamque iis ministrare potuit.
Quum lama mater ad eum satis appropinquasset ut hanc posset attingere, tum levato corpore in cubitum, dextra eam mulsit, ex cujus tepidi lactis haustu plurimum accepit levaminis. Quo facto rursus dormiebat usque ad solis occasum. Nunc autem cibi major fuit appetitus. Itaque nonnulla solanorum tubera succo mali citrei aspersa comedit, ac denuo somnus eum complexus est.
Quæ quies dulcissima, ut in corpore natura robusto, tantopere ad vires ejus reficiendas valuit, ut proximo mane surgere, et pedetentim progredi auderet.
E spelunca in vestibulum titubans prorepit. Ibi solis orientis radii, inter frondes vicinarum arborum nitentes, jucundo eum calore recreant. Sibi recens esse natus videtur ; Deo, vitæ fonti æterno, gratias agit quod sibi denuo intueri liceat sidus illud pulcherrimum mirandaque summi rerum Conditoris opera. Nunc aspicit cœrulei cœli immensitates, nunc recentem et amœnam arborum fruticumque rore madentium* viriditatem, nunc lamas fideles qui circumstantes domino blandiri et lætitiam videntur indicare.
Mox autem faventibus aere puro et aqua frigida lacte temperata, necnon placida mentis serenitate, penitus convaluit. Brevi quoque viribus recuperatis, ad opera instituta se rettulit.
Hoc unum tunc ei molestum fuit quod ignis exstinctus esset. Verumtamen magna cum animi moderatione hunc casum tulit, nec spem omnino amisit, quippe qui nunc expertus foret nihil esse cur adversus hiemis inclementiam sibi jam caveret ; atque etsi ab ineunte ætate carne vesci consueverat, speravit tamen fore ut ea carere solisque fructibus et lacte lamarum vitam sustentare posset.
Quid nunc suscipiat, confectis omnibus quæ manibus sine ullius instrumenti auxilio confici possent ? Nihil ergo sibi superesse putavit, nisi ut in otio et somno vitam consumeret. Qua quidem conditione miseriorem sibi fingere nullam potuit. Jam enim tantopere labori assuetus erat ut vitam intolerabilem existimaret, quoties utili operæ vacare non liceret* ; itaque diu multumque secum reputabat quemnam laborem nunc capesseret, ut fugeret otium. Invenit tandem in quo operam suam collocaret.
Diu noctuque animo versaverat consilium naviculæ conficiendæ, cujus ope tentaret ut in societatem hominum rediret, atque se ab ea solitudine eximeret quam graviorem erat expertus ex quo ignis usum amiserat. Nec temere* terram Americanam haud procul abesse augurabatur. Statuit autem, si modo scaphulam sibi parare posset, spretis omnibus periculis, continentem petere. Quum totum se huic consilio tradidisset, procurrit aliquando ad eligendam arborem cujus truncus in formam cymbæ cavaretur. Hac mente loca nonnulla perlustrans quæ nondum inviserat, varia ignotarum plantarum genera detexit, in quibus constituit experimenta facere ut intelligeret an iis quoque vesci posset. Inter alios frutices nonnullos invenit frumenti Indici.
Miratus ille spicarum magnitudinem in quibus supra ducenta grana denso ordine structa erant, non dubitavit quin panis ex iis confici posset. Quomodo autem grana moliturus erat ? quomodo farinam furfure* purgaturus ? quomodo tandem panem inde cocturus, quum careret igne ? Nihilominus tamen aliquot spicas inde secum abstulit, quarum grana sereret : “ Quidni, ” sic ait ille secum, “ fieri possit ut ex iis aliquam olim utilitatem percipiam ? ”
Postea vero repperit arborem quoque frugiferam in quam antea non inciderat. Capsulas crassas ab arbore pendentes vidit, quarum unam quum confregisset, sexaginta circiter fabas invenit. Quamvis saporem jucundum in iis non cognosceret, attamen unam ex iis, quæ sibi maturior visa est, peræ suæ commisit. Erant fabæ cacaoticæ, e quibus potus cacaoticus paratur.
Tandem arborem ingentem sibi prorsus ignotam invenit, cujus fructus nuces cocossæ magnitudine æquabant. Qui quum putamina nulla haberent, saporem vero jucundissimum, toti comedi poterant. Arbor ipsa multum dissimilis cocossæ erat. Neque enim huic, sicut cocossæ, truncus erectus, neque in coronam magnorum foliorum superne* desinit. Postea comperit arborem eam esse quam paniferam appellamus, propterea quod fructus ejus vel crudi, vel comminuti atque depsendo* subacti, barbaris hominibus vicem panis præstant.
Inter redeundum, quod jam diu optabat, nidum psittaci invenit. Tum circumspiciens qua parte facillime locum invadat, pede suspenso accedit. Vigilabat in sede extra nidum prominente mater pullis incubans, et ad aspectum inusitatæ formæ aliquid mali suspicata, aciem oculorum arrigebat ad periculum. Retractis virgultis Robinson per densissimas frondes conscendit. Sed quo proprius accedit strepitus foliorum, eo magis matris crescebat sollicitudo. Ac demum homo adest, manumque nido injicit. Avolat mater, avolant adulti jam validiores ; unus cæteris tardior in manibus hæret ; Crusoëus domum properat, hilarior quam si thesaurum auri nactus esset. Tum redux quam sollertissime potest caveam concinnat, in qua hospitem novum collocet. Qua quidem juxta stratum suum posita, tam lætus recubuit quam qui novum sibi amicum comparavit.
Multus labor in excavanda scapha — Crusoëi constantia — Quomodo diem inter varias occupationes distribuit — In bellicis artibus se exercet.
Nullum unquam negotium tam molestum tamque diuturnum susceperat, quam quum cymbam fabricare adortus est. Multi alii animum abjecissent, e manibus securis brevi excidisset, et tale susceptum visum fuisset, sin minus stultum, at saltem ejusmodi quod fieri nullo modo posset. Robinson autem hanc legem sibi fecerat ut nullis laboribus ab ullo unquam incepto deterreretur. Itaque hoc etiam summa animi constantia persecutus est ; et si illud multo plus et temporis et curæ postulasset, ei in mentem non venisset a proposito recedere. Jam satis intellexit illi opus pluribus annis esse ; dies igitur ita dividere decrevit, ut cuilibet horæ suus labor attribueretur. Experientia enim Crusoëus edoctus erat nihil majori ad industriam promovendam adjumento esse, quam si certo ordine inter singulas diei horas labor apte dispertiatur. Hoc enim modo augentur temporis momenta quæ suo quæque usu distinguuntur.
Itaque oriente sole surgere consueverat et ad fontem se conferre, ut caput, manus, pectus, pedesque ablueret. Deinde domum reversus vestes induebat. Quo facto, collem speluncæ imminentem conscendere, unde longe lateque circumspicere posset, atque ibi in genua prostratus preces matutinas fundere, Deumque orare pro carissimis parentibus quorum, etsi eos deseruerat, nunquam oblitus est. Tum lamas mulgere quarum gregem non ita contemnendum* paulatim educaverat. Deinde aliquam lactis partem haurire. Quibus peractis prima diei hora effluxerat.
Ita omnibus rebus instructus quæ sive ad tutelam sui, seu ad laborem pertinerent, ibat tum ad litus, si mare recederet ostreas in prandium collecturus, tum ad arborem ex qua navem fabricare statuerat.
Sub horam quintam, quum diei fervidissimum tempus esset, laborem intermittebat. Tum litus repetebat, aut ostreas conquisiturus, si modo mane non invenisset, aut corpus loturus, quod bis quotidie facere in morem ei venerat.
Deinde iterum lamas mulgere, caseos ex lacte coagulato premere*, prandiumque mediocre instruere quod fere lacte, et caseo recenti, nonnullis ostreis, cum dimidia nuce constabat. Nec illi querendi locus* erat quum in fervidis istis regionibus ciborum appetitus multo minor sibi quam sub cœlo frigidiori esset. Attamen solitus a puero carnem edere, illam tundendo emollire denuo conatus est, ut aviditatem expleret ; sed frustra. Inter prandendum cum psittaco suo confabulari solebat, quem nonnulla verba eloqui docuerat. Scilicet audiebat discipulus et reddebat sonos, in vicem reticens ut qui mente verba agitaret. Hunc quoque assuefecerat se vocantem audire et euntem sequi.
Post prandium, horam quieti sub umbra aut in spelunca dabat, stante ad latus psittaco et lamis circa dominum recubantibus. Tum ille interdum sedens, animalia ista, in quæ defixos tenebat oculos, alloquebatur, verba sua intelligi ratus ; adeo ille gestiebat cum quolibet animante* mentis cogitationes sensusque communicare, ut sæpius oblivisceretur se cum animalibus rationis expertibus sermonem habere. Quoties autem psittacus vocem distincte emittebat, tantum erat domino gaudium, ut humanam vocem audire sibi videretur, atque insulæ, lamarum, psittacique oblitus, se inter homines versari sibi cogitatione fingeret. Sed quum brevi evanesceret error ille blandissimus, tum ad memoriam solitudinis revolutus, hoc modo ingemiscebat : “ miserum Crusoëum ! ”
Sub horam a meridie secundam ad arborem reversus, rursus magno operi instabat. Quo in labore durissimo quotidie duas horas consumere sibi præceperat ; quibus peractis redibat ad litus, quum ad corpus denuo abluendum, tum ad ostreas conquirendas. Reliquam diem variis operibus in hortis impendebat ; nunc triticum* aut solana serere, sperans fore ut olim, igne recuperato, commodis suis et utilitati servirent ; nunc teneras stirpes insertas* irrigare ; nunc sepes serere quibus hortum clauderet ; nunc arbores circumcidere*, ramosque flectere qui sibi umbram hospitalem ministrarent.
Sub horam diei duodecimam, si modo nihil majoris momenti agendum superesset, sese in bellicis artibus exercere, arcum tendere, sagittas emittere, ut, si quando incideret in barbarum hominem aut ferum animal, satis se defenderet. Quarum quidem artium tantam paulatim peritiam adeptus est, ut raro, quamvis longo interposito intervallo, a scopo*, nummi magnitudinem æquante, aberraret. Vesperascente cœlo, lamas tertium mulgere, et stellis aut luna lucentibus, parce cœnare.
Robinson insulam peragrat — Vestigia hominum reperit — Summus terror — Prospicit crania, ossa, manus, pedes — Quod territo et fugienti accidit.
Crusoëus assiduam per tres annos navi conficiendæ operam dederat, trunco vix dimidia quidem parte exciso. Incertum quoque videbatur an illud, etsi eadem assiduitate operi instaret, trium aut quatuor annorum spatio perfecturus esset ; nec tamen in suo studio atque opere cessavit ; quid enim aliud susciperet ? neque vero illi placuit neque licuit otioso esse.
Forte tandem in mentem ei venit se, quanquam jam diu in insula ista habitabat, non nisi minimam partem adhuc explorasse. Timorem istum quo impeditus insulam totam nondum peragrarat objecit sibi* ut animi vitium. “ Forsan, ” ita secum locutus est, “ si minus ego timidus fuissem, multa invenissem quæ nunc mihi maximæ utilitati essent. ”
Quæ quidem cogitatio animum impulit ut illico statueret proximo mane in viam se conferre ; eoque ipso die omnia ad iter faciendum paravit.
Postridie, orto sole, uno e lamis dierum quatuor victu onerato, armis ipse indutus fidenti animo viam ingressus est. Constituit, quantum fieri posset, litus sequi, neque silvestribus locis se committere, ne in feras incideret.
Primo die nihil ei in itinere memorabile accidit. Sex millia circiter illo die confecit, et quo longius progrediebatur, eo certius comperit se in sterilissima insulæ parte sedem constituisse. Multis nimirum in locis arbores invenit vario fructuum genere abundantes, unde victum non salubrem minus quam jucundum petere potuisset. Horum usus nominaque postea didicit.
Primam noctem in arbore egit, ut tutus a feris esset ; et postero die iter persecutus est. Nec multum viæ confecerat, quum extremam insulæ partem ad meridiem attigit. Solum nonnullis in locis erat arenosum. Dum autem tendit ad tractum terræ in mare procurrentem, ecce pedem retro fert ; tum pallescere, contremiscere, oculos circumferre, et subito hærere quasi fulmine repentino ictus, Vidit enim quod hic visurum se nunquam speraverat, vestigia hominum arenæ impressa !
Tum ille territus undique circumspicit ; audito vel levissimo foliorum strepitu stupet, sensusque ei adeo perturbantur ut stet inops consilii. Tandem collectis viribus fugam corripit, quasi instarent a tergo, neque præ terrore respicere ausus est. At ecce repente substitit. Metus in formidinem vertitur. Videt nimirum fossam rotundam atque in medio ignis extincti focum. Quem circa (horresco referens) crania, manus, pedes, aliaque corporis ossa aspicit, execrandas reliquias convivii a quo natura abhorret. Scilicet tunc temporis in insulis Caraibicis feri homines degebant, cannibales vocati aut anthropophagi ; quibus sollemnis erat consuetudo captivis mactatis atque assis immanes epulas celebrare, in quibus atrociter debacchabantur, saltantes, canentes, vel potius, satiata feritate, ululantes.
Oculos Crusoëus ab horribili spectaculo avertit. Nausea etiam correpto vires illi omnino defecissent, nisi stomachum vomitu levasset. Ubi primum paululum refectus est, fugit tanta velocitate ut fugientem fidelis lama vix sequi posset. Tantopere vero mentem Robinsonis formido alienaverat, ut lamæ sui plane oblitus, audito sequentis socii gressu, instantem a tergo sibi cannibalem fingeret*, omnibusque viribus effugere conaretur.
Jamque ne cursum morarentur, hastam, arcum, sagittas, securim abjicit ; quam sibi videt* expeditiorem, eam viam potiorem habet, iteratisque per totam horam ambagibus efficit ut circumeundo ad locum eundem unde aufugerat redierit. Tunc alterum portentum animum ejus attonitum occupat. Quo in loco versetur non agnoscit, nec animadvertit eundem esse quem antea viderat ; putat invenisse se novum immanitatis eorum quos fugit monumentum. Itaque violentissimo impetu se proripit, neque prius currere desiit quam fessum cursu corpus vires desererent. Tunc omnino exhaustus sensuque orbatus procidit. Huc quoque lama advenit, neque minus quam ille fessus juxta dominum procumbit. Forte is ipse erat locus ubi antea Robinson arma abjecerat. Itaque oculis non multo post apertis, hæc prima in gramine conspexit. Quod quidem somnium ipsi omnino visum est, nec intelligebat quomodo et arma sic jacerent et ipse in eum locum venisset : tantopere formido animum ejus perturbaverat.
Brevi surrexit ut locum eum quam celerrime relinqueret. Sed tunc paululum consilii compos*, nec tam imprudens ut armorum oblivisceretur, statuit ea non exuere quibus solis vitam poterat defendere. Tantopere autem erat debilitatus, ut, instante quidem metu, non tamen eadem qua antea pernicitate fugeret. Per totum reliquum diem cibi cupiditatem plane amisit, semelque tantummodo substitit ut sitim fontis aqua restingueret.
Frustra speravit se eodem die ad sedem suam perventurum. Obscura jam luce, dimidiam circiter horæ partem aberat a domicilio, eo scilicet in loco quem rusculum* suum vocaverat. Quippe spatium erat clausum, et satis amplum, in quo partem gregis coercebat, quia nempe pinguiora ibi quam prope domicilium suum crescebant gramina. Ibi nonnullas noctes superiori æstate degerat, ne ab insectis quæ eum domi fodiebant vexaretur. Sed viribus omnino exhaustis longius progredi non poterat. Etsi periculosissimum ei videbatur pernoctare in loco nullis præsidiis munito, attamen necessitati parendum erat. Vix tamen humi se prostraverat, quum neque omnino sopitus, neque omnino vigil, in ambigua somni expectatione, ecce subito terrore perhorruit.
Vocem audivit veluti cœlo demissam hæc verba proferentem : Ave, Robinson.
Ille perterritus exsilit toto corpore contremiscens, et inops consilii. Mox iisdem iterum auditis, oculos in eum locum timide convertit unde vox profecta erat. Tum vidit, quod cuivis sane ignavo in promptu fuisset*, si rem, priusquam animus perturbatus esset, paulo attentius perpendisset ; vidit se vano metu territum fuisse ; quippe vox illa profecta erat non de cœlo, sed de ramo in quo carissimus sibi insidebat psittacus. Tum vero metus in lætitiam vertitur quod causam rei invenisset. Manum psittaco porrigit ; ille devolat, dumque mutuis alter alterum blanditiis excipit, psittacus dictatam salutationem geminabat.
Ipse autem totam fere noctem insomnem traduxit, ut cibi ita quietis immemor, quippe qui fremitum quemque auribus captabat. Semper occurrebant oculis feri homines, frustra animum a fœda cogitatione abducere conabatur. Tum ut se tutiorem in futurum præstaret, cœpit plurima animo consilia, eaque stultissima, agitare. Ex quibus unum, quod incredibile videbitur, hoc erat : ut die oborto omnia adæquaret solo* quæ tanta diligentia, tanto labore, extruxerat ; ne vel minimum quidem humanæ industriæ vestigium deprehendi posset.
Epulæ immanes — Prælium — Fortitudo Crusoëi — Friday servatus.
Cum prima luce novum Crusoëo consilium. Quod heri prudentia, quod necessitas suadebat, tunc stultum esse atque inutile judicavit. Consilia demum minus considerata et a timore orta nunc abjicit, et ad meliora rationique magis consentanea animum convertit. Nunc enim, nocte interposita, intelligit timorem hesternum nimium fuisse. “ Jamdudum, ” sic ait ille secum, “ hic solus commoror, nec ullus unquam homo ferus mihi obviam venit ; ex quo satis patet suum eos in hac insula domicilium non habere. Verisimile est, aliam eos incolere regionem unde nonnulli huc veniunt ut victorias atrocibus epulis concelebrent, eosque ad eam insulæ partem quæ vergit ad meridiem appellere, atque inde discedere, cæteris insulæ partibus neglectis. Singulari igitur ac divino munere, ego in hanc steriliorem insulæ partem compulsus fui, hoc ipso tutior. ” Tum animo et viribus confirmatus, domum se contulit, ut nova quæ inierat consilia persequeretur.
Placuit inter cætera serere non procul ab arbusto quo domum munierat nemus ita densum ut sedes a longinquo conspici non posset. Hac mente duo circiter millia ejus generis salicum sevit quas jam facile radices agere atque brevi crescere animadverterat. Sed maxime cavendum judicavit ne certo eas ordine disponeret, ut silvula natura potius quam arte propagata videretur. Tum statuit viam sub terra per cuniculum* agere, ab ima spelunca ad alterum montis latus, ut, obveniente necessitate, aufugere posset. Quod quidem opus fuit magni et diuturni laboris, adeo ut ab apparatu cymbæ omnino cessaret.
Sic ille quidem ab impetu repentino satis tutus sibi videbatur. Quid si hostis instet, obsidioneque cinctum teneat ? Neque hoc vanum prorsus erat aut futile ; quippe quod aliquando fieri posset. Itaque necesse esse judicavit ut se adversus hunc casum muniret, ne fame aut periret aut ad deditionem cogeretur. Quamobrem statuit unam certe lamam quæ lacte abundaret in atrio domicilii servare, atque ad hanc alendam fœni acervum sepositum* habere ex quo nihil, nisi necessitate coactus, detraheret. Decretum est quoque casei, pomorum, ostrearum copiam parare, et de die in diem suppeditare.
Quibus ita dispositis, aliquot annos vitam vixit adeo tranquillam ut nihil memoratu dignum ei acciderit. Igitur ad rem illam propero quæ ad commutandam fortunam plus valuit quam quidquam ex eis quæ huc usque ei evenerant.
Quum Robinsoni mane quodam sereno in cymba fabricanda intentus esset animus, magnum e longinquo fumum ascendentem subito conspexit. Primo quidem aspectu obstupuit, mox autem ad montem speluncæ imminentem quam celerrime cucurrit, causam rei inde speculaturus. Ubi primum montem conscendit, majore cum terrore conspexit quinque scaphulas in litore religatas, triginta autem barbaros ingentem apud focum, truci gestu atque incondito* clamore chorum agentes. Saltabant unico tantum pede ; alterum erectum in aere librabant.
Etsi ad spectaculum hujusmodi videndum Crusoëus non imparatus erat, parum tamen abfuit quin rursus terrore exanimaretur. Verumtamen fortitudinem et fiduciam celeriter in animum revocavit. Tum e colle propere descendit, cunctisque armis instructus, et auxilium precatus a Deo, constituit vitam suam, quoad posset, defendere. Tunc iterum ad summum collem conscendit, hostes exploraturus.
Mox vero cohorruit atque indignatus est, quum duos homines e scaphis trahi ad ignem videret. Ac primo suspicatus est eos neci addictos*, brevique comperit se non errasse. Alii enim ex barbaris alterum captivum subito prosternunt, alii prostratum adorti*, corpus fœde laniant, ad epulas atroces instruendas. Interim in proximo stabat alter captivus, donec ipse quoque mactaretur. Qui vero, dum intentos quisque oculos in cruciatum et lacerationem tenet, oblata occasione, fugit atque citatissimo cursu in eam regionis partem contendit quam Robinson incolebat.
Tunc noster erectus incertusque tum spe et lætitia, tum timore atque horrore vicissim perstringitur. Hinc exultat, quum captivum aliquo spatio persequentes superare videret ; inde toto corpore contremiscit, quum animadvertit cunctos ad domum suam antea ignotam, cursum dirigere. Erat autem sinus mediocris profugo trajiciendus, ne in manus hostium caderet. In quem statim prosiliit eademque quam huc usque adhibuerat celeritate transnavit ad litus oppositum. Dum ii qui propius urgebant in aquam se ipsos projiciunt, ceteri ad convivium horribile revertuntur. Quanto autem gaudio Crusoëus animadvertit, hos illi natando pares non esse ! Miser enim jam ex aqua emerserat, quum ceteri nondum dimidiam sinus partem emensi erant.
Tunc Robinson insolita fortitudine atque audacia incitatum se sensit ; hasta correpta e monte decurrit. Et continuo silva egressus, terribili voce exclamat : “ Siste gradum* ! ” At ille, aspectu Robinsonis pellibus horridi obstupuit, ratus esse aliquem humano majorem, incertusque utrum se ei ad pedes projiceret, an potius fugam persequeretur. Crusoëus ei manu significat adesse se defensorem, et subito conversus obviam hostibus progreditur. Priorem, quum jam propius esset, hasta percussum vi magna dejicit. Alter qui centum circiter passus aberat, attonitus stupet ; tum arcum sagitta instruit, quam in Robinsonem jam proxime accedentem, intorquet*. Illa pectus ejus ferit, sed adeo leviter pellem qua indutus erat strinxit ut corpus ferro esset intactum. Tum Robinson priori victoria ferox, vehementi impetu elatus, barbarum prostravit. Deinde hominem respicit cujus vitam servaverat ; qui, timorem inter et spem dubius, eodem in loco hærebat, incertus utrum hæc omnia suæ salutis causa agerentur, an sibi istius ignoti victoris manu pereundum foret. Ille autem barbarum ad se vocat, significatque ut propius accedat. Hic paruit, mox autem perterritus constitit ; nunc pedem profert, nunc retrahit ; lente demum non sine magna significatione terroris supplex progreditur.
Postquam Crusoëus amicitiam suam omni modo demonstravit, tandem ille adgredi ausus est, sed decimo quoque passu supplex in genua procidit, perinde quasi gratias ageret simul et honorem præstaret.
Tum Crusoëus sublata larva vultum humanum et benignum ostendit. Quo viso, barbarus confidentius servatorem suum adit, totoque corpore projecto terram osculatur. Noster autem, qui amicum habere mallet quam servum, homini allevato quacumque potuit ratione persuadere studet se velle cum ipso amicitiam jungere. Multa vero facienda supererant.
Barbarus qui prior fuerat prostratus vulnus mortiferum non sustinuerat ; itaque quum animum sensim recepisset, herbis evulsis ad sedandum sanguinem vulnus sanare cœpit. Robinson barbaro suo hoc demonstrat. Tum Indus nunc securim lapideam Robinsoni ostendit, nunc se ipsum, ut significaret se illa libenter vitam hosti erepturum. Abhorrebat quidem Robinson ab humano sanguine effundendo, sed necesse ratus ut hostis de medio tolleretur*, securim porrigit, aversis oculis. Indus in hostem vulneratum irruit, quem uno ictu obtruncat ; tum lætatus revertitur et securim cæsique hominis cruentum caput, victoriæ pignora, ad pedes Robinsonis deponit.
Tum Robinson ei signis quibusdam præcipit, ut, collectis cæsorum arcubus et sagittis, se prosequeretur ; barbarus autem innuit Robinsoni, prius quam recederent, corpora defunctorum esse humi condenda, ne socii unquam eorum vestigia reperirent.
Ille quum indicasset hæc sibi placere, Indus solis manibus magna cum celeritate brevi utrumque cadaver arena obruit ; tum ambo ad domicilium Crusoëi se conferunt.
Crusoëus paratus ad obsidionem ferendam — Friday describitur — Quare sic appellatus — Regia potestas — Abundat Crusoëus opibus.
Incerta adhuc ancepsque fortuna Robinsonis erat. Nonne verisimile erat barbaros, epulis immanibus satiatos, vestigia sociorum secuturos esse ut et eos et captivum qui evaserat quærerent ? Tunc vero dubium non erat quin illi, patefacto semel Robinsonis domicilio, expugnatoque*, eum simul et novum comitem occiderent. Quæ cogitatio Robinsonis animum agitabat, e summo colle fœdam epulationem chorosque barbarorum intuentis*. Perpendit igitur quid sibi in his rebus faciendum sit : utrum fugiat, an in arce sua inclusum se teneat ? Tandem Deum precatus adeo confirmatum animo se sensit ut hoc facere* constituerit. Itaque inter dumeta usque ad domicilium prorepit et socio significavit ut idem ageret ; sic ambo ad speluncam perveniunt.
Tunc barbarus domicilium liberatoris commode dispositum intuens obstupuit, quippe qui nihil unquam tali arte instructum vidisset.
Crusoëus barbaro significat quid sit ab hostium multitudine metuendum ; se autem paratum esse ad vitam strenue defendendam. Quo quidem ille intellecto, truci vultu securim vibrat, gestuque terribili versus eum locum se convertit ubi hostes erant, quasi illos provocaret, patronoque monstraret se illi defensorem acerrimum fore. Ille autem, hac ejus fortitudine probata, hastam, arcum, sagittas, ei tradit ; eumque ad foramen munimenti arborei velut in excubiis collocat, unde prospiceret quid in spatio inter parietem et nemus a se consitum interjecto* ageretur. Hoc modo cum socio usque ad vesperam armatus stetit ; quum vero post aliquot horas nihil usquam metuendum cernerent, existimaverunt barbaros, frustra scrutatos, in scaphis qua venerant via eandem repetiisse. Igitur armis depositis, Robinson cœnam instruit.
Quum autem ille dies, in vita Robinsonis maxime memorandus, Anglice nominatus esset Friday, isti quem servaverat barbaro hoc indidit nomen.
Nondum huc usque Robinsoni vacaverat* eum attentius considerare. Juvenis erat egregiæ formæ, annorum circiter viginti ; colore fusco, cute nitida, crinibus nigris, non autem laneis*, sicut Æthiopum, sed rectis ; naso brevi, nec eo depresso, labiis parvis, dentibus tam albis ut ebur æquarent. Aures ejus variis conchis et pennis ornatæ erant, quibus ille non mediocriter superbire videbatur ; nudus ceterum a capite ad pedes.
Itaque Robinson amiculo e pellibus confecto socium induit. Tum ei significavit ut lateri assideret ad cœnandum.
Friday magna cum reverentia atque grati animi significatione ad dominum accessit ; tum in genua se prostravit, capite in terram demisso.
Crusoëus autem socio atque amico diu exoptato mirifice lætatus, blanditiis potius illum sibi devincire cupiebat. Existimabat enim duplicem non esse generis humani originem, nec fictos meliore luto hos qui vocantur albi, quum eodem patre quo nigri homines nati sint ; attamen quum putaret prudentius esse hospitem nondum satis sibi cognitum intra obsequii et venerationis fines continere, honoremque ab eo velut sibi debitum accipere, regem aliquamdiu agere* constituit.
Itaque socio signis gestuque ostendit, se illum quidem in tutelam suam recepisse, ea tamen lege* ut summam ipsi obedientiam præstaret, atque omnibus sedulo vacaret* quæcumque dominus et rex novus juberet. Ideo Cacicum se ipse appellavit, quoniam eo nomine barbarorum principes vocari meminerat. Qua voce melius quam signis adhibitis Friday id intellexit quod suus ei dominus declarabat ; et ut pateret se domino in servitutem semetipsum dicare, iterum iterumque nomen illud clara voce pronuntiavit, Robinsonem manu demonstrans, et ei ad pedes projectus. Quin ut significaret se satis intelligere quanta esset vis regiæ potestatis, hastam arreptam domino porrexit, cuspide ad pectus suum directa, atque hoc ipso declaravit Robinsonem vitæ necisque habere potestatem. Hic autem regia quasi majestate dextram subdito porrexit, jussitque secum cœnare. Friday dicto audiens fuit, ita tamen ut ipse humi, ille vero in suggestu graminis sederet.
Quibus factis, Crusoëus rex fuit. Quippe insula erat pro regno, lamæ fructusque pro ærario, Friday pro subdito, unico quidem sed carissimo, psittacusque pro comitatu*, sed fere inutili.
Cœna confecta, rex novus de cubiculis rite disponendis mandata dedit. Parum sane prudenter egisset, si socio qui tam brevi tempore tot munera adeptus erat, famulus idem et minister, legatus et miles, præfectus copiarum et ædium, secum in eadem spelunca recubandi licentiam dedisset. Etenim non satis tutum habuit vitam suam cæcumque sub terra viæ exitum credere externo homini et alienigenæ, cujus fidem nondum adhuc spectatam* vix pro certo habebat. Itaque jubetur Friday idoneam fœni copiam in caveam transportare, sibique inde parare cubile ; novus interea rex, ut saluti suæ consulat, arma omnia in cubiculum suum confert.
Tum adstante toto populo non puduit Crusoëum humili ac prorsus agresti ministerio fungi. Qui universæ, quaqua patebat, insulæ imperitabat, qui in suos omnes subditos vitæ necisque jus habebat, ille non erubuit, servilem in modum. regiis manibus lamas ipse mulgere, ut rite doceret ministrum cui hoc officium postea mandare in animo habebat. Hic vero quamvis id attente consideraret, cui tamen bono foret minime intellexit. Quippe nec ille nec populares sui, ut hebeti prorsus erant ingenio, unquam suspicati fuerant lac animalium salubre æque ac nutriendo corpori esse accommodatissimum. Nunquam hoc genus alimenti labris attigerat ; itaque paululum lactis a Robinsone oblatum inusitata et singulari voluptate hausit.
Variis autem hujus diei molestiis periculisque fessi ambo somni quietisque erant appetentissimi. Robinson igitur servo mandavit ut ad lectum se conferret, tum ipse quoque eo se contulit.
Suspicio in lætitiam et admirationem versa — Casus qui risum legenti movebit — Rebus secundis adversæ levantur.
Postero die Crusoëus noster cum socio statim ad eum locum se contulit ubi hesterno barbaros atrocibus epulis accumbentes viderat. Inter eundum eo devenerunt ubi ambo barbari a Robinsone interfecti arena obruti jacebant. Friday loco domino demonstrato significavit quantum gestiret cadavera ista eruere ut improbam carnis aviditatem expleret. Quem ille torvo vultu intuens, docet quantopere a tali facinore ipse abhorreat, hastaque elata, infesto gestu, mortem ei denuntiat, si unquam ille ejusmodi cibum attingeret. Quo quidem intellecto, Friday statim domino paruit, incertus tamen quam ob causam quas epulas inde a puero non mediocriter appetierat ab eis jam prohiberetur.
Tunc ad locum convivii devenerunt. Heu ! qualis aspectus ! terra cruore tincta ! disjecta passim ossa ! Robinson oculos avertit sociumque jubet terram statim fodere, tristesque barbarorum helluonum* reliquias condere.
Dum ille mandata exequitur, herus cineres sopitos attente suscitabat, sperans se aliquam ignis particulam inventurum. Sed frustra. Erat ignis omnino extinctus ; quod Crusoëum magno affecit dolore. Ex quo enim socium sibi adjunxerat, nihil ipsi fere optandum præter ignem supererat. Dum autem ille, capite inclinato mœstoque vultu, extinctos cineres aspicit, ecce Friday quum dominum cogitatione defixum animadvertisset, nonnulla signa dedit quæ ille non intellexit ; tum arrepta subito securi, citatissimo cursu silvam petit intimam, Robinsonemque obstupescentem relinquit.
“ Quid hoc sibi vult ? ” ait secum Robinson, dum euntem anxiis prosequitur oculis. “ Mene homo deserit, et ablata securi aufugit ? an tam perfidus est ut meam domum occupet, ut me ipsum vi inde detrusum sodalibus suis inhumanis prodat ? Proh scelus ! ” Statimque ira inflammatus hastam corripit ut proditorem persequatur, nefariaque consilia et puniat et prævertat. Dum sic de fide barbari timet, videt hominem citatissimo cursu redeuntem. Sistit Robinson gradum, miraturque eum (quem proditionem machinari suspicatus fuerat) sublatum graminis aridi manipulum tenere unde fumus oriebatur. Jam in flammam erumpit ; et Friday manipulo in terram projecto, addit diligenter majorem graminis aridi atque sarmentorum* copiam, clarumque et ardentem ignem succendit ; quod quidem non minorem domino lætitiam quam admirationem movit.
Tum comperta causa propter quam Friday subito excurrerat, illum amplexus sine quidem verbis, tam inanis suspicionis veniam rogat.
Scilicet Friday diligenter silvam petierat ut e trunco arido duo ligni fragmenta excideret. Quas ille scite alteram altero tanta celeritate colliserat ut ignem concepissent. Tum citius lignis arido gramine involutis, cum isto manipulo procurrerat, qua motus velocitate fœnum exarserat. Crusoëus jam agitatione flammarum ita delectatus est ut illarum aspectu satiari non posset. Tandem arrepta tæda, comite Friday, in domum properat.
Mox igne accenso, nonnullisque solanorum tuberibus circa focum positis, ad gregem festinat ; lamæ pullum eligit, mactat, quartamque ejus partem veru affigit quod socio versandum mandat.
Interea dum ille hoc munere fungitur, Robinson segmentum pectoris amputat ; tum nonnulla tubera lavat, manipulumque zeæ* duobus saxis adhibitis molit ; hæc omnia ollæ committit, in quam, addito sale, idoneam aquæ partem infundit, ac demum olla igni apponitur.
Friday istum omnem apparatum cernebat, neque tamen intelligebat quo res spectaret. Noverat quidem cibos assos, nihil autem de arte coquendi audiverat ; quin etiam ignorabat quænam esset vis ignis in aquam ollæ infusam. Quæ quidem quum fervere cœpisset, Friday obstupuit, miratus quid esset quod sic aquam moveret.
Quum vero eam vidisset exæstuantem et undequaque exundantem, putavit animal in olla esse quod istum repente æstum excitaret. Ut autem impediret ne omnis ab olla aqua effunderetur, manum celeriter immersit ut animal tam molestum caperet. Tum vero clamorem et ululatum edidit quo tota personuit spelunca. Hoc audito Robinson valde exterritus est, quod existimabat a barbaris irruentibus socium opprimi. Itaque timor atque insitus in animo propriæ salutis amor* suadebant ut per cuniculum effugeret. Mox autem consilium abjecit, turpe ratus servum vel potius amicum tanto in periculo deserere. Sine mora igitur e spelunca prorupit armis instructus paratusque vitam suam profundere, ut comitem e manibus barbarorum iterum eriperet.
Ut vero obstupuit, quum hominem solum, amentis instar, ululantem gestuque insolito trepidantem vidit ! Diu dubius anxiusque hæsit. Intellexit tandem omne malum ex eo esse quod manum sibi Friday leviter ussisset. Nunquam ille neque audiendo, neque experiendo cognoverat aquæ fervorem igneum addi posse ; nunquam manu tetigerat aquam fervidam ; itaque non potuit intelligere quæ illius causa esset doloris quem manu in aquam immersa sensit. Itaque magica quadam arte hoc fieri dominumque magum esse existimavit. Robinson ægre animum socii sedare eique persuadere potuit ut denuo carni veru versandæ assideret*. Ille mandato tandem obsecutus, ollam non sine tremore dominum vero (quem humano majorem sine dubio nunc putavit) timida cum reverentia intuetur. In quam opinionem eo celerius incidit quod Robinsoni albus erat color, barba promissa. Hæc enim efficiebant ut Robinson, specie oris, longe differret a socio ejusque popularibus*, fuscum colorem et imberbem vultum præferentibus.
Jam vero prandium paratum erat. Quantopere Robinson calidis et pinguibus cibis delectatus sit facile intellexeris. Calamitatum jam præteritarum oblitus, sibi in animo fingit non deserta in insula, sed in regione frequentissima se versari. Sic animi vulnera insperato quodam gaudio sanari solent, etsi illa plerumque insanabilia putamus.
Prandio confecto Crusoëus secessit ut de prospera rerum suarum commutatione secum ipse meditaretur. Nunc omnia bene succedere visa sunt.
Cui cogitanti in mentem venit ut vitam ipse quidem mollem atque otiosam ageret, Friday autem, juvenem robustissimum (de quo præterea tam bene meritus fuerat ut eum sibi famulum jure quodam vindicaret*), cogeret ut necessariis muneribus laboribusque perfungeretur. Sed quum intus secum reputasset fieri posse ut aliquando tam felici ipse conditione excideret, tunc vero si otio atque inertia corrumpi se pateretur, molestum sibi fore ad duritiem paupertatemque prioris vitæ redire, statuit in labore æque atque adhuc gnaviter ac strenue perseverare. Quo decreto*, e strato exilit, citatoque gressu in vestibulo domicilii obambulat. Interea Friday ciborum reliquiis in cella sepositis, domini jussu ad lamas mulgendas abit.
Robinson domum fossa et palis* munit — Docet socium Anglice loqui — Ambo scapham fabricare statuunt.
Nunquam sane, ex quo hanc in insulam advenerat, lætior fuerat Robinsonis fortuna. Hoc unum erat illi metuendum, ne barbari reverterentur ad socios repetendos, et novis cruentisque præliis sibi cum iis certandum foret. Quin ille cohorruit, quum cogitaret fortasse fore ut in discrimine tam ancipiti versaretur ut aut sibi pereundum esset aut sanguis hominum profundendus.
Jam diu domicilium suum castelli instar munire voluit ; huc usque vero, dum sine comite vivit, hanc spem penitus abjecerat. Nunc autem, quum adesset socius laboris, facilius hoc aggredi potuit. Itaque montis cacumen conscendit ut excogitaret quomodo se tutius firmiusque muniret ; atque hoc brevi fecit, quum inde totam regionem oculis complecteretur. Statuit primum fossa lata altaque domum cingere, ac deinde qui rivus non procul abhinc scatebat eum ita dividere ut altera pars in fossa, altera per medium atrium flueret, ne unquam obsidione cinctus aquæ inopia laboraret.
Haud facile erat hæc omnia socio signis indicare. Hic vero quum rem aliqua ex parte intellexisset, ad litus procurrit atque inde rettulit instrumenta fodiendo apta, conchas scilicet magnas lapidesque planos et acutos. Tum ambo opus incohant.
Jamque ambo socii a summo mane usque ad vesperam non alacri minus quam strenuo animo operi incumbunt, itaque mirum quantum* vel instrumentis quam minime aptis adjuti in diem profecerint ; nec per duos menses continuos, vento obstante, barbari insulam invisere. Itaque licebat sociis continuam operam munimentis dare, nec illis opus erat a repentina incursione cavere.
Crusoëus comitem, labores inter diurnos, Anglicam linguam docebat, cujus ope socio cogitata sua eloqui ardentissime cupiebat. Qui quidem tam docilem et attentum se præbuit ut brevi tempore longe procederet. Robinson enim eadem arte usus est qua sollers magister ut linguam Latinam Gallicamve discipulos doceat. Quoties nempe fieri potuit, ea re de qua sermo erat posita ante oculos, articulatim distincteque nomen ejus dicebat. Quum vero de ejusmodi rebus ageretur quæ oculis subjici non poterant, vultu gestuque ita exprimere studuit, ut Friday, anni dimidia parte nondum exacta, Robinsonem facile intelligere cogitationumque participem facere posset.
Quod quidem multum Robinsonis felicitati adjecit. Huc usque enim socium quidem, sed mutum habuerat ; nunc vero amicum sibi comparavit. Friday enim et grato erat animo, et semper honestum, fidelem, ingenuum, domino se præstitit. Itaque Robinson cariorem eum in dies habuit, ac brevi non dubitavit hoc ei concedere ut in eadem spelunca secum pernoctaret.
Duobus abhinc mensibus fossa absoluta fuit, quo facto, ita muniti erant ut jam barbarorum impetum non modo non extimescere, sed etiam, si unquam arx oppugnaretur, possent eos repellere ; prius enim quam ulli fossam transirent aut palos superarent, ab obsessis aut sagittis interfici, aut hastis transfodi impune poterant. Itaque saluti suæ nunc satis consuluisse videbantur.
Non ita multo post Robinson sociusque forte collem litori vicinum forte conscenderant, unde maris aspectus longe lateque patebat. Friday oculos in illam ejus partem intendit, ubi insulæ aliquot eminentes conspici e longinquo poterant. Tum ille subito exultare atque mirum in modum gestire cœpit. Qua de re interrogatus a Robinsone lætus hæc exclamat, “ En patriam meam aspicio ! ibi gens mea habitat ”. Vultu vero, oculis, gestu, significabat quam cara sibi esset patria, ac quantopere ut illam reviseret optaret. Quod quidem domino minime placuit. Erat sane affectus ille animi in viro laudabilis, quo declarabat caram esse patriam, caros amicos, caros parentes. Nascitur enim nobiscum sensus ille et, quæcumque illa sit quam primam suam quisque puer cognovit regionem, vel signavit vestigio, nulla magis regio arridet. Sed veritus ne popularium amantior* ipsum aliquando desereret, animum ejus pertentare voluit et sic colloquium cum eo iniit, ex quo optima ejus indoles apertius patuit.
Crusoëus. Num tu ad populares tuos redire et cum iis habitare malis ?
Friday. Libenter equidem eos revisam.
Cru. Scilicet optes carne humana cum iis vesci ?
Fri. Minime ! eos potius ad mores mitiores traducam, doceamque vesci lacte et carne animalium, et inprimis ab humana abstinere.
Cru. Quid si te ipsum devorent ?
Fri. Hoc non facient.
Cru. Attamen vescuntur carne humana ?
Fri. Sane illi quidem ; sed carne hostium.
Cru. An tu scapham conficere potes qua ad eos transveharis ?
Fri. Sane quidem !
Cru. Euge ! confice tibi scapham atque ad illos revertere. Quid ? dejicis oculos ; cur sic doles ?
Fri. Doleo quod dominus mihi carissimus irascatur.
Cru. Cur vero tibi irascar ?
Fri. Ita res se habet ; quippe ille me a se relegatum velit.
Cru. Antea vero voluisti redire in patriam ?
Fri. Volui equidem ; nisi tamen dominus meus ibi mecum versetur, ibi nolim ego quoque versari.
Cru. Me quidem populares tui hostem arbitrati, interficient devorabuntque ; tu igitur solus proficiscere !
Quibus auditis Friday arreptam securim domino porrecta cervice reddit.
Cru. Quid vis ?
Fri. Malim ego a te interfici quam relegari !
His dictis Friday vim lacrimarum profundit. Robinson autem vehementissime commotus eum amplectitur, et hæc exclamat : “ noli timere, O bone ! Ego quoque opto ut nunquam a te divellar ; ex animo enim te diligo. ”
Pluviarum tempus — Socii nectunt stragulas — Retia — Cymba conficitur — Nostri mari se committunt.
Ipso die operi destinato aderat pluviarum tempus ; quod bis per annum ingruere Robinson non unius* anni experientia didicerat. Quo tempore per duos menses perpetuos nulli negotio vacare extra domum licebat ; tanta vi assiduus imber de cœlo ruebat. Animadverterat quoque Robinson valetudini parum salubre esse illa tempestate foras exire. Quid igitur faciendum erat ? Dilata navis confectione, tempus in laboribus domesticis consumendum erat.
Mirum in modum profuit Robinsoni per dies illos pluvios atque horas vespertinas igne uti et lumine, amicumque habere quocum tempus inter opera domestica jucundis sermonibus tereret. Antea enim tristes istas noctes solus in otio et in tenebris degerat. Jam vero cum socio ad lampadem et focum sedens, in aliqua re gerenda diligens colloquitur neque unquam gravi desidiæ pondere vexatur.
Quin etiam ex socio didicit multas artes quibus barbari nonnullas sibi utilitates comparant ; multa quoque illum docuit quæ barbari ignorant. Ita in dies peritiores facti multa conjunctim confecerunt, quæ neuter solus suscipere potuisset. Tum ambo intellexere quanta ex hominum amica conspiratione oriantur commoda, quibus illi carerent si bestiarum more singuli vagarentur. Inprimis Friday artem callebat qua tenues densasque fibras arborum necteret corpori vestiendo aptissimas. Quam quum herus ex eo didicisset, tum illi certatim tam multas ejusmodi texuerunt, ut idoneum utrique vestimentum suppeteret. O quam jucundum Crusoëo fuit abjicere amiculum istud molestum, e pellibus rigidis neque subactis* confectum quo huc usque corpus ipsi tegendum fuerat.
Friday etiam e fibris nucum cocossæ variisque herbis lini naturam referentibus fila educendi* artem didicerat, quæ funiculos a Robinsone huc usque confectos longe superabant.
Interea quæ de Deo Friday censeret hoc colloquio Crusoëus certior factus est.
Cru. Dic mihi, quæso, bone, nostine quis mare, quis terram, quis animalia, te ipsum denique creaverit ?
Fri. Profecto ! Toupan ista creavit.
Cru. Quisnam est Toupan ille ?
Fri. Is nempe qui tonat.
Cru. Quisnam vero ille est qui tonat ?
Fri. Senex est ætate provectissimus qui omnibus ceteris rebus superstes est quique tonitru efficit. Ætate solem, lunam, stellas longe superat, omnesque animantes eum adorant.
Cru. Quemnam in locum post mortem commigrant tui populares ?
Fri. Ad Toupan revertuntur.
Cru. Ubinam vero ille habitat ?
Fri. In excelsis habitat montibus.
Cru. Quis eum ibi vidit ?
Fri. Nemini fas est eum adire nisi Owakakeis, id est sacerdotibus. Illi “ O ! ” dicentes eum interrogant, ac deinde nobis ejus responsa referunt.
Cru. Qui autem post mortem ad eum migrant, num felicitate ulla fruuntur ?
Fri. Sane illi quidem, si magnam hostium copiam mactaverint atque comederint.
Quo audito dominus cohorruit statimque illum meliora de Deo vitaque futura docere cœpit ; Deum nempe esse omnipotem, sapientissimum, benignissimum ; qui omnia creaverit, omnia regat, omnibus consulat ; ipsum autem nunquam originem habuisse, ubique adesse, intelligere quæcumque nos cogitemus, audire quascumque loquamur, videre quæcumque agamus, quamvis ipse a nullo videri possit ; habere proborum atque improborum rationem* ; eamque ob causam quum in hac, tum in futura vita neminem beatum reddere nisi illum qui ex animo virtuti studuerit.
His atque hujusmodi sermonibus pluviarum tempus consumunt.
Cœlo tandem serena facies redierat ; desinebant venti nimbique aufugerant. Noster cum fido socio puram tepidamque auram veris spirat. Ambo novis viribus auctos se sentiunt, atque alacri animo ad arduum opus suscipiendum se accingunt.
Friday admoto igne truncum excavavit, atque duos intra menses id absolvit quod ægre multorum annorum spatio dominus solus confecisset. Jam præter vela remosque nihil defuit. Hos quidem Crusoëus, illa vero Friday paraturum se spondet.
Ambo simul opus susceptum absolvere ; sed instructa navi, nihil supererat nisi ut hæc a litore in mare demitteretur. Quoniam vero locus in quo navem fabricaverant longe a mari distabat, non satis patebat qua ratione, ut erat gravissima, ad mare aut deduceretur, aut deportaretur, aut traheretur, aut denique provolveretur. Itaque ex his rebus tam angustis quomodo se expediant ?
Neque vero Robinson oblitus erat quantam utilitatem longa pertica sibi quondam præbuisset. Quam ob rem nunc quoque illam adhibuit. Sed navis tam lente provoluta est, ut facile intelligerent se integrum mensem in hac opera consumpturos esse.
Tandem opportune recordatus est illius instrumenti quo fabri lignarii uti solent ad magna pondera promovenda, cui cylindrus nomen.
Quod quidem vix Robinson expertus magno cum gaudio vidit quam facile navis promoveretur.
Jam nihil superfuit nisi ut quæ ad proficiscendum essent necessaria pararentur, scilicet ut navis tot oneraretur commeatibus quot sufficerent.
Quibus tandem factis statutum est proximo die iter parare, et ubi primum ventus aspiraret, vela dare, et illuc tendere ubi Friday sperabat se proximam terræ continentis* oram inventurum.
Robinson, arce relicta, in tumulo imminente restitit.
Tum regionem illam, eo sibi cariorem quod eam mox relicturus erat, oculis perlustravit, hominis instar qui in eo est ut patriam relinquat nulla cum spe illius revisendæ.
Tandem desiderium vicit animi constantia ; ad fortitudinem se ipse exacuit, passisque late palmis hæc exclamavit : “ Valete O calamitatum mearum testes ! Valete ! ” atque hoc ultimo vale inter singultus emisso, in eam quæ ad litus ducebat viam se contulit.
In itinere fidissimum sibi psittacum per arbores volitando sequentem animadvertit. Quo viso, vocat “ Polly, Polly ! ” Ille vero celerrime desilit ; atque e domini manu in humerum provolat. Interea Friday moræ impatiens in litore expectabat, quumque Robinson ad eum pervenisset, ambo navem conscendunt.
Tricesimo die novembris, anno post Crusoëi in hanc insulam adventum nono, cœlo serenissimo, ventoque maxime secundo, profecti sunt. Vix autem circiter duo millia passuum progressi, ad continuam scopulorum seriem pervenere longe in mare procurrentem. Uterque periculosum putavit saxa ista superare. Itaque velo in aliam partem directo, nituntur ut circumeant. Quum autem extremam partem scopulorum vix attigissent, scapham summa subito velocitate abripi animadvertunt ; exterriti ambo velum colligere, ut sustenturi repentinum venti impetum. Frustra tamen ; scapha enim in præceps prona rapitur, medioque in æstu raptari se intelligunt.
Tum ambo viribus conjunctis mare remis pertinacius verberare, si possint scapham eripere.
Scapha tamen undis abripitur, omnisque spes salutis recuperandæ evanescit.
Verum enimvero quum jam mortales animis deficiunt, quum sunt ab omni spe destituti, tunc alma Dei benevolentia iis præsentius auxilium* atque insperatam salutem afferre solet. Crusoëus ipse defessus remum agere desierat, quum subito animadvertit scapham cursu ferri non tam rapido, nec tam turbidum mare esse. Mox e summis undis intelligit flumen eo loco haud æqualiter dividi, maximamque ejus partem ad septentriones incitatius* ferri, alteram autem, qua scapha nunc vehitur, tardius se reflectere et convertere ad meridiem.
Continuo ingenti alacritate ambo remigant, vento secundo impulsi ad eam insulæ partem quæ orientem spectat ; et brevi montium cacumina rursus eminentia vident. “ Macte puer, ” sic ait Crusoëus socio in prora sedenti, vultu ab insula averso, “ macte animo, adest finis malorum ”. Quibus vix dictis, novus subito et major pristino terror incutitur ; scapha enim tam vehementer acta est, ut ambo remiges sedibus in infimam scaphæ partem deturbarentur. Illa repente hæsit in vado, undisque superfusis operta est.
Ambo e periculo se expediunt — Reversi in insulam, hortum colunt — Piscantur — Natant — Venantur — Novum iter suscipiunt — Tempestas — Magna navis derelicta — Ignota animalia — Ratis.
Crusoëus celerrime remo aquæ altitudinem scrutatus, quum terram satis firmam invenisset, aquam autem duobus tantum pedibus altam, illico e scapha se projicit. Sequitur Friday et ambobus refectæ sunt vires quum animadvertissent cymbam in arena non in saxo hærere. Tum illam levare eoque impellere ubi major erat aquæ altitudo. Quod ex voto cessit. Navis quippe agi incipit, amboque in eam rursus conscendunt.
Tandem mari alto potiti omnibusque viribus connisi ad insulam tendunt quæ jam prope ante oculos erat ; et quo propius spes admovebatur, eo magis crescebat ardor animorum. Jamque umbræ summis de montibus cadebant. In terram descendunt eo majore cum gaudio, quo propius metum res fuerat.
Quum adhuc uterque cibis hodie abstinuisset, in litore statim consident, sumptisque commeatibus quibus navem instruxerant, corpus reficiunt. Tum scapham in angustum maris sinum protrahunt ; cetera vero quæ in nave secum habuerant, ea domum reportant.
Proximo die, Crusoëus socium his verbis compellat : “ Heus, ” inquit, “ estne tibi animus novum mecum periculum tentare ? ”
Fri. Minime sane !
Cru. Statuisti ergo vitam hac in insula mecum agere ?
Fri. Modo si pater meus hic etiam nobiscum versetur.
Cru. Ergone pater tuus etiam nunc vivit ?
Fri. Dummodo interim non sit mortuus.
His dictis Friday commotus, emisso solanorum tubere quod manu tenebat, vehementer flevit. Nec ipse suorum quoque memor Robinson a lacrimis abstinere potuit ; amboque, animo pariter affecti, aliquamdiu siluere.
Cru. Bono fac animo sis ! pater tuus etiam nunc profecto vivit ; proxime ad eum proficiscemur, atque huc illum transvehemus.
His dictis, quum Friday sedato paululum animo ad se rediisset, Robinson eum interrogavit an viæ in patriam insulam ducentis gnarus esset, ne temere anceps vitæ discrimen rursus adirent. Ille vero respondit iter sic se exploravisse ut vel noctu illud suscipere auderet ; sæpius enim se cum popularibus huc ad celebrandas victorias venisse.
Cru. Tunc igitur cædis particeps fuisti, quum homines mactaverunt quibus epularentur ?
Fri. Fui equidem. Tunc autem ignorabam id nefas esse.
Cru. Quamnam vero ad partem insulæ navem appellere consuevistis ?
Fri. Ad meridionalem oram, quoniam illa nobis proxima, arboribusque cocossæis abundat.
Interdum pisces capere conantur retibus instructi eis quæ Friday pluviarum tempore confecerat. Tantam vero uno retium jactu multitudinem piscium ceperant ut plurimos etiam in aquam rejicerent. “ Is enim Dei donis male utitur, ” ait Crusoëus, “ qui plus sibi arripit quam quod ad vitam bene beateque agendam necessarium est ; sævus ille est et immanis, si quis animalia innocua interficit quibus ad victum quotidianum sibi non opus est. ”
Aliis diebus venando delectari. Aves pullosque lamarum dejiciebant, nunquam vero plures quam qui sibi essent ad vivendum necessarii.
Etsi autem Crusoëus socium ingenio industriaque vincebat, hic tamen multas artes callebat, domino antea ignotas, tunc vero maxime utiles. Scilicet multa instrumenta ex ossibus, lapidibus, conchis, fingebat quibus lignum ita tractabat ut non perfecta minus atque elaborata opera efficeret quam si ferro excisa essent aut fabricata.
Tandem horto probe exculto, dies constitutus est quo ad patrem Friday adducendum profecturi essent. Quo propior autem erat dies itineri destinatus, eo major Robinsonis cura. Fieri enim poterat ut barbari, spretis Friday consiliis precibusque, hospitem male mulctarent*. Itaque diutius abstinere non potuit quin hunc timorem amico declararet. Qui quidem jurejurando domino affirmat timorem ejus esse vanum ; se popularium suorum animos satis perspectos* habere, illosque nemini unquam nocere nisi hosti. Amico igitur fidem habuit, omnique metu abjecto, socii probitate fretus, die proximo vela dare constituit.
Hac mente scapham quæ huc usque in sicco remanserat, in aquam retrahunt, paloque in terram defixo religant. Vespere eodem tubera solanorum torrent, aliosque cibos parant ut secum octo dierum viatica deportent.
Robinson sociusque vix unam dormierant horam, quum ille exorta subito tempestate expergefactus est. Procella furit, repetitoque tonitruum fragore terra ipsa concussa tremit. “ Audisne, Friday ? ” ait dominus. “ Heu ! ” respondit ille, “ si hæc tempestas nos in alto deprehendisset ! ” Quibus vix dictis, repente fragor auditur qui tormenti bellici sonitum referebat. Friday tonitru esse putat ; Crusoëus autem pro certo habet se tormenti sonitum audiisse, animusque ejus gaudio simul et timore perturbatur. Extemplo e strato se corripit, tædaque e foco arrepta Friday jubet subsequi.
Tum dubius spem inter et metum ad litus procurrunt exploraturi quemnam sonum auribus accepissent. Primo autem aspectu magnus Robinsoni dolor, socio desperatio incessit. Procella enim scapham avulsam a litore in altum projecerat. Et certe si quis hunc miserum vidisset, amissa jam spe patris revisendi, a lacrimis certe abstinere non potuisset. Ille expalluit, mutus, oculis in terram defixis ; tunc subito in lacrimas erumpere, sibi manus torquere, pectus percutere, avellere crines.
Crusoëus, qui propriis malis aliorum misereri didicerat, socii dolore ipse commotus, amicis lenibusque monitis conatur eum ad tranquillitatem animi reducere.
Ipse autem requiescere non poterat ; quippe enim imago navis cujusdam ad insulam appulsæ menti ejus semper obversabatur. Montem igitur conscendit unde ora orientalis conspici posset, quumque ad summum pervenisset, acie oculorum orientem versus directa*, quam ille lætatus simul atque attonitus fuit ! navem scilicet permagnam conspicit tam perspicue, etsi satis longe aberat, ut nihil amplius dubitationis superesset. Tum ille anhelans ad arcem recurrere, arcum arripere, socioque obstupescenti nihil proferre præter hæc verba : “ en adsunt ! ” Tum quam velocissime se proripit.
Friday quum dominum tanta animi perturbatione trepidantem atque verba tam abrupta proferentem videret, barbaros certe adesse existimavit. Itaque ille quoque armis correptis eadem celeritate secutus est.
Jamque illi duorum millium viam percurrerant, priusquam eo pervenissent unde navis conspici posset. Crusoëus e longinquo eam socio ostendit ; quam ille valde miratus est. Quanquam enim navis satis longe distabat, intelligebat tamen eam centies superare* vel maximam navem quam huc usque vidisset. Crusoëus nunc exultare, nunc socium amplecti, eumque obtestari ut et ipse lætetur.
Alta tandem voce clamavit, sed frustra ; quanquam ventus post procellam mutatus ab insula navem versus spirabat. Itaque socium quam celerrime ignem accendere jubet quem nautæ conspicerent. Hoc celeriter peracto, flamma brevi altitudinem arborum æquavit. Interim Crusoëus oculos in nave defigit, ut qui exspectabat dum scapha inde demissa ad se tenderet. Quæ tamen spes eum fefellit.
Postquam jam ignis per unam fere horam arsit, quum nulla in conspectu scapha esset, Friday ultro spondet se ad navem, quamvis longius distet, natando perventurum, eosque qui in ea vehuntur invitaturum ut ad insulam accedant. Robinson eum amplexus, orat ne se temere periculo objectet, sed potius vitæ suæ consulat. Tum Friday vestes e stragulis* confectas abjicit, et ramo viridi dentibus gestato quem pro signo pacis offerat, in mare alacri animo prosilit. Hunc Robinson oculis votisque ardentissimis prosecutus est.
Friday feliciter ad navem accessit ; tum postquam non semel eam circumnatavit, sustulit clamorem ; sed a nullo redditur. Quum tandem scalam animadverteret a navis latere suspensam, illius ope navem conscendit. Tum eum stegam oculis perlustrantem aspectus bestiæ ignotæ exterruit. Nigra hæc bestia et villosa erat ; quæ ubi primum hominem conspexit, vocem prodidit qualem ille nunquam audierat. Mox autem tacuit, adeoque mitem se præbuit blandamque, ut timorem Friday omitteret. Quin etiam supplex illa adrepit, caudam movens miserabiliterque ululans ut quæ auxilium et præsidium imploraret. Itaque quum usque ad ejus pedes prorepsisset, eam Friday manu mulcere audet, quo quidem illa mirifice lætata est.
Tum Friday stegam pererrabat, alta voce usque quaque clamans ; nemo autem se obtulit. Quum omnia stuperet quæ in stega oculis ejus occurrebant, verso dorso ad locum quo patet in interiorem navis partem descensus, repente a tergo percussus est tanto ictu, ut pronus caderet. Terrore perculsus, se erexit, atque quum respexisset, attonitus hæsit ad aspectum animalis satis magni, cornibus curvis, barba prolixa densaque, quod iterum minaci vultu se erigebat, ut in hominem denuo impetum faceret. Friday, clamore edito, in mare prosilit.
Prior scilicet bestia, nigro illa colore, erat canis villosus, qui hominem secutus e nave se quoque projecit. Ille vero quum bestiam natantem a tergo audiret, monstrum alterum cornibus armatum urgere arbitratus, adeo exterritus est ut vix procedere valeret. Parum abfuit quin fluctibus absorberetur ; nec respicere quidem ausus est. Quum tamen paululum animum recepisset, tanta velocitate transnavit ut vix eum canis sequi posset. Tandem litus attingit, et Crusoëo ad pedes procidit. Canis quoque non ita multo post terram assecutus est.
Mox narrare incipit Friday quid in nave marique acciderit ; navem sibi montis instar lignei visam fuisse, in qua tres excelsæ arbores (mali scilicet) starent. Bestiam illam nigram sibi blanditam* fuisse, monstrum vero cornutum barbatumque irruisse, mortem intentans ; seque existimare monstrum illud esse montis lignei natantis dominum, quum hominem in eo omnino nullum vidisset.
“ Quid autem nunc faciendum est ? ” sic Robinson quærit secum. “ Fac illos aut periisse aut vento tantum abreptos fuisse ; quidquid acciderit, e nave nobis quam plurima eripienda. Quomodo autem, quum scapha careamus ? ”
Ex necessitate ipsa consilium oritur. Venit in mentem ratem facere, lignis aliquot ita colligatis ut commode veheretur.
Interea placuit ut alteruter domum curreret, et victum cum omni funium copia ceterisque instrumentis peteret. Friday ut erat cursu velocior, proficiscitur. Crusoëus autem remansit, arbores interim rati conficiendæ idoneas cæsurus.
Friday sub vesperam rediit. Interea Robinson magnopere delectatus est cane villoso, quem veluti popularem ex Europa, si ita loqui licet, diligebat. Quum Friday rediisset, ciborum quos attulerat partem cani esurienti dedit. Quum vero luna opportune lucem præberet, ambo usque ad mediam noctem operi incubuerunt. Tum omnino fatigati, quum somno diutius carere non possent, in gramine recumbunt, canique se committunt custodi qui ad pedes eorum se projecit. Itaque ambo dulci somno recreati sunt, donec aurora rediisset.
Multæ opes repertæ — Cibi — Supellex — Instrumenta — Vestes — Sclopeta — Robinson repente dives.
Posterum diem tanta assiduitate operi impenderunt ut vespere ratem confecissent. Duplicem arborum seriem partim funibus, partim viminibus tam arcte colligaverant ut tutissimæ ratis vicem præstaret, longitudine viginti circiter pedum, latitudine fere eadem. Prudentius illam prope litus atque cylindris impositam construxerant ; quo facilius in mare deduceretur.
Primo diluculo mare reciprocare cœpit. Itaque sine mora ratem detrudunt ut ab aqua recedente, velut a fluvio, ad navem scopulis affixam deferatur. Et mox profecti ad navem perveniunt.
Quanto tunc gaudio Robinson exsultabat, dum ad navem tam ingentem et Europæanam accedit ! Parum aberat quin latus ejus oscularetur. Adeo caram illam habebat, quod ex Europa advenisset, quod ab Europæis ædificata, ab Europæis huc adducta fuisset. Carissimi autem isti Europæi, heu ! evanuerant, undisque fortasse obruti perierant. Omni jam spe sublata Europam statim redeundi, nihil supererat, nisi ut ex navi servaret tantam supellectilem* quantam posset, ut ipse ea frueretur. Itaque navem circumvectus, mox non sine magno dolore intellexit minime esse sperandum illam iter unquam velis tentaturam esse ; quippe quæ inter duos scopulos vi tempestatis conjecta ita hærebat ut moveri nullo modo posset.
Qua spe destitutus navem conscendere properat, opes quibus illa onerata esset exploraturus, an essent incolumes. Friday autem, timoris hesterni non immemor, dominum in stega comitari vix audebat. Verumtamen eum secutus est, sed invito animo ; statim enim monstrum illud cornutum oculis illius se obtulit. Jam vero illi non tantum erat audaciæ ; quippe debilitatum jacebat, ut vix surgere posse videretur, quoniam per triduum pabulo caruerat. Cujus rei causam quum Crusoëus intelligeret, ante omnia curavit ut bestiam fame fere consumptam pabulo recrearet. Deinde singulis navis cubiculis perlustratis, multa passim conspexit quæ, apud Europæanos neglecta, ipsi nunc maximi erant pretii. Cados* nimirum integros invenit plenos panis nautici, oryzæ*, farinæ, frumenti, vini, pulveris nitrati*, globulorumque plumbeorum* majoris minorisve formæ, tormenta quoque bellica, sclopeta*, gladios, secures, serras, cæla*, terrebras*, radulas*, runcinas*, malleos, massas ferri, clavos, cultros, forfices*, acus, ollas præterea, patinas, cochlearia, forcipes*, folles, supellectilem culinariam ligneam, ferream, stanneam, cupream* ; plenas tandem cistas* vestimentorum, linteorum, tibialium, calceorum, ocrearum*, magnamque aliarum rerum copiam quas viles habemus ; sed quanti sint pretii tum demum intelligimus quum desiderantur.
Quæ quidem omnia Friday obstupescens intuebatur. Robinson contra incredibili gaudio puerilem in modum singula tractat, subito abjicit, arripitque alia prout visa sunt aliis jucundiora. Placuit demum in carinam interiorem descendere. Hanc vero aqua repletam invenit, quoniam ibi navis valde dehiscebat. Jam igitur diu deliberanti quid primum potissimum secum auferret, nunc hæc, nunc illa magis necessaria videntur ; itaque sæpe rejicit quæ modo elegerat, aliaque eligit mox ipsa quoque rejicienda.
Quæ tandem omnium præstantissima ipsi videbantur ea seligit : cadum pulveris nitrati plenum, cum arcula plumbearum glandium ; duo etiam paria sclopetorum manualium*, duos gladios bellicos, duos venaticos* ; duplicem vestimentorum apparatum a capite usque ad calces, unum sibi, alterum socio ; viginti quatuor indusia ; duas secures, serras, runcinas ; ferri massas, malleos, nonnullaque alia instrumenta ; quosdam libros, chartæ scriptoriæ copiam, cum atramento et calamis ; pyrothecam* cum igniario et silicibus ; cadum pane nautico repletum ; carbasi mediocrem copiam ; capram.
Quum jam mare redire cœpisset, uterque ad ratem descendit, et postquam eam solverunt, leniter aqua accedente ad litus delati, opes servatas in terram deportare properant. Tum Friday valde gestit discere qui ex his omnibus usus aut quæ commoditas percipi posset. Cujus ut cognoscendi cupiditatem expleat dominus post dumetum se recipit, et tunicam vestemque præfecti cum calceis et tibialibus induit ; tum gladio cinctus pileoque ornatus subito progreditur atque ante oculos socii obstupescentis consistit. Ille attonitus aliquantulum recessit, primo aspectu incertus dominumne an alium quemquam domino majorem conspiceret. Hic attonito subridet, manuque blande porrecta, eundem profitetur se amicum ei semper esse, veste et fortuna quamvis mutatis. Tum depromptas* remigis vestes eum docet rite induere atque imperat ut se quoque vestiat. Multum quidem temporis in se vestiendo Friday consumpsit ; quippe qui illa sibi aptandi omnino rudis esset. Tunicam videlicet ita induit, ut pedes manicis* immitteret ; eodem modo braccis usus est, pedes enim in partes inferiores inserere conatur, tunicamque in dorso connectere. Sensim errorem intellectum ita emendavit ut tandem, sæpius frustra conatus, omnia ista vestimenta recte induere didicisset. Illa vero maxime laudavit quod ipsum egregie contra musquitonum morsus defenderent. Calceos solos vituperavit, qui parum commoditatis habere videbantur. Jam illi dominus demonstrat quemadmodum utendum sit securi ceterisque instrumentis ; et confestim securis experimentum fecerunt, malumque rati idoneum aptaverunt quam velo in posterum instruerent. Quod quidem opus Robinson se solum perfecturum spondet, sociumque ad lamam mulgendam mittit ; hoc enim per biduum neglexerant.
Absente Friday, Robinson sclopetum parat, ut amico ostendat quanta sit vis pulveris nitrati, simulque ei admirationem moveat ; quo regresso, atque Robinsonis in opere perficiendo celeritatem admirante, hic falconem marinum conspicit, tunc pisce rapto avolantem. Arrepto statim sclopeto hoc modo exclamat : “ ecce mi Friday ! istum dejiciam ”. Quibus vix dictis, subito fragore intonat sclopetum alesque ex aere in terram exanimis decidit. Quo viso auditoque Friday in terram procidit quasi ipse vulneratus ; repente enim vetus de Toupane seu deo tonante opinio ejus animum subiit, dominumque in hac animi perturbatione Toupanem esse existimavit.
Adsunt ! Adsunt ! — Arma inter socios dividuntur — Paratur bellum — Duo viri adversus quinquaginta — Victoris dementia.
Hæc inter sex menses effluxere, nec Friday ullam denuo de patria repetenda mentionem domino habuerat. Sæpius autem, confecto labore, montem conscendere solebat unde insulam prospectaret in qua natus erat. Ibi moratus sedebat, et lugebat quod a patre in perpetuum disjunctus esse videretur. Et ipse dominus de hoc itinere tacebat ; quippe qui non posset amici votis prius obsecundare quam cuncta ad novum vivendi genus fuissent disposita.
Nunc autem absolutis rebus maxime necessariis, Crusoëus primus auctor fuit parandæ denuo navis ad socii patrem arcessendum. Quibus auditis magno Friday gaudio affectus est.
Forte postea Robinson socium ad litus misit ut testudinem quæreret ; diu enim grato hoc cibo caruerant. Ille autem brevi regressus, anhelitus inter et trepidationem hæc sola proferre potuit : “ adsunt ! adsunt ! ” Territus ipse dominus interrogat quisnam adsit : “ O domine ! una, duæ, tres, sex scaphæ : ” numeros scilicet inter tres et sex, propter exanimationem reminisci non potuit.
Ille quam velocissime collem statim conscendit, neque sine formidine agnoscit Friday non erravisse ; ipse enim numerat sex scaphas barbaris onustas qui appellere litori conabantur. Tum celeriter descendit, sociique animo confirmato, interrogat an fideliter et strenue cum ipso stare velit, si cum barbaris sit decertandum.
Cui Friday “ Vita mea tibi est ” respondit. Quæ quum audiisset, “ Age ergo, ” ait Crusoëus, “ barbari isti inhumana nunquam hic consilia exequentur. Quæ constituerim ego tibi inter eundum exponam ; nunc non loquendi, sed agendi tempus est. ”
Tum unum e tormentis rotis fultum e vallo deducit ; sex sclopeta majora, quatuor minora, cum duobus gladiis profert. Uterque duobus sclopetis manualibus gladioque cingulum instruit ; tria sclopeta majora humero imponit, et ad tormentum trahendum connititur. Abundabant præterea globis plumbeis majoribus minoribusque, et pulvere nitrato, quibus apparati fortiter ad bellum progrediuntur. Paululum progressi tandem consistunt. Tum Crusoëus ibi socio omne belli consilium hoc modo exposuit. “ Montem circum, atque per densissimam silvam ibimus, ne ab hostibus conspiciamur. Tum in arbustis densis ad litus fere procurrentibus ad eos propius accedemus ; quum venerimus intra teli jactum, subito tormentum plumbeum globum et fragorem effundet, quo barbari, credo equidem, territi, relicta præda, in scaphas confugient. ” Tum commilitoni manum porrigit, et uterque se fortissimi militis officio functurum pollicetur.
Interim tacito gressu usque ad extremam dumetorum partem perveniunt. Robinson ad comitis aurem insusurrat, ut quam cautissime post magnam quandam arborem adrepat redeatque sibi nuntiaturus num hostes inde conspici possint. Friday reversus nuntiat facillime illos conspici posse, ignem circumsidentes, ossaque alterius captivi jam mactati assa rodentes ; alterum non procul ab illis vinctum jacere ; hunc ex albo genere hominum esse videri, et pari neci sine dubio destinatum.
Tum Crusoëus post arborem collocatus, porrecto tubo optico* quem e nave servatum secum apportaverat, ea quæ Friday rettulerat ipse vera esse deprehendit. Quinquaginta circiter anthropophagi apud ignem consederant ; captivum vero jacentem Europæum esse facile agnovit. Quibus visis exarsit, sanguis fervet, pectus æstuat. Si tamen primum hunc animi motum sequeretur, temere impetu facto multum effunderet sanguinis ; novit enim rationem cæca animi perturbatione vinci nunquam oportere ; itaque se quamvis indignatum sustinet.
Ad eam deinde partem dumetorum progressus quæ longius excurrebat, hiatum mediocrem e longinquo vix conspiciendum animadvertit. Collocatum ibi tormentum ita dirigit, ut globus super capita barbarorum emissus neminem lædat. Deinde socio tacite significat ut ipsum in omnibus imitetur invicem quæ agentem viderit. Quo facto, duo sclopeta ponit humi, tertium manu tenet ; quod Friday imitatus est. Tum funem incendiarium* rimulæ* tormenti admovet. Ignem pulvis concipit, globus ejicitur. Fragore audito, barbari e cespitibus ad terram procidunt quasi omnes una occisi ; Robinson interea et socius in exitum rei intenti erectique, ad pugnam, si necesse foret, cetera parant. Mox barbari terrore quo primum perculsi sunt parumper sedato, in pedes se erigunt. Pavidiores ad scaphas profugiunt, fortiores arma capiunt. Qui quidem, solo tormenti fragore exterriti, neque ignem neque globum viderant ; itaque eis formido expectatione Robinsonis* minor fuit. Quum autem nihil circumspicientibus visum sit quo terrerentur, animum statim receperunt. Fugientes quoque revertuntur, cuncti horrendum clamorem edunt, atque sævissimo vultu gestuque arma vibrant et chorum bellicum instaurant.
Crusoëus paululum hæret incertus, donec choro finis fiat. Sed postquam vidit barbaros iterum considere duosque mitti qui Europæum adducerent mactandum, tum diutius iram cohibere non potuit. Itaque sic præcipit socio voce submissa : “ tu ad dextram, ego ad sinistram. Deus nos adjuvet ! ” His dictis, e sclopeto globum emittit ; idem facit Friday, qui melius domino collineaverat*. In sinistra enim parte quinque, in dextra tres tantum prociderunt. Ex quibus octo, tres interfecti, quinque vulnerati modo erant. Mira jam celeritate omnes qui incolumes erant fugam corripuere. Alii alia in loca aufugientes immanem edunt ejulatum. Robinson nunc prorumpere gestit, ut fugientes persequatur miserumque Europæum vinculis liberet ; sed obstupuit sane, quum nonnullos fugientium rursus concurrere et se ad pugnandum parare vidisset. Itaque quam celerrime alterum sclopetum arripit. Item Friday ; amboque suo quisque sclopeto utuntur. Hic duo tantum occubuerunt barbari. Nonnulli tamen vulnerati, clamantes atque ululantes, amentium instar, discurrunt ; alii cruenti, alii vehementer læsi. Ex istis non multo post tres etiam semianimes procidunt. Tum Crusoëus “ agedum ! ” inquit. Tum sclopetum abjicit vacuatum, ut tertium repletum arripiat. “ Prorumpamus ! ” Hoc dicto, et facto impetu, ambo in campum ruunt, et Crusoëus ad captivum provolat. Dum autem ad illum accedit, nonnullos barbarorum fugientium animadvertit gradum sistere atque ad pugnam se componere. Hoc Robinson socio innuit. Qui quidem, signo intellecto, propius accessit, sclopetoque unum ex illis prostravit. Interim Robinson cultro vincula secuerat quibus captivi manus pedesque constricti erant. Tum Anglico sermone interrogat, quisnam sit. Captivus Latine respondet se Christianum et Hispanum esse. Cui quum Robinson sclopetum manuarium gladiumque porrigat, ut ad pugnam dirimendam ipse auxilio sit Hispanus vix sclopetum gladiumque accepit, quum furore percitus et recentiore ira, in barbaros impetum facit, et dum cæteri ad scaphas se recipiunt, nonnullos cunctantes cædit. Jamque illi velis remisque aufugere.
Jam noster Crusoëus, ut erat mitis vir animi campum circumiit, si forte cuiquam barbarorum adhuc spirantium posset succurrere. Plurimi autem expiraverant ; ceterique, inter manus ejus vinum vulneribus instillantis, animam efflant. Viginti barbari mortui erant, nec vulneratus quidem victor alteruter fuerat.
Friday patrem suum invenit — Concio convocata — Legati missi — Institutæ leges — Spelunca — Monstrum.
Robinson cupidus scaphæ quam barbari reliquerant inspiciendæ, ad eam accessit, neque sine magna admiratione in illa invenit hominem alium, manibus pedibusque miserabiliter vinctis, mortuo quam vivo similiorem.
Robinson statim solutis ei vinculis, ut eum erigat nititur, qui tamen neque stare, neque loqui poterat ; flebiliter potius ingemebat, ratus se nunc ad mortem trahi. Quum ille gente barbarus, non Europæus esset, Robinson socium vocat mortuorum corpora congerentem, ut patrio sermone hominem alloquatur. Vix autem Friday captivum conspexit, quum spectaculum ejusmodi insecutum est quod neque Crusoëus neque Hispanus ille sine lacrimis intueri possent. Scilicet Friday subito quasi lymphatus, in captivi amplexus provolare, eum osculari, urgere ; clamare, ridere, exsultare, saltare, flere, manus torquere, iterumque exclamare, amentem* denique modis omnibus referre. Diu quoque et multum Robinson socium prius interrogavit quam ille hoc unum breviter domino respondisset : “ Ecce pater meus ! ”
Jam vero quibus modis optimus ille juvenis lætitiam pietatemque ostenderit, verbis nemo describere potest. Vicies e scapha in terram, e terra in scapham prosilit. Crusoëus vini aliquantulum quod in lagena reliquum habet, filio tradit, quo patris membra tumentia foveat. Tum paululum secessit ut Friday liberius sese totum daret lætitiæ.
Regressus tandem, interrogat an cibum aliquem patri præbuerit ; tum respondenti se minime adhuc de hoc cogitasse, Robinson jentaculum suum statim offert, quod hic patri tradidit. Tum repente e scapha prosiluit, atque ita celeriter procurrit ut jam extra conspectum esset prius quam herus eum posset interrogare. Mox autem reversus est, manu altera urceum aquæ plenum, altera panem caseumque tenens. Illum patri, hunc domino porrigit ut jentaculum quo ille se defraudaverat compensaret. Senex aqua gelida subito recreatus est ; quippe qui siti excruciatus in eo erat ut prorsus deficeret.
Jam Robinson ad Hispanum in gramine prostratum languentemque se convertit ; istum quoque a socio potu ciboque reficiendum curavit. Tum illum ad scapham deducit in quam (tormento, sclopetis, spoliis, interfectorum oneratam), Friday saltu se dedit ; tamque velociter, vento quamvis adverso, eam remis impulit ut Crusoëus navigantis cursum in litore pedibus vix æquaret.
Proximo die Crusoëus comites convocavit, ut rem quæ diutius differri non poterat conjunctis viribus perficerent.
Scilicet verendum erat ne e malignis vaporibus jacentium in campo cadaverum pestis funesta exoriretur. Itaque cuncti, sua quisque instructus securi, conveniunt, cæsisque lignis, corpora defunctorum Romano more comburunt. Interim Friday patrem suum docuerat quantum gentes bene moratæ ab humana carne abhorrerent. Quod quidem mirum seni primo visum est. Filius autem expositis omnibus quæ ipse a domino acceperat, brevi patrem eo adduxit ut morem istum immanem aversaretur. Senem illum Sunday propterea Crusoëus appellavit quod die hebdomadis primo, seu “ Sunday, ” eum servaverat.
Jam ille universos in concionem vocat, in qua Friday iterum interpretis munere, quum erga Hispanum, tum erga senem Sunday functus est. Hispanus primum de aliis loquitur captivis. Tum Crusoëus hæc : “ O amici, quos Deus socios mihi adjunxit, omnia nunc possidemus quæ ad bene beateque vivendum requiruntur. Sed nunquam equidem his bonis tranquillo animo et quieto frui potero quandiu intellexero alios esse homines qui, quum a natura jus æquum illis fruendi acceperint, inopia tamen et miseria afficiantur. Hoc igitur a vobis peto ut suam quisque sententiam dicat monstretque qua potissimum ratione eos in societatem hujus nostræ conditionis adsciscamus. ”
Hæc fatus, unumquemque sententiam proferre jubet. Hispanus se vel unum eos, in scapha de hostibus capta, adducturum pollicetur. Sunday profitetur se idem facere paratum. Friday autem censet satius esse patrem suum senem manere, optatque ut sibi liceat Hispano sese addere. Tum nobile patrem inter et filium fuit certamen, utri potissimum contingeret vitæ periculum adire. Itaque Robinson coactus est, ad rem dirimendam, ut sententiam ipse suam diceret, cui omnes læti obtemperaverunt. Hæc erat, ut Hispanus cum Sunday proficisceretur, Friday autem apud se remaneret. Addidit vero, priusquam ambo illi in viam se conferrent, necesse esse ut, arato agri decies majore spatio, semina sererentur ; aucto enim colonorum numero, victum quoque necessarium augendum esse. Itaque per aliquot hebdomades continuas agricola quisque factus est, operariorumque diligentia feliciter omnia et cito confecta sunt ; cunctisque intra quindecim dies absolutis, constitutum iter paratur.
Sed prius quam proficisceretur, Hispanus probi gratique in Crusoëum animi documentum edidit, quod et prudentiam ejus monstravit. Nam confessus est populares suos, ipsius instar, esse remiges de plebe*, rude genus et incultum ; neque sibi eorum mentem adeo perspectam esse, ut sponsor fiat de illorum fide ac voluntate ; itaque se optimum censere, a Robinsone sicut a domino leges constitui, neque quemquam in insulam adducendum esse, nisi prius legibus illis sese obstrinxisset. Quam ob rem Crusoëus, lætus hospitis fide, ejus consilio obsecutus est. His autem verbis leges scriptæ sunt.
“ Quicumque in insula vivere, atque in partem commoditatum quas illa præbet admitti cupit, eum oportet :
“ Voluntati domini illius insulæ in omnibus obedire, cunctisque institutis, quæ ille ad salutem communem civium promovendam præceperit, obtemperare.
“ Vitam agere in labore, temperantia, honestate ; nemo enim in hac insula vitam deget qui aut ignaviæ, aut luxuriæ, aut ulli turpitudinis generi se dederit.
“ Abstinere ab omni rixa ; siquis autem injuriam acceperit, in propria causa judex ipse ne fuerit, sed eam aut ad insulæ dominum deferet, aut ad eum qui judex ab illo constitutus fuerit.
“ Omnes labores ad communem utilitatem necessarios libenter suscipere, et si res postulabit, domino, vel cum vitæ discrimine, opem ferre.
“ Si quis ullam ex his legibus æquissimis violare ausus fuerit, ceteri consentientes aut eum cogent ut pareat, aut ex insula in perpetuum ejicient.
“ Neminem vero non hortamur ut has conditiones serio perpendat, nomenque ne subscripserit, nisi prius statuerit illis quam studiosissime obtemperare. ”
“ Robinson Crusoëus. ”
Has leges scriptas Hispanus in vernaculum sermonem vertit. Quo facto, ille et calamis et atramento instruitur, ut populares sui antea nomina legibus propositis subscribant quam proficiscantur. Tum viaticis scaphæ impositis, magna cum pietate valedicunt Robinsoni socioque et vela faciunt.
His peractis, Crusoëus, comite Friday, forte venaturus in itinere non longe processerat, quum canis stetit latrans ad imam rupem arbustis consitam. Accedunt ambo propius hiatumque in rupe vident adeo arctum ut irrepere, neque tamen ingredi possent. Crusoëus socium tentare jussit num per hiatum istum posset se immittere.
Qui caput quum vix admovisset, horrendo clamore retraxit, tum Robinsonis admonitione ne audita quidem, amentis instar aufugit. Ille tandem eum assecutus causam fugæ rogat : “ Heu ! heu ! ” respondit Friday, “ fugiamus ! monstrum horrendum vidi, ingens, ardentibus oculis, faucibus tantis ut nos ambo simul absorbere possit. ” Cui dominus : “ Ehem ! ” inquit, “ fauces satis amplas dicis ; attamen ipse rem explorabo. ” “ O domine, ” (hæc exclamat servus, domino ad pedes provolutus), “ per te Deum obsecro ; noli hoc facere ; te monstrum illud deglutiet ; tum miser Friday domino orbatus erit. ” Robinson subridens interrogat, an ipse ab illo devoratus fuerit. Qui quum obmutesceret, domum jussit festinare, ut lampadem accensam peteret. Ipse ad speluncam reversus sclopeto armatus, ad ostium se collocat.
Interea Friday cum lampade redit, dominumque iteratis precibus orat ne morti certæ ultro se objiciat ; ille autem qui re deliberata timoris expers erat, hortatur socium ut animo confidat. Tum lampadem sinistra, sclopetum dextra tenens, monstro fortiter obvius fertur. Capite vix immisso, ad dubiam lampadis lucem ipse quoque aliquid conspicatus est quod sibi horrorem incussit ; neque adeo tamen aufugere voluit ; sed admota propius lampade, perspexit nihil illud esse nisi lamam ætate fractum et senio mox interiturum.
Quum igitur Robinson circumspiciendo nihil deprehendisset propter animal illud minime timendum, vocato ad se Friday, penitus in speluncam irrepsit. Hic etsi vehementer trepidabat, non potuit dominum ducem non sequi, neque ibi sine admiratione vidit quantopere propter ipsius terrorem monstrum in majus crevisset.
Quum jam lama in eo esset ut ageret animam*, Robinson illum ex antro amovet quem, quum expiraverit, terra obruat. Mox loco explorato antrum satis amplum et jucundum inveniunt. Ex quo magnam in posterum utilitatem se capturos sperabant ; hoc enim statim Robinson elegit domicilio ubi, fervidissimo solis æstu, frigus captaret. Itaque missus est Friday ut instrumenta afferret ; quorum ope cœperunt ostium antri amplificare ; atque hoc opere tempus non sine jucunditate consumpserunt.
Navis anglica appulsa ad insulam — Quo casu — Magna Crusoëi in præfectum merita — Spes liberationis.
Interea accidit ut Hispanus et Sunday octo jam dies afuissent necdum rediisent. Friday sæpissime nunc ad montem procurrebat, nec tamen, quamvis intentis intueretur oculis, quidquam conspiciebat. Forte tandem quum Crusoëus domi versabatur, ecce subito redit ille ac procul : “ adveniunt ! ” inquit, “ adveniunt ! ” Hoc nuntio lætus, dominus ad collem properat. Inde e longinquo scapham ad insulam tendentem prospicit. Sed incertum se esse profitetur num hæc esset ea quam speravissent. Friday expalluit ; Robinson iterum speculatur. Scilicet Europæana erat navicula albique homines in ea armati. Extemplo socii alium collem conscendunt, certiora visuri. Quantus vero fuit stupor cernentium navem ingentem Anglicam, ad ancoram consistentem.
Tum Robinsonis animus admiratione, metu, lætitia, invicem afficitur. Hinc enim gaudet spe liberationis, inde vero stupet metuitque, quod in dubio esset quo consilio navis ista huc appulisset. Itaque veritus ne piratæ essent, in colle arboribus virgultisque consito se sociumque collocat in speculis*. Inde cernunt scapham undecim hominibus oneratam ad litus appellere, quorum octo armati erant, tres reliqui inermes vinctique. Hi quidem vix in litore expositi vinculis soluti sunt. Unus ex illis misericordiam armatorum implorabat. Reliqui duo manibus sublatis a Deo auxilium et salutem petere videbantur. Quibus conspectis, Crusoëus perturbatus et anceps consilii stetit. At brevi non sine horrore videt nonnullos nautarum strictis gladiis necem captivo intentare, ac deinde tribus captivis relictis proximum nemus petere. Illi interea sedebant mœsto dejectoque vultu, incerti quid deinde futurum esset. Tum Crusoëus, cujus in mentem alienis malis propria revocabantur, miseris istis hominibus vel suæ vitæ periculo opem ferre statuit. Igitur Friday jubetur sclopeta, gladios, apparatum tormentarium quam celerrime afferre ; ipse remanere satius duxit*, speculaturus quæ sequerentur. Cunctis igitur ad pugnandum paratis, magno cum gaudio nostri animadvertunt nautas vagatos in umbra passim recubare ut somno, diei fervidissimo tempore, indulgerent. Tum Robinson, quum paululum expectasset, animo audaci ad miseros illos accedit. Qui quum aversi sederent, attoniti stupuerunt, audita voce subito hæc clamantis : “ Quinam viri estis ? ” At illi exsilire, fugamque parare. Crusoëus Anglico sermone hortatur ne timeant ; se servatorem adesse, et de patria, de malis, et quid opis ipse ferre posset interrogat. Cui “ Germani sumus, ” respondet unus qui Anglicam linguam intelligebat. “ Nautæ mei, conjuratione facta, navi mea potiti sunt. Primo statuerant me cum viris istis bonis interficere ; tandem vitam deprecantibus concesserunt. Vita autem in hac insula deserta, inopia et miseria perituris, ipsa morte acerbior est. ” “ Ego vos, ” huic Crusoëus respondit, “ e rebus his tam miseris expediam, vel ipsius capitis mei periculo ; sed duplici lege : scilicet ut tu, dum hic habites, cum tuis mihi pareas ; deinde ut, si navem tuam tibi restituere mihi contigerit, me meosque in Angliam revehas ”. Quæ quum præfectus promisisset, tum sclopeto unumquemque gladioque armavit, ea tamen conditione ne quis iis ante uteretur quam ipse jussisset. “ In scelestos istos homines, ” addit ille, “ somno nunc sopitos et passim jacentes invademus ; sed ita ut minime cruenta victoria sit. ”
Tum illi toti ab luctu versi in iram, ducem secuti sunt, et Friday secum ferebat laqueos quibus ligati fuerant. Jam ad proximum accedunt, in faciem prostratum et somno tam alto oppressum ut, manibus pedibusque vinctis, os ei prius obstruxerint quam penitus experrectus sit. Manibus tum a tergo revinctis, immotum eum manere jubent ; minati se eum, si vel minimam vocem edat certe jugulaturos esse. Quo facto, ad alterum properant, quem ligatum pariter eadem minati supinum collocant. Et jam sex in vinculis erant, quum postremi duo subito experrecti surgunt et arma corripiunt. “ O scelesti, ” (ita exclamat Robinson), “ cernite socios, arma abjicite ! peribit qui cunctatus erit. ” Hæc cum intonuisset illi gladiis abjectis in genua se prosternere, supplicesque delicti veniam a præfecto petere. Atque his etiam manus nodis implicantur. Tum Crusoëus jubet universos in speluncam contrudi, ostioque validis arborum ramis obstructo, mandat custodi ut interficiatur si quis claustrum conetur perrumpere.
Deinde socii facto agmine ad scapham se conferunt quam vectibus admotis in siccum protrahunt, et carinam deinde perforant. Sub horam post meridiem tertiam, tormenti fragore tentant ut nautas ex insula revocent. Quo signo ter repetito quum nemo rediisset, altera scapha e navi profecta est ad insulam. Tunc Crusoëus cum sociis in collem se recipit. Scapha appulsa, nautæ ad priorem currunt quam cernunt in sicco perforatam. Confestim circumspicere, socios nomine vocare, neque tamen quisquam fuit qui responderet. Illi decem numero erant, armati omnes. Robinson qui ex præfecto acceperat inter captivos tres esse qui non nisi metu coacti venissent in sceleris societatem, Friday gubernatoremque ad eos mittit ; quumque illi veniam orassent impetrassentque, armis redditis, eos quæ ipse præcepturus sit sedulo exequi jubet.
Interim qui primi advecti fuerant clamorem sustulere. Redditur et major a Crusoëi commilitonibus ; hoc enim modo ille jusserat ut advenæ in nemora allicerentur. Illi scilicet voce respondentium vix audita, sparsi hinc inde per silvas vagantur. Sed nullo reperto, quum jam advesperasceret, ad scapham redibant, cursu et vano errore fessi. Atque ut quisque occurrit excipitur ab insidiantibus, quorum in manus captivi sex inciderunt. Quum quatuor alii reverterentur, mittitur ad hos quidam nautarum in gratiam receptorum, interrogaturus an sponte armis abjectis se submittere velint ; ni facerent, insulæ procuratorem, triginta abhinc passibus, quinquaginta milites ex arce eduxisse qui ipsos cæderent. Tum Robinson armorum strepitum una omnes edere jussit ad verba legati confirmanda. Itaque illi non vi sed arte vincuntur. Mox quidam ex iis hæc rogat : “ An vero delicti veniam impetraturi sumus ? ” Cui præfectus in virgultis latens sic acclamavit : “ Vocem meam agnoscis, Thoma Smith ! Si illico arma e manibus ceciderint, vitam omnes habebitis, Atkins excepto ”. (Ille enim seditionis concitor fuerat.) Tum universi statim arma abjicere. Atkins ipse præfectum obtestatur ut sibi parcat ignoscatque ; commune enim esse omnium scelus. Præfectus respondet, se (quod unum posset), procuratoris eum clementiæ commendaturum.
Quo facto, Friday cum nautis ad illos vinciendos mittitur. Jam Crusoëus, qui procuratoris personam sustinebat, cum præfecto accessit. Hic autem de captivis eos elegit quibus tales esse mores noverat ut ipsos sceleris commissi vere pœniteret ; hi ad arcem, ceteri ad speluncam ducuntur. Ex iis qui in antrum antea conjecti erant duos etiam adduci jussit, de quibus quoque bene sperabat. Quomodo autem cum illis egerit et quæ postea acciderint, mox narrabimus.
Fundata colonia — Crusoëus relinquit insulam — Quod accidit in patriam redeunti — Quomodo vitam deinde honestam et beatam degit.
Quibus ignotum fuerat, hi ante arcem collecti decem erant. Crusoëus hæc profitetur : ea lege ipsos seditionis veniam impetraturos ut præfectum legitimum in recuperanda nave adjuvent. Quæ sententia etiam captivis denuntiatur. Tum captivis simul et liberis una colloquendi* copia data est, ut sese mutuo in fide servanda confirmarent, quum hæc sola sontibus salutis via pateret. Interim fabro lignario* mandatur ut alterius scaphæ perforatæ carinam reficiat. Tum altera præfecto, altera gubernatori traditur, nautis inter utrumque divisis, cunctique apparatu bellico instructi vela faciunt.
Crusoëus, cujus fortuna ex eventu hujus incepti pendebat, tanta animi perturbatione et sollicitudine agitabatur, ut stare ibi nesciret ; nunc in spelunca sedere, nunc in collem ascendere, et quia noctu oculorum deficiebat usus, auribus captare si quid forte e nave audiret. Augebatur enim sollicitudo expectatione signi de quo inter eos convenerat. Triplex scilicet fragor ille nondum auditus erat, media jam nocte ingruente.
Et jam spes omnis abierat, quum e longinquo subito sonitus fit. Crusoëus quasi e somno repente excitatus, aures erigit. Sequitur alter fragor et deinde tertius. Nunc constat navem esse expugnatam, nunc certo in Europam profecturus est. Tum amens lætitia devolare, socium in gramine recubantem excitare, amplecti, deinde ad arcem currere, sarcinasque raptim colligere. Die nondum exorto, ad collem rursus properat, eoque ubi navis in ancoris consistebat oculos intendit. Brevi conspicit præfectum navis, qui collem nonnullis comitantibus conscendit. Robinson uno impetu ejus in amplexus provolat. Tum præfectus narrat se nave feliciter admodum potitum esse, occiso nullo neque vulnerato quidem ; obscura enim nocte ita evenisse, ut neque agnosceretur ipse, neque comites a nave prohiberentur. Turbulentissimos seditionis auctores sibi quidem obstitisse, sed captos in vincula fuisse conjectos. His dictis, cibos quosdam lautiores e nave afferri jubet, lætique omnes jucundissimo convivio recreati sunt.
Deinde præfectus Crusoëum rogavit quidnam nunc sibi faciendum mandaret, quo ipsi gratiam persolveret. Huic ille “ præter hesterna promissa ” ait, “ hæc tria te rogabo. Primum quidem ut hic commoreris, donec pater socii mei redierit ; tum ut me meosque in nave excipias ; denique ut seditionis auctoribus veniam des. Hæc sola delicti pœna sit ut in hac insula deserantur. ”
Præfectus hæc pacta servaturum se pollicitus, captivos adduci jubet, pessimisque eorum designatis pœnam irrogatam* denuntiat ; neque illi sine lætitia hoc audierunt, conscii quippe tanti admissi facinoris. Crusoëus eos mox docuit quomodo victus petendus esset, illisque res suas omnes relicturum se promisit.
Dum noster hæc loquitur, Friday magno cursu anhelans nuntiat patrem cum Hispanis advenisse. Cuncti igitur illis obviam properant. Friday ceteros prægressus in amplexus patris præcurrerat. Crusoëus non sine admiratione duas mulieres inter advenas conspexit ; Sundayque interrogatus docet uxores esse duorum Hispanorum, quas illi in ipsa regione duxerant*. Hi vero ubi audissent Robinsonem mox profecturum, nonnullosque remiges in insula relicturum esse, rogaverunt ut sibi quoque liceret in ea remanere ; se enim omnibus auditis quæ alii memoraverant jucundiorem illa sibi sedem non optare. Quibus precibus ille libentissime annuit ; gaudebat imprimis quod duos hic spectata probitate viros relicturus esset. Sperabat enim fore ut eorum opera et exemplo ceteri ad bonam frugem* reducerentur. Hac mente alios omnes eorum auctoritati subjicere constituit.
Itaque universos arcessi jubet ; sex Angli erant et duo Hispani cum uxoribus. Quibus convocatis suam Crusoëus his verbis voluntatem declaravit : “ Neminem fore spero, qui mihi jus deneget de rebus meis, hac quidem insula cum omnibus quæ in ea sunt, arbitrio meo statuendi. Opto autem ut omnium cujusque vestrum qui hic remansuri estis conditio sit beatissima ; quam ob rem vobis certas leges non habentibus meum est instituere, vestrum autem sequi.
“ Hæc igitur accipite.
“ Hos ambo Hispanos ego meos in insula vicarios constituo. Hi præcipient, vos parebitis. His committo apparatum omnem bellicum, atque instrumenta omnia ; ea tamen lege ut illi vobis necessaria præbeant, vos autem cum iis honeste in pace vivatis.
“ Principio Deum colite ; nulla enim civitas firma, nisi fundamentum sit amor Dei.
“ Proxima pietati sit justitia. Jus suum cuique tribuatur ; neu cuiquam nocueritis.
“ De ceteris ambo Hispani viderint. Illi fines agris assignabunt, juraque, prout res postulabit, et privata et publica statuent.
“ Olim* fortasse licebit de vobis nuntium accipere ; fortasse me aliquando juvabit extremum in hac insula mihi carissima vitæ tempus agere. Væ illi qui interea has leges meas everterit. Eum ego in cymba impositum fluctibus sævissima tempestate agitatis tradam hauriendum. ” His auditis, assensere omnes seque obedientes futuros esse polliciti sunt.
Tum noster ea notavit quæ secum aveheret : vestem e pellibus a se ipso confectam, cum umbella ; hastam propria quoque arte perfectam, arcum, securimque siliceam ; psittacum, canem villosum, lamasque duos ; quæ instrumenta, quum esset solitarius, fabricaverat. His cunctis in navem translatis, secundo spirante vento, proficisci proximo die constituunt. Jamque tempus adest. Tum Crusoëus eos qui remansuri erant ad concordiam pietatemque sequendam denuo hortatus, ultimum vale clamat, et cum comitibus Friday et Sunday navem conscendit.
Felicissimus ad Hamburgum cursus fuit. Quum navem Crusoëus opportune hic invenisset Londinium tendentem, a Germanicæ navis præfecto discessit, atque alteram conscendere properavit. Hæc brevi solvit ancoras. Dulcissima jam Crusoëi patria e longinquo cernitur. Jam in ostium Thamesis advenere, quum subito sæva tempestas exoritur navemque vi magna in oram conjicit. Tum quidquid valet diligentia, quidquid peritia, adhibetur ; sed frustra ; venti furor, omni conatu* major, navem abreptam in arenas agit tanta vi ut carina disrumperetur. Irruit extemplo in eam ingens aquæ vis, adeo ut de salute omnes desperarent ; navigantibus vix datur copia in scaphas desiliendi ut morti, si fieri possit, se eripiant.
Sic igitur Robinson quum denuo naufragium fecisset, miser in portum proximum advenit, neque quidquam servavit præter canem qui vectum in scapha dominum natando secutus est, et psittacum in humero ejus sedentem. Multis post diebus, certior factus est umbellam vestemque pelliceam repertas esse.
Portus ille ad quem appulerat scapha octo millia passuum a Londinio aberat. Audiit patrem suum senem bona valetudine uti, matrem vero, feminam optimam, obiisse. Quod quidem gravissimo eum dolore affecit. Jam Eboracum profectus, viginti quatuor horarum spatio eo advenit. Quum sequente cane et psittaco humero insidente in terram descendisset, per circumfusam spectantium turbam in hospitium proximum se contulit. Inde nuntio ad patrem misso, curavit ne senex ille optimus filium reducem nimis subito reviseret neu, tantæ non capax lætitiæ, mortem occumberet.
Jam filius ipse per plateas satis sibi cognitas ad patrios penates provolat, domumque assecutus in patris gaudio trepidantis amplexus ruit. “ Mi pater ! ” “ Mi fili ! ” hæc tantum ambo eloqui potuerunt. Muti, trepidi, spiritu intercluso, alter alterius e collo pendent, donec vis benigna lacrimarum animum utriusque levavit.
Interea Friday miratur frequentem* tectis urbem stupetque inhians innumera rerum miracula quæ nunc undique oculis obversantur. Quorum aspectu satiari non potuit. Ac primo die nullam rem ab alia distinguebat ; tanta enim animi perturbatio erat ut hebes oculis et animo esset.
Pater Robinsonis institor erat. Propterea optavit ut filius in mercatura exerceretur, heres patris institutus. Sed filius ad laborem induratus patrem rogavit ut sibi liceret fabrorum tignariorum* artem discere. Itaque cum socio tignarii cujusdam disciplinæ se tradidit, atque brevi uterque in ea arte tantum profecerat ut ipsi magistrorum dignitatem assequerentur. Quo facto, officina communi instituta, amicitiam inter se, summo studiorum voluntatumque consensu, ad extremum vitæ diem coluerunt. Et sic perpetua tranquillitate, sanitate, industria, fortunati ambo vixere ad summam senectutem, posterique libenter retinebunt duorum memoriam hominum, qui ceteris documento erunt quomodo suæ quisque felicitatis artifex esse possit.
Crūsōeī ortus, indolēs, ēducātiō — Cupīdō peregrīnandī — Discessus ā parentibus — Profectiō Londīnium — Īnfausta initia — Tempestās — Nāvis obruta flūctibus — Advenit Londīnium, unde solvit ad Guineam.
Erat Eborācī, in urbe apud Anglōs celeberrimā, vir quīdam cui nōmen Crūsōeō. Trēs fīliōs suscēpit.
Maximus nātū, armōrum studiōsior quam librōrum, tractāre ā puerō gladiōs, ōrdine mīlitārī comitēs īnstruere, aurēs vīcīnōrum repetītō tympanī sonitū obtundere, et, vix adulēscēns, ē fictīs certāminibus ad vēra prōcurrit et mīles fit.
Quī cum sīc didicisset sex circiter mēnsēs jussū centuriōnis stāre et sequī, vertere corpus ad sinistram dextramque, exārsit bellum Turcās inter et Anglōs, in quō cum multa ēgregiē fēcisset, gravissimō cōnfossus vulnere cecidit.
Alter fīlius litterās in gymnasiō discēbat ut causās in forō ageret*, nec parva erat parentum magistrōrumque dē juvene exspectātiō ; sed cum forte in fēriīs septembribus, corpore adhūc calidō, aquam nimis frīgidam imprūdentius bibisset, in morbum incidit et intrā paucōs diēs exstīnctus est.
Jam nūllus supererat praeter minimum illum nātū, quī Rōbinson appellābātur. Itaque suam in eō spem omnem ambō parentēs collocāvērunt, quippe quī ipsīs ūnicus esset. Nihil eō cārius in terrīs habēbant ; sed amor eōrum nōn erat rēctae ratiōnī cōnsentāneus*.
Cum enim dēbuissent eum certā disciplīnā assuēfacere, omnia fīliolō indulgēbant ; quī cum lūdere quam studēre māllet, tōtam illam aetātem quae bonīs artibus vacāre poterat, in ōtiō et nūgīs cōnsūmēbat.
Pater optābat ut ille mercātūrae sē addīceret. Hoc vērō minimē fīliō placuit ; sē mālle ait orbem terrārum peragrāre, ut multās rēs novās audīre, multās vidēre posset.
Jam annum aetātis decimum septimum attigerat, socordiae ignāviaeque trāditus. Cottīdiē autem patrem urgēbat ut peregrīnandī licentiam impetrāret, quam ille nōlēbat concēdere. Cum tandem mōre suō praeter portum forte vagābātur, incidit in ūnum ex aequālibus, nāvarchī cujusdam fīlium, quī in eō erat ut cum patre Londīnium nāvigāret.
Interrogāvit Crūsōeum sodālis an adjungere sē socium itineris vellet. “ Libenter, ” ait ille ; “ vereor autem ut parentēs id mihi concēdant* ! ” “ Hui ! ” respondet alter, “ clam illīs proficīscendum est. Post trēs hebdomadēs reducēs erimus. Parentibus vērō nūntiandum cūrābis quōnam terrārum migrāveris. ” “ Sed pecūniā careō, ” ait Crūsōeus. “ Nihil id rēfert, ” alter excipit, “ siquidem hoc tibi grātīs cōnstābit* ”.
Rōbinson noster, rē paululum dēlīberātā, īlicō manū cum alterō jūnctā, “ Eugē, ō bone, ” exclāmat ! “ ībō tēcum ; sed nāvem cōnfestim cōnscendāmus ”. Tum mandat cuidam ut post aliquot hōrās patrem conveniat* moneatque fīlium ad Londīnium invīsendum jam prōfectum, mox reditūrum esse. Quibus perāctīs, ambō sodālēs nāvem cōnscendunt.
Nec multō post nautae solvunt ancorās vēlaque ventō intendunt. Caelum serēnum erat, ventusque adeō secundus ut brevī Eborācum ē cōnspectū abeuntium sē subdūxerit. Posterō diē jam eō dēvēnerant ubi Ūsa in mare effluit, et nunc altum tenent*. Quantā vērō Crūsōeus admīrātiōne stupuit, cum mare immēnsum intuēns, suprā sē nihil praeter caelum, nihil ante, pōne, circā sē nisi aquam cōnspiceret !
Fuit per bīduum āēr serēnus, ventusque prōsperē afflāvit nāvigantibus. Tertiō autem diē caelum nūbibus tegī, ventusque vehementior esse coepit. Prīmō fulgura ēmicant, velut sī tōtum flammīs caelum ārdēret. Deinde ingruunt tenebrae quasi in altissimā nocte ; tonitrua cum ingentī fragōre resonāre, imber dē caelō ruere torrentī similis, mare intumēscēns flūctūs ciēre. Nāvis modo ad nūbēs tollī, modo praeceps ferrī in profundum. Quantus fūnium strepitus ! quantus in nāvī tumultus ! quod quisque nactus erat id complectēbātur nē ipse dējicerētur*.
Crūsōeus, īnsuētus maris adulēscēns, cum jactātiōnem maris ferre nōn posset, nauseā oppressus, tantō affectus est dolōre, ut exspīrantī similis vidērētur.
“ Heu ! parentēs meī cārissimī, heu ! ” iterum haec iterumque exclāmāvit, “ numquam vōs revīsam. ”
“ Heu ! ” exclāmant nautae pallidī, omnī omissā spē, “ periimus ! abreptī sunt mālī ; nāvis aquā undequāque complētur. ” Hīs audītīs, Crūsōeus, quī in cubīlī nauticō sedēbat, retrō collāpsus est. Cēterī ad antliās* accurrere, ut nāvem, sī fierī possit, suprā aquam retineant. Nāvarchus interim tormentōrum* sonitū iterum iterumque temptat ut nāvibus, sī quae forte nōn longē abessent, significāret sē magnō in discrīmine versārī. Crūsōeus quī hujus fragōris causam ignōrābat, ratus omnia periisse, dēnuō exanimātus est.
Et jam prō sē quisque aquam exhaurīre, sed in īnfimō nāvis tabulātō* aquae altitūdō crēscēbat. Nihil praeter mortem exspectandum erat. Ad nāvem sublevandam tormenta, dōlia, mercium sarcinae*, omnia prōjiciuntur ; sed nihil haec prōficiunt.
Intereā nāvis quaedam alia, audītō sonitū tormentōrum quae ad significandum discrīmen sonuerant, scapham ēmīserat ad servandōs saltem nāvigantēs ; sed aestus flūctuum obstābat quōminus accēderet. Attamen propius ita dēmum subiit, ut iīs quī in nāvī essent fūnis prōjicerētur. Cujus ope scapha tandem adducta est, et in eam quisque dēsiliit ut salūtī suae cōnsuleret*. Crūsōeus, quī jacēbat mortuō similis, ā quibusdam nautīs quōs adulēscentulī miserēbat in eandem conjectus est. Vix paululum ā nāvī recesserant, cum illa ante oculōs flūctibus obruta est. Et nunc fēlīcius contigit ut tempestās paulātim sēdārētur ; aliter cymba tot hominibus onerāta ipsa quoque flūctibus absorpta fuisset. Tandem post multa perīcula pervēnit ad nāvem, in quam omnēs exceptī sunt.
Nāvis illa Londīnium tendēbat. Quattuor post diēs ad ōstium Tamesis flūminis pervēnit, et quīntō diē in portū jēcit ancorās. Mox in terram omnēs dēscendunt, laetī quod ē perīculō ēvāsissent.
Dum Crūsōeus portum perlūstrat, multa sēcum animō volvēbat. “ Quōmodo meī reducem mē excipient, sī domum repetierō ? Castīgābunt sānē propter tāle dēlictum. Sodālēs vērō et multī aliī mē irrīdēbunt quod tam citō redierim. ” Incertus cōnsiliī audiit, nōn sine gaudiō, nūllam adesse nāvem quae Eborācum tenderet. Quī autem hāc dē rē eum certiōrem fēcerat, ūnus ē praefectīs eārum nāvium erat quae ad Guineam proficīscuntur.
Cum Rōbinson inter cōnfābulandum negāvisset sē dolēre quod nūlla sibi Eborācum redeundī adesset opportūnitās, quia mīrā flagrāret cupiditāte peregrīnandī, praefectus nāvis eī auctor fuit itineris ad Guineam faciendī. Quō audītō prīmum Crūsōeus obstupuit. Sed cum praefectus eī dīxisset iter hoc fore jūcundissimum, sēque (ut habēret ipse quōcum versārētur*) grātīs eum exceptūrum, ac praetereā rem eam esse unde quaestum ille nōn mediocrem faceret, tum vērō tanta eum invāsit cupiditās proficīscendī, ut subitō ē memoriā Eborācum exciderit.
Sed rē paululum cōnsīderātā, “ Equidem, ” ait Rōbinson, “ quattuor tantummodo aureōs* habeō. Ecquid ego commerciī hāc tam exiguā rē eō locō faciam quō tū proficīsceris ? ” Cui respondit haec praefectus : “ Sex īnsuper aureōs ego tibi commodābō. Nec majōre pecūniā tibi opus est ad ea emenda quibus multās in Guineā opēs cōnsequāris. Quotiēs ab exiguīs initiīs rēs maximae profectae sunt ! ”
“ Sed quid ego hīs emam ? ” inquit ille. “ Merās nūgās*, ” respondit praefectus ; “ vitrum, torquēs, cultrōs, forficēs, secūrēs, taeniās*, quibus nigrī Āfricae incolae tantopere gaudent. Vim enim aurī eborisque centiēs majōrem prō iīs tibi dabunt. ”
Nec jam diūtius sibi Crūsōeus temperāre potuit ; sed oblītus parentum, amīcōrum, patriae, hōc modō exclāmat : “ Ēn ego tibi comes itineris praestō sum ”. “ Agedum, ” respondit praefectus ; dextrīsque jūnctīs rem pacīscuntur.
Itaque Crūsōeus decem aureīs dīves, urbem jam properat, comparat variās mercēs, utī nāvarchus praecēperat, comparātāsque in nāvem trānsportandās cūrat. Paucōs post diēs, ventō favente, praefectus nāvis ancorās solvī atque vēla ventīs darī jussit.
Crūsōeus pergit iter — Mala ōmina — Nāvis incēnsa — Advehitur ad Canāriās īnsulās — Inde profectus ad Americam naufragium facit.
Novum hoc Rōbinsōnis iter faustissimum initium habuit. Jamque incolumēs fretum* Anglicum trānsierant, et in ipsō Atlanticō marī versābantur. Tum vērō plūrimōs diēs ventō reflante* nāvis Americam versus abrepta est.
Vespere tandem gubernātor forte dēclārāvit sē flammās relūcentēs ā longinquō cōnspicere, cumque īnspectā tabulā nauticā* intellegeret vel ad centum mīlia nihil terrārum esse, conjectūram faciēbat hunc ignem nihil aliud esse nisi nāvem incendiō flagrantem.
Vix haec dīxerat, cum in aurās tollī vīsa est nāvis, terribilī cum fragōre, et mox tōta undīs obruta est. Cum nox supervēnisset, nihil amplius cernī poterat. Prīmā autem lūce appārent duae scaphae, cum flūctibus luctantēs, quae rēmīs ēverberābant mare, ut ad nāvem accēderent. Extemplō praefectus vēxillum nauticum explicuit, ut significāret sē ad opem illīs ferendam parātum esse. Nāvis ipsa omnibus vēlīs ad eōs tendit, atque intrā dīmidiam hōrae partem ad miserōs pervēnit.
Sexāgintā erant, virī, mulierēs, puerī, quī omnēs exceptī sunt. Erat rēs omnīnō vīsū miserābilis, cum īnfēlīcēs illī faucibus mortis sē ēreptōs vidērent. Aliī enim summō flēre gaudiō, aliī clāmāre, velut sī perīculum nunc prīmum imminēret ; illī exsultāre, hī pallidī manūs torquēre. Nōnnūllī stāre mūtī et stupentibus similēs. Nēmō inter nautās tam ferreus quīn hīs cōnspectīs commōtus ipse lacrimārētur. Cum eīs paulātim rediisset animus, ūnus ea nārrāvit quae miserīs accidissent.
Nāvis illa incēnsa magna quaedam atque mercātōria erat Francōrum, quae ad Mārtīnicam īnsulam tendēbat. Exārserat ignis in cubiculō gubernātōris, flammā tam vēlōciter grassante, ut nūlla ejus exstinguendae spēs adforet. Vix per tempus licēbat* ipsōs in cymbās recipere, et ab incēnsā nāve paululum discēdere, cum, correptā flammīs camerā in quā pulvis tormentārius sēpositus est, discerpta nāvis dissiluit.
Tum nāvis celerrimō cursū aquās secat ; quā nāvigandī vēlōcitāte Rōbinson noster mīrē dēlectātus est. Post aliquot diēs ecce magnam nāvem ad sē ipsōs tendentem cōnspiciunt. Mox audiunt sonitum tormentōrum perīculī īnstantis indicem, et animadvertunt nāvem esse duōbus mālīs orbātam. Cum ad eam proprius accessissent, quī in eā vehēbantur, sublātīs manibus, hōc modō precantur : “ Servāte nōs īnfēlīcēs, quibus omnibus pereundum est nisi vōs nostrī miserēbit ”.
Tum ex iīs quaesītum est quid malī accidisset. Quibus quīdam ex illīs sīc ōrsus est :
“ Anglī sumus, ex Jamaicā īnsulā, saccharī vectūram* inde dēportātūrī. Ibi cum forte nāvis ad ancorās cōnsistēbat, praefectus cum gubernātōre in terram dēscendit, ad mercēs aliquās īnsuper ēmendās.
“ Intereā exorta est tempestās, tantō cum turbine, ut fūne disruptō, nāvis ex portū in altum prōpellerētur. Tempestās ista trēs diēs noctēsque saeviēbat ; tum mālīs omnibus āmissīs, centum amplius mīlia abreptī sumus. Accēdit etiam ad hanc nostram calamitātem quod nēmō nostrōrum artis nauticae perītus sit ; novem jam integrās hebdomadēs hinc et inde jactātī, vīctum omnem cōnsūmpsimus, et plērīque famē exhaustī jacēmus. ”
Quibus audītīs praefectus, ut erat vir clēmentissimus, statim cymbam expōnī jussit, assūmptāque sēcum idōneā cibōrum cōpiā, ipse cum Rōbinsōne ad nāvem accēdit. Erat sānē lūgendus prōrsus omnium cāsus quī in illā vehēbantur ; ūniversī inediā quasi cōnsūmptī ; nōnnūllī vix poterant pedibus stāre.
Cum autem cubiculum nauticum intrāssent, horrendum vīsū ! jacēbant humī māter, fīlius, servula, quī famē omnēs ēnecātī vidēbantur. Mox autem dēprehēnsum* est aliquid in eīs spīritūs vītālis superesse. Postquam enim nōnnūllae sūcī ē carne expressī guttae* in ōs cujusque īnstillātae sunt, lūcem oculīs quaerere coepērunt.
Māter prae nimiā vīrium imbēcillitāte nihil absorbēre poterat ; cum autem innuisset ut tantummodo fīliō suō cōnsulerētur, mox illa exspīrāvit.
Intereā duo reliquī animam recēperant, atque ut erant aetāte rōbustiōrēs, praefectī dīligentiā servātī sunt. Cum autem juvenis, oculīs in mātrem conjectīs, mortuam esse intellēxisset, tantus eum invāsit dolor, ut dēficientibus iterum vīribus aegrē ad vītam revocārī posset. Vīcit tamen cūra, atque ille cum servā aegrē ē faucibus mortis ēreptus est. Deinde praefectus nāvem omnī genere alimentōrum īnstrūxit, mālōs ā fabrīs suīs reficiendōs cūrāvit, ignārīsque maris perītum nautam dedit quī nāvem regeret ; atque ad terram proximam ipse tendit ut nova cibāria comparāret. Haec erat Madeira īnsula. Crūsōeus ūnā cum praefectō in terram dēscendit, atque ibi laetissimō fortūnātae illīus īnsulae aspectū satiārī nōn potuit. Scīlicet terra partim in plānitiem porrēcta, partim in colliculōs molliter assurgit, et vernantem frūgiferārum arborum cōpiam* explicat. Caelī admodum jūcunda temperiēs* ; vix ūllus enim hīc hiemis rigor ; ita vim omnem frīgoris retundunt* clēmentiōrēs sōlis radiī mollēsque favōniōrum animae. Erant in oculīs hīc illīc segetēs in agrīs bene pinguibus diffūsae, juga montium continuīs vītibus cōnsita. Ut arrīdēbant Crūsōeō nostrō pendentēs racēmī ! Ō quālēs ille hausit dēliciās, cum praefectus aere datō impetrāsset ut juvenī licēret ūvīs prō libīdine satiārī. Postquam ibi aliquantum temporis morātus est nāvis reficiendae causā, ancoram solvit.
Per plūrēs continuōs diēs fēlīcissimō cursū ūsī sunt.
Sed repente vehemēns tempestās ab austrō oritur. Spūmābant flūctūs, et in immēnsam surgēbant altitūdinem. Nāvis tamen invicta stetit ; sed postquam sex diēs continuōs atrōx tempestās saeviit, illa tam longē ā viā dējecta est, ut nec praefectus nec gubernātor amplius intellegeret quōnam in locō versārentur. Arbitrābantur tamen sē ab īnsulīs quae Caraibae vocantur nōn multum abesse. Septimō autem diē cum prīmum illūcēsceret, ē nautīs quīdam terram cōnspicit ! Tum omnēs in stegam* cōnscendere vīsūrī quaenam sit terra illa ad quam appulsūrī sint ; sed nunc laetitia in summum terrōrem mūtāta est. Subitō nāvis in terram impingitur ; quō ictū quī stābant in stegā excussī omnēs corruērunt.
Scīlicet nāvis in syrtem* tam vehementī impetū allīsa erat, ut penitus affīxa haerēret. Cōnfestim flūctūs spūmantēs tantam vim aquae in stegam profūdērunt ut omnibus esset cōnfugiendum, nē ipsī abriperentur.
Tum flēbilis nautārum orīrī clāmor ; tum ejulātūs hinc Deum ōrantium, inde clāmantium ; aliī dēspērantēs sibi crīnēs āvellere, jacēre aliī sēmianimī.
Hōs inter Crūsōeus exspīrantī similis erat ; ac repente exclāmant nāvem dēhīscere. Itaque in stegam omnēs accurrere et in dēmissam quam celerrimē scapham omnēs dēsilīre. Tanta autem erat multitūdō incōnsultē ruentium, ut vix palmae lātitūdine* scapha undās superāret. Cum vērō terra procul abesset, saeviente adeō tempestāte, cūnctī dē ōrā assequendā dēspērābant.
Et jam ingēns flūctus ad scapham volvī, montis īnstar, quō omnēs cōnspectō obstupēscere, rēmōsque dīmittere. Nunc, nunc īnstat perīculum. Aquae mōns scapham assequitur subvertitque ; tum ūniversī hauriuntur.
Sēra Crūsōeī paenitentia — Dēspērātiō — Vītam miserē sustentat — In spēluncā habitat.
Fēlīcī fātō contigit ut ingēns ille flūctus quī Crūsōeum absorpserat, īdem vī magnā reciprocāns*, hominem in terram exspueret. Quī cum praeter exspectātiōnem in siccō versārētur, tum extrēmīs vīribus ūsus est ut summam in ōram ascenderet ; cumque eō pervēnisset coepit circumspicere. Ēheu ! quālia oculīs obversantur ! scapha, nāvis, sociī, omnia dēmersa. Nihil omnīnō reliquum praeter āvulsās tabulās quae flūctibus ad terram ferēbantur. Ūnus ipse, ūnus mortem effūgerat. Gaudiō igitur et terrōre simul trepidāns, in genua prōcubuit, manibusque sublātīs, lacrimīs perfūsus, Deō grātiās ēgit. Cum vērō nihil praeter arbusta, praeter arborēs dēprehenderet, neque ūlla vestīgia unde intellegere posset hanc regiōnem ab hominibus incolī, gravissimum illī vidēbātur vītam tālī in sōlitūdine dēgere. Vēnit quoque in mentem vagārī forte ibi bēluās, aut ferōs hominēs ; tum multō majōre metū perculsus est. Itaque prīmum prae timōre nec stāre ausus nec prōgredī ; circumspectāre omnia et vel minimō strepitū expavēscere. Sed mox quā ārdēbat sitis torpōrem istum excussit ; quam cum diūtius patī nōn posset, fontem aut rīvum indāgāre coepit, et sīc vestīgantī occurrit mānāns per herbās rīvulus ; quem ille secūtus fontem invēnit amoenissimum quō valdē recreātus est.
Nec hominem famēs tunc maximē urgēbat, quippe cui angor terrorque omnem cibī cupiditātem exēmerant. Sed erant adeō exhaustae illī vīrēs, ut multō magis requiēscere vellet. Attamen prīmum omnium inveniendus erat locus in quō tūtus pernoctāret. Nūlla domus, nūllum tugurium*, nūllum specus erat ; et diū cōnsiliī inops flēbat. Tandem avēs imitārī hospitiumque in arbore quaerere statuit. Ac brevī ūnam prōspexit tam dēnsam opācamque, ut commodē īnsīdere dorsumque acclīnāre posset. Hanc rēptandō ascendit Deumque precātus, cum sē composuisset, statim obdormīvit. Inter somnum, illī in mentem, cūrārum aestū jactātam, recursābant imāginēs rērum eārum quae prīdiē vigilantī acciderant. Vidēre sibi vidēbātur mōtūs et minās flūctuum nāvem haurientium, nautārumque ejulātūs exaudīre. Sibi in animō fingēbat parentēs lūctū ac maerōre cōnfectōs quī, fīliī vicem* dolentēs, manibus ad caelum sublātīs, flēbant et omne prōrsus sōlācium āversābantur. Tunc inter somniandum magnā vōce : “ Adsum, adsum, ” ait, “ parentēs cārissimī ! ” dumque amplexū mātrem petit, ex arbore dēcidit ; sed forte quod ipsī faustum fuit, sēdem in locō nōn sublīmī posuerat, solumque tam dēnsō grāmine vestītum erat, ut ille cāsū nōn ita gravī dēcideret. Iterum arborem suam cōnscendit, in quā dum manibus retinet surculōs* circā ēminentēs, ortum sōlis exspectābat.
Prīmā lūce cōgitābat quā ratiōne vīctum sibi parātūrus esset. Quās vērō arborēs hāctenus cōnspexerat, erant omnēs ex abietum genere ; atque illae folia quidem ferunt, sed frūctūs omnīnō nūllōs.
Nec satis illī liquēbat quid sibi faciendum esset. Ex arbore tamen dēscendit. Cum autem prīdiē nihil omnīnō comēdisset, coepit famē saevissimā labōrāre ; itaque hūc illūc per aliquot mīlia passuum discurrit ; sed discurrendō nihil invēnit, nisi arborēs sterilēs et grāmina.
Tunc summō excruciātus angōre famem et ultima* sibimet ōminābātur : “ Pereundum mihi erit famē ! ” sīc miserābiliter ejulābat. Dēspērantī vērō necessitās satis animī vīriumque adjēcit, ut sē ad lītus maris cōnferret investīgāretque dīligentius sī quid forte alimentī invenīre posset. Sed sua eum spēs fefellit. Hīc vērō dēbilitātus frāctusque prōcubuit vultū in terram dēmissō, et valdē plōrābat, quod nōn fuisset flūctibus et ipse obrutus. Et jam statuerat in hōc miserābilī rērum articulō* exspectāre, dum lentā famē, morte omnium taeterrimā, vītam cōnsūmeret ; cum forte conversus, ecce nōnnūllās in harēnā conchās ostreārum cōnspexit. Avidus statim eō accurrere, circumspicere, scrūtārī, num forte plēnās quāsdam reperīret, repertīsque exsultāre.
Ac prīmō quidem illās nōn sine difficultāte aperuit ; sed, īnsertō plānō eōdemque* acūtō silice, perfēcit ut trīgintā circiter haustīs ventrem paululum plācāret.
Cum nunc certior esset sē posse quamvīs miserē sustentāre vītam, jam maximē sollicitus erat quō sē et ā ferīs hominibus et bēstiīs tūtum reciperet.
Tum in montem summum, aegrē, ut erat satis excelsus, ascendit, unde quam lātissimē circumspicere poterat ; sed quantus eum terror invāsit, cum vīdisset sē in īnsulā esse, neque ūllam omnīnō terram appārēre praeter trēs parvās īnsulās quae, spatiō aliquot mīlium interjectō, ex aequore ēminēbant !
“ Heu ! mē miserum ! ” — sīc est locūtus, manibus ad caelum sublātīs — “ ab hominum commerciō omnī ita sējūnctum esse, ut mihi in hāc sōlitūdine velut ferae bēstiae vīvendum sit ! Numquam igitur parentēs meōs revīsam ! Numquam licēbit culpae meae veniam exōrāre ! ”
Ita locūtus monte dēscendit, et quaerēbat ubinam posset in tūtō sē collocāre. Diū autem frūstrā indāgāvit ; tandem ad locum ēditiōrem pervēnit, ex adversā parte, īnstar parietis, praeruptum*. Cum accūrātius explōrāret, locum leviter excavātum, satis angustō aditū invēnit. Hīc sī quaevīs īnstrūmenta ferrea habuisset, facile cavum in saxō domicilium, gradātim excīsum, fēcisset. Sed cum haec omnia dēsīderāret, huic inopiae medendum erat.
Postquam diū multumque dēlīberāvit, sīc sēcum statuit ; “ quās hīc videō arborēs, salicibus patriīs similēs sunt, quae sī trānsferantur novās facile rādīcēs agunt. Ēruam igitur manibus satis magnam eārum cōpiam quae, ante cavernam dēnsō ōrdine cōnsitae, prō mūnīmentō erunt ; cum illae rādīcēs ēgerint, ibi licēbit clausō et sēcūrō mihi quasi in domō dormīre. ”
Tum laetus ad opus statim sē accīnxit. Sed quantō majōre gaudiō exsultāvit, cum huic locō proximum fontem liquidissimum ē monte exsilientem prōspexisset ! Eō statim properāvit quia, cum hūc illūc fervente sōle discurrisset, multum aestuābat*.
Posteā vērō coepit manibus et multō sūdōre tenerās aliquot arborēs exstirpāre, quās eō trānstulit ubi sēdem sibi dēstināverat ; atque ibi quoque cavum fodere manibus oportuit in quō arborēs īnsereret ; sed vesper advēnit, vix quīnque aut sex arboribus cōnsitīs. Famē compulsus ōram maris rūrsus petiit, ut iterum conquīreret ostreās ; sed cum aestus rediisset, tōtum lītus occupāverant undae ; aegrē igitur ūnam et alteram repperit, et sīc male pāstus cubitum īre* coāctus est. Reversus est igitur ad arborem suam, ibi pernoctātūrus, dōnec hospitium sibi tūtum cōnfēcisset. Nē autem hāc nocte idem ipsī accideret quod superiōrī, genuālibus* sē eī rāmō religāvit ad quem dorsum prius acclīnāverat, et sē summō rērum Creātōrī commendātō, tranquillē obdormīvit.
Reperit pōma eximiae magnitūdinis — Sibi cōnficit varia īnstrūmenta — Fūniculōs — Strātum — Umbellam — Pēram — Kalendārium.
Hāc nocte Crūsōeus ex arbore nōn dēcidit ; sed placidē ūsque ad ortum sōlis quiēvit.
Prīmā lūce lītus petiit, ut, collēctīs ibi ostreīs, ad opus incohātum reverterētur. Cum eō aliā viā tenderet, euntī contigit arborem invenīre quae pōma inūsitātae magnitūdinis ferēbat. Quōrum etsī indolem ignōrābat, cum spērāret ea fore quibus vēscī posset, ūnum ex iīs dēcussit.
Erat autem nux oblonga nec minor capite puerulī, quae vulgō in īnsulīs Americānīs cocossa vocātur. Erat nucleus quasi medulla et sūcus quī sapōrem oleī ex dulcī amygdalā expressī* referēbat, atque in mediō lac grātissimum.
Cum stomachum lātrantem ūna nōn plācāret, alteram, tertiam quoque, dēcussit, quibus abundē satiātus, lītus maris petiit ; cumque mare reddidisset terrās paulō ante salō mersās, nōnnūllās passim in siccō ostreās repperit. Magnam quoque et plānam in lītore concham invēnit quā prō spathā ūsus est ; atque illud ipsī nōn mediocrī fuit adjūmentō. Nec multō post plantam dēprehendit fibrōsō caule, quālis est apud nōs līnī aut cannabis*.
Haec ille et tālia quōvīs aliō tempore neglēxisset ; nunc vērō nihil omittēbat, intentus ad singula, sī quid forte inde ūtilitātis caperet.
Cum ergō spērāret id plantae genus nōn minus sibi fore opportūnum quam līnum nōbīs aut cannabem, ejus cōpiam ēvulsit, colligātōsque fasciculōs in aquam dēmersit.
Diēbus aliquot perāctīs, cum animadvertisset exteriōrem crustam aquā jam satis ēmollītam, fasciculīs inde sublātīs, stirpēs molliōrēs factās ad sōlem aprīcum explicuit. Quibus vix mediocriter siccātīs, temptāvit num hoc quoque, līnī īnstar, repetītō fustis ictū*, conterī posset. Cumque rēs ex sententiā cessisset, cōnfestim fūniculōs facere cōnātur tantā firmitāte, ut concham baculō affīxam alligāre posset. Quō factō illī īnstrūmentum haud absimile ligōnī holitōris erat.
Tum vērō opus assiduō persecūtus est, dēnsāsque cōnseruit arborēs, dōnec āreolam ante prōpositum sibi domicilium omnīnō saepsisset, atque inde quasi pariēs exstitit adeō validus, ut nōnnisi vī multā expugnārī posset.
Illās veniente diē, illās dēcēdente irrigābat aquā ē fonte proximō haustā, ac brevī magnō cum gaudiō tenerās vīdit arborēs suās virēscentēs crēscentēsque adeō fēlīciter ut mīra esset in ipsō aspectū locī amoenitās.
Saeptō* jam perfectō, continuum restī torquendae impendit diem ad scālam cōnficiendam ; nōluerat enim domicilium suum portā claudere, nē parum firma foret adversus irruentis ferae impetum.
Quae rūpēs domiciliō imminēbat circiter duodecim pedēs alta erat. In summā stābat arbor cui scālam ita alligāvit ut in terram dēpendēret. Tum rūpem cōnscendere neque frūstrā aggressus est.
Hīs omnibus cōnfectīs, sēcum ut dēlīberāre coepit quōmodo cavum augēret, facile intellēxit tāle opus sōlīs manibus nōn suscipiendum esse. Excōgitandum erat īnstrūmentum quod adjūmentō foret.
Eā mente regiōnem lūstrāvit, et nactus est tandem lapidem secūris fōrmam referentem, praeacūtum, atque in eō forāmen in quod manūbrium intrūdī posset. Quae rēs multō labōre, et lapide aliō adhibitō, fēlīciter successit ; cumque fustem alligāsset fūniculīs quōs propriā arte parāverat, haerēbat manūbrium quasi clāvīs affīxum.
Dum pergit quaerere, duōs invēnit lapidēs aliōs, variīs operibus aptōs ; alter īnstar erat tudiculae*, alter ita fōrmātus ut aciem cuneō similem* habēret. Utrōque Crūsōeus assūmptō, animō tam alacrī reversus est, ut extemplō sē ad opus accingeret.
Quī quidem tum cuneō, tum tudiculā sēnsim multa rūpis fragmenta dēcussit. Rēs erat plēna sānē labōris. Sed diēbus aliquot in opere cōnsūmptīs tantopere prōcesserat, ut spatium cubiculō idōneum exīstimāret. Tunc āvulsō grāmine siccātōque, fēnum cōnfēcit, lectulum inde commodum sibi parātūrus.
Nihil igitur fuit impedīmentō quōminus in suggestū hōc tam mollī somnō indulgēret, quippe cui sedentī, alitum mōre, in arbore octo amplius noctēs fuerant trādūcendae. Ō quantā voluptāte frūctus est cum licēret fessōs artūs in lectulō compōnere !
Jamque diēs prīmus hebdomadis proximus erat, Deumque rogāvit sibi peccātōrum veniam, parentibus miserīs praesidium et sōlācia.
Deinde ut diem illum semper dīgnōsceret, neque diērum ōrdō excideret ē memoriā, vēnit in mentem Rōbinsōnī sibi kalendārium condere ; nōn illud quidem tam accūrātum, nec typīs impressum*, quālī nōs ūtimur, ejusmodī tamen ut ad diēs numerandōs sufficeret. Quod quidem tālī modō assecūtus est. Quattuor arboribus contiguīs cortice quam lēvissimō ēlēctīs, ūnam quae magnitūdine cēterās superābat, diē cōnfectō līneolā incīsā notāvit. Post incīsās septem līneolās, erat fīnis hebdomadis, quem exarātā* in proximā arbore līneā indicābat.
Quotiēs in alterā hāc arbore quattuor aut quīnque līneolās īnsculpserat, in tertiā arbore similī līneā notābat integrum mēnsem perāctum. Duodecim autem līneīs mēnstruīs* īnsculptīs in quārtā arbore signābat annum perāctum.
Hīs ergō annālibus Crūsōeus temporum ōrdinem servābat, diemque ūnum ā cēterīs dignōscere poterat, quam mōre Chrīstiānōrum rīte celebrāret.
Interim cōnsūmpta erat maxima pars nucum cocossae ejus quam ūnam hūc ūsque invēnerat, atque in lītore tam rārae appārēbant ostreae ut hominī alendō nōn sufficerent. Itaque dē vīctū iterum sollicitō esse animō coepit.
Hāctenus quidem nōn longē ā domiciliō suō discesserat, metū et ferārum et hominum. Jam vērō necessitāte coāctus, īnsulam perlūstrāre ausus est ut nova quaereret alimenta, cōnstituitque diē proximō iter facere novum. Sed ut sē ā nimiō sōlis aestū dēfenderet, vesperam illam umbellae cōnficiendae impendit. Cum illī essent neque linteum neque virgulae bālaenārum* neque forficēs neque acūs neque fīla, ē vīminibus salignīs* tegmen strūxit, et īnsertum in mediā parte baculum fūniculīs alligāvit. Tum ex arbore cocossae folia sūmpsit lātiōra, quibus tegminī affīxīs umbellam cōnfēcit tantā dēnsitāte ut sōlis radiīs omnīnō impervia esset. Atque eādem arte textīs fūniculīs fabricāvit sibi pēram in quā et vīctum sēcum portāret, et conderet alimenta, sī quae invenīre sibi contigisset.
Tum vērō tantopere laetātus est opere perfectō ut noctem īnsomnis trādūxerit.
Rōbinson īnsulam perlūstrat — Magnus terror — In gaudium vertitur — Dēscrīptiō Lamae — Ūnum occīdit — Sed igne caret — Carnem mōre Tartarōrum coquit.
Rōbinson vix ortum diēī exspectāre poterat ; itaque praevertit* lūcem ipsam ; pēram fūnemque corporī circumdedit ; secūrīque prō gladiō cīnctus, et umbellā umerīs impositā, in viam alacriter sē dedit ac prīmum arborem cocossam adiit ut ūnam aut alteram nucem dēcerperet ; tum lītus quoque revīsit, ostreās collēctūrus ; cumque utriusque generis satis magnam cōpiam sibi comparāvisset, iter ingressus est.
Mīra caelī mātūtīnī erat serēnitās. Redeunte lūce singulīs rēbus sua fōrma redierat. Sōl oriēns clārissimō fulgēbat splendōre quasi ex ōceanō ēmergeret, arborumque cacūmina velutī inaurābat. Multae undique avēs variīs mīrīsque pictae colōribus velut sī aurōram salūtārent carmen mātūtīnum canēbant. Pūrō frīgidōque āere, odōrem flōrēs suāvissimum exhālābant.
Tum Crūsōeus grātō commōtus animō : “ Hīc quoque, ” ait, “ hīc Deus sē benignissimum dēclārat ”. Tum vōcem ipse suam cantibus avium miscuit, Dominōque Deō laudēs reddēbat.
Cum ā bēstiīs ferīsque hominibus sibi metuere nōn dēsiisset, in itinere silvās dūmētaque sēdulō vītābat, ea autem petēbat loca ubi quam lātissimē prōspectus patēret. Illa autem ipsa maximē nūda steriliaque erant. Longum igitur spatium ēmēnsus, nihil tamen invēnerat quod sibi ūllō modō prōdesset. Tandem in fruticem incidit quem accūrātius explōrandum cēnsuit. Erant herbae tam dēnsae ut silvulam referrent* ; aliās flōrēs subrubrōs*, aliās albicantēs, nōnnūllae flōrum locō pōma viridia ferēbant. Extemplō gustat ūnum ex iīs, sed erat adeō acerbum ut indignātus stirpem ēvelleret unde istud dēcerpserat. Tum vērō mīrantī appāruērunt tūbercula* dīversae magnitūdinis quae ab ipsīs stirpium rādīcibus pendēbant. Quōrum cum sapor suō palātō minimē arrīsisset*, jam in eō erat ut omnia abjiceret. Sed sēcum reputāvit, nōn ea esse inūtilia omnīnō habenda, quōrum ūsus prīmō statim aspectū intellegī nōn possit. Itaque nōnnūllīs tūberibus in pēram dēmissīs Rōbinson longius prōgreditur, lentō tamen gradū et maximē cautō.
Sī quem vel minimum strepitum audīret sīve dūmētōrum, seu quārum arborum aura agitābat, continuō secūrim corripere quā sē dēfenderet ; semper autem nōn sine gaudiō animadvertit timōrem vānum fuisse. Tandem dēvēnit ad rīvum, ubi prandēre cōnstituit. Igitur sub arbore altā umbrōsāque cōnsēdit ; jamque coeperat magnā cum voluptāte epulārī, cum repente strepitū quōdam longinquō vehementer exterritus est. Timidus circumspexit, tandemque gregem magnum vīdit pecudum ovibus nostrīs similium nisi quod ēminente paululum dorsō camēlōrum fōrmam referant ; cēterum ovibus nostrīs paulō grandiōrēs. Lamae eīs nōmen.
Huic animālium generī fōrmōsum caput, oculī venustī, ōs prōductum, crassiōra labia ; īdem pēs ac bovī, bifidus, sed ungue simul postīcō īnstrūctus*, quō per abrupta quae scandunt velutī morsū ancorae ūtuntur.
Lama lentus incēdit, compositō gravīque sed eōdem certō passū : quippe quī mīlia aut decem aut duodecim in diem, per loca jūmentīs impervia cēterīs cōnficiat, per ānfrāctūs dēscendat praecipitēs, īdemque saxa ardua et ipsīs hominibus inaccessa exsuperet. Quadriduum* fermē ēmēnsus iter, ipse per hōrās quattuor et vīgintī ultrō cessat et quiēscit. Mīte eī et prūdēns ingenium ; sīcubi* cōnsistere placuit, flectere illī genua, corpusque dēmittere nē onus dīmoveat. Deinde sībilō missō, nūllā morā, cautē admodum surgere, iter incoeptum peragere. Herbās autem inter eundum lamae dēpāscunt, noctū etiam dormientēs rūminant ; prōnō pectore pedibusque ad ventrem reductīs dēcumbunt.
Rōbinsōnem, cum animālia ista appropinquāre vīdisset, incessit dīra cupīdō edendī carnem assam quā tamdiū caruerat. Cōnstitit post arborem secūrī īnstrūctus, spērāns fore ut ūnum mox ē grege propius trānseuntem facile sterneret. Quod quidem bene successit. Cum enim ūnus ē pullīs satis appropinquāsset īnsidiantī, Rōbinson cervīcem ejus tantō ictū percussit, ut extemplō exanimis ille prōcideret, umerīsque impositum sēcum in domicilium asportāvit.
Cum rediisset, invēnit quod magnā ipsum laetitiā afficeret ; scīlicet sex aut octo mālōs citreās* sub quibus nōnnūllī frūctūs jam mātūrī ceciderant. Illīs dīligenter collēctīs, locōque notātō, hilarī animō domum contendit. Ibi autem prīmō coepit lamam excoriāre. Quod quidem cōnfēcit ope silicis acūtī, quō prō cultrō ūtēbātur. Pellem dētractam ad sōlem expandit ; quam quidem praevīderat sibi nōn mediocrī fore ūtilitātī. Calceāmenta enim tībiāliaque* longō ūsū attrīta erant. Exīstimāvit ergō, ubi calceī dēfēcissent, fore ut posset soccōs* ē pelle cōnficere, quōs pedibus subligāret. Sollicitus quoque dē hieme, magnopere laetātus est quod pellem villōsam nactus esset quā sē contrā vim frīgoris dēfenderet. Et ab istā quidem sollicitūdine vacuus esse potuisset, cum in istīs regiōnibus prope circulum aequinoctiālem positīs hiems sit nūlla. Hoc autem Rōbinson ignōrābat, quippe quī puer omnem omnīnō doctrīnam āversātus fuisset.
Pelle igitur dētractā, exēmptīs vīsceribus, dissectāque ut assāret postīcā parte, prīmam ad verū comparandum cūram intendit ; atque hōc cōnsiliō arborem tenuem excīdit, eamque, dētractō cortice, ab extrēmō praeacuit ; duōs deinde rāmōs quī furcae speciem habēbant, dēligit, verū fulciendō idōneōs*. Quōs etiam ab īmā parte cum acuisset, in terram ex adversō dēfīgit ; tum carnem verū trānsfīxam inter furcās posuit, nec mediocrem percēpit laetitiam, cum vīdisset quam aptē verū versārētur.
Jam praeter ignem nihil Rōbinsōnī dēerat. Quem ex duōbus lignī fragminibus inter sē collīsīs ēlicere aggressus est, sed frūstrā. Quotiēs enim ligna incalēscere coeperant, totiēs ipse adeō dēfatīgātus erat ut aliquantulum temporis ā labōre cessandum esset, ad vīrēs reficiendās. Interim ligna refrīgēscere, omnisque labor irritus ēvādere. Tum ille iterum nec sine magnō dolōre sēnsit quam parvī sint singulōrum vīrēs, quantumque opis aliī aliīs hominēs cōnsociātī afferant ; etenim sī vel ūnum habuisset socium quī, vīribus ipsī dēficientibus, in lignō terendō operam nāvāsset, profectō ligna dēmum ignem concēpissent. Sed labor sīc intermissus omnīnō periit.
Animō tandem frāctus, lignīs abjectīs, cōnsedet in strātō et capite reclīnātō oculōs nōn semel conjicit in carnem illam quam nunc nōn comedere potest. Ad haec cum* subitō in mentem hiems recurrisset, tantō angōre oppressus est ut animī reficiendī causā aliquantulum dēambulāret.
Quibus cōgitātiōnibus commōtus, ad fontem sē contulit, aquam frīgidam putāmine cocossae inde haustūrus. Sūcō deinde mālōrum citreōrum admixtō, pōtum satis suāvem et recreandīs vīribus maximē hōc in tempore idōneum sibi parāvit.
Attamen carnis assae cupiditās mentem illī torquet. Tandem vērō Tartarōrum recordātus est, quōs audierat carnem quam comedere cupiant ephippiīs subjectam* citātō cursū coquere. “ Illud quidem, ” ait sēcum, “ aliā ratiōne assequī possum. ” Itaque continuō rem temptāre cōnstituit.
Nec mora, duōs lapidēs satis lātōs et lēvēs quaerit ejus similēs ex quō secūrim cōnfēcerat. Tum hōs inter aliquā carnis parte interpositā, superiōrem lapidem malleō identidem tundit. Quod cum aliquamdiū fēcisset, lapis incalēscere coepit. Eō majōre alacritāte ille tundere ; nec perācta est hōrae pars dīmidia, cum carō et fervōre lapidis et repetītīs ictibus adeō ēmollīta est, ut satis ēsculenta esset. Quae quidem eā caruit sapōris suāvitāte, quae carnī aptē assātae ; attamen Rōbinsōnī nostrō, quī tamdiū carne caruerat, lautās dapēs praebuit. Quō autem carnis sapōrem jūcundiōrem redderet, sūcō mālōrum citreōrum expressō eam īnfēcit*, et sīc exquīsītissimē epulātus est.
Prandiō cōnfectō dēlīberāvit quodnam opus tunc maximē sibi suscipiendum esset ; cui multa sēcum in animō volventī suāsit metus hiemis ut plūrēs lamās caperet aut interficeret, quōrum pellibus ūterētur. Quī cum satis mānsuētī vidērentur, satis facile sē vōtī compotem fore spērābat. Hāc spē conceptā ad lectum sē contulit ; statim obdormīvit, somnōque placidissimō praeteritum diēī labōrem abundē compēnsāvit.
Turbō ingēns — Tempestās unde magnum Rōbinsōnī beneficium — Taedium sōlitūdinis — Arānea.
Rōbinson hāc quidem nocte placidē admodum dormīvit. Cum tandem expergēfactus diem jam nōn parum prōcessisse animadverteret, lectulō surrēxit celeriter lamās vēnātūrus. Sed caelī tempestās* obstitit. Quippe vix ēgressō subitō regrediendum fuit ; scīlicet imber tantā vī dē caelō ruēbat, ut nūlla spēs esset forās eundī. Itaque exspectāre statuit dōnec tempestās dēsiisset. Ingruēbat imber ; fulgura ita micābant ut tōta quasi ārdēret spēlunca ; tonitrua sequēbantur inūsitāta. Terra ipsa contremīscere, montēsque ita reboāre, ut fragōris istīus nūllus fīnis futūrus esse vidērētur.
Cum Rōbinson ingenuīs artibus nōn ērudītus esset, hūmānum erat timōrem vānum et anīlem concipere. Sedēbat enim ille miserrimus in angulō spēluncae, jūnctīs manibus et praesentibus graviōra quae sequerentur metuēbat. Interim imbrēs terram inundāre, fulgura coruscāre, tonitrua perpetuō resonāre. Appropinquābat hōra merīdiāna, necdum tempestās dēsaevierat*. Nec ipse quidem multum ēsuriēbat Rōbinson, quippe cui famem omnem angor exēmisset ; adeō taetrīs cōgitātiōnibus excruciābātur.
“ Vēnit ille sānē diēs, ” ait ille sēcum, “ in quō placuit Deō, parentum ultōrī, poenās ā mē repetere. Pereundum mihi est ; numquam ego miser parentēs miserōs revīsam. ”
Dum haec sēcum ipse trīstis volvit, vim tempestās remittit et Rōbinson, ā spē nōn omnīnō dējectus, in viam sē cōnferre statuit. Cum autem in eō esset ut pēram secūrimque arriperet, ecce subitō. . . . Attonitus in terram prōcidit.
Scīlicet arbor spēluncae imminēns fulmine icta, tantō fragōre disrupta est ut Rōbinson exanimātus sē ipsum interēmptum putāret. Diū etiam sēnsū orbātus jacuit. Cum tandem intellēxisset sē adhūc vīvere, ē solō sēsē ērēxit ; statim vērō, ante ōstium spēluncae, arboris ā fulmine disruptae atque prōstrātae partem cōnspexit. Interim pluvia dēsierat, nec jam exaudiēbantur tonitrua ; tum Rōbinson ausus est ē spēluncā prōdīre. Quid vērō oculīs objicitur ? Ārdēbat ipsīus truncus arboris, fulmine ictae . . . Rōbinson igitur id subitō nactus est quō plūrimum indigēbat. Tantō atque īnspērātō laetus mūnere, manibus in caelum sublātīs, optimō hominum Parentī grātiās ēgit, quī, vel inter maximē terribilēs cāsūs, nostrae semper cōnsulit fēlīcitātī.
Tum vērō Crūsōeō suppetiit ignis quem alere* haud difficile fuit ; nec amplius causa erat cūr dē vītae salūte in dēsertā hāc īnsulā sollicitus esset.
Vēnātiō in posterum dīlāta est, quoniam placuit ūtilitātem statim ex igne capere, carnemque verū adhūc affīxam apparāre. Tum coquī ministeriō fūnctus* ignem movet carnemque sēdulō versat . . . Quam juvābat flammās micantēs tremulāsque intuērī ! Pretiōsissimum enim dīvīnī nūminis mūnus ignem ē caelō sibi dēmissum interpretātus, cum cōgitāret quantās inde perceptūrus esset ūtilitātēs, propter memoriam beneficiī saepius oculōs in caelum vertit.
Tum vērō hoc ūnum Rōbinson dēsīderābat, sāl scīlicet quō carnem condīret ; spērāvit autem sē prōcessū temporis id quoque commodī genus inventūrum. Nunc ergō satis illī fuit lītus petere ad aquam cocossae putāmine hauriendam ; quā quidem cum nihil melius adesset, carnem tunc irrigāvit.
Quantam vērō concēperit Crūsōeus noster laetitiam, cum prīmum ōrī suō frustum admōvit, is tandem sibi fingere potest quī per quattuor hebdomadēs continuās nihil cibōrum rīte parātōrum comēderit, omnemque iīs umquam vēscendī spem penitus āmīserit.
Summa erat Rōbinsōnī fēlīcitās ; sēnsit tamen id sibi maximum dēesse, hominem quōcum illam commūnicāret. Inest enim nōbīs aliquid ab ipsā nātūrā penitus īnsitum, ut nōn alia rēs hominem magis dēlectet quam sī cum homine versārī possit et colloquī. Nātūra quippe nihil sōlitārium amat, et sī suppetant omnium rērum quās ipsa dēsīderat abundantia et cōpia*, ēreptā hominis omnīnō aspiciendī potestāte, nēmō est tam ferreus quī id vītae genus sustinēre possit, cuique frūctum voluptātum omnium nōn auferat sōlitūdō. “ Heu ! ” ait ille cum gemitū ; “ Ō mē fēlīcem, sī mihi contingat societās ūnīus amīcī aut ūnīus hominis vel miserrimī cujus mūtuā in benevolentiā conquiēscam* ! Sī saltem adsit ūnum modo animal mānsuētum, canis aut fēlis, quod beneficiīs mihi dēvinciam ! nunc autem mihi vīvendum est prōrsus incomitātō atque ab omnī animantium societāte remōtō. ” Hīc lacrimīs genae maduērunt.
Quās inter querēlās oculīs forte in ōstium tuguriī conjectīs arāneam animadvertit, quae tēlam suam in angulō quōdam contexerat. Tantopere autem sociō inventō laetātus est, ut quālis esset minimē cūrāret ; juvābat intuērī quā arte tēlam ā mediō texere inciperet, ac deinde fīla immitteret alia in rēctum, alia in orbem, maculāsque*, paribus semper intervallīs, indissolūbilī nōdō annecteret, quae minōra animantia velutī rētibus implicāta tenērent. Itaque nōn dēsiit eī bis in diē muscās culicēsque* sufficere. Illa quoque in tantam cum hospite amīcitiam iniit, ut quotiēs Rōbinson tēlam tetigisset, illa, specū prōgrediēns, praedam ex erīlī manū acciperet.
Jam nox appropinquābat sōlque in undās immergī vidēbātur. Oriēns ex oppositā caelī parte Lūna radiōs in spēluncam fundēbat tantō Rōbinsōnis gaudiō ut ille aliquamdiū somnum capere nōn posset. Tandem obdormīvit, dum ignis, subjectā māteriā, lentē alitur.
Praeda ingēns — Deest rēs maximē necessāria — Vōta irrita — Ambulātiō — Natātiō — Rēs variae.
Crūsōeus, cum sōlis aestus in īnsulā interdiū esset fervidissimus, mātūtīnum imprīmīs aut vespertīnum tempus operī impendere solēbat. Itaque prīmō māne surrēxit, cumque ligna super focum reposuisset, dīmidiam cocossae nucem, quae dē hesternīs epulīs reliqua erat, comēdit. Quō factō, cum aliam lamae partem verū affīgere vellet, carnem, jam putrēscere, propter nimium calōrem, sēnsit. Carendum igitur hodiē fuit voluptāte quam ex edendā carne percēpisset.
Deinde umerīs pērā vēnātōriā cīnctīs, ad lītus sē contulit, ostreās collēctūrus. Ibi vērō prō ostreīs, quārum mīra paucitās erat, aliud alimentī genus Rōbinsōnī contigit invenīre, quod certē ūtilitāte ostreās vinceret ; animal cui tēctum ipsa composuit nātūra, quod sēcum quōcumque libuerit gestat, testūdinem nīmīrum ; tantāque illam magnitūdine quanta in hīs regiōnibus rārō reperītur ; quippe lībrārum ferē quīnquāgintā pondus aequābat.
Saepe ille carnem testūdinis et jūcundam esse et salūbrem audierat. Praedam igitur umerīs impositam lentē domum dēportat. Tum secūrī suā īnferiōrem partem conchae percutit repetītō ictū, dōnec frangerētur ; et sīc testūdine potītus, opīmam ejus partem assandam resecuit. Quam cum verū affīxisset, ut magnam famem explēre cupiēbat, vix exspectāre poterat dōnec rīte cocta esset.
Interim dum sedet assam versāns, sēcum reputat quid dē reliquā testūdine sit faciendum, nē putrēscat. Ad illam enim muriā condiendam* et patinā et sale carēbat. Quōmodo sē inde expediat ?
Sollicitō enim animō praevīdit ēgregiam illam testūdinem, quae sibi vel octo amplius diērum vīctum praebuisset*, posterō diē putridam fore ; neque tamen animum subiit quā ratiōne illam condīret. Ac subitō hoc eī cōnsilium in mentem vēnit. Superior testūdinis crusta clipeī similitūdinem aptissimē referēbat. “ Haec erit, ” (sīc ille sēcum), “ prō patinā. Unde autem salem petam ? Ō mē stultum ! ” ait, fronte simul percussā. “ Nōnne possum carnem aquā marīnā irrigāre, quae quidem idem praestābit ac sī sale esset condīta ? Optimē ! ēgregiē ! ” iterum iterumque exclāmat, atque laetātus verū celerius versat.
Et nunc carō rīte assa est. Cum ille ēsculentum quoddam ejus frustulum gustāsset, sīc sēcum nōn sine suspīriō locūtus est : “ āh ! sī modo fragmentum pānis vel minūtissimum mihi nunc contingat ! Quam stultus fuī, quī puer nōn intellēxerim quantum Deī ergā hominēs beneficium pānis sit ! Tunc temporis, ut satis mihi fieret, cibī lautiōrēs dapibus addendī erant. Ō utinam nunc mihi adesset fragmentum quodlibet pānis illīus quem tunc ad canem nostrum hortī cūstōdem prōjiciēbam ! Quam mē fēlīcem nunc praedicārem ! ”
Rōbinson igitur quam lautissimē posset epulātus est. Deinde, fervidissimō diēī tempore, paululum in strātō recubuit, ut sēcum meditārētur quodnam potissimum opus susciperet, cum remissō calōre licēret operam in aliquid cōnferre.
“ Quid nunc prius agam ? optimum erit ad vēnandōs aliquot lamās proficīscī. Quid autem prōderit tanta carnis cōpia ? ” Sīc sēcum reputantī in mentem incidit cōnsilium novum, cūnctīsque priōribus longē praestantius. Scīlicet animālia quaedam, sī posset, mānsuēfacere dēcrēvit quae sibi vīctum simul et societātem praestārent. Lamae autem cum jam mānsuētissimī nātūrā vidērentur, spērāvit fore ut facile nōnnūllōs ex iīs vīvōs exciperet. Statuit fūniculum ita aptāre ut esset prō laqueō, tum post arborem īnsidiārī, et lamae capitī, quī prīmus appropinquāret, laqueum injicere. Hāc mente fūnem satis crassum contorquet ; atque paucās post hōrās cūncta cōnfecta sunt. Tum identidem omnia expertus*, vīdit rēs bene successūrās esse.
Quoniam vērō locus ille quā lamae ad aquam dēvenīre solēbant satis remōtus erat, nec cōnstābat* num ūnōquōque vespere eō ventūrī essent, rē ad crāstinum diem dīlātā, interim cētera ad iter faciendum parāvit. Tum resectō testūdinis frustō quod et vespertīnae et crāstinae cēnae sufficeret, reliquam partem aquā marīnā irrigāvit.
Quō factō foveam mediocrem in solō fōdit, quae sibi ad tempus cellae vicem praestāret ; atque in eā concham testūdinis carne replētam condidit, ōstiō cellae intextīs rāmālibus* occlūsō.
Reliquum ā merīdiē tempus jūcundae ambulātiōnī impendit ut animum recreāret ; quam ob causam ad lītus maris sē contulit, unde suāvis aura spīrābat quā āeris aestus paululum temperābātur. Ibi dum sēcum spatiātur, valdē dēlectātus est aspectū maris tam immēnsī cujus plāna faciēs flūctibus sēsē invicem lēnī lāpsū pellentibus* vix crispābātur. Hīc animō affectus, oculōs in eam terrārum partem convertit in quā sita erat cāra sibi patria, cumque haec optimōrum parentum memoriam dēsīderiumque renovārent, nōnnūllae obortae sunt lacrimae.
Atque sīc obambulantī venit in mentem sibi ut corpus abluat ad squālōrem dētergendum. Vestem igitur dēposuit. Ut vērō stupuit aspectō indūsiō quod ūnicum habēbat ! Quoniam in regiōne tam calidā numquam illud exuerat, vix cernī poterat linteum albī colōris ōlim fuisse.
Prīmō igitur statuit sēdulō indūsium lavāre. Quō quidem ex arbore suspēnsō, ipse in aquam dēsiliit.
Cum autem puer natandī artem didicisset, placuit ex eō locō ubi in aquam dēscenderat natandō pervenīre ad tractum quendam terrās satis longō spatiō in mare prōcurrentem, quem nōndum adierat.
Illud quoque cōnsilium faustissimum fuit. Vīdit nīmīrum hunc terrae tractum aquīs subeuntibus* inundārī, recurrentibus vērō magnam cōpiam testūdinum ostreārumque in siccō dēstituī.
Maris ille locus quem circumnatāvit, adeō piscibus abundābat ut ferē manibus capī possent. Quod sī rēticulō īnstrūctus fuisset, multa facile cēpisset mīlia. Hōc autem adhūc carēbat. Cum tamen omnia suscepta eī hāctenus prōsperē cessissent, spērāvit fore ut aliquandō piscātōrium rēte sibi cōnficeret.
Hīs rēbus jūcundissimīs laetus Crūsōeus ex aquā ēmergit, cum hōram ferē integram natandō cōnsūmpsisset. Indūsium quoque āeris calor penitus siccāverat ; tum ille voluptāte linteī mundī induendī fruitur.
Cum vērō nunc cōnsuēvisset cūncta attentē meditārī, cōgitāvit hanc voluptātem nōn fore diuturnam, sī quidem hōc ūnicō indūsiō sibi nunc ūtendum esset, quō semel attrītō nūlla suppeteret ratiō quā aliud comparāret. Quae meditātus gaudiō simul et maerōre affectus est. Attamen animō mox cōnfirmātō, domum reversus est, cēnam sūmpsit, cumque Deum piē ōrāvisset, placidē sē in lectulō composuit.
Lama mānsuēfacta — Pullī — Rēs variae.
Posterō diē Crūsōeus prīmā lūce surrēxit, atque ad vēnandum sēsē accīnxit. Assūmptīs igitur tūberibus sōlānōrum* assīs, idōneōque testūdinis frustō foliīs involūtō, secūrī īnstrūctus et laqueō quem prīdiē ad lamās irrētiendās cōnfēcerat, umbellamque manū tenēns, in viam sē contulit.
Summum jam māne erat. Cōnstituit igitur paululum ā rēctā viā dīgredī ut ex itinere aliās quoque īnsulae partēs explōrāret. Innumerās inter volucrēs quae arboribus īnsidēbant psittacōs mīrīs colōribus pictōs cōnspicit. Ut ille optābat ūnum ex iīs capere, quem mānsuētum atque socium sibi faceret ! Adultī vērō callidiōrēs erant quam quī caperentur ; pullōrum autem nīdum nusquam vīdit.
Cum autem collem quendam marī vīcīnum ascendisset, conjectīs inde oculīs inter rūpium hiātūs, aliquid cōnspexit quod placuit proprius cernere. Dēscendit igitur et magnō cum gaudiō animadvertit id esse . . . salem. Hāctenus quidem prō condīmentō adhibuerat aquam marīnam, quae tamen salis merī praestantiam nōn aequābat. Aquae enim marīnae sapor multum amāritūdinis habet. Temere* quoque ille putāverat carnem aquā marīnā condītam salūbrem atque incorruptam servārī posse, quippe quae* ubi mōtū caret nōn minus putrēscit quam aqua ē fluviīs aut fontibus hausta. Valdē igitur eī prōfuit sāl hīc repertus ; itaque ambās ille pērās eō complēvit, quod statim domum dēportāret.
Laetus deinde eum petiit locum ubi lamam sē exceptūrum spērābat. Recubuit sub arbore, et exspectābat quā hōrā solēbant trānsīre, atque intereā carne assā et tūberibus epulātus est ; quibus quidem, additō sale, sapor nunc longē jūcundior erat.
Sub fīnem prandiī, ecce lamās accurrentēs ē longinquō prōspicit. Cōnfestim īnsidiātus, exspectat dum appropinquent ; nōnnūllī jam praeterierant, sed longius quam ut caperentur. Ūna tandem ex illīs tam prope accessit ut collō laqueum injicere posset. Quae cum bālāre cōnārētur, Rōbinson, nē cēterōs dēterrēret, laqueum ita contrāxit ut vōx faucibus haerēret*. Tum eam celerius in dūmēta abreptam ē cōnspectū cēterōrum remōvit. Capta lama duōrum pullōrum māter erat. Quī quidem magnō Rōbinsōnis gaudiō mātris vestīgia secūtī, hominem minimē timēre vīsī sunt. Lēniter illōs Rōbinsōnī dēmulcentī manum lambunt quasi ōrārent ut mātrem dīmitteret.
Vōtī igitur compos, captīvam quamvīs reluctantem, omnī vī cōnīsus, sēcum abstrāxit, brevissimamque viam ingressus tandem fēlīciter domum revertitur.
Nunc ut hospitēs commodē exciperet coepit stabulum exstruere ātriō suō contiguum ; secūrī nempe lapideā tenerās arborēs excīdit, quās ita dēnsō ōrdine cōnseruit, ut parietem satis validum objicerent. Quam lamam nūper alligāverat arborī, fessa ea jam recubuerat ; pullī autem captīvī prope mātrem nesciī jacēbant, et lac ab ūberibus trahēbant.
Ō pergrātum Crūsōeō nostrō spectāculum ! Iterum atque iterum cōnstitit, cārissimum pecus intuēns, sēque ipsum beātum praedicāvit quod nunc animantēs quōsdam sociōs habēret. Jam sibi vīsus est vītam sine comitibus nōn amplius dēgere ; unde tantam voluptātem cēpit, ut vīribus novīs auctus brevī stabulum incohātum perficeret. Tum lamā cum pullīs ibi inclūsā, ōstium dēnsīs fruticibus saepsit.
Quantam nunc laetitiam expertus est ! Etenim praeter jūcundissimam illōrum animālium societātem multa alia maximaque commoda inde spērāvit. Neque hoc frūstrā. Poterat aliquandō discere quā arte ex eōrum lānā vestem sibi cōnficeret ; poterat eōrum lacte vēscī, atque būtȳrum cum cāseō inde parāre.
Paulum aberat ut fēlīcissimus esset, sed ūnum dēerat. Optābat enim ut intrā eundem parietem ipse habitāret cum grege, quem semper habēret ante oculōs, quotiēs domī commorārētur. Hoc diū multumque in animō versāvit. Cum tandem minimē labōris pigēret, statuit alteram domiciliī partem dīruere, novamque in majus exstruere, quā ātrium ipsum aliquantulum amplificārētur. Ut autem, dum esset in novā saepe serendā occupātus, tūtus ipse habitāret, prūdenter statuit veterem nōn prius ēvellere quam nova cōnfecta fuisset ; atque tanta fuit sēdulitās, tanta dīligentia, ut opere intrā paucōs diēs perfectō, grātā jam trium sodālium societāte gaudēret.
Lama etiam cum pullīs brevī ad Rōbinsōnem assuēvit. Domum enim redeuntī obviam subsultantēs veniēbant*, odōrantēs an forte quidquam cibī attulisset, manumque lambentēs, quasi grātiās āctūrī prō grāmine aut surculīs ab ipsō acceptīs.
Tum pullīs paulātim ā mātris lacte dēsuēfactīs, coepit ipse bis cottīdiē illam mulgēre ; vāsculōrum vicem eī praestābant putāmina cocossae, et lacte jam potītus modo dulcī, modo coāgulātō*, quamvīs sōlus nōn omnīnō īnfēlīx erat.
Cum arbor cocossae tot eī tantaque praebēret, illam propāgāre magnopere cupiit. Quōmodo autem hoc efficeret ? Audīverat ille quidem arboribus rāmulōs īnserī* posse ; numquam tamen hanc artem discendam cūrāverat. Tum saepius ita ingemuit : “ Ēheu ! quam levis fuī puer, quī omnibus ad doctrīnam adjūmentīs ūtī nōluerim ! Sī mihi melius cōnsuluissem, nōnne attendissem ad ea quae tum oculīs, tum auribus meīs subjiciēbantur ? Ō sī mihi repuerāscere licēret, quantā ego cūrā, ad omnia quae hominum sollertiā et labōre perficiuntur, animum adverterem ! ”
Illō igitur ut optātum fīnem assequerētur, nūllam aliam ratiōnem vīdit, quam sī ē nucibus nōnnūllās sereret. Hoc ergō facere cōnstituit, quamquam cibī adeō suāvis et rārī jactūram aegrē ferēbat. Nec multō post magnā cum laetitiā ērumpentia quaedam animadvertit sēmina, quae tepefacta vapōre mīrum in modum adolēvērunt.
Lama māter pullīque brevī eandem mānsuētūdinem induerant quam canēs nostrī solent. Hōs ad sē coepit adjungere, iīsque jūmentōrum locō commodē ūtī, quotiēs aliquid grave aut suprā vīrēs hominis vehendum erat.
Jam prīdem, cum esset in ōtiō, animadvertēbat quantae sibi foret ūtilitātī, sī artem corbium texendārum intellegeret. Puer autem ōlim adeō istam artem dēspexerat, ut nūllum umquam corbium opificem attentius cōnsīderāsset ; quō factum est, ut hujus artis, quamvīs facilis, aequē ac cēterārum artium, omnīnō rudis esset.
Cum autem in umbellā texendā satis fēlīx fuisset, subinde in posterum huic quoque artificiō ōtium impendit ; atque ūsū diuturnō sollertior factus, idōneam tandem corbem cōnfēcit ; et postquam duās ejusmodī texuit, jūnctās fūnibus lamae dorsō imposuit.
Terrae mōtus — Mōns ignivomus — Lamae, vī aquārum abreptī — Spēlunca Rōbinsōnis dīruta.
Sequente nocte, Crūsōeus sēcūrus recumbēbat ; fidēlēs lamae ad pedēs dominī jacēbant ; lūna splendēbat dē caelō, āere pūrō tranquillōque ; omnia dēnique in rērum nātūrā altō silentiō tenēbantur. Jamque labōre diurnō fessus, dulcī fruēbātur somnō ; parentum vērō imāgō, quae crēbrō recursābat, ante oculōs somniantis obversābātur. Tum subitō terra īnsolitō tremuit mōtū, tantō fragōre mūgītūque tam horribilī, ut multae tempestātēs velut agmine factō ingruere revidērentur. Īnsequitur frequēns terrae mōtus, alius alium ; exoritur simul furēns procella, quā arborēs, quā ipsae dējiciuntur rūpēs, et mare cum fremitū aestuāns in īmīs sēdibus conturbātur. Dīxissēs cūncta inter sē proeliārī rērum prīmōrdia, atque ignem, āera, aquam, terram, in exitium ruere.
Rōbinson mortis metū correptus ē spēluncā in vestibulum prōsilit ; prōsilientemque exterritī lamae sequuntur. Vix inde aufūgerant, cum saxum in quō spēlunca erat prōlābitur. Ille, cui timor ālās addiderat, per ōstium vestibulī sē prōripuit, lamīs eum prope īnsequentibus.
Prīmum autem eam petiit montis vīcīnī partem quae in nūdam plānitiem excurrēbat*, nē arboribus ipse concidentibus obruerētur. Quō tendēns, subitō magnō cum terrōre ingentem hiātum in eā ipsā montis parte videt unde ērumpunt fūmus, flammae, favillae, lapidēs, cum cinere quasi liquentī cui lava nōmen. Vix etiam fugā mortī sē ēripuit ; quippe lava candēns, torrentis īnstar, ruēbat ; magna praetereā montis fragmenta hinc et inde disjiciēbantur.
Tum ad lītus prōcurrentem nova horrendaque rērum fōrma excipit. Turbō vehementissimus ab omnī caelī parte nimbōs collēgerat quasi aliōs aliīs impositōs, unde tam gravis aquae vīs subitō ruit, ut omnis regiō aquīs superfūsīs inundārētur.
Haec inter mala Rōbinson, quid fugiat, quid petat incertus, in arborem vix sē recipit ; miserī autem lamae undārum aestū abripiuntur. Ēheu ! quam graviter illōrum ejulātū animus ejus vulnerātur ! Quantopere vellet suō eōs perīculō servāre, nisi flūctuum impetū longius abreptī fuissent !
Saeviit terrae mōtus adhūc paululum ; tum repente omnia silent, ventī resīdunt, hiātus ignem ēvomere dēsinit, fragor sub pedibus cessat, caelō redit prīstina serēnitās, omnis etiam aqua brevī effluit.
Jam ex arbore in quam perfūgerat dēscendit ; sed animum cūrae obruerant. Spēlunca, quae sōla hūc ūsque tūtum ipsī refugium praebuerat, penitus dīruta vidēbātur. Lamae fidēlēs cārissimīque ante ipsīus oculōs undīs abstractī, omnia opera perierant ; quae in futūrum mōliēbātur cōnsilia* omnia perierant. Mōns quidem flammās ēvomere dēsierat, sed ex hiātū tardus fūmus āterque oriēbātur, unde metuendum erat nē ille montis ignivomī nātūram in posterum quoque retinēret.
Tum cūrīs et angōre cōnsūmptus, ex quā dēscenderat arbore ad eam sē reclīnāvit, et sōlāciī expers reliquam noctem dēgēbat.
Oritur diēs novus, lūx autem alma miserum Crūsōeum jamdūdum immōtum dēprehendit. Neque enim somnus dulcis oculōs eī clauserat ; neque animum subierat alia cōgitātiō praeter trīstem illam lūctuōsamque : “ Quid nunc dē mē fīet ? ”
Sē tandem corripit atque somniantī similis ad vastātum domicilium titubāns prōcēdit. Quantam vērō putātis fuisse ejus laetitiam cum haud procul ā vestibulō cārissimōs lamas salvōs incolumēsque obviam sibi prōsilientēs cōnspexit ! Initiō, suīs fidem oculīs vix habuit. Brevī autem sublāta est omnis dubitātiō ; illī enim accurrere, manum erīlem lambere, quantamque laetitiam ex ejus reditū caperent exsultandō et bālandō exprimere.
Tunc autem animus eī, hāctenus frāctus dējectusque, rūrsus ērēctus est. Lamas suōs intuētur, oculīsque in caelum sublātīs, lacrimās profundit. Tum amīcōs reducēs laetissimīs blanditiīs excipit, iīsque comitibus prōcēdit, certiōra dē domiciliō vīsūrus*.
Atque ibi multō minus damnī invēnit quam prīmō metū et animī abjectiōne veritus erat. Laquear, quod saxō cōnstābat, collāpsum erat, atque proximam terrae mōlem sēcum trāxerat : attamen omnia ista rūdera* ē spēluncā removērī posse vidēbantur, ita ut laxius ipse commodiusque habitāret.
Ad hoc accēdēbat aliquid ex quō intellegeret hoc sibi fēlīciter contigisse. Cum enim accūrātius locum īnspexisset ubi saxum illud dēpenderat, magnō cum stupōre cognōvit illud undique solō ita mollī innīxum* fuisse ut male haerēret. Vērī simillimum igitur erat mōlem hanc impendentem suō pondere brevī dēlāpsūram fuisse. Tunc subitō in genua prōstrātus grātiās Deō ēgit quod sīc iterum servātus fuisset, ac deinde alacriter ad opus sē contulit.
Crūsōeus domicilium reficit — Parat sibi alimenta in hiemem — Imbribus continuīs impedītus domī, fingit vāsa — Nectit rēte — Arcum et sagittās cōnficit.
Humum profectō harēnamque haud difficile erat subdūcere ; supererat autem ingēns saxum in duās partēs diffīsum, quibus movendīs ūnus homō impār vidēbātur. Cōnātus est Crūsōeus partem minōrem prōvolvere, sed frūstrā ; et nunc iterum omnī omissā spē, haesit inops cōnsiliī.
Recordātus est tandem sē puerum vīdisse, quotiēs operāriīs* aliquid magnī ponderis erat mōliendum, perticā eōs longā crassāque ūtī cujus extrēmam partem mōlī movendae subjicerent. Itaque ejus reī experīmentum facere properat. Perāctā vix hōrae parte dīmidiā, saxa quae vix quattuor hominēs jūnctīs vīribus movēre potuissent, ē spēluncā extracta sunt, et mox laetus admodum vīdit domicilium suum et lātius et tūtius quam anteā esse. Jam enim parietēs nōn minus quam laquear ipsum saxō cōnstābant, nec vel minimā quidem rīmā perspiciēbātur.
Tunc ad montem ignivomum, quī vapōrem ātrum ēmittere nōndum dēsierat, propius accēdere audet. Mīrātur ingentem saxōrum liquefactōrum cōpiam quae longē lātēque diffūsa necdum etiam refrīgerāta erant. Cum animadvertisset lavam ad eum locum efflūxisse in quō sōlāna crēscēbant magnopere timuit nē torrēns igneus tōtam istam regiōnem vastāsset. Itaque cum eō sē contulisset, magnō cum gaudiō cūncta bene sē habēre dēprehendit. Et continuō statuit variīs in partibus īnsulae suae sōlāna serere, nē quō cāsū sinistrō frūctum tam ēgregium āmitteret.
Interim cum mōns fūmum ēmittere dēsiisset, ad hiātum ipsum accēdere ausus est. Latera quoque et īmam partem ejus lāvā refrīgerātā opertam invēnit ; cumque nusquam vel minimum inde orīrī fūmum vidēret, nōn sine causā exīstimāvit ignem sub terrā penitus exstīnctum, neque in posterum sibi ejusmodī ēruptiōnem esse extimēscendam. Quā spē cōnfirmātus, ad alimenta in hiemem colligenda animum convertit. Hōc mōtus cōnsiliō, octo lamās subinde eōdem modō cēpit quō priōrēs. Istōs omnēs mactāvit, exceptō hircō, quem socium tribus suīs lamīs jam cicuribus adjūnxit, maximamque carnis partem suprā focum suspendit, quae fūmō siccārētur.
Jam igitur cōpiam haud modicam carnis sibi parāverat. Nihilōminus tamen veritus est nē sub fīnem hiemis, sī forte asperior futūra esset aut longior, inopiā cibōrum opprimerētur. Itaque nōnnūllōs etiam lamās capere voluit. Illī vērō īnsidiīs hominis cognitīs cavēre sibi didicerant. Novīs igitur ūtendum erat artibus quibus illōs exciperet. Neque hoc eī nōn successit ; tanta ingeniī hūmānī vīs esse solet ad rēs necessāriās sibi comparandās ! Animadverterat nīmīrum lamās, quotiēs eum ad fontem cōnspexissent, semper celerrimē per collem quendam ad arbusta properāre. Hujus collis pars altera erat dūmētīs cīncta, altera autem praerupta duārum ferē ulnārum altitūdine, unde lamae saltū sē dējicere solēbant.
Statuit igitur fossam altam eō locō cavāre in quā lamae dēsuper prōsilientēs caperentur. Labōre indēfessō intrā paucōs diēs novum hoc opus cōnfectum est. Tum fossam virgultīs tēxit. Posterō autem diē magnopere laetātus est, cum duo ejus generis animālia in eam dēsiliisse animadvertisset. Quibus captīs, tantam habuit carnis cōpiam, quanta per hiemem quamvīs longam abundanter sufficeret. Tum ut hiemem jam īnstantem cavēret, fēnum lamīs parandum, ligna ad ignem fovendum colligenda, sōlānōrum tūbera effodienda, eādemque in cellā condenda erant. Ē fēnō, cujus magnam cōpiam collēgerat, acervum strūxit, quālem agricolae nostrī struere solent. Quotiēs vērō fēnum addēbat, illud ita pedibus impressīs conculcābat ut haud facile pluvia posset interluī. Īnsuper ut magis etiam imbribus dēfenderētur, tēctum ex harundinibus cōnfēcit, haud īnfirmius iīs quae culmō* apud nōs teguntur. Diēs proximōs ligna ārida colligendō impendit. Tum tūbera sōlānōrum effōdit, nec parvam eōrum parāvit cōpiam. Quibus in cellā conditīs, dēcussit quoque omnia māla citrea quae mātūra erant ; jamque vīctum suum minus cūrābat. Hiems vērō, exāctō jam mēnse octōbrī, nōndum vēnerat. Immō potius continuīs imbribus ita pluēbat ut āēr in aquam mūtātus vidērētur. Nec satis liquēbat quaenam hujus reī causa esset. Quīndecim diēs praeterierant, ex quō nōn longius domiciliō suō prōgressus fuerat quam ad cellam, ut alimenta et aquam sibi lamīsque peteret. Reliquum tempus omne velutī captīvō hominī dēgendum fuit.
Ēheu ! quam tardē tempus nunc eī trahī vīsum est, nihil agentī, hominī sōlitāriō ! Nunc perspexit quam vēra essent quae saepius magistrī ōlim praecēpissent : eās opēs esse parandās quae ūnā cum naufragō possent ēnatāre.
“ Ō mē in pueritiā stultum, ” sīc enim dīcit, “ quī scrībere aut legere tam molestum, ōtiārī vērō jūcundum exīstimārem ! Ō utinam quās ōlim aspernātus sum doctrīnās memoriā jam tenērem ! Ex illīs enim id nunc dēprōmerem quod esset nōn sōlum vītae oblectātiō, sed etiam levāmentum miseriārum. ”
Cujus ōtiī pertaesum necessitās coēgit ut variās rēs gerendās susciperet quās numquam anteā temptāverat. Jam diū cōnsilium ōllae aut lampadis fabricandae animō agitābat, quibus quidem auctus, in meliōrī sānē condiciōne versārētur. Itaque, quamquam pluēbat, terram argillāceam studiōsē conquīsīvit, opusque orsus est.
Quod quidem certē nōn statim eī ex vōtō cessit. Iterum iterumque temptandum erat, et diēs nōnnūllōs grātō in labōre trānsigēbat, dōnec tandem ōllam fictilem cum lampade absolvisset. Quās nōn procul ab igne collocāvit ut paulātim ārefierent*. Tum aliās etiam ōllās, cācabōs catīnōsque* variā fōrmā variāque magnitūdine fingere īnstituit ; atque ut ille plūrimum operae in hīs artibus posuit, ita maximam sollertiam adsecūtus est.
Magnum opus fuit ac difficile fictilia vāsa vitrō ita incrustāre nē liquōre madefierent. Sed cum nihil intentātum, nihil inexpertum relinqueret, vīcit patientia.
Intereā pluere nōn dēsiit. Quamobrem necesse eī fuit varia fingere opera nē miserē taediō cōnficerētur. Proximē autem operam nectendō rētī piscātōriō nāvat*. Jam anteā nōn parvam cōpiam fūniculōrum nunc valdē opportūnam contorserat. Cum enim ōtiō abundāret et patientissimus labōris rem deciēs et amplius male inceptam retractāret*, invēnit tandem quā arte nōdōs faceret.
Tum vēnit eī in mentem temptāre ut arcum et sagittās cōnficeret. Quantō studiō animus flagrāvit, cum haec sēcum agitāns multa recēnsēret commoda quae inde esset perceptūrus ! scīlicet lamās interficere, avēs dējicere, et quod erat potissimum, sē ipsum in domiciliō dēfendere posset. Itaque tanta eum incessit cupīdō arcūs perficiendī ut pluviam cadentem parum cūrāns, ad conquīrendum lignum prōcurrerit. Cui tamen cōnsiliō cum quodlibet lignum aptum nōn exīstimāret, ejusmodī quaesīvit quod dūrum idem ac lentum esset, ut et facile flecterētur et in prīstinam ferē fōrmam redīret.
Tāle ergō lignum inventum atque dēcīsum domum dēportat, cōnfestimque opus aggreditur. Tum vērō cultrīs egentī quanta vīsa est inopia ! Quamquam iterum iterumque secābat, vix tantum prōfēcit quantum nōs cultrīs chalybeīs īnstrūctī ūnō ictū prōficimus. Ab ortū quidem ūsque ad occāsum diēī operī intentus erat, sed necesse fuit ut octo diēs integrōs huic labōrī impenderet. Valdē tandem laetātus est, cum arcum nōnō diē perfectum vidēret ; neque tunc praeter nervum et sagittās quidquam dēsīderābat. Cum vērō fūnem quam firmissimum contorsisset, ad sagittās fabricandās sē accīnxit.
Jam sī ferrum habuisset quod sagittīs praefīgeret*, quantī, quaesō, hoc aestimāsset ! Frūstrā autem in vōtīs illud habuit. Dum igitur rem mente agitat, tandem meminit sē audiisse hominēs ferōs ossibus magnōrum piscium aut silicibus acūtīs ūtī ad sagittās hastāsque acuendās. Prōtinus illōs statuit imitārī. Cōnsilium quoque iniit hastae cōnficiendae. Quōrum utrumque statim aggressus, ad lītus accurrit, ibique ossa piscium lapidēsque aptissimōs invenit. Tum perticam longam et rēctam amputat hastae vice fūnctūram, pluviāque madidus domum revertitur. Intrā paucōs diēs et hasta et sagittae cōnfectae sunt. Tum hastam praefīgit lapide praeacūtō, ac deinde sagittās, hinc ossibus piscium rōbustīs, inde pennīs ad extrēmam partem additīs, ālitēs* facit. Quō factō placuit arcūs experīmentum facere. Quī quidem, quamquam multa dēerant, quod ferreīs īnstrūmentīs nōn fuerat īnstrūctus, attamen satis idōneus vīsus est dējiciendīs avibus minōribusque aliīs animālibus. Neque dubitāvit fore ut hominem ferum nūdumque, sī quidem satis appropinquāsset, eō graviter esset vulnerātūrus.
Attamen pluvia nōndum cessāverat, sed duōbus tandem perāctīs mēnsibus caelum coepit nitēscere. Nunc Rōbinson hiemem adventāre putāvit, cum jam contrā hiems exācta* esset. Vix suīs ille oculīs fidem habuit, cum almā vēris vī nova grāmina, novōs flōrēs, novōs surculōs ēmergentēs cerneret. Etsī causam nōn intellegēbat, rēs tamen ante oculōs erat. “ Hoc profectō, ” ita sē ipse alloquitur, “ mē in posterum monēbit nē quid rejiciam, cujus ratiōnem animō perspicere nequeam. ”
Summae Rōbinsōnis miseriae — Ab īnsectīs īnfēstātur — Vestēs ex pellibus sibi cōnficit — Incidit in gravem morbum.
Attamen multum aberat ut Crūsōeus omnia habēret quae ad vīctum cultumque vītae requīruntur. Omnēs eī vestēs ūsū diuturnō contrītae diffluēbant*, nec satis vidēbat quōnam modō novās cōnfectūrus esset. Cui quidem tum nōn contrā frīgoris vim vestibus opus erat sed ut sēsē ab īnsectīs dēfenderet, quibus īnsula abundābat et quōrum morsibus excruciābātur, tumidīs ferē semper manibus genīsque. Quantī porrō dolōrēs eum manēbant, vestibus omnīnō lacerātīs ! Neque multum aberat ut haec paterētur.
Ad hanc calamitātem accēdēbat quod parentum societātisque hūmānae dēsīderiō animus ejus saepe angerētur. Quam ob rem nōn rārō ingemuit, cum ē lītore oculīs madidīs et languentibus ōceanum circumspectāret immēnsum, neque aliud praeter aquam, praeter caelum, cōnspiceret. Quotiēs animus eī dubiā spē pendēbat, ē longinquō prōspicientī nūbēculam ex aequore quasi ēmergentem, quam sibi cōgitātiōne nāvem mālīs vēlīsque īnstrūctam fingēbat ! Caecā nōndum cupīdine dēceptus, quantō lūctū, quantā animī aegritūdine oppressus, domum revertēbātur !
Veritus autem nē qua nāvis īnsulam praeterveherētur aut etiam apud eam ipsō absente, ancorās jacēret, in tumulō quōdam ēminentī signum ērigere statuit, quō adpellentibus suam calamitātem indicāret. Stābat prō signō tignum* ex quō tunica, ut erat omnīnō attrīta, suspenderat ; verba quoque pālō īnscrībere voluit quibus miseram suam condiciōnem apertius significāret. Quā vērō ratiōne ? Nūllum quidem illī cōnsilium, nisi ut litterās cultrō lapideō īnsculperet ; quānam autem linguā ?
Sī enim Gallicum vel Anglicum sermōnem ūsurpāsset, fierī poterat ut nāvis Germānica, aut Hispāna, aut Lūsitāna adpelleret, in quibus nēmō nāvigantium significātiōnem verbōrum intellēctūrus esset. Forte nōnnūllās vōcēs* Latīnās recordātus est quibus vōtum suum exprimeret.
Linguae enim Latīnae nūlla erat Eurōpaeānōrum gēns omnīnō ignāra, et plērīque eōrum quī līberāliter īnstitūtī sunt aliquantulum certē intellegunt. Proptereā spērāvit fore ut in quālibet nāvī quae eō dēferrētur ūnus saltem reperīrētur īnscrīptiōnis istīus interpres. Hīs verbīs cōnstābat : —
Ferte opem miserō Crūsōeō
Sīc illī nōnnihil prōfuit verba aliquot Latīna meminisse.
Jam inopiā calceōrum et tībiālium* maximē labōrāvit. Quibus scīlicet sēnsim omnīnō dīlacerātīs, muscae nūdōs pedēs stimulīs fodiēbant. Quotiēs sedēbat meditātus quōmodo corpus tegeret ! sed frūstrā. Carēbat enim et īnstrūmentīs simul et arte quibus fīnem assequī posset. Tandem pellibus lamārum quōs mactāverat facillimē vestīrī posse sē exīstimāvit. At istae crūdae rigidaeque erant, neque umquam ille cūrāverat quā arte in parandīs pellibus crūdīs coriāriī ūtī solent. In quā sī versātus esset, nec acū, nec fīlīs īnstrūctus erat, quōrum ope ē coriīs vestīmentum sibi cōnsueret.
Cēterum necessitās, omnī arte et doctrīnā efficācior, eum admonuit quōmodo inopiae suae medērētur. Pellibus igitur sūmptīs, cultrō siliceō, nōn sine magnō labōre, calceōs prīmum, tum tībiālia quoque secuit. Quae cum cōnsuere nōn posset, incīsīs forāminibus fīla trājēcit* quibus ea circā tībiās religāret.
Ex aliō quōdam coriō curvō rigidōque lārvam cōnfēcit quam duōbus perfōdit forāminibus per quae aciēs oculōrum penetrāret, tertiumque quō spīritum ōre dūceret.
Statuit ā labōre omnīnō nōn dēsistere, dōnec tandem tunicam brācāsque* ē pellibus lamārum perfēcisset ; et certē rēs erat maximē operōsa ; quid autem est quod sine labōre hominēs assequī possint ? Nihil vērō tam arduum quod nōn expugnet pertināx labor. Illī quoque rēs ex vōtō cessit ; id quod eum tantā affēcit laetitiā quanta verbīs exprimī nōn posset.
Jam Rōbinsōnī habitus vestītusque vērē mīrificī fuērunt. Ā capite ad calcem pellibus villōsīs horridus ; gladiī locō, secūrī lapideā cīnctus ; gerēbat umerīs pēram vēnātōriam, arcumque cum fasciculō sagittārum ; dextrā hastam ipsō longiōrem, sinistrā umbellam textam vīminibus atque foliīs cocossae obsitam* ; prō pilleō dēnique corbem praeacūtam et pellibus saetōsīs tēctam. Cōgitāte, quaesō, quālis aspectus hominis fuerit. Rīsum ipse nōn tenuit, cum suum lymphārum in speculō simulācrum aspexisset.
Haec inter cāsū quōdam impedītus est quem jam diū metuēbat ; in morbum incidit.
Ac prīmō stomachī capitisque dolōribus affectum, et omnibus membrīs fatīgātum sē sēnsit, summōque dēmum animī angōre et dēbilitāte oppressus in terram collābitur. Vōcis expers atque sēnsūs, oculōs in caelum dēfīgit. “ Alme Deus ! miserēre meī ! ” Haec sōla subinde magnō cum gemitū ēloquī poterat.
Neque tamen diū cūrīs cōnsūmptus quiēscere potuit. Cum quidquid vīrium supererat collēgisset, ea quae ad cūram suī maxima necessāria essent prope strātum pōnit, ut, sī propter vim morbī surgere nōn posset, habēret tamen quō paululum sublevārētur ; sed vix valuit nōnnūllās cocossae conchās aquae plēnās indūcere, quās jūxtā strātum collocāvit. Tum aliquot tūbera trīta et quattuor māla citrea, quae reliqua habēbat, addidit : quō factō, exhaustīs vīribus in lectō recubuit ; ac brevī febrī correptus est. Quamquam pellibus lamārum sē tōtum tēxerat, ā frīgore tamen sē dēfendere nōn potuit. Quō frīgore duās ferē hōrās cohorruit. Tum aestus tam vehemēns īnsequitur ut vīscera penitus ūrantur. Pectus crēbrō concutitur pulsū, sīcut solet celerrimō cursū anhēlantibus. Tanta autem ejus imbēcillitās fuit, ut vix concham aquā replētam labrīs admovēre posset. Jamque nox oborta erat. Quā quidem nocte trīstiōrem nūllam umquam ille dēgerat.
Frīgore vicissim contremuit et ārsit calōre, acerbissimō continuōque capitis dolōre cruciātus ; neque somnō recreātus est. Quibus malīs adeō frangēbatur, ut proximō māne vix posset rēptāre ad ligna alendō ignī necessāria.
Ad vesperem morbus ingravēscit. Iterum ignī corpus aegrum admovēre cōnantem vīrēs dēficiunt. Itaque nunc spēs omnis salūtis abjicienda fuit, et in eō sēnsit sē esse ut morerētur.
Nox haec illī similis fuit ; ignis īnsuper exstīnctus est ; aqua in conchīs coepit putrēscere ; Crūsōeō adeō vīrēs dēficiunt, ut vix sē in lectō commovēre valeat. Mortem quoque appropinquantem sentīre sibi vīsus, tantam inde laetitiam cēpit, ut eā ipsā cōnfirmātus, piīs precibus sē rīte parāret ad iter illud ineundum unde negant quemquam redīre*.
Deum peccātōrum veniam supplex rogāvit ; quō factō grātiās eī ēgit prō beneficiīs in sē per tōtam vītam indignum collātīs, imprīmīs autem prō calamitātibus quibus ipsum castīgāvisset ; postrēmō parentibus suīs miserīs sōlācium atque fēlīcitātem precātur ; tum animum immortālem Aeternō Patrī commendāvit ; et postquam sē composuit mortem exspectābat.
Quae quidem vīsa est gradum corripere* ; angōribus enim ingravēscentibus pectus anhēlāre atque suffōcārī coepit. Optātum tempus tandem vidētur advēnisse. Vehementissimō angōre compressus jam nōn spīrat ; tum capite reclīnātō, paene exanimātus et in lectulō resupīnus porrigitur.
Convalēscit ex morbō — Maximī lūctūs — Parva gaudia — Psittacus.
Attamen spīritum facilius trahere coeperat ; tum sublātīs paulātim oculīs circumspexit, satis incertus animusne suus ē corpore migrāsset, necne. Jam vērō minimē dubium erat quīn vīveret. Neque tamen ergō gaudēbat ; mortem enim in istō rērum articulō vītā potiōrem habuisset. Magnā quoque īnfirmitāte oppressum sē sēnsit, dolōris tamen expertem. Cum enim anteā aestū ārdentī flagrāsset, nunc sūdor plūrimus salūbrisque per omnēs artūs mānābat. Atque nē interclūderētur*, pellibus additīs sē tēxit, et sīc post dīmidiam circiter hōrae partem magnopere allevārī sibi vīsus est. Jam vērō sitī exārsit vehementissimā, cui explendae cum idōnea nōn esset aqua putrēdine corrupta, opportūnē mālōrum citreōrum meminit. Adeō autem īnfirmus erat, ut ūnum labrīs aegrē admovēret ; cujus tamen sūcō ēgregiē refectus, sūdōre continuō effluente, dulcī somnō sōpītus neque nisi sōle oriente experrēctus est.
Tunc vērō vīs morbī omnīnō laxāta erat, neque, praeter īnfirmitātem vīrium, quidquam malī superfuit ; cibum quoque appetere coepit, bulbumque sōlānī frīxum* comēdit, īnstillātō mālī citreī sūcō quō sapōrem ejus jūcundiōrem efficeret et palātō refrīgerandō aptiōrem.
Lamārum suōrum cūram, quamdiū aegrōtus jacēbat, penitus dēposuerat. Nunc autem valdē commōtus est, cum eōs ad pedēs suōs vidēret jacentēs, oculīs in sē dēfīxīs, quasi ipsum interrogārent num melius valēret. Est autem illud animālium genus ā nātūrā ita comparātum, ut camēlōrum īnstar, plūrimōs diēs sine pōtū dēgere possint. Aliōquī male cum iīs āctum fuisset. Per diēs enim duōs aquam nōn biberant, necdum etiam Rōbinson, prae corporis imbēcillitāte, surgere aquamque iīs ministrāre potuit.
Cum lama māter ad eum satis appropinquāsset ut hanc posset attingere, tum levātō corpore in cubitum, dextrā eam mulsit, ex cujus tepidī lactis haustū plūrimum accēpit levāminis. Quō factō rūrsus dormiēbat ūsque ad sōlis occāsum. Nunc autem cibī major fuit appetītus. Itaque nōnnūlla sōlānōrum tūbera sūcō mālī citreī aspersa comēdit, ac dēnuō somnus eum complexus est.
Quae quiēs dulcissima, ut in corpore nātūrā rōbustō, tantopere ad vīrēs ejus reficiendās valuit, ut proximō māne surgere, et pedetemptim prōgredī audēret.
Ē spēluncā in vestibulum titubāns prōrēpit. Ibi sōlis orientis radiī, inter frondēs vīcīnārum arborum nitentēs, jūcundō eum calōre recreant. Sibi recēns esse nātus vidētur ; Deō, vītae fontī aeternō, grātiās agit quod sibi dēnuō intuērī liceat sīdus illud pulcherrimum mīrandaque summī rērum Conditōris opera. Nunc aspicit caeruleī caelī immēnsitātēs, nunc recentem et amoenam arborum frūticumque rōre madentium* viriditātem, nunc lamās fidēlēs quī circumstantēs dominō blandīrī et laetitiam videntur indicāre.
Mox autem faventibus āere pūrō et aquā frīgidā lacte temperātā, necnōn placidā mentis serēnitāte, penitus convaluit. Brevī quoque vīribus recuperātīs, ad opera īnstitūta sē rettulit.
Hoc ūnum tunc eī molestum fuit quod ignis exstīnctus esset. Vērumtamen magnā cum animī moderātiōne hunc cāsum tulit, nec spem omnīnō āmīsit, quippe quī nunc expertus foret nihil esse cūr adversus hiemis inclēmentiam sibi jam cavēret ; atque etsī ab ineunte aetāte carne vēscī cōnsuēverat, spērāvit tamen fore ut eā carēre sōlīsque frūctibus et lacte lamārum vītam sustentāre posset.
Quid nunc suscipiat, cōnfectīs omnibus quae manibus sine ūllīus īnstrūmentī auxiliō cōnficī possent ? Nihil ergō sibi superesse putāvit, nisi ut in ōtiō et somnō vītam cōnsūmeret. Quā quidem condiciōne miseriōrem sibi fingere nūllam potuit. Jam enim tantopere labōrī assuētus erat ut vītam intolerābilem exīstimāret, quotiēs ūtilī operae vacāre nōn licēret* ; itaque diū multumque sēcum reputābat quemnam labōrem nunc capesseret, ut fugeret ōtium. Invēnit tandem in quō operam suam collocāret.
Diū noctūque animō versāverat cōnsilium nāviculae cōnficiendae, cujus ope temptāret ut in societātem hominum redīret, atque sē ab eā sōlitūdine eximeret quam graviōrem erat expertus ex quō ignis ūsum āmīserat. Nec temere* terram Americānam haud procul abesse augurābātur. Statuit autem, sī modo scaphulam sibi parāre posset, sprētīs omnibus perīculīs, continentem petere. Cum tōtum sē huic cōnsiliō trādidisset, prōcurrit aliquandō ad ēligendam arborem cujus truncus in fōrmam cymbae cavārētur. Hāc mente loca nōnnūlla perlūstrāns quae nōndum invīserat, varia ignōtārum plantārum genera dētēxit, in quibus cōnstituit experīmenta facere ut intellegeret an iīs quoque vēscī posset. Inter aliōs fruticēs nōnnūllōs invēnit frūmentī Indicī.
Mīrātus ille spīcārum magnitūdinem in quibus suprā ducenta grāna dēnsō ōrdine strūcta erant, nōn dubitāvit quīn pānis ex iīs cōnficī posset. Quōmodo autem grāna molitūrus erat ? quōmodo farīnam furfure* pūrgātūrus ? quōmodo tandem pānem inde coctūrus, cum carēret igne ? Nihilōminus tamen aliquot spīcās inde sēcum abstulit, quārum grāna sereret : “ Quidnī, ” sīc ait ille sēcum, “ fierī possit ut ex iīs aliquam ōlim ūtilitātem percipiam ? ”
Posteā vērō repperit arborem quoque frūgiferam in quam anteā nōn inciderat. Capsulās crassās ab arbore pendentēs vīdit, quārum ūnam cum cōnfrēgisset, sexāgintā circiter fabās invēnit. Quamvīs sapōrem jūcundum in iīs nōn cognōsceret, attamen ūnam ex iīs, quae sibi mātūrior vīsa est, pērae suae commīsit. Erant fabae cacaoticae, ē quibus pōtus cacaoticus parātur.
Tandem arborem ingentem sibi prōrsus ignōtam invēnit, cujus frūctūs nucēs cocossae magnitūdine aequābant. Quī cum putāmina nūlla habērent, sapōrem vērō jūcundissimum, tōtī comedī poterant. Arbor ipsa multum dissimilis cocossae erat. Neque enim huic, sīcut cocossae, truncus ērēctus, neque in corōnam magnōrum foliōrum superne* dēsinit. Posteā comperit arborem eam esse quam pāniferam appellāmus, proptereā quod frūctūs ejus vel crūdī, vel comminūtī atque depsendō* subāctī, barbarīs hominibus vicem pānis praestant.
Inter redeundum, quod jam diū optābat, nīdum psittacī invēnit. Tum circumspiciēns quā parte facillimē locum invādat, pede suspēnsō accēdit. Vigilābat in sēde extrā nīdum prōminente māter pullīs incubāns, et ad aspectum inūsitātae fōrmae aliquid malī suspicāta, aciem oculōrum arrigēbat ad perīculum. Retractīs virgultīs Rōbinson per dēnsissimās frondēs cōnscendit. Sed quō proprius accēdit strepitus foliōrum, eō magis mātris crēscēbat sollicitūdō. Ac dēmum homō adest, manumque nīdō injicit. Āvolat māter, āvolant adultī jam validiōrēs ; ūnus cēterīs tardior in manibus haeret ; Crūsōeus domum properat, hilarior quam sī thēsaurum aurī nactus esset. Tum redux quam sollertissimē potest caveam concinnat, in quā hospitem novum collocet. Quā quidem jūxtā strātum suum positā, tam laetus recubuit quam quī novum sibi amīcum comparāvit.
Multus labor in excavandā scaphā — Crūsōeī cōnstantia — Quōmodo diem inter variās occupātiōnēs distribuit — In bellicīs artibus sē exercet.
Nūllum umquam negōtium tam molestum tamque diuturnum suscēperat, quam cum cymbam fabricāre adortus est. Multī aliī animum abjēcissent, ē manibus secūris brevī excidisset, et tāle susceptum vīsum fuisset, sīn minus stultum, at saltem ejusmodī quod fierī nūllō modō posset. Rōbinson autem hanc lēgem sibi fēcerat ut nūllīs labōribus ab ūllō umquam inceptō dēterrērētur. Itaque hoc etiam summā animī cōnstantiā persecūtus est ; et sī illud multō plūs et temporis et cūrae postulāsset, eī in mentem nōn vēnisset ā prōpositō recēdere. Jam satis intellēxit illī opus plūribus annīs esse ; diēs igitur ita dīvidere dēcrēvit, ut cuilibet hōrae suus labor attribuerētur. Experientiā enim Crūsōeus ēdoctus erat nihil majōrī ad industriam prōmovendam adjūmentō esse, quam sī certō ōrdine inter singulās diēī hōrās labor aptē dispertiātur. Hōc enim modō augentur temporis mōmenta quae suō quaeque ūsū distinguuntur.
Itaque oriente sōle surgere cōnsuēverat et ad fontem sē cōnferre, ut caput, manūs, pectus, pedēsque ablueret. Deinde domum reversus vestēs induēbat. Quō factō, collem spēluncae imminentem cōnscendere, unde longē lātēque circumspicere posset, atque ibi in genua prōstrātus precēs mātūtīnās fundere, Deumque ōrāre prō cārissimīs parentibus quōrum, etsī eōs dēseruerat, numquam oblītus est. Tum lamās mulgēre quārum gregem nōn ita contemnendum* paulātim ēducāverat. Deinde aliquam lactis partem haurīre. Quibus perāctīs prīma diēī hōra efflūxerat.
Ita omnibus rēbus īnstrūctus quae sīve ad tūtēlam suī, seu ad labōrem pertinērent, ībat tum ad lītus, sī mare recēderet ostreās in prandium collēctūrus, tum ad arborem ex quā nāvem fabricāre statuerat.
Sub hōram quīntam, cum diēī fervidissimum tempus esset, labōrem intermittēbat. Tum lītus repetēbat, aut ostreās conquīsītūrus, sī modo māne nōn invēnisset, aut corpus lōtūrus, quod bis cottīdiē facere in mōrem eī vēnerat.
Deinde iterum lamās mulgēre, cāseōs ex lacte coāgulātō premere*, prandiumque mediocre īnstruere quod ferē lacte, et cāseō recentī, nōnnūllīs ostreīs, cum dīmidiā nuce cōnstābat. Nec illī querendī locus* erat cum in fervidīs istīs regiōnibus cibōrum appetītus multō minor sibi quam sub caelō frīgidiōrī esset. Attamen solitus ā puerō carnem edere, illam tundendō ēmollīre dēnuō cōnātus est, ut aviditātem explēret ; sed frūstrā. Inter prandendum cum psittacō suō cōnfābulārī solēbat, quem nōnnūlla verba ēloquī docuerat. Scīlicet audiēbat discipulus et reddēbat sonōs, in vicem reticēns ut quī mente verba agitāret. Hunc quoque assuēfēcerat sē vocantem audīre et euntem sequī.
Post prandium, hōram quiētī sub umbrā aut in spēluncā dabat, stante ad latus psittacō et lamīs circā dominum recubantibus. Tum ille interdum sedēns, animālia ista, in quae dēfīxōs tenēbat oculōs, alloquēbātur, verba sua intellegī ratus ; adeō ille gestiēbat cum quōlibet animante* mentis cōgitātiōnēs sēnsūsque commūnicāre, ut saepius oblīvīscerētur sē cum animālibus ratiōnis expertibus sermōnem habēre. Quotiēs autem psittacus vōcem distīnctē ēmittēbat, tantum erat dominō gaudium, ut hūmānam vōcem audīre sibi vidērētur, atque īnsulae, lamārum, psittacīque oblītus, sē inter hominēs versārī sibi cōgitātiōne fingeret. Sed cum brevī ēvānēsceret error ille blandissimus, tum ad memoriam sōlitūdinis revolūtus, hōc modō ingemīscēbat : “ miserum Crūsōeum ! ”
Sub hōram ā merīdiē secundam ad arborem reversus, rūrsus magnō operī īnstābat. Quō in labōre dūrissimō cottīdiē duās hōrās cōnsūmere sibi praecēperat ; quibus perāctīs redībat ad lītus, cum ad corpus dēnuō abluendum, tum ad ostreās conquīrendās. Reliquam diem variīs operibus in hortīs impendēbat ; nunc trīticum* aut sōlāna serere, spērāns fore ut ōlim, igne recuperātō, commodīs suīs et ūtilitātī servīrent ; nunc tenerās stirpēs īnsertās* irrigāre ; nunc saepēs serere quibus hortum clauderet ; nunc arborēs circumcīdere*, rāmōsque flectere quī sibi umbram hospitālem ministrārent.
Sub hōram diēī duodecimam, sī modo nihil majōris mōmentī agendum superesset, sēsē in bellicīs artibus exercēre, arcum tendere, sagittās ēmittere, ut, sī quandō incideret in barbarum hominem aut ferum animal, satis sē dēfenderet. Quārum quidem artium tantam paulātim perītiam adeptus est, ut rārō, quamvīs longō interpositō intervāllō, ā scopō*, nummī magnitūdinem aequante, aberrāret. Vesperāscente caelō, lamās tertium mulgēre, et stēllīs aut lūnā lūcentibus, parcē cēnāre.
Rōbinson īnsulam peragrat — Vestīgia hominum reperit — Summus terror — Prōspicit crānia, ossa, manūs, pedēs — Quod territō et fugientī accidit.
Crūsōeus assiduam per trēs annōs nāvī cōnficiendae operam dederat, truncō vix dīmidiā quidem parte excīsō. Incertum quoque vidēbātur an illud, etsī eādem assiduitāte operī īnstāret, trium aut quattuor annōrum spatiō perfectūrus esset ; nec tamen in suō studiō atque opere cessāvit ; quid enim aliud susciperet ? neque vērō illī placuit neque licuit ōtiōsō esse.
Forte tandem in mentem eī vēnit sē, quamquam jam diū in īnsulā istā habitābat, nōn nisi minimam partem adhūc explōrāsse. Timōrem istum quō impedītus īnsulam tōtam nōndum peragrārat objēcit sibi* ut animī vitium. “ Forsan, ” ita sēcum locūtus est, “ sī minus ego timidus fuissem, multa invēnissem quae nunc mihi maximae ūtilitātī essent. ”
Quae quidem cōgitātiō animum impulit ut īlicō statueret proximō māne in viam sē cōnferre ; eōque ipsō diē omnia ad iter faciendum parāvit.
Postrīdiē, ortō sōle, ūnō ē lamīs diērum quattuor vīctū onerātō, armīs ipse indūtus fīdentī animō viam ingressus est. Cōnstituit, quantum fierī posset, lītus sequī, neque silvestribus locīs sē committere, nē in ferās incideret.
Prīmō diē nihil eī in itinere memorābile accidit. Sex mīlia circiter illō diē cōnfēcit, et quō longius prōgrediēbātur, eō certius comperit sē in sterilissimā īnsulae parte sēdem cōnstituisse. Multīs nīmīrum in locīs arborēs invēnit variō frūctuum genere abundantēs, unde vīctum nōn salūbrem minus quam jūcundum petere potuisset. Hōrum ūsūs nōminaque posteā didicit.
Prīmam noctem in arbore ēgit, ut tūtus ā ferīs esset ; et posterō diē iter persecūtus est. Nec multum viae cōnfēcerat, cum extrēmam īnsulae partem ad merīdiem attigit. Solum nōnnūllīs in locīs erat harēnōsum. Dum autem tendit ad tractum terrae in mare prōcurrentem, ecce pedem retrō fert ; tum pallēscere, contremīscere, oculōs circumferre, et subitō haerēre quasi fulmine repentīnō ictus, Vīdit enim quod hīc vīsūrum sē numquam spērāverat, vestīgia hominum harēnae impressa !
Tum ille territus undique circumspicit ; audītō vel levissimō foliōrum strepitū stupet, sēnsūsque eī adeō perturbantur ut stet inops cōnsiliī. Tandem collēctīs vīribus fugam corripit, quasi īnstārent ā tergō, neque prae terrōre respicere ausus est. At ecce repente substitit. Metus in formīdinem vertitur. Videt nīmīrum fossam rotundam atque in mediō ignis exstīnctī focum. Quem circā (horrēscō referēns) crānia, manūs, pedēs, aliaque corporis ossa aspicit, exsecrandās reliquiās convīviī ā quō nātūra abhorret. Scīlicet tunc temporis in īnsulīs Caraibicīs ferī hominēs dēgēbant, canibālēs vocātī aut anthrōpophagī ; quibus sollemnis erat cōnsuētūdō captīvīs mactātīs atque assīs immānēs epulās celebrāre, in quibus atrōciter dēbacchābantur, saltantēs, canentēs, vel potius, satiātā feritāte, ululantēs.
Oculōs Crūsōeus ab horribilī spectāculō āvertit. Nauseā etiam correptō vīrēs illī omnīnō dēfēcissent, nisi stomachum vomitū levāsset. Ubi prīmum paululum refectus est, fūgit tantā vēlōcitāte ut fugientem fidēlis lama vix sequī posset. Tantopere vērō mentem Rōbinsōnis formīdō aliēnāverat, ut lamae suī plānē oblītus, audītō sequentis sociī gressū, īnstantem ā tergō sibi canibālem fingeret*, omnibusque vīribus effugere cōnārētur.
Jamque nē cursum morārentur, hastam, arcum, sagittās, secūrim abjicit ; quam sibi videt* expedītiōrem, eam viam potiōrem habet, iterātīsque per tōtam hōram ambāgibus efficit ut circumeundō ad locum eundem unde aufūgerat redierit. Tunc alterum portentum animum ejus attonitum occupat. Quō in locō versētur nōn agnōscit, nec animadvertit eundem esse quem anteā vīderat ; putat invēnisse sē novum immānitātis eōrum quōs fūgit monumentum. Itaque violentissimō impetū sē prōripit, neque prius currere dēsiit quam fessum cursū corpus vīrēs dēsererent. Tunc omnīnō exhaustus sēnsūque orbātus prōcidit. Hūc quoque lama advenit, neque minus quam ille fessus jūxtā dominum prōcumbit. Forte is ipse erat locus ubi anteā Rōbinsōn arma abjēcerat. Itaque oculīs nōn multō post apertīs, haec prīma in grāmine cōnspexit. Quod quidem somnium ipsī omnīnō vīsum est, nec intellegēbat quōmodo et arma sīc jacērent et ipse in eum locum vēnisset : tantopere formīdō animum ejus perturbāverat.
Brevī surrēxit ut locum eum quam celerrimē relinqueret. Sed tunc paululum cōnsiliī compos*, nec tam imprūdēns ut armōrum oblīvīscerētur, statuit ea nōn exuere quibus sōlīs vītam poterat dēfendere. Tantopere autem erat dēbilitātus, ut, īnstante quidem metū, nōn tamen eādem quā anteā pernīcitāte fugeret. Per tōtum reliquum diem cibī cupiditātem plānē āmīsit, semelque tantummodo substitit ut sitim fontis aquā restingueret.
Frūstrā spērāvit sē eōdem diē ad sēdem suam perventūrum. Obscūrā jam lūce, dīmidiam circiter hōrae partem aberat ā domiciliō, eō scīlicet in locō quem rūsculum* suum vocāverat. Quippe spatium erat clausum, et satis amplum, in quō partem gregis coercēbat, quia nempe pinguiōra ibi quam prope domicilium suum crēscēbant grāmina. Ibi nōnnūllās noctēs superiōrī aestāte dēgerat, nē ab īnsectīs quae eum domī fodiēbant vexārētur. Sed vīribus omnīnō exhaustīs longius prōgredī nōn poterat. Etsī perīculōsissimum eī vidēbātur pernoctāre in locō nūllīs praesidiīs mūnītō, attamen necessitātī pārendum erat. Vix tamen humī sē prōstrāverat, cum neque omnīnō sōpītus, neque omnīnō vigil, in ambiguā somnī exspectātiōne, ecce subitō terrōre perhorruit.
Vōcem audīvit velutī caelō dēmissam haec verba prōferentem : Avē, Rōbinson.
Ille perterritus exsilit tōtō corpore contremīscēns, et inops cōnsiliī. Mox iīsdem iterum audītīs, oculōs in eum locum timidē convertit unde vōx profecta erat. Tum vīdit, quod cuivīs sānē ignāvō in prōmptū fuisset*, sī rem, priusquam animus perturbātus esset, paulō attentius perpendisset ; vīdit sē vānō metū territum fuisse ; quippe vōx illa profecta erat nōn dē caelō, sed dē rāmō in quō cārissimus sibi īnsidēbat psittacus. Tum vērō metus in laetitiam vertitur quod causam reī invēnisset. Manum psittacō porrigit ; ille dēvolat, dumque mūtuīs alter alterum blanditiīs excipit, psittacus dictātam salūtātiōnem geminābat.
Ipse autem tōtam ferē noctem īnsomnem trādūxit, ut cibī ita quiētis immemor, quippe quī fremitum quemque auribus captābat. Semper occurrēbant oculīs ferī hominēs, frūstrā animum ā foedā cōgitātiōne abdūcere cōnābātur. Tum ut sē tūtiōrem in futūrum praestāret, coepit plūrima animō cōnsilia, eaque stultissima, agitāre. Ex quibus ūnum, quod incrēdibile vidēbitur, hoc erat : ut diē obortō omnia adaequāret solō* quae tantā dīligentiā, tantō labōre, exstrūxerat ; nē vel minimum quidem hūmānae industriae vestīgium dēprehendī posset.
Epulae immānēs — Proelium — Fortitūdō Crūsōeī — Friday servātus.
Cum prīmā lūce novum Crūsōeō cōnsilium. Quod heri prūdentia, quod necessitās suādēbat, tunc stultum esse atque inūtile jūdicāvit. Cōnsilia dēmum minus cōnsīderāta et ā timōre orta nunc abjicit, et ad meliōra ratiōnīque magis cōnsentānea animum convertit. Nunc enim, nocte interpositā, intellegit timōrem hesternum nimium fuisse. “ Jamdūdum, ” sīc ait ille sēcum, “ hīc sōlus commoror, nec ūllus umquam homō ferus mihi obviam vēnit ; ex quō satis patet suum eōs in hāc īnsulā domicilium nōn habēre. Vērī simile est, aliam eōs incolere regiōnem unde nōnnūllī hūc veniunt ut victōriās atrōcibus epulīs concelebrent, eōsque ad eam īnsulae partem quae vergit ad merīdiem appellere, atque inde discēdere, cēterīs īnsulae partibus neglēctīs. Singulārī igitur ac dīvīnō mūnere, ego in hanc steriliōrem īnsulae partem compulsus fuī, hōc ipsō tūtior. ” Tum animō et vīribus cōnfirmātus, domum sē contulit, ut nova quae inierat cōnsilia persequerētur.
Placuit inter cētera serere nōn procul ab arbustō quō domum mūnierat nemus ita dēnsum ut sēdēs ā longinquō cōnspicī nōn posset. Hāc mente duo circiter mīlia ejus generis salicum sēvit quās jam facile rādīcēs agere atque brevī crēscere animadverterat. Sed maximē cavendum jūdicāvit nē certō eās ōrdine dispōneret, ut silvula nātūrā potius quam arte propāgāta vidērētur. Tum statuit viam sub terrā per cunīculum* agere, ab īmā spēluncā ad alterum montis lātus, ut, obveniente necessitāte, aufugere posset. Quod quidem opus fuit magnī et diuturnī labōris, adeō ut ab apparātū cymbae omnīnō cessāret.
Sīc ille quidem ab impetū repentīnō satis tūtus sibi vidēbātur. Quid sī hostis īnstet, obsidiōneque cīnctum teneat ? Neque hoc vānum prōrsus erat aut fūtile ; quippe quod aliquandō fierī posset. Itaque necesse esse jūdicāvit ut sē adversus hunc cāsum mūnīret, nē famē aut perīret aut ad dēditiōnem cōgerētur. Quamobrem statuit ūnam certē lamam quae lacte abundāret in ātriō domiciliī servāre, atque ad hanc alendam fēnī acervum sēpositum* habēre ex quō nihil, nisi necessitāte coāctus, dētraheret. Dēcrētum est quoque cāseī, pōmōrum, ostreārum cōpiam parāre, et dē diē in diem suppeditāre.
Quibus ita dispositīs, aliquot annōs vītam vīxit adeō tranquillam ut nihil memorātū dignum eī acciderit. Igitur ad rem illam properō quae ad commūtandam fortūnam plūs valuit quam quidquam ex eīs quae hūc ūsque eī ēvēnerant.
Cum Rōbinsōnī māne quōdam serēnō in cymbā fabricandā intentus esset animus, magnum ē longinquō fūmum ascendentem subitō cōnspexit. Prīmō quidem aspectū obstupuit, mox autem ad montem spēluncae imminentem quam celerrimē cucurrit, causam reī inde speculātūrus. Ubi prīmum montem cōnscendit, majōre cum terrōre cōnspexit quīnque scaphulās in lītore religātās, trīgintā autem barbarōs ingentem apud focum, trucī gestū atque inconditō* clāmōre chorum agentēs. Saltābant ūnicō tantum pede ; alterum ērēctum in āere lībrābant.
Etsī ad spectāculum hujusmodī videndum Crūsōeus nōn imparātus erat, parum tamen āfuit quīn rūrsus terrōre exanimārētur. Vērumtamen fortitūdinem et fīdūciam celeriter in animum revocāvit. Tum ē colle properē dēscendit, cūnctīsque armīs īnstrūctus, et auxilium precātus ā Deō, cōnstituit vītam suam, quoad posset, dēfendere. Tunc iterum ad summum collem cōnscendit, hostēs explōrātūrus.
Mox vērō cohorruit atque indignātus est, cum duōs hominēs ē scaphīs trahī ad ignem vidēret. Ac prīmō suspicātus est eōs necī addictōs*, brevīque comperit sē nōn errāsse. Aliī enim ex barbarīs alterum captīvum subitō prōsternunt, aliī prōstrātum adortī*, corpus foedē laniant, ad epulās atrōcēs īnstruendās. Interim in proximō stābat alter captīvus, dōnec ipse quoque mactārētur. Quī vērō, dum intentōs quisque oculōs in cruciātum et lacerātiōnem tenet, oblātā occāsiōne, fūgit atque citātissimō cursū in eam regiōnis partem contendit quam Rōbinson incolēbat.
Tunc noster ērēctus incertusque tum spē et laetitiā, tum timōre atque horrōre vicissim perstringitur. Hinc exsultat, cum captīvum aliquō spatiō persequentēs superāre vidēret ; inde tōtō corpore contremīscit, cum animadvertit cūnctōs ad domum suam anteā ignōtam, cursum dīrigere. Erat autem sinus mediocris profugō trājiciendus, nē in manūs hostium caderet. In quem statim prōsiliit eādemque quam hūc ūsque adhibuerat celeritāte trānsnāvit ad lītus oppositum. Dum iī quī propius urgēbant in aquam sē ipsōs prōjiciunt, cēterī ad convīvium horribile revertuntur. Quantō autem gaudiō Crūsōeus animadvertit, hōs illī natandō parēs nōn esse ! Miser enim jam ex aquā ēmerserat, cum cēterī nōndum dīmidiam sinūs partem ēmēnsī erant.
Tunc Rōbinson īnsolitā fortitūdine atque audāciā incitātum sē sēnsit ; hastā correptā ē monte dēcurrit. Et continuō silvā ēgressus, terribilī vōce exclāmat : “ Siste gradum* ! ” At ille, aspectū Rōbinsōnis pellibus horridī obstupuit, ratus esse aliquem hūmānō majōrem, incertusque utrum sē eī ad pedēs prōjiceret, an potius fugam persequerētur. Crūsōeus eī manū significat adesse sē dēfēnsōrem, et subitō conversus obviam hostibus prōgreditur. Priōrem, cum jam propius esset, hastā percussum vī magnā dējicit. Alter quī centum circiter passūs aberat, attonitus stupet ; tum arcum sagittā īnstruit, quam in Rōbinsōnem jam proximē accēdentem, intorquet*. Illa pectus ejus ferit, sed adeō leviter pellem quā indūtus erat strīnxit ut corpus ferrō esset intāctum. Tum Rōbinson priōrī victōriā ferōx, vehementī impetū ēlātus, barbarum prōstrāvit. Deinde hominem respicit cujus vītam servāverat ; quī, timōrem inter et spem dubius, eōdem in locō haerēbat, incertus utrum haec omnia suae salūtis causā agerentur, an sibi istīus ignōtī victōris manū pereundum foret. Ille autem barbarum ad sē vocat, significatque ut propius accēdat. Hic pāruit, mox autem perterritus cōnstitit ; nunc pedem prōfert, nunc retrahit ; lentē dēmum nōn sine magnā significātiōne terrōris supplex prōgreditur.
Postquam Crūsōeus amīcitiam suam omnī modō dēmōnstrāvit, tandem ille aggredī ausus est, sed decimō quōque passū supplex in genua prōcidit, perinde quasi grātiās ageret simul et honōrem praestāret.
Tum Crūsōeus sublātā lārvā vultum hūmānum et benignum ostendit. Quō vīsō, barbarus cōnfīdentius servātōrem suum adit, tōtōque corpore prōjectō terram ōsculātur. Noster autem, quī amīcum habēre māllet quam servum, hominī allevātō quācumque potuit ratiōne persuādēre studet sē velle cum ipsō amīcitiam jungere. Multa vērō facienda supererant.
Barbarus quī prior fuerat prōstrātus vulnus mortiferum nōn sustinuerat ; itaque cum animum sēnsim recēpisset, herbīs ēvulsīs ad sēdandum sanguinem vulnus sānāre coepit. Rōbinson barbarō suō hoc dēmōnstrat. Tum Indus nunc secūrim lapideam Rōbinsōnī ostendit, nunc sē ipsum, ut significāret sē illā libenter vītam hostī ēreptūrum. Abhorrēbat quidem Rōbinsōn ab hūmānō sanguine effundendō, sed necesse ratus ut hostis dē mediō tollerētur*, secūrim porrigit, āversīs oculīs. Indus in hostem vulnerātum irruit, quem ūnō ictū obtruncat ; tum laetātus revertitur et secūrim caesīque hominis cruentum caput, victōriae pignora, ad pedēs Rōbinsōnis dēpōnit.
Tum Rōbinson eī signīs quibusdam praecipit, ut, collēctīs caesōrum arcubus et sagittīs, sē prōsequerētur ; barbarus autem innuit Rōbinsōnī, prius quam recēderent, corpora dēfūnctōrum esse humī condenda, nē sociī umquam eōrum vestīgia reperīrent.
Ille cum indicāsset haec sibi placēre, Indus sōlīs manibus magnā cum celeritāte brevī utrumque cadāver harēnā obruit ; tum ambō ad domicilium Crūsōeī sē cōnferunt.
Crūsōeus parātus ad obsidiōnem ferendam — Friday dēscrībitur — Quārē sīc appellātus — Rēgia potestās — Abundat Crūsōeus opibus.
Incerta adhūc ancepsque fortūna Rōbinsōnis erat. Nōnne vērī simile erat barbarōs, epulīs immānibus satiātōs, vestīgia sociōrum secūtūrōs esse ut et eōs et captīvum quī ēvāserat quaererent ? Tunc vērō dubium nōn erat quīn illī, patefactō semel Rōbinsōnis domiciliō, expugnātōque*, eum simul et novum comitem occīderent. Quae cōgitātiō Rōbinsōnis animum agitābat, ē summō colle foedam epulātiōnem chorōsque barbarōrum intuentis*. Perpendit igitur quid sibi in hīs rēbus faciendum sit : utrum fugiat, an in arce suā inclūsum sē teneat ? Tandem Deum precātus adeō cōnfirmātum animō sē sēnsit ut hoc facere* cōnstituerit. Itaque inter dūmēta ūsque ad domicilium prōrēpit et sociō significāvit ut idem ageret ; sīc ambō ad spēluncam perveniunt.
Tunc barbarus domicilium līberātōris commodē dispositum intuēns obstupuit, quippe quī nihil umquam tālī arte īnstrūctum vīdisset.
Crūsōeus barbarō significat quid sit ab hostium multitūdine metuendum ; sē autem parātum esse ad vītam strēnuē dēfendendam. Quō quidem ille intellēctō, trucī vultū secūrim vibrat, gestūque terribilī versus eum locum sē convertit ubi hostēs erant, quasi illōs prōvocāret, patrōnōque mōnstrāret sē illī dēfēnsōrem ācerrimum fore. Ille autem, hāc ejus fortitūdine probātā, hastam, arcum, sagittās, eī trādit ; eumque ad forāmen mūnīmentī arboreī velut in excubiīs collocat, unde prōspiceret quid in spatiō inter parietem et nemus ā sē cōnsitum interjectō* agerētur. Hōc modō cum sociō ūsque ad vesperam armātus stetit ; cum vērō post aliquot hōrās nihil usquam metuendum cernerent, exīstimāvērunt barbarōs, frūstrā scrūtātōs, in scaphīs quā vēnerant viā eandem repetiisse. Igitur armīs dēpositīs, Rōbinson cēnam īnstruit.
Cum autem ille diēs, in vītā Rōbinsōnis maximē memorandus, Anglicē nōminātus esset Friday, istī quem servāverat barbarō hoc indidit nōmen.
Nōndum hūc ūsque Rōbinsōnī vacāverat* eum attentius cōnsīderāre. Juvenis erat ēgregiae fōrmae, annōrum circiter vīgintī ; colōre fuscō, cute nitidā, crīnibus nigrīs, nōn autem lāneīs*, sīcut Aethiopum, sed rēctīs ; nāsō brevī, nec eō dēpressō, labiīs parvīs, dentibus tam albīs ut ebur aequārent. Aurēs ejus variīs conchīs et pennīs ōrnātae erant, quibus ille nōn mediocriter superbīre vidēbātur ; nūdus cēterum ā capite ad pedēs.
Itaque Rōbinson amiculō ē pellibus cōnfectō socium induit. Tum eī significāvit ut laterī assīderet ad cēnandum.
Friday magnā cum reverentiā atque grātī animī significātiōne ad dominum accessit ; tum in genua sē prōstrāvit, capite in terram dēmissō.
Crūsōeus autem sociō atque amīcō diū exoptātō mīrificē laetātus, blanditiīs potius illum sibi dēvincīre cupiēbat. Exīstimābat enim duplicem nōn esse generis hūmānī orīginem, nec fictōs meliōre lutō hōs quī vocantur albī, cum eōdem patre quō nigrī hominēs nātī sint ; attamen cum putāret prūdentius esse hospitem nōndum satis sibi cognitum intrā obsequiī et venerātiōnis fīnēs continēre, honōremque ab eō velut sibi dēbitum accipere, rēgem aliquamdiū agere* cōnstituit.
Itaque sociō signīs gestūque ostendit, sē illum quidem in tūtēlam suam recēpisse, eā tamen lēge* ut summam ipsī oboedientiam praestāret, atque omnibus sēdulō vacāret *quaecumque dominus et rēx novus jubēret. Ideō Casicum sē ipse appellāvit, quoniam eō nōmine barbarōrum prīncipēs vocārī meminerat. Quā vōce melius quam signīs adhibitīs Friday id intellēxit quod suus eī dominus dēclārābat ; et ut patēret sē dominō in servitūtem sēmetipsum dicāre, iterum iterumque nōmen illud clārā vōce prōnūntiāvit, Rōbinsōnem manū dēmōnstrāns, et eī ad pedēs prōjectus. Quīn ut significāret sē satis intellegere quanta esset vīs rēgiae potestātis, hastam arreptam dominō porrēxit, cuspide ad pectus suum dīrēctā, atque hōc ipsō dēclārāvit Rōbinsōnem vītae necisque habēre potestātem. Hic autem rēgiā quasi majestāte dextram subditō porrēxit, jussitque sēcum cēnāre. Friday dictō audiēns fuit, ita tamen ut ipse humī, ille vērō in suggestū grāminis sedēret.
Quibus factīs, Crūsōeus rēx fuit. Quippe īnsula erat prō rēgnō, lamae frūctūsque prō aerāriō, Friday prō subditō, ūnicō quidem sed cārissimō, psittacusque prō comitātū*, sed ferē inūtilī.
Cēnā cōnfectā, rēx novus dē cubiculīs rīte dispōnendīs mandāta dedit. Parum sānē prūdenter ēgisset, sī sociō quī tam brevī tempore tot mūnera adeptus erat, famulus īdem et minister, lēgātus et mīles, praefectus cōpiārum et aedium, sēcum in eādem spēluncā recubandī licentiam dedisset. Etenim nōn satis tūtum habuit vītam suam caecumque sub terrā viae exitum crēdere externō hominī et aliēnigenae, cujus fidem nōndum adhūc spectātam* vix prō certō habēbat. Itaque jubētur Friday idōneam fēnī cōpiam in caveam trānsportāre, sibique inde parāre cubīle ; novus intereā rēx, ut salūtī suae cōnsulat, arma omnia in cubiculum suum cōnfert.
Tum adstante tōtō populō nōn puduit Crūsōeum humilī ac prōrsus agrestī ministeriō fungī. Quī ūniversae, quāquā patēbat, īnsulae imperitābat, quī in suōs omnēs subditōs vītae necisque jūs habēbat, ille nōn ērubuit, servīlem in modum. rēgiīs manibus lamās ipse mulgēre, ut rīte docēret ministrum cui hoc officium posteā mandāre in animō habēbat. Hic vērō quamvīs id attentē cōnsīderāret, cui tamen bonō foret minimē intellēxit. Quippe nec ille nec populārēs suī, ut hebetī prōrsus erant ingeniō, umquam suspicātī fuerant lac animālium salūbre aequē ac nūtriendō corporī esse accommodātissimum. Numquam hoc genus alimentī labrīs attigerat ; itaque paululum lactis ā Rōbinsōne oblātum inūsitātā et singulārī voluptāte hausit.
Variīs autem hujus diēī molestiīs perīculīsque fessī ambō somnī quiētisque erant appetentissimī. Rōbinson igitur servō mandāvit ut ad lectum sē cōnferret, tum ipse quoque eō sē contulit.
Suspīciō in laetitiam et admīrātiōnem versa — Cāsus quī rīsum legentī movēbit — Rēbus secundīs adversae levantur.
Posterō diē Crūsōeus noster cum sociō statim ad eum locum sē contulit ubi hesternō barbarōs atrōcibus epulīs accumbentēs vīderat. Inter eundum eō dēvēnērunt ubi ambō barbarī ā Rōbinsōne interfectī harēnā obrutī jacēbant. Friday locō dominō dēmōnstrātō significāvit quantum gestīret cadāvera ista ēruere ut improbam carnis aviditātem explēret. Quem ille torvō vultū intuēns, docet quantopere ā tālī facinore ipse abhorreat, hastāque ēlātā, īnfēstō gestū, mortem eī dēnūntiat, sī umquam ille ejusmodī cibum attingeret. Quō quidem intellēctō, Friday statim dominō pāruit, incertus tamen quam ob causam quās epulās inde ā puerō nōn mediocriter appetierat ab eīs jam prohibērētur.
Tunc ad locum convīviī dēvēnērunt. Heu ! quālis aspectus ! terra cruōre tīncta ! disjecta passim ossa ! Rōbinson oculōs āvertit sociumque jubet terram statim fodere, trīstēsque barbarōrum helluōnum* reliquiās condere.
Dum ille mandāta exsequitur, erus cinerēs sōpītōs attentē suscitābat, spērāns sē aliquam ignis particulam inventūrum. Sed frūstrā. Erat ignis omnīnō exstīnctus ; quod Crūsōeum magnō affēcit dolōre. Ex quō enim socium sibi adjūnxerat, nihil ipsī ferē optandum praeter ignem supererat. Dum autem ille, capite inclīnātō maestōque vultū, exstīnctōs cinerēs aspicit, ecce Friday cum dominum cōgitātiōne dēfīxum animadvertisset, nōnnūlla signa dedit quae ille nōn intellēxit ; tum arreptā subitō secūrī, citātissimō cursū silvam petit intimam, Rōbinsōnemque obstupēscentem relinquit.
“ Quid hoc sibi vult ? ” ait sēcum Rōbinson, dum euntem ānxiīs prōsequitur oculīs. “ Mēne homō dēserit, et ablātā secūrī aufugit ? an tam perfidus est ut meam domum occupet, ut mē ipsum vī inde dētrūsum sodālibus suīs inhūmānīs prōdat ? Prō scelus ! ” Statimque īrā īnflammātus hastam corripit ut prōditōrem persequātur, nefāriaque cōnsilia et pūniat et praevertat. Dum sīc dē fide barbarī timet, videt hominem citātissimō cursū redeuntem. Sistit Rōbinson gradum, mīrāturque eum (quem prōditiōnem māchinārī suspicātus fuerat) sublātum grāminis āridī manipulum tenēre unde fūmus oriēbātur. Jam in flammam ērumpit ; et Friday manipulō in terram prōjectō, addit dīligenter majōrem grāminis āridī atque sarmentōrum* cōpiam, clārumque et ārdentem ignem succendit ; quod quidem nōn minōrem dominō laetitiam quam admīrātiōnem mōvit.
Tum compertā causā propter quam Friday subitō excurrerat, illum amplexus sine quidem verbīs, tam inānis suspīciōnis veniam rogat.
Scīlicet Friday dīligenter silvam petierat ut ē truncō āridō duo lignī fragmenta excīderet. Quās ille scītē alteram alterō tantā celeritāte collīserat ut ignem concēpissent. Tum citius lignīs āridō grāmine involūtīs, cum istō manipulō prōcurrerat, quā mōtūs vēlōcitāte fēnum exārserat. Crūsōeus jam agitātiōne flammārum ita dēlectātus est ut illārum aspectū satiārī nōn posset. Tandem arreptā taedā, comite Friday, in domum properat.
Mox igne accēnsō, nōnnūllīsque sōlānōrum tūberibus circā focum positīs, ad gregem festīnat ; lamae pullum ēligit, mactat, quārtamque ejus partem verū affīgit quod sociō versandum mandat.
Intereā dum ille hōc mūnere fungitur, Rōbinson segmentum pectoris amputat ; tum nōnnūlla tūbera lavat, manipulumque zēae* duōbus saxīs adhibitīs molit ; haec omnia ōllae committit, in quam, additō sale, idōneam aquae partem īnfundit, ac dēmum ōlla ignī appōnitur.
Friday istum omnem apparātum cernēbat, neque tamen intellegēbat quō rēs spectāret. Nōverat quidem cibōs assōs, nihil autem dē arte coquendī audīverat ; quīn etiam ignōrābat quaenam esset vīs ignis in aquam ōllae īnfūsam. Quae quidem cum fervēre coepisset, Friday obstupuit, mīrātus quid esset quod sīc aquam movēret.
Cum vērō eam vīdisset exaestuantem et undequāque exundantem, putāvit animal in ōllā esse quod istum repente aestum excitāret. Ut autem impedīret nē omnis ab ōllā aqua effunderētur, manum celeriter immersit ut animal tam molestum caperet. Tum vērō clāmōrem et ululātum ēdidit quō tōta personuit spēlunca. Hōc audītō Rōbinson valdē exterritus est, quod exīstimābat ā barbarīs irruentibus socium opprimī. Itaque timor atque īnsitus in animō propriae salūtis amor* suādēbant ut per cunīculum effugeret. Mox autem cōnsilium abjēcit, turpe ratus servum vel potius amīcum tantō in perīculō dēserere. Sine morā igitur ē spēluncā prōrūpit armīs īnstrūctus parātusque vītam suam profundere, ut comitem ē manibus barbarōrum iterum ēriperet.
Ut vērō obstupuit, cum hominem sōlum, āmentis īnstar, ululantem gestūque īnsolitō trepidantem vīdit ! Diū dubius ānxiusque haesit. Intellēxit tandem omne malum ex eō esse quod manum sibi Friday leviter ussisset. Numquam ille neque audiendō, neque experiendō cognōverat aquae fervōrem igneum addī posse ; numquam manū tetigerat aquam fervidam ; itaque nōn potuit intellegere quae illīus causa esset dolōris quem manū in aquam immersā sēnsit. Itaque magicā quādam arte hoc fierī dominumque magum esse exīstimāvit. Rōbinson aegrē animum sociī sēdāre eīque persuādēre potuit ut dēnuō carnī verū versandae assīderet*. Ille mandātō tandem obsecūtus, ōllam nōn sine tremōre dominum vērō (quem hūmānō majōrem sine dubiō nunc putāvit) timidā cum reverentiā intuētur. In quam opīniōnem eō celerius incidit quod Rōbinsōnī albus erat color, barba prōmissa. Haec enim efficiēbant ut Rōbinson, speciē ōris, longē differret ā sociō ejusque populāribus*, fuscum colōrem et imberbem vultum praeferentibus.
Jam vērō prandium parātum erat. Quantopere Rōbinson calidīs et pinguibus cibīs dēlectātus sit facile intellēxeris. Calamitātum jam praeteritārum oblītus, sibi in animō fingit nōn dēsertā in īnsulā, sed in regiōne frequentissimā sē versārī. Sīc animī vulnera īnspērātō quōdam gaudiō sānārī solent, etsī illa plērumque īnsānābilia putāmus.
Prandiō cōnfectō Crūsōeus sēcessit ut dē prōsperā rērum suārum commūtātiōne sēcum ipse meditārētur. Nunc omnia bene succēdere vīsa sunt.
Cui cōgitantī in mentem vēnit ut vītam ipse quidem mollem atque ōtiōsam ageret, Friday autem, juvenem rōbustissimum (dē quō praetereā tam bene meritus fuerat ut eum sibi famulum jūre quōdam vindicāret*), cōgeret ut necessāriīs mūneribus labōribusque perfungerētur. Sed cum intus sēcum reputāsset fierī posse ut aliquandō tam fēlīcī ipse condiciōne excideret, tunc vērō sī ōtiō atque inertiā corrumpī sē paterētur, molestum sibi fore ad dūritiem paupertātemque priōris vītae redīre, statuit in labōre aequē atque adhūc nāviter ac strēnuē persevērāre. Quō dēcrētō*, ē strātō exsilit, citātōque gressū in vestibulō domiciliī obambulat. Intereā Friday cibōrum reliquiīs in cellā sēpositīs, dominī jussū ad lamās mulgendās abit.
Rōbinson domum fossā et pālīs* mūnit — Docet socium Anglicē loquī — Ambō scapham fabricāre statuunt.
Numquam sānē, ex quō hanc in īnsulam advēnerat, laetior fuerat Rōbinsōnis fortūna. Hoc ūnum erat illī metuendum, nē barbarī reverterentur ad sociōs repetendōs, et novīs cruentīsque proeliīs sibi cum iīs certandum foret. Quīn ille cohorruit, cum cōgitāret fortasse fore ut in discrīmine tam ancipitī versārētur ut aut sibi pereundum esset aut sanguis hominum profundendus.
Jam diū domicilium suum castellī īnstar mūnīre voluit ; hūc ūsque vērō, dum sine comite vīvit, hanc spem penitus abjēcerat. Nunc autem, cum adesset socius labōris, facilius hoc aggredī potuit. Itaque montis cacūmen cōnscendit ut excōgitāret quōmodo sē tūtius firmiusque mūnīret ; atque hoc brevī fēcit, cum inde tōtam regiōnem oculīs complecterētur. Statuit prīmum fossā lātā altāque domum cingere, ac deinde quī rīvus nōn procul abhinc scatēbat eum ita dīvidere ut altera pars in fossā, altera per medium ātrium flueret, nē umquam obsidiōne cīnctus aquae inopiā labōrāret.
Haud facile erat haec omnia sociō signīs indicāre. Hic vērō cum rem aliquā ex parte intellēxisset, ad lītus prōcurrit atque inde rettulit īnstrūmenta fodiendō apta, conchās scīlicet magnās lapidēsque plānōs et acūtōs. Tum ambō opus incohant.
Jamque ambō sociī ā summō māne ūsque ad vesperam nōn alacrī minus quam strēnuō animō operī incumbunt, itaque mīrum quantum* vel īnstrūmentīs quam minimē aptīs adjūtī in diem prōfēcerint ; nec per duōs mēnsēs continuōs, ventō obstante, barbarī īnsulam invīsēre. Itaque licēbat sociīs continuam operam mūnīmentīs dare, nec illīs opus erat ā repentīnā incursiōne cavēre.
Crūsōeus comitem, labōrēs inter diurnōs, Anglicam linguam docēbat, cujus ope sociō cōgitāta sua ēloquī ārdentissimē cupiēbat. Quī quidem tam docilem et attentum sē praebuit ut brevī tempore longē prōcēderet. Rōbinson enim eādem arte ūsus est quā sollers magister ut linguam Latīnam Gallicamve discipulōs doceat. Quotiēs nempe fierī potuit, eā rē dē quā sermō erat positā ante oculōs, articulātim distīnctēque nōmen ejus dīcēbat. Cum vērō dē ejusmodī rēbus agerētur quae oculīs subjicī nōn poterant, vultū gestūque ita exprimere studuit, ut Friday, annī dīmidiā parte nōndum exāctā, Rōbinsōnem facile intellegere cōgitātiōnumque participem facere posset.
Quod quidem multum Rōbinsōnis fēlīcitātī adjēcit. Hūc ūsque enim socium quidem, sed mūtum habuerat ; nunc vērō amīcum sibi comparāvit. Friday enim et grātō erat animō, et semper honestum, fidēlem, ingenuum, dominō sē praestitit. Itaque Rōbinson cāriōrem eum in diēs habuit, ac brevī nōn dubitāvit hoc eī concēdere ut in eādem spēluncā sēcum pernoctāret.
Duōbus abhinc mēnsibus fossa absolūta fuit, quō factō, ita mūnītī erant ut jam barbarōrum impetum nōn modo nōn extimēscere, sed etiam, sī umquam arx oppugnārētur, possent eōs repellere ; prius enim quam ūllī fossam trānsīrent aut pālōs superārent, ab obsessīs aut sagittīs interficī, aut hastīs trānsfodī impūne poterant. Itaque salūtī suae nunc satis cōnsuluisse vidēbantur.
Nōn ita multō post Rōbinson sociusque forte collem lītorī vīcīnum forte cōnscenderant, unde maris aspectus longē lātēque patēbat. Friday oculōs in illam ejus partem intendit, ubi īnsulae aliquot ēminentēs cōnspicī ē longinquō poterant. Tum ille subitō exsultāre atque mīrum in modum gestīre coepit. Quā dē rē interrogātus ā Rōbinsōne laetus haec exclāmat, “ Ēn patriam meam aspiciō ! ibi gēns mea habitat ”. Vultū vērō, oculīs, gestū, significābat quam cāra sibi esset patria, ac quantopere ut illam revīseret optāret. Quod quidem dominō minimē placuit. Erat sānē affectus ille animī in virō laudābilis, quō dēclārābat cāram esse patriam, cārōs amīcōs, cārōs parentēs. Nāscitur enim nōbīscum sēnsus ille et, quaecumque illa sit quam prīmam suam quisque puer cognōvit regiōnem, vel signāvit vestīgiō, nūlla magis regiō arrīdet. Sed veritus nē populārium amantior* ipsum aliquandō dēsereret, animum ejus pertemptāre voluit et sīc colloquium cum eō iniit, ex quō optima ejus indolēs apertius patuit.
Crūsōeus. Num tū ad populārēs tuōs redīre et cum iīs habitāre mālīs ?
Friday. Libenter equidem eōs revīsam.
Crū. Scīlicet optēs carne hūmānā cum iīs vēscī ?
Fri. Minimē ! eōs potius ad mōrēs mītiōrēs trādūcam, doceamque vēscī lacte et carne animālium, et imprīmīs ab hūmānā abstinēre.
Crū. Quid sī tē ipsum dēvorent ?
Fri. Hoc nōn facient.
Crū. Attamen vēscuntur carne hūmānā ?
Fri. Sānē illī quidem ; sed carne hostium.
Crū. An tū scapham cōnficere potes quā ad eōs trānsvehāris ?
Fri. Sānē quidem !
Crū. Eugē ! cōnfice tibi scapham atque ad illōs revertere. Quid ? dējicis oculōs ; cūr sīc dolēs ?
Fri. Doleō quod dominus mihi cārissimus īrāscātur.
Crū. Cūr vērō tibi īrāscar ?
Fri. Ita rēs sē habet ; quippe ille mē ā sē relēgātum velit.
Crū. Anteā vērō voluistī redīre in patriam ?
Fri. Voluī equidem ; nisi tamen dominus meus ibi mēcum versētur, ibi nōlim ego quoque versārī.
Crū. Mē quidem populārēs tuī hostem arbitrātī, interficient dēvorābuntque ; tū igitur sōlus proficīscere !
Quibus audītīs Friday arreptam secūrim dominō porrēctā cervīce reddit.
Crū. Quid vīs ?
Fri. Mālim ego ā tē interficī quam relēgārī !
Hīs dictīs Friday vim lacrimārum profundit. Rōbinson autem vehementissimē commōtus eum amplectitur, et haec exclāmat : “ nōlī timēre, Ō bone ! Ego quoque optō ut numquam ā tē dīvellar ; ex animō enim tē dīligō. ”
Pluviārum tempus — Sociī nectunt strāgulās — Rētia — Cymba cōnficitur — Nostrī marī sē committunt.
Ipsō diē operī dēstinātō aderat pluviārum tempus ; quod bis per annum ingruere Rōbinson nōn ūnīus* annī experientiā didicerat. Quō tempore per duōs mēnsēs perpetuōs nūllī negōtiō vacāre extrā domum licēbat ; tantā vī assiduus imber dē caelō ruēbat. Animadverterat quoque Rōbinson valētūdinī parum salūbre esse illā tempestāte forās exīre. Quid igitur faciendum erat ? Dīlātā nāvis cōnfectiōne, tempus in labōribus domesticīs cōnsūmendum erat.
Mīrum in modum prōfuit Rōbinsōnī per diēs illōs pluviōs atque hōrās vespertīnās igne ūtī et lūmine, amīcumque habēre quōcum tempus inter opera domestica jūcundīs sermōnibus tereret. Anteā enim trīstēs istās noctēs sōlus in ōtiō et in tenebrīs dēgerat. Jam vērō cum sociō ad lampadem et focum sedēns, in aliquā rē gerendā dīligēns colloquitur neque umquam gravī dēsidiae pondere vexātur.
Quīn etiam ex sociō didicit multās artēs quibus barbarī nōnnūllās sibi ūtilitātēs comparant ; multa quoque illum docuit quae barbarī ignōrant. Ita in diēs perītiōrēs factī multa conjūnctim cōnfēcērunt, quae neuter sōlus suscipere potuisset. Tum ambō intellēxēre quanta ex hominum amīcā cōnspīrātiōne oriantur commoda, quibus illī carērent sī bēstiārum mōre singulī vagārentur. Imprīmīs Friday artem callēbat quā tenuēs dēnsāsque fibrās arborum necteret corporī vestiendō aptissimās. Quam cum erus ex eō didicisset, tum illī certātim tam multās ejusmodī texuērunt, ut idōneum utrīque vestīmentum suppeteret. Ō quam jūcundum Crūsōeō fuit abjicere amiculum istud molestum, ē pellibus rigidīs neque subāctīs* cōnfectum quō hūc ūsque corpus ipsī tegendum fuerat.
Friday etiam ē fibrīs nucum cocossae variīsque herbīs līnī nātūram referentibus fīla ēdūcendī* artem didicerat, quae fūniculōs ā Rōbinsōne hūc ūsque cōnfectōs longē superābant.
Intereā quae dē Deō Friday cēnsēret hōc colloquiō Crūsōeus certior factus est.
Crū. Dīc mihi, quaesō, bone, nōstīne quis mare, quis terram, quis animālia, tē ipsum dēnique creāverit ?
Fri. Profectō ! Tupan ista creāvit.
Crū. Quisnam est Tupan ille ?
Fri. Is nempe quī tonat.
Crū. Quisnam vērō ille est quī tonat ?
Fri. Senex est aetāte prōvectissimus quī omnibus cēterīs rēbus superstes est quīque tonitrū efficit. Aetāte sōlem, lūnam, stēllās longē superat, omnēsque animantēs eum adōrant.
Crū. Quemnam in locum post mortem commigrant tuī populārēs ?
Fri. Ad Tupan revertuntur.
Crū. Ubinam vērō ille habitat ?
Fri. In excelsīs habitat montibus.
Crū. Quis eum ibi vīdit ?
Fri. Nēminī fās est eum adīre nisi Ovacacēīs, id est sacerdōtibus. Illī “ Ō ! ” dīcentēs eum interrogant, ac deinde nōbīs ejus respōnsa referunt.
Crū. Quī autem post mortem ad eum migrant, num fēlīcitāte ūllā fruuntur ?
Fri. Sānē illī quidem, sī magnam hostium cōpiam mactāverint atque comēderint.
Quō audītō dominus cohorruit statimque illum meliōra dē Deō vītāque futūrā docēre coepit ; Deum nempe esse omnipotem, sapientissimum, benignissimum ; quī omnia creāverit, omnia regat, omnibus cōnsulat ; ipsum autem numquam orīginem habuisse, ubīque adesse, intellegere quaecumque nōs cōgitēmus, audīre quāscumque loquāmur, vidēre quaecumque agāmus, quamvīs ipse ā nūllō vidērī possit ; habēre probōrum atque improbōrum ratiōnem* ; eamque ob causam cum in hāc, tum in futūrā vītā nēminem beātum reddere nisi illum quī ex animō virtūtī studuerit.
Hīs atque hujusmodī sermōnibus pluviārum tempus cōnsūmunt.
Caelō tandem serēna faciēs redierat ; dēsinēbant ventī nimbīque aufūgerant. Noster cum fīdō sociō pūram tepidamque auram vēris spīrat. Ambō novīs vīribus auctōs sē sentiunt, atque alacrī animō ad arduum opus suscipiendum sē accingunt.
Friday admōtō igne truncum excavāvit, atque duōs intrā mēnsēs id absolvit quod aegrē multōrum annōrum spatiō dominus sōlus cōnfēcisset. Jam praeter vēla rēmōsque nihil dēfuit. Hōs quidem Crūsōeus, illa vērō Friday parātūrum sē spondet.
Ambō simul opus susceptum absolvēre ; sed īnstrūctā nāvī, nihil supererat nisi ut haec ā lītore in mare dēmitterētur. Quoniam vērō locus in quō nāvem fabricāverant longē ā marī distābat, nōn satis patēbat quā ratiōne, ut erat gravissima, ad mare aut dēdūcerētur, aut dēportārētur, aut traherētur, aut dēnique prōvolverētur. Itaque ex hīs rēbus tam angustīs quōmodo sē expediant ?
Neque vērō Rōbinson oblītus erat quantam ūtilitātem longā perticā sibi quondam praebuisset. Quam ob rem nunc quoque illam adhibuit. Sed nāvis tam lentē prōvolūta est, ut facile intellegerent sē integrum mēnsem in hāc operā cōnsūmptūrōs esse.
Tandem opportūnē recordātus est illīus īnstrūmentī quō fabrī lignāriī ūtī solent ad magna pondera prōmovenda, cui cylindrus nōmen.
Quod quidem vix Rōbinson expertus magnō cum gaudiō vīdit quam facile nāvis prōmovērētur.
Jam nihil superfuit nisi ut quae ad proficīscendum essent necessāria parārentur, scīlicet ut nāvis tot onerārētur commeātibus quot sufficerent.
Quibus tandem factīs statūtum est proximō diē iter parāre, et ubi prīmum ventus aspīrāret, vēla dare, et illūc tendere ubi Friday spērābat sē proximam terrae continentis* ōram inventūrum.
Rōbinson, arce relictā, in tumulō imminente restitit.
Tum regiōnem illam, eō sibi cāriōrem quod eam mox relictūrus erat, oculīs perlūstrāvit, hominis īnstar quī in eō est ut patriam relinquat nūllā cum spē illīus revīsendae.
Tandem dēsīderium vīcit animī cōnstantia ; ad fortitūdinem sē ipse exacuit, passīsque lātē palmīs haec exclāmāvit : “ Valēte Ō calamitātum meārum testēs ! Valēte ! ” atque hōc ultimō valē inter singultūs ēmissō, in eam quae ad lītus dūcēbat viam sē contulit.
In itinere fīdissimum sibi psittacum per arborēs volitandō sequentem animadvertit. Quō vīsō, vocat “ Polly, Polly ! ” Ille vērō celerrimē dēsilit ; atque ē dominī manū in umerum prōvolat. Intereā Friday morae impatiēns in lītore exspectābat, cumque Rōbinson ad eum pervēnisset, ambō nāvem cōnscendunt.
Trīcēsimō diē novembris, annō post Crūsōeī in hanc īnsulam adventum nōnō, caelō serēnissimō, ventōque maximē secundō, profectī sunt. Vix autem circiter duo mīlia passuum prōgressī, ad continuam scopulōrum seriem pervēnēre longē in mare prōcurrentem. Uterque perīculōsum putāvit saxa ista superāre. Itaque vēlō in aliam partem dīrēctō, nītuntur ut circumeant. Cum autem extrēmam partem scopulōrum vix attigissent, scapham summā subitō vēlōcitāte abripī animadvertunt ; exterritī ambō vēlum colligere, ut sustentūrī repentīnum ventī impetum. Frūstrā tamen ; scapha enim in praeceps prōna rapitur, mediōque in aestū raptārī sē intellegunt.
Tum ambō vīribus conjūnctīs mare rēmīs pertinācius verberāre, sī possint scapham ēripere.
Scapha tamen undīs abripitur, omnisque spēs salūtis recuperandae ēvānēscit.
Vērum enimvērō cum jam mortālēs animīs dēficiunt, cum sunt ab omnī spē dēstitūtī, tunc alma Deī benevolentia iīs praesentius auxilium* atque īnspērātam salūtem afferre solet. Crūsōeus ipse dēfessus rēmum agere dēsierat, cum subitō animadvertit scapham cursū ferrī nōn tam rapidō, nec tam turbidum mare esse. Mox ē summīs undīs intellegit flūmen eō locō haud aequāliter dīvidī, maximamque ejus partem ad septentriōnēs incitātius* ferrī, alteram autem, quā scapha nunc vehitur, tardius sē reflectere et convertere ad merīdiem.
Continuō ingentī alacritāte ambō rēmigant, ventō secundō impulsī ad eam īnsulae partem quae orientem spectat ; et brevī montium cacūmina rūrsus ēminentia vident. “ Macte puer, ” sīc ait Crūsōeus sociō in prōrā sedentī, vultū ab īnsulā āversō, “ macte animō, adest fīnis malōrum ”. Quibus vix dictīs, novus subitō et major prīstinō terror incutitur ; scapha enim tam vehementer ācta est, ut ambō rēmigēs sēdibus in īnfimam scaphae partem dēturbārentur. Illa repente haesit in vadō, undīsque superfūsīs operta est.
Ambō ē perīculō sē expediunt — Reversī in īnsulam, hortum colunt — Piscantur — Natant — Vēnantur — Novum iter suscipiunt — Tempestās — Magna nāvis dērelicta — Ignōta animālia — Ratis.
Crūsōeus celerrimē rēmō aquae altitūdinem scrūtātus, cum terram satis firmam invēnisset, aquam autem duōbus tantum pedibus altam, īlicō ē scaphā sē prōjicit. Sequitur Friday et ambōbus refectae sunt vīrēs cum animadvertissent cymbam in harēnā nōn in saxō haerēre. Tum illam levāre eōque impellere ubi major erat aquae altitūdō. Quod ex vōtō cessit. Nāvis quippe agī incipit, ambōque in eam rūrsus cōnscendunt.
Tandem marī altō potītī omnibusque vīribus cōnīsī ad īnsulam tendunt quae jam prope ante oculōs erat ; et quō propius spēs admovēbātur, eō magis crēscēbat ārdor animōrum. Jamque umbrae summīs dē montibus cadēbant. In terram dēscendunt eō majōre cum gaudiō, quō propius metum rēs fuerat.
Cum adhūc uterque cibīs hodiē abstinuisset, in lītore statim cōnsedent, sūmptīsque commeātibus quibus nāvem īnstrūxerant, corpus reficiunt. Tum scapham in angustum maris sinum prōtrahunt ; cētera vērō quae in nāve sēcum habuerant, ea domum reportant.
Proximō diē, Crūsōeus socium hīs verbīs compellat : “ Heus, ” inquit, “ estne tibi animus novum mēcum perīculum temptāre ? ”
Fri. Minimē sānē !
Crū. Statuistī ergō vītam hāc in īnsulā mēcum agere ?
Fri. Modo sī pater meus hīc etiam nōbīscum versētur.
Crū. Ergōne pater tuus etiam nunc vīvit ?
Fri. Dummodo interim nōn sit mortuus.
Hīs dictīs Friday commōtus, ēmissō sōlānōrum tūbere quod manū tenēbat, vehementer flēvit. Nec ipse suōrum quoque memor Rōbinson ā lacrimīs abstinēre potuit ; ambōque, animō pariter affectī, aliquamdiū siluēre.
Crū. Bonō fac animō sīs ! pater tuus etiam nunc profectō vīvit ; proximē ad eum proficīscēmur, atque hūc illum trānsvehēmus.
Hīs dictīs, cum Friday sēdātō paululum animō ad sē rediisset, Rōbinson eum interrogāvit an viae in patriam īnsulam dūcentis gnārus esset, nē temere anceps vītae discrīmen rūrsus adīrent. Ille vērō respondit iter sīc sē explōrāvisse ut vel noctū illud suscipere audēret ; saepius enim sē cum populāribus hūc ad celebrandās victōriās vēnisse.
Crū. Tunc igitur caedis particeps fuistī, cum hominēs mactāvērunt quibus epulārentur ?
Fri. Fuī equidem. Tunc autem ignōrābam id nefās esse.
Crū. Quamnam vērō ad partem īnsulae nāvem appellere cōnsuēvistis ?
Fri. Ad merīdiōnālem ōram, quoniam illa nōbīs proxima, arboribusque cocossaeīs abundat.
Interdum piscēs capere cōnantur rētibus īnstrūctī eīs quae Friday pluviārum tempore cōnfēcerat. Tantam vērō ūnō rētium jactū multitūdinem piscium cēperant ut plūrimōs etiam in aquam rejicerent. “ Is enim Deī dōnīs male ūtitur, ” ait Crūsōeus, “ quī plūs sibi arripit quam quod ad vītam bene beātēque agendam necessārium est ; saevus ille est et immānis, sī quis animālia innocua interficit quibus ad vīctum cottīdiānum sibi nōn opus est. ”
Aliīs diēbus vēnandō dēlectārī. Avēs pullōsque lamārum dējiciēbant, numquam vērō plūrēs quam quī sibi essent ad vīvendum necessāriī.
Etsī autem Crūsōeus socium ingeniō industriāque vincēbat, hic tamen multās artēs callēbat, dominō anteā ignōtās, tunc vērō maximē ūtilēs. Scīlicet multa īnstrūmenta ex ossibus, lapidibus, conchīs, fingēbat quibus lignum ita tractābat ut nōn perfecta minus atque ēlabōrāta opera efficeret quam sī ferrō excīsa essent aut fabricāta.
Tandem hortō probē excultō, diēs cōnstitūtus est quō ad patrem Friday addūcendum profectūrī essent. Quō propior autem erat diēs itinerī dēstinātus, eō major Rōbinsōnis cūra. Fierī enim poterat ut barbarī, sprētīs Friday cōnsiliīs precibusque, hospitem male multārent*. Itaque diūtius abstinēre nōn potuit quīn hunc timōrem amīcō dēclārāret. Quī quidem jūrejūrandō dominō affirmat timōrem ejus esse vānum ; sē populārium suōrum animōs satis perspectōs* habēre, illōsque nēminī umquam nocēre nisi hostī. Amīcō igitur fidem habuit, omnīque metū abjectō, sociī probitāte frētus, diē proximō vēla dare cōnstituit.
Hāc mente scapham quae hūc ūsque in siccō remānserat, in aquam retrahunt, pālōque in terram dēfīxō religant. Vespere eōdem tūbera sōlānōrum torrent, aliōsque cibōs parant ut sēcum octo diērum viātica dēportent.
Rōbinson sociusque vix ūnam dormierant hōram, cum ille exortā subitō tempestāte expergēfactus est. Procella furit, repetītōque tonitruum fragōre terra ipsa concussa tremit. “ Audīsne, Friday ? ” ait dominus. “ Heu ! ” respondit ille, “ sī haec tempestās nōs in altō dēprehendisset ! ” Quibus vix dictīs, repente fragor audītur quī tormentī bellicī sonitum referēbat. Friday tonitrū esse putat ; Crūsōeus autem prō certō habet sē tormentī sonitum audiisse, animusque ejus gaudiō simul et timōre perturbātur. Extemplō ē strātō sē corripit, taedāque ē focō arreptā Friday jubet subsequī.
Tum dubius spem inter et metum ad lītus prōcurrunt explōrātūrī quemnam sonum auribus accēpissent. Prīmō autem aspectū magnus Rōbinsōnī dolor, sociō dēspērātiō incessit. Procella enim scapham āvulsam ā lītore in altum prōjēcerat. Et certē sī quis hunc miserum vīdisset, āmissā jam spē patris revīsendī, ā lacrimīs certē abstinēre nōn potuisset. Ille expalluit, mūtus, oculīs in terram dēfīxīs ; tunc subitō in lacrimās ērumpere, sibi manūs torquēre, pectus percutere, āvellere crīnēs.
Crūsōeus, quī propriīs malīs aliōrum miserērī didicerat, sociī dolōre ipse commōtus, amīcīs lēnibusque monitīs cōnātur eum ad tranquillitātem animī redūcere.
Ipse autem requiēscere nōn poterat ; quippe enim imāgō nāvis cujusdam ad īnsulam appulsae mentī ejus semper obversābātur. Montem igitur cōnscendit unde ōra orientālis cōnspicī posset, cumque ad summum pervēnisset, aciē oculōrum orientem versus dīrēctā*, quam ille laetātus simul atque attonitus fuit ! nāvem scīlicet permagnam cōnspicit tam perspicuē, etsī satis longē aberat, ut nihil amplius dubitātiōnis superesset. Tum ille anhēlāns ad arcem recurrere, arcum arripere, sociōque obstupēscentī nihil prōferre praeter haec verba : “ ēn adsunt ! ” Tum quam vēlōcissimē sē prōripit.
Friday cum dominum tantā animī perturbātiōne trepidantem atque verba tam abrupta prōferentem vidēret, barbarōs certē adesse exīstimāvit. Itaque ille quoque armīs correptīs eādem celeritāte secūtus est.
Jamque illī duōrum mīlium viam percurrerant, priusquam eō pervēnissent unde nāvis cōnspicī posset. Crūsōeus ē longinquō eam sociō ostendit ; quam ille valdē mīrātus est. Quamquam enim nāvis satis longē distābat, intellegēbat tamen eam centiēs superāre* vel maximam nāvem quam hūc ūsque vīdisset. Crūsōeus nunc exsultāre, nunc socium amplectī, eumque obtestārī ut et ipse laetētur.
Altā tandem vōce clāmāvit, sed frūstrā ; quamquam ventus post procellam mūtātus ab īnsulā nāvem versus spīrābat. Itaque socium quam celerrimē ignem accendere jubet quem nautae cōnspicerent. Hōc celeriter perāctō, flamma brevī altitūdinem arborum aequāvit. Interim Crūsōeus oculōs in nāve dēfīgit, ut quī exspectābat dum scapha inde dēmissa ad sē tenderet. Quae tamen spēs eum fefellit.
Postquam jam ignis per ūnam ferē hōram ārsit, cum nūlla in cōnspectū scapha esset, Friday ultrō spondet sē ad nāvem, quamvīs longius distet, natandō perventūrum, eōsque quī in eā vehuntur invītātūrum ut ad īnsulam accēdant. Rōbinson eum amplexus, ōrat nē sē temere perīculō objectet, sed potius vītae suae cōnsulat. Tum Friday vestēs ē strāgulīs* cōnfectās abjicit, et rāmō viridī dentibus gestātō quem prō signō pācis offerat, in mare alacrī animō prōsilit. Hunc Rōbinson oculīs vōtīsque ārdentissimīs prōsecūtus est.
Friday fēlīciter ad nāvem accessit ; tum postquam nōn semel eam circumnatāvit, sustulit clāmōrem ; sed ā nūllō redditur. Cum tandem scālam animadverteret ā nāvis latere suspēnsam, illīus ope nāvem cōnscendit. Tum eum stegam oculīs perlūstrantem aspectus bēstiae ignōtae exterruit. Nigra haec bēstia et villōsa erat ; quae ubi prīmum hominem cōnspexit, vōcem prōdidit quālem ille numquam audierat. Mox autem tacuit, adeōque mītem sē praebuit blandamque, ut timōrem Friday omitteret. Quīn etiam supplex illa adrēpit, caudam movēns miserābiliterque ululāns ut quae auxilium et praesidium implōrāret. Itaque cum ūsque ad ejus pedēs prōrēpsisset, eam Friday manū mulcēre audet, quō quidem illa mīrificē laetāta est.
Tum Friday stegam pererrābat, altā vōce ūsque quāque clāmāns ; nēmō autem sē obtulit. Cum omnia stupēret quae in stegā oculīs ejus occurrēbant, versō dorsō ad locum quō patet in interiōrem nāvis partem dēscēnsus, repente ā tergō percussus est tantō ictū, ut prōnus caderet. Terrōre perculsus, sē ērēxit, atque cum respexisset, attonitus haesit ad aspectum animālis satis magnī, cornibus curvīs, barbā prōlixā dēnsāque, quod iterum minācī vultū sē ērigēbat, ut in hominem dēnuō impetum faceret. Friday, clāmōre ēditō, in mare prōsilit.
Prior scīlicet bēstia, nigrō illa colōre, erat canis villōsus, quī hominem secūtus ē nāve sē quoque prōjēcit. Ille vērō cum bēstiam natantem ā tergō audīret, mōnstrum alterum cornibus armātum urgēre arbitrātus, adeō exterritus est ut vix prōcēdere valēret. Parum āfuit quīn flūctibus absorbērētur ; nec respicere quidem ausus est. Cum tamen paululum animum recēpisset, tantā vēlōcitāte trānsnāvit ut vix eum canis sequī posset. Tandem lītus attingit, et Crūsōeō ad pedēs prōcidit. Canis quoque nōn ita multō post terram assecūtus est.
Mox nārrāre incipit Friday quid in nāve marīque acciderit ; nāvem sibi montis īnstar ligneī vīsam fuisse, in quā trēs excelsae arborēs (mālī scīlicet) stārent. Bēstiam illam nigram sibi blandītam* fuisse, mōnstrum vērō cornūtum barbātumque irruisse, mortem intentāns ; sēque exīstimāre mōnstrum illud esse montis ligneī natantis dominum, cum hominem in eō omnīnō nūllum vīdisset.
“ Quid autem nunc faciendum est ? ” sīc Rōbinson quaerit sēcum. “ Fac illōs aut periisse aut ventō tantum abreptōs fuisse ; quidquid acciderit, ē nāve nōbīs quam plūrima ēripienda. Quōmodo autem, cum scaphā careāmus ? ”
Ex necessitāte ipsā cōnsilium oritur. Vēnit in mentem ratem facere, lignīs aliquot ita colligātīs ut commodē veherētur.
Intereā placuit ut alteruter domum curreret, et vīctum cum omnī fūnium cōpiā cēterīsque īnstrūmentīs peteret. Friday ut erat cursū vēlōcior, proficīscitur. Crūsōeus autem remānsit, arborēs interim ratī cōnficiendae idōneās caesūrus.
Friday sub vesperam rediit. Intereā Rōbinson magnopere dēlectātus est cane villōsō, quem velutī populārem ex Eurōpā, sī ita loquī licet, dīligēbat. Cum Friday rediisset, cibōrum quōs attulerat partem canī ēsurientī dedit. Cum vērō lūna opportūnē lūcem praebēret, ambō ūsque ad mediam noctem operī incubuērunt. Tum omnīnō fatīgātī, cum somnō diūtius carēre nōn possent, in grāmine recumbunt, canīque sē committunt cūstōdī quī ad pedēs eōrum sē prōjēcit. Itaque ambō dulcī somnō recreātī sunt, dōnec aurōra rediisset.
Multae opēs repertae — Cibī — Supellēx — Īnstrūmenta — Vestēs — Sclopēta — Rōbinson repente dīves.
Posterum diem tantā assiduitāte operī impendērunt ut vespere ratem cōnfēcissent. Duplicem arborum seriem partim fūnibus, partim vīminibus tam artē colligāverant ut tūtissimae ratis vicem praestāret, longitūdine vīgintī circiter pedum, lātitūdine ferē eādem. Prūdentius illam prope lītus atque cylindrīs impositam cōnstrūxerant ; quō facilius in mare dēdūcerētur.
Prīmō dīlūculō mare reciprocāre coepit. Itaque sine morā ratem dētrūdunt ut ab aquā recēdente, velut ā fluviō, ad nāvem scopulīs affīxam dēferātur. Et mox profectī ad nāvem perveniunt.
Quantō tunc gaudiō Rōbinson exsultābat, dum ad nāvem tam ingentem et Eurōpaeānam accēdit ! Parum aberat quīn latus ejus ōsculārētur. Adeō cāram illam habēbat, quod ex Eurōpā advēnisset, quod ab Eurōpaeīs aedificāta, ab Eurōpaeīs hūc adducta fuisset. Cārissimī autem istī Eurōpaeī, heu ! ēvānuerant, undīsque fortasse obrutī perierant. Omnī jam spē sublātā Eurōpam statim redeundī, nihil supererat, nisi ut ex nāvī servāret tantam supellēctilem* quantam posset, ut ipse eā fruerētur. Itaque nāvem circumvectus, mox nōn sine magnō dolōre intellēxit minimē esse spērandum illam iter umquam vēlīs temptātūram esse ; quippe quae inter duōs scopulōs vī tempestātis conjecta ita haerēbat ut movērī nūllō modō posset.
Quā spē dēstitūtus nāvem cōnscendere properat, opēs quibus illa onerāta esset explōrātūrus, an essent incolumēs. Friday autem, timōris hesternī nōn immemor, dominum in stegā comitārī vix audēbat. Vērumtamen eum secūtus est, sed invītō animō ; statim enim mōnstrum illud cornūtum oculīs illīus sē obtulit. Jam vērō illī nōn tantum erat audāciae ; quippe dēbilitātum jacēbat, ut vix surgere posse vidērētur, quoniam per trīduum pābulō caruerat. Cujus reī causam cum Crūsōeus intellegeret, ante omnia cūrāvit ut bēstiam famē ferē cōnsūmptam pābulō recreāret. Deinde singulīs nāvis cubiculīs perlūstrātīs, multa passim cōnspexit quae, apud Eurōpaeānōs neglēcta, ipsī nunc maximī erant pretiī. Cadōs* nīmīrum integrōs invēnit plēnōs pānis nauticī, orȳzae*, farīnae, frūmentī, vīnī, pulveris nitrātī*, globulōrumque plumbeōrum* majōris minōrisve fōrmae, tormenta quoque bellica, sclopēta*, gladiōs, secūrēs, serrās, caela*, terebrās*, rādulās*, runcīnās*, malleōs, massās ferrī, clāvōs, cultrōs, forficēs*, acūs, ōllās praetereā, patinās, cochleāria, forcipēs*, follēs, supellēctilem culīnāriam ligneam, ferream, stanneam, cupream* ; plēnās tandem cistās* vestīmentōrum, linteōrum, tībiālium, calceōrum, ocreārum*, magnamque aliārum rērum cōpiam quās vīlēs habēmus ; sed quantī sint pretiī tum dēmum intellegimus cum dēsīderantur.
Quae quidem omnia Friday obstupēscēns intuēbātur. Rōbinson contrā incrēdibilī gaudiō puerīlem in modum singula tractat, subitō abjicit, arripitque alia prout vīsa sunt aliīs jūcundiōra. Placuit dēmum in carīnam interiōrem dēscendere. Hanc vērō aquā replētam invēnit, quoniam ibi nāvis valdē dēhīscēbat. Jam igitur diū dēlīberantī quid prīmum potissimum sēcum auferret, nunc haec, nunc illa magis necessāria videntur ; itaque saepe rejicit quae modo ēlēgerat, aliaque ēligit mox ipsa quoque rejicienda.
Quae tandem omnium praestantissima ipsī vidēbantur ea sēligit : cadum pulveris nitrātī plēnum, cum arculā plumbeārum glandium ; duo etiam paria sclopetōrum manuālium*, duōs gladiōs bellicōs, duōs vēnāticōs* ; duplicem vestīmentōrum apparātum ā capite ūsque ad calcēs, ūnum sibi, alterum sociō ; vīgintī quattuor indūsia ; duās secūrēs, serrās, runcīnās ; ferrī massās, malleōs, nōnnūllaque alia īnstrūmenta ; quōsdam librōs, chartae scrīptōriae cōpiam, cum ātrāmentō et calamīs ; pyrothēcam* cum igniāriō et silicibus ; cadum pāne nauticō replētum ; carbasī mediocrem cōpiam ; capram.
Cum jam mare redīre coepisset, uterque ad ratem dēscendit, et postquam eam solvērunt, lēniter aquā accēdente ad lītus dēlātī, opēs servātās in terram dēportāre properant. Tum Friday valdē gestit discere quī ex hīs omnibus ūsus aut quae commoditās percipī posset. Cujus ut cognōscendī cupiditātem expleat dominus post dūmētum sē recipit, et tunicam vestemque praefectī cum calceīs et tībiālibus induit ; tum gladiō cīnctus pilleōque ōrnātus subitō prōgreditur atque ante oculōs sociī obstupēscentis cōnsistit. Ille attonitus aliquantulum recessit, prīmō aspectū incertus dominumne an alium quemquam dominō majōrem cōnspiceret. Hic attonitō subrīdet, manūque blandē porrēctā, eundem profitētur sē amīcum eī semper esse, veste et fortūnā quamvīs mūtātīs. Tum dēprōmptās* rēmigis vestēs eum docet rīte induere atque imperat ut sē quoque vestiat. Multum quidem temporis in sē vestiendō Friday cōnsūmpsit ; quippe quī illa sibi aptandī omnīnō rudis esset. Tunicam vidēlicet ita induit, ut pedēs manicīs* immitteret ; eōdem modō brācīs ūsus est, pedēs enim in partēs īnferiōrēs īnserere cōnātur, tunicamque in dorsō cōnectere. Sēnsim errōrem intellēctum ita ēmendāvit ut tandem, saepius frūstrā cōnātus, omnia ista vestīmenta rēctē induere didicisset. Illa vērō maximē laudāvit quod ipsum ēgregiē contrā muscitōnum morsūs dēfenderent. Calceōs sōlōs vituperāvit, quī parum commoditātis habēre vidēbantur. Jam illī dominus dēmōnstrat quemadmodum ūtendum sit secūrī cēterīsque īnstrūmentīs ; et cōnfestim secūris experīmentum fēcērunt, mālumque ratī idōneum aptāvērunt quam vēlō in posterum īnstruerent. Quod quidem opus Rōbinson sē sōlum perfectūrum spondet, sociumque ad lamam mulgendam mittit ; hoc enim per bīduum neglēxerant.
Absente Friday, Rōbinson sclopētum parat, ut amīcō ostendat quanta sit vīs pulveris nitrātī, simulque eī admīrātiōnem moveat ; quō regressō, atque Rōbinsōnis in opere perficiendō celeritātem admīrante, hic falcōnem marīnum cōnspicit, tunc pisce raptō āvolantem. Arreptō statim sclopētō hōc modō exclāmat : “ ecce mī Friday ! istum dējiciam ”. Quibus vix dictīs, subitō fragōre intonat sclopētum ālesque ex āere in terram exanimis dēcidit. Quō vīsō audītōque Friday in terram prōcidit quasi ipse vulnerātus ; repente enim vetus dē Tupane seu deō tonante opīniō ejus animum subiit, dominumque in hāc animī perturbātiōne Tupanem esse exīstimāvit.
Adsunt ! Adsunt ! — Arma inter sociōs dīviduntur — Parātur bellum — Duo virī adversus quīnquāgintā — Victōris dēmentia.
Haec inter sex mēnsēs efflūxēre, nec Friday ūllam dēnuō dē patriā repetendā mentiōnem dominō habuerat. Saepius autem, cōnfectō labōre, montem cōnscendere solēbat unde īnsulam prōspectāret in quā nātus erat. Ibi morātus sedēbat, et lūgēbat quod ā patre in perpetuum disjūnctus esse vidērētur. Et ipse dominus dē hōc itinere tacēbat ; quippe quī nōn posset amīcī vōtīs prius obsecundāre quam cūncta ad novum vīvendī genus fuissent disposita.
Nunc autem absolūtīs rēbus maximē necessāriīs, Crūsōeus prīmus auctor fuit parandae dēnuō nāvis ad sociī patrem arcessendum. Quibus audītīs magnō Friday gaudiō affectus est.
Forte posteā Rōbinson socium ad lītus mīsit ut testūdinem quaereret ; diū enim grātō hōc cibō caruerant. Ille autem brevī regressus, anhēlitūs inter et trepidātiōnem haec sōla prōferre potuit : “ adsunt ! adsunt ! ” Territus ipse dominus interrogat quisnam adsit : “ Ō domine ! ūna, duae, trēs, sex scaphae : ” numerōs scīlicet inter trēs et sex, propter exanimātiōnem reminīscī nōn potuit.
Ille quam vēlōcissimē collem statim cōnscendit, neque sine formīdine agnōscit Friday nōn errāvisse ; ipse enim numerat sex scaphās barbarīs onustās quī appellere lītorī cōnābantur. Tum celeriter dēscendit, sociīque animō cōnfirmātō, interrogat an fidēliter et strēnuē cum ipsō stāre velit, sī cum barbarīs sit dēcertandum.
Cui Friday “ Vīta mea tibi est ” respondit. Quae cum audiisset, “ Age ergō, ” ait Crūsōeus, “ barbarī istī inhūmāna numquam hīc cōnsilia exsequentur. Quae cōnstituerim ego tibi inter eundum expōnam ; nunc nōn loquendī, sed agendī tempus est. ”
Tum ūnum ē tormentīs rotīs fultum ē vallō dēdūcit ; sex sclopēta majōra, quattuor minōra, cum duōbus gladiīs prōfert. Uterque duōbus sclopētīs manuālibus gladiōque cingulum īnstruit ; tria sclopēta majōra umerō impōnit, et ad tormentum trahendum cōnītitur. Abundābant praetereā globīs plumbeīs majōribus minōribusque, et pulvere nitrātō, quibus apparātī fortiter ad bellum prōgrediuntur. Paululum prōgressī tandem cōnsistunt. Tum Crūsōeus ibi sociō omne bellī cōnsilium hōc modō exposuit. “ Montem circum, atque per dēnsissimam silvam ībimus, nē ab hostibus cōnspiciāmur. Tum in arbustīs dēnsīs ad lītus ferē prōcurrentibus ad eōs propius accēdēmus ; cum vēnerimus intrā tēlī jactum, subitō tormentum plumbeum globum et fragōrem effundet, quō barbarī, crēdō equidem, territī, relictā praedā, in scaphās cōnfugient. ” Tum commīlitōnī manum porrigit, et uterque sē fortissimī mīlitis officiō fūnctūrum pollicētur.
Interim tacitō gressū ūsque ad extrēmam dūmētōrum partem perveniunt. Rōbinson ad comitis aurem īnsusurrat, ut quam cautissimē post magnam quandam arborem adrēpat redeatque sibi nūntiātūrus num hostēs inde cōnspicī possint. Friday reversus nūntiat facillimē illōs cōnspicī posse, ignem circumsedentēs, ossaque alterīus captīvī jam mactātī assa rōdentēs ; alterum nōn procul ab illīs vīnctum jacēre ; hunc ex albō genere hominum esse vidērī, et parī necī sine dubiō dēstinātum.
Tum Crūsōeus post arborem collocātus, porrēctō tubō opticō* quem ē nāve servātum sēcum apportāverat, ea quae Friday rettulerat ipse vēra esse dēprehendit. Quīnquāgintā circiter anthrōpophagī apud ignem cōnsēderant ; captīvum vērō jacentem Eurōpaeum esse facile agnōvit. Quibus vīsīs exārsit, sanguis fervet, pectus aestuat. Sī tamen prīmum hunc animī mōtum sequerētur, temere impetū factō multum effunderet sanguinis ; nōvit enim ratiōnem caecā animī perturbātiōne vincī numquam oportēre ; itaque sē quamvīs indignātum sustinet.
Ad eam deinde partem dūmētōrum prōgressus quae longius excurrēbat, hiātum mediocrem ē longinquō vix cōnspiciendum animadvertit. Collocātum ibi tormentum ita dīrigit, ut globus super capita barbarōrum ēmissus nēminem laedat. Deinde sociō tacitē significat ut ipsum in omnibus imitētur invicem quae agentem vīderit. Quō factō, duo sclopēta pōnit humī, tertium manū tenet ; quod Friday imitātus est. Tum fūnem incendiārium* rīmulae* tormentī admovet. Ignem pulvis concipit, globus ējicitur. Fragōre audītō, barbarī ē caespitibus ad terram prōcidunt quasi omnēs ūnā occīsī ; Rōbinson intereā et socius in exitum reī intentī ērēctīque, ad pugnam, sī necesse foret, cētera parant. Mox barbarī terrōre quō prīmum perculsī sunt parumper sēdātō, in pedēs sē ērigunt. Pavidiōrēs ad scaphās profugiunt, fortiōrēs arma capiunt. Quī quidem, sōlō tormentī fragōre exterritī, neque ignem neque globum vīderant ; itaque eīs formīdō exspectātiōne Rōbinsōnis* minor fuit. Cum autem nihil circumspicientibus vīsum sit quō terrērentur, animum statim recēpērunt. Fugientēs quoque revertuntur, cūnctī horrendum clāmōrem ēdunt, atque saevissimō vultū gestūque arma vibrant et chorum bellicum īnstaurant.
Crūsōeus paululum haeret incertus, dōnec chorō fīnis fīat. Sed postquam vīdit barbarōs iterum cōnsīdere duōsque mittī quī Eurōpaeum addūcerent mactandum, tum diūtius īram cohibēre nōn potuit. Itaque sīc praecipit sociō vōce submissā : “ tū ad dextram, ego ad sinistram. Deus nōs adjuvet ! ” Hīs dictīs, ē sclopētō globum ēmittit ; idem facit Friday, quī melius dominō collīneāverat*. In sinistrā enim parte quīnque, in dextrā trēs tantum prōcidērunt. Ex quibus octo, trēs interfectī, quīnque vulnerātī modo erant. Mīrā jam celeritāte omnēs quī incolumēs erant fugam corripuēre. Aliī alia in loca aufugientēs immānem ēdunt ejulātum. Rōbinson nunc prōrumpere gestit, ut fugientēs persequātur miserumque Eurōpaeum vinculīs līberet ; sed obstupuit sānē, cum nōnnūllōs fugientium rūrsus concurrere et sē ad pugnandum parāre vīdisset. Itaque quam celerrimē alterum sclopētum arripit. Item Friday ; ambōque suō quisque sclopētō ūtuntur. Hīc duo tantum occubuērunt barbarī. Nōnnūllī tamen vulnerātī, clāmantēs atque ululantēs, āmentium īnstar, discurrunt ; aliī cruentī, aliī vehementer laesī. Ex istīs nōn multō post trēs etiam sēmianimēs prōcidunt. Tum Crūsōeus “ agedum ! ” inquit. Tum sclopētum abjicit vacuātum, ut tertium replētum arripiat. “ Prōrumpāmus ! ” Hōc dictō, et factō impetū, ambō in campum ruunt, et Crūsōeus ad captīvum prōvolat. Dum autem ad illum accēdit, nōnnūllōs barbarōrum fugientium animadvertit gradum sistere atque ad pugnam sē compōnere. Hoc Rōbinson sociō innuit. Quī quidem, signō intellēctō, propius accessit, sclopētōque ūnum ex illīs prōstrāvit. Interim Rōbinson cultrō vincula secuerat quibus captīvī manūs pedēsque cōnstrictī erant. Tum Anglicō sermōne interrogat, quisnam sit. Captīvus Latīnē respondet sē Chrīstiānum et Hispānum esse. Cui cum Rōbinson sclopētum manuārium gladiumque porrigat, ut ad pugnam dirimendam ipse auxiliō sit Hispānus vix sclopētum gladiumque accēpit, cum furōre percitus et recentiōre īrā, in barbarōs impetum facit, et dum cēterī ad scaphās sē recipiunt, nōnnūllōs cūnctantēs caedit. Jamque illī vēlīs rēmīsque aufūgēre.
Jam noster Crūsōeus, ut erat mītis vir animī campum circumiit, sī forte cuiquam barbarōrum adhūc spīrantium posset succurrere. Plūrimī autem exspīrāverant ; cēterīque, inter manūs ejus vīnum vulneribus īnstillantis, animam efflant. Vīgintī barbarī mortuī erant, nec vulnerātus quidem victor alteruter fuerat.
Friday patrem suum invenit — Cōntiō convocāta — Lēgātī missī — Īnstitūtae lēgēs — Spēlunca — Mōnstrum.
Rōbinson cupidus scaphae quam barbarī relīquerant īnspiciendae, ad eam accessit, neque sine magnā admīrātiōne in illā invēnit hominem alium, manibus pedibusque miserābiliter vīnctīs, mortuō quam vīvō similiōrem.
Rōbinson statim solūtīs eī vinculīs, ut eum ērigat nītitur, quī tamen neque stāre, neque loquī poterat ; flēbiliter potius ingemēbat, ratus sē nunc ad mortem trahī. Cum ille gente barbarus, nōn Eurōpaeus esset, Rōbinson socium vocat mortuōrum corpora congerentem, ut patriō sermōne hominem alloquātur. Vix autem Friday captīvum cōnspexit, cum spectāculum ejusmodī īnsecūtum est quod neque Crūsōeus neque Hispānus ille sine lacrimīs intuērī possent. Scīlicet Friday subitō quasi lymphātus, in captīvī amplexūs prōvolāre, eum ōsculārī, urgēre ; clāmāre, rīdēre, exsultāre, saltāre, flēre, manūs torquēre, iterumque exclāmāre, āmentem* dēnique modīs omnibus referre. Diū quoque et multum Rōbinson socium prius interrogāvit quam ille hoc ūnum breviter dominō respondisset : “ Ecce pater meus ! ”
Jam vērō quibus modīs optimus ille juvenis laetitiam pietātemque ostenderit, verbīs nēmō dēscrībere potest. Vīciēs ē scaphā in terram, ē terrā in scapham prōsilit. Crūsōeus vīnī aliquantulum quod in lagēnā reliquum habet, fīliō trādit, quō patris membra tumentia foveat. Tum paululum sēcessit ut Friday līberius sēsē tōtum daret laetitiae.
Regressus tandem, interrogat an cibum aliquem patrī praebuerit ; tum respondentī sē minimē adhūc dē hōc cōgitāsse, Rōbinson jentāculum suum statim offert, quod hic patrī trādidit. Tum repente ē scaphā prōsiluit, atque ita celeriter prōcurrit ut jam extrā cōnspectum esset prius quam erus eum posset interrogāre. Mox autem reversus est, manū alterā urceum aquae plēnum, alterā pānem cāseumque tenēns. Illum patrī, hunc dominō porrigit ut jentāculum quō ille sē dēfraudāverat compēnsāret. Senex aquā gelidā subitō recreātus est ; quippe quī sitī excruciātus in eō erat ut prōrsus dēficeret.
Jam Rōbinson ad Hispānum in grāmine prōstrātum languentemque sē convertit ; istum quoque ā sociō pōtū cibōque reficiendum cūrāvit. Tum illum ad scapham dēdūcit in quam (tormentō, sclopētīs, spoliīs, interfectōrum onerātam), Friday saltū sē dedit ; tamque vēlōciter, ventō quamvīs adversō, eam rēmīs impulit ut Crūsōeus nāvigantis cursum in lītore pedibus vix aequāret.
Proximō diē Crūsōeus comitēs convocāvit, ut rem quae diūtius differrī nōn poterat conjūnctīs vīribus perficerent.
Scīlicet verendum erat nē ē malignīs vapōribus jacentium in campō cadāverum pestis fūnesta exorīrētur. Itaque cūnctī, suā quisque īnstrūctus secūrī, conveniunt, caesīsque lignīs, corpora dēfūnctōrum Rōmānō mōre combūrunt. Interim Friday patrem suum docuerat quantum gentēs bene morātae ab hūmānā carne abhorrērent. Quod quidem mīrum senī prīmō vīsum est. Fīlius autem expositīs omnibus quae ipse ā dominō accēperat, brevī patrem eō addūxit ut mōrem istum immānem āversārētur. Senem illum Sunday proptereā Crūsōeus appellāvit quod diē hebdomadis prīmō, seu “ Sunday, ” eum servāverat.
Jam ille ūniversōs in cōntiōnem vocat, in quā Friday iterum interpretis mūnere, cum ergā Hispānum, tum ergā senem Sunday fūnctus est. Hispānus prīmum dē aliīs loquitur captīvīs. Tum Crūsōeus haec : “ Ō amīcī, quōs Deus sociōs mihi adjūnxit, omnia nunc possidēmus quae ad bene beātēque vīvendum requīruntur. Sed numquam equidem hīs bonīs tranquillō animō et quiētō fruī poterō quamdiū intellēxerō aliōs esse hominēs quī, cum ā nātūrā jūs aequum illīs fruendī accēperint, inopiā tamen et miseriā afficiantur. Hoc igitur ā vōbīs petō ut suam quisque sententiam dīcat mōnstretque quā potissimum ratiōne eōs in societātem hujus nostrae condiciōnis ascīscāmus. ”
Haec fātus, ūnumquemque sententiam prōferre jubet. Hispānus sē vel ūnum eōs, in scaphā dē hostibus captā, adductūrum pollicētur. Sunday profitētur sē idem facere parātum. Friday autem cēnset satius esse patrem suum senem manēre, optatque ut sibi liceat Hispānō sēsē addere. Tum nōbile patrem inter et fīlium fuit certāmen, utrī potissimum contingeret vītae perīculum adīre. Itaque Rōbinson coāctus est, ad rem dirimendam, ut sententiam ipse suam dīceret, cui omnēs laetī obtemperāvērunt. Haec erat, ut Hispānus cum Sunday proficīscerētur, Friday autem apud sē remanēret. Addidit vērō, priusquam ambō illī in viam sē cōnferrent, necesse esse ut, arātō agrī deciēs majōre spatiō, sēmina sererentur ; auctō enim colōnōrum numerō, vīctum quoque necessārium augendum esse. Itaque per aliquot hebdomadēs continuās agricola quisque factus est, operāriōrumque dīligentiā fēlīciter omnia et cito cōnfecta sunt ; cūnctīsque intrā quīndecim diēs absolūtīs, cōnstitūtum iter parātur.
Sed prius quam proficīscerētur, Hispānus probī grātīque in Crūsōeum animī documentum ēdidit, quod et prūdentiam ejus mōnstrāvit. Nam cōnfessus est populārēs suōs, ipsīus īnstar, esse rēmigēs dē plēbe*, rude genus et incultum ; neque sibi eōrum mentem adeō perspectam esse, ut spōnsor fīat dē illōrum fide ac voluntāte ; itaque sē optimum cēnsēre, ā Rōbinsōne sīcut ā dominō lēgēs cōnstituī, neque quemquam in īnsulam addūcendum esse, nisi prius lēgibus illīs sēsē obstrīnxisset. Quam ob rem Crūsōeus, laetus hospitis fide, ejus cōnsiliō obsecūtus est. Hīs autem verbīs lēgēs scrīptae sunt.
“ Quīcumque in īnsulā vīvere, atque in partem commoditātum quās illa praebet admittī cupit, eum oportet :
“ Voluntātī dominī illīus īnsulae in omnibus oboedīre, cūnctīsque īnstitūtīs, quae ille ad salūtem commūnem cīvium prōmovendam praecēperit, obtemperāre.
“ Vītam agere in labōre, temperantiā, honestāte ; nēmō enim in hāc īnsulā vītam dēget quī aut ignāviae, aut luxuriae, aut ūllī turpitūdinis generī sē dederit.
“ Abstinēre ab omnī rixā ; sīquis autem injūriam accēperit, in propriā causā jūdex ipse nē fuerit, sed eam aut ad īnsulae dominum dēferet, aut ad eum quī jūdex ab illō cōnstitūtus fuerit.
“ Omnēs labōrēs ad commūnem ūtilitātem necessāriōs libenter suscipere, et sī rēs postulābit, dominō, vel cum vītae discrīmine, opem ferre.
“ Sī quis ūllam ex hīs lēgibus aequissimīs violāre ausus fuerit, cēterī cōnsentientēs aut eum cōgent ut pāreat, aut ex īnsulā in perpetuum ējicient.
“ Nēminem vērō nōn hortāmur ut hās condiciōnēs sēriō perpendat, nōmenque nē subscrīpserit, nisi prius statuerit illīs quam studiōsissimē obtemperāre. ”
“ Rōbinson Crūsōeus. ”
Hās lēgēs scrīptās Hispānus in vernāculum sermōnem vertit. Quō factō, ille et calamīs et ātrāmentō īnstruitur, ut populārēs suī anteā nōmina lēgibus prōpositīs subscrībant quam proficīscantur. Tum viāticīs scaphae impositīs, magnā cum pietāte valedīcunt Rōbinsōnī sociōque et vēla faciunt.
Hīs perāctīs, Crūsōeus, comite Friday, forte vēnātūrus in itinere nōn longē prōcesserat, cum canis stetit lātrāns ad īmam rūpem arbustīs cōnsitam. Accēdunt ambō propius hiātumque in rūpe vident adeō artum ut irrēpere, neque tamen ingredī possent. Crūsōeus socium temptāre jussit num per hiātum istum posset sē immittere.
Quī caput cum vix admōvisset, horrendō clāmōre retrāxit, tum Rōbinsōnis admonitiōne nē audītā quidem, āmentis īnstar aufūgit. Ille tandem eum assecūtus causam fugae rogat : “ Heu ! heu ! ” respondit Friday, “ fugiāmus ! mōnstrum horrendum vīdī, ingēns, ārdentibus oculīs, faucibus tantīs ut nōs ambō simul absorbēre possit. ” Cui dominus : “ Ehem ! ” inquit, “ faucēs satis amplās dīcis ; attamen ipse rem explōrābō. ” “ Ō domine, ” (haec exclāmat servus, dominō ad pedēs prōvolūtus), “ per tē Deum obsecrō ; nōlī hoc facere ; tē mōnstrum illud dēglūtiet ; tum miser Friday dominō orbātus erit. ” Rōbinson subrīdēns interrogat, an ipse ab illō dēvorātus fuerit. Quī cum obmūtēsceret, domum jussit festīnāre, ut lampadem accēnsam peteret. Ipse ad spēluncam reversus sclopētō armātus, ad ōstium sē collocat.
Intereā Friday cum lampade redit, dominumque iterātīs precibus ōrat nē mortī certae ultrō sē objiciat ; ille autem quī rē dēlīberātā timōris expers erat, hortātur socium ut animō cōnfīdat. Tum lampadem sinistrā, sclopētum dextrā tenēns, mōnstrō fortiter obvius fertur. Capite vix immissō, ad dubiam lampadis lūcem ipse quoque aliquid cōnspicātus est quod sibi horrōrem incussit ; neque adeō tamen aufugere voluit ; sed admōtā propius lampade, perspexit nihil illud esse nisi lamam aetāte frāctum et seniō mox interitūrum.
Cum igitur Rōbinson circumspiciendō nihil dēprehendisset propter animal illud minimē timendum, vocātō ad sē Friday, penitus in spēluncam irrēpsit. Hic etsī vehementer trepidabat, nōn potuit dominum ducem nōn sequī, neque ibi sine admīrātiōne vīdit quantopere propter ipsīus terrōrem mōnstrum in majus crēvisset.
Cum jam lama in eō esset ut ageret animam*, Rōbinson illum ex antrō āmovet quem, cum exspīrāverit, terrā obruat. Mox locō explōrātō antrum satis amplum et jūcundum inveniunt. Ex quō magnam in posterum ūtilitātem sē captūrōs spērābant ; hoc enim statim Rōbinson ēlēgit domiciliō ubi, fervidissimō sōlis aestū, frīgus captāret. Itaque missus est Friday ut īnstrūmenta afferret ; quōrum ope coepērunt ōstium antrī amplificāre ; atque hōc opere tempus nōn sine jūcunditāte cōnsūmpsērunt.
Nāvis anglica appulsa ad īnsulam — Quō cāsū — Magna Crūsōeī in praefectum merita — Spēs līberātiōnis.
Intereā accidit ut Hispānus et Sunday octo jam diēs āfuissent necdum rediisent. Friday saepissimē nunc ad montem prōcurrēbat, nec tamen, quamvīs intentīs intuērētur oculīs, quidquam cōnspiciēbat. Forte tandem cum Crūsōeus domī versābātur, ecce subitō redit ille ac procul : “ adveniunt ! ” inquit, “ adveniunt ! ” Hōc nūntiō laetus, dominus ad collem properat. Inde ē longinquō scapham ad īnsulam tendentem prōspicit. Sed incertum sē esse profitētur num haec esset ea quam spērāvissent. Friday expalluit ; Rōbinson iterum speculātur. Scīlicet Eurōpaeāna erat nāvicula albīque hominēs in eā armātī. Extemplō sociī alium collem cōnscendunt, certiōra vīsūrī. Quantus vērō fuit stupor cernentium nāvem ingentem Anglicam, ad ancoram cōnsistentem.
Tum Rōbinsōnis animus admīrātiōne, metū, laetitiā, invicem afficitur. Hinc enim gaudet spē līberātiōnis, inde vērō stupet metuitque, quod in dubiō esset quō cōnsiliō nāvis ista hūc appulisset. Itaque veritus nē pīrātae essent, in colle arboribus virgultīsque cōnsitō sē sociumque collocat in speculīs*. Inde cernunt scapham ūndecim hominibus onerātam ad lītus appellere, quōrum octo armātī erant, trēs reliquī inermēs vīnctīque. Hī quidem vix in lītore expositī vinculīs solūtī sunt. Ūnus ex illīs misericordiam armātōrum implōrābat. Reliquī duo manibus sublātīs ā Deō auxilium et salūtem petere vidēbantur. Quibus cōnspectīs, Crūsōeus perturbātus et anceps cōnsiliī stetit. At brevī nōn sine horrōre videt nōnnūllōs nautārum strictīs gladiīs necem captīvō intentāre, ac deinde tribus captīvīs relictīs proximum nemus petere. Illī intereā sedēbant maestō dējectōque vultū, incertī quid deinde futūrum esset. Tum Crūsōeus, cujus in mentem aliēnīs malīs propria revocābantur, miserīs istīs hominibus vel suae vītae perīculō opem ferre statuit. Igitur Friday jubētur sclopēta, gladiōs, apparātum tormentārium quam celerrimē afferre ; ipse remanēre satius dūxit*, speculātūrus quae sequerentur. Cūnctīs igitur ad pugnandum parātīs, magnō cum gaudiō nostrī animadvertunt nautās vagātōs in umbrā passim recubāre ut somnō, diēī fervidissimō tempore, indulgērent. Tum Rōbinson, cum paululum exspectāsset, animō audācī ad miserōs illōs accēdit. Quī cum āversī sedērent, attonitī stupuērunt, audītā vōce subitō haec clāmantis : “ Quīnam virī estis ? ” At illī exsilīre, fugamque parāre. Crūsōeus Anglicō sermōne hortātur nē timeant ; sē servātōrem adesse, et dē patriā, dē malīs, et quid opis ipse ferre posset interrogat. Cui “ Germānī sumus, ” respondet ūnus quī Anglicam linguam intellegēbat. “ Nautae meī, conjūrātiōne factā, nāvī meā potītī sunt. Prīmō statuerant mē cum virīs istīs bonīs interficere ; tandem vītam dēprecantibus concessērunt. Vīta autem in hāc īnsulā dēsertā, inopiā et miseriā peritūrīs, ipsā morte acerbior est. ” “ Ego vōs, ” huic Crūsōeus respondit, “ ē rēbus hīs tam miserīs expediam, vel ipsīus capitis meī perīculō ; sed duplicī lēge : scīlicet ut tū, dum hīc habitēs, cum tuīs mihi pāreās ; deinde ut, sī nāvem tuam tibi restituere mihi contigerit, mē meōsque in Angliam revehās ”. Quae cum praefectus prōmīsisset, tum sclopētō ūnumquemque gladiōque armāvit, eā tamen condiciōne nē quis iīs ante ūterētur quam ipse jussisset. “ In scelestōs istōs hominēs, ” addit ille, “ somnō nunc sōpītōs et passim jacentēs invādēmus ; sed ita ut minimē cruenta victōria sit. ”
Tum illī tōtī ab lūctū versī in īram, ducem secūtī sunt, et Friday sēcum ferēbat laqueōs quibus ligātī fuerant. Jam ad proximum accēdunt, in faciem prōstrātum et somnō tam altō oppressum ut, manibus pedibusque vīnctīs, ōs eī prius obstrūxerint quam penitus experrēctus sit. Manibus tum ā tergō revīnctīs, immōtum eum manēre jubent ; minātī sē eum, sī vel minimam vōcem ēdat certē jugulātūrōs esse. Quō factō, ad alterum properant, quem ligātum pariter eadem minātī supīnum collocant. Et jam sex in vinculīs erant, cum postrēmī duo subitō experrēctī surgunt et arma corripiunt. “ Ō scelestī, ” (ita exclāmat Rōbinson), “ cernite sociōs, arma abjicite ! perībit quī cūnctātus erit. ” Haec cum intonuisset illī gladiīs abjectīs in genua sē prōsternere, supplicēsque dēlictī veniam ā praefectō petere. Atque hīs etiam manūs nōdīs implicantur. Tum Crūsōeus jubet ūniversōs in spēluncam contrūdī, ōstiōque validīs arborum rāmīs obstrūctō, mandat cūstōdī ut interficiātur sī quis claustrum cōnētur perrumpere.
Deinde sociī factō agmine ad scapham sē cōnferunt quam vectibus admōtīs in siccum prōtrahunt, et carīnam deinde perforant. Sub hōram post merīdiem tertiam, tormentī fragōre temptant ut nautās ex īnsulā revocent. Quō signō ter repetītō cum nēmō rediisset, altera scapha ē nāvī profecta est ad īnsulam. Tunc Crūsōeus cum sociīs in collem sē recipit. Scaphā appulsā, nautae ad priōrem currunt quam cernunt in siccō perforātam. Cōnfestim circumspicere, sociōs nōmine vocāre, neque tamen quisquam fuit quī respondēret. Illī decem numerō erant, armātī omnēs. Rōbinson quī ex praefectō accēperat inter captīvōs trēs esse quī nōn nisi metū coāctī vēnissent in sceleris societātem, Friday gubernātōremque ad eōs mittit ; cumque illī veniam ōrāssent impetrāssentque, armīs redditīs, eōs quae ipse praeceptūrus sit sēdulō exsequī jubet.
Interim quī prīmī advectī fuerant clāmōrem sustulēre. Redditur et major ā Crūsōeī commīlitōnibus ; hōc enim modō ille jusserat ut advenae in nemora allicerentur. Illī scīlicet vōce respondentium vix audītā, sparsī hinc inde per silvās vagantur. Sed nūllō repertō, cum jam advesperāsceret, ad scapham redībant, cursū et vānō errōre fessī. Atque ut quisque occurrit excipitur ab īnsidiantibus, quōrum in manūs captīvī sex incidērunt. Cum quattuor aliī reverterentur, mittitur ad hōs quīdam nautārum in grātiam receptōrum, interrogātūrus an sponte armīs abjectīs sē submittere velint ; nī facerent, īnsulae prōcūrātōrem, trīgintā abhinc passibus, quīnquāgintā mīlitēs ex arce ēdūxisse quī ipsōs caederent. Tum Rōbinson armōrum strepitum ūnā omnēs ēdere jussit ad verba lēgātī cōnfirmanda. Itaque illī nōn vī sed arte vincuntur. Mox quīdam ex iīs haec rogat : “ An vērō dēlictī veniam impetrātūrī sumus ? ” Cui praefectus in virgultīs latēns sīc acclāmāvit : “ Vōcem meam agnōscis, Thōmā Smith ! Sī īlicō arma ē manibus ceciderint, vītam omnēs habēbitis, Atkins exceptō ”. (Ille enim sēditiōnis concitor fuerat.) Tum ūniversī statim arma abjicere. Atkins ipse praefectum obtestātur ut sibi parcat ignōscatque ; commūne enim esse omnium scelus. Praefectus respondet, sē (quod ūnum posset), prōcūrātōris eum clēmentiae commendātūrum.
Quō factō, Friday cum nautīs ad illōs vinciendōs mittitur. Jam Crūsōeus, quī prōcūrātōris persōnam sustinēbat, cum praefectō accessit. Hic autem dē captīvīs eōs ēlēgit quibus tālēs esse mōrēs nōverat ut ipsōs sceleris commissī vērē paenitēret ; hī ad arcem, cēterī ad spēluncam dūcuntur. Ex iīs quī in antrum anteā conjectī erant duōs etiam addūcī jussit, dē quibus quoque bene spērābat. Quōmodo autem cum illīs ēgerit et quae posteā acciderint, mox nārrābimus.
Fundāta colōnia — Crūsōeus relinquit īnsulam — Quod accidit in patriam redeuntī — Quōmodo vītam deinde honestam et beātam dēgit.
Quibus ignōtum fuerat, hī ante arcem collēctī decem erant. Crūsōeus haec profitētur : eā lēge ipsōs sēditiōnis veniam impetrātūrōs ut praefectum lēgitimum in recuperandā nāve adjuvent. Quae sententia etiam captīvīs dēnūntiātur. Tum captīvīs simul et līberīs ūnā colloquendī* cōpia data est, ut sēsē mūtuō in fide servandā cōnfirmārent, cum haec sōla sontibus salūtis via patēret. Interim fabrō lignāriō* mandātur ut alterīus scaphae perforātae carīnam reficiat. Tum altera praefectō, altera gubernātōrī trāditur, nautīs inter utrumque dīvīsīs, cūnctīque apparātū bellicō īnstrūctī vēla faciunt.
Crūsōeus, cujus fortūna ex ēventū hujus inceptī pendēbat, tantā animī perturbātiōne et sollicitūdine agitābātur, ut stāre ibi nescīret ; nunc in spēluncā sedēre, nunc in collem ascendere, et quia noctū oculōrum dēficiēbat ūsus, auribus captāre sī quid forte ē nāve audīret. Augēbātur enim sollicitūdō exspectātiōne signī dē quō inter eōs convēnerat. Triplex scīlicet fragor ille nōndum audītus erat, mediā jam nocte ingruente.
Et jam spēs omnis abierat, cum ē longinquō subitō sonitus fit. Crūsōeus quasi ē somnō repente excitātus, aurēs ērigit. Sequitur alter fragor et deinde tertius. Nunc cōnstat nāvem esse expugnātam, nunc certō in Eurōpam profectūrus est. Tum āmēns laetitiā dēvolāre, socium in grāmine recubantem excitāre, amplectī, deinde ad arcem currere, sarcināsque raptim colligere. Diē nōndum exortō, ad collem rūrsus properat, eōque ubi nāvis in ancorīs cōnsistēbat oculōs intendit. Brevī cōnspicit praefectum nāvis, quī collem nōnnūllīs comitantibus cōnscendit. Rōbinson ūnō impetū ejus in amplexūs prōvolat. Tum praefectus nārrat sē nāve fēlīciter admodum potītum esse, occīsō nūllō neque vulnerātō quidem ; obscūrā enim nocte ita ēvēnisse, ut neque agnōscerētur ipse, neque comitēs ā nāve prohibērentur. Turbulentissimōs sēditiōnis auctōrēs sibi quidem obstitisse, sed captōs in vincula fuisse conjectōs. Hīs dictīs, cibōs quōsdam lautiōrēs ē nāve afferrī jubet, laetīque omnēs jūcundissimō convīviō recreātī sunt.
Deinde praefectus Crūsōeum rogāvit quidnam nunc sibi faciendum mandāret, quō ipsī grātiam persolveret. Huic ille “ praeter hesterna prōmissa ” ait, “ haec tria tē rogābō. Prīmum quidem ut hīc commorēris, dōnec pater sociī meī redierit ; tum ut mē meōsque in nāve excipiās ; dēnique ut sēditiōnis auctōribus veniam dēs. Haec sōla dēlictī poena sit ut in hāc īnsulā dēserantur. ”
Praefectus haec pacta servātūrum sē pollicitus, captīvōs addūcī jubet, pessimīsque eōrum dēsignātīs poenam irrogātam* dēnūntiat ; neque illī sine laetitiā hoc audiērunt, cōnsciī quippe tantī admissī facinoris. Crūsōeus eōs mox docuit quōmodo vīctus petendus esset, illīsque rēs suās omnēs relictūrum sē prōmīsit.
Dum noster haec loquitur, Friday magnō cursū anhēlāns nūntiat patrem cum Hispānīs advēnisse. Cūnctī igitur illīs obviam properant. Friday cēterōs praegressus in amplexūs patris praecurrerat. Crūsōeus nōn sine admīrātiōne duās mulierēs inter advenās cōnspexit ; Sundayque interrogātus docet uxōrēs esse duōrum Hispānōrum, quās illī in ipsā regiōne dūxerant*. Hī vērō ubi audīssent Rōbinsōnem mox profectūrum, nōnnūllōsque rēmigēs in īnsulā relictūrum esse, rogāvērunt ut sibi quoque licēret in eā remanēre ; sē enim omnibus audītīs quae aliī memorāverant jūcundiōrem illā sibi sēdem nōn optāre. Quibus precibus ille libentissimē annuit ; gaudēbat imprīmīs quod duōs hīc spectātā probitāte virōs relictūrus esset. Spērābat enim fore ut eōrum operā et exemplō cēterī ad bonam frūgem* redūcerentur. Hāc mente aliōs omnēs eōrum auctōritātī subjicere cōnstituit.
Itaque ūniversōs arcessī jubet ; sex Anglī erant et duo Hispānī cum uxōribus. Quibus convocātīs suam Crūsōeus hīs verbīs voluntātem dēclārāvit : “ Nēminem fore spērō, quī mihi jūs dēneget dē rēbus meīs, hāc quidem īnsulā cum omnibus quae in eā sunt, arbitriō meō statuendī. Optō autem ut omnium cujusque vestrum quī hīc remānsūrī estis condiciō sit beātissima ; quam ob rem vōbīs certās lēgēs nōn habentibus meum est īnstituere, vestrum autem sequī.
“ Haec igitur accipite.
“ Hōs ambō Hispānōs ego meōs in īnsulā vicāriōs cōnstituō. Hī praecipient, vōs pārēbitis. Hīs committō apparātum omnem bellicum, atque īnstrūmenta omnia ; eā tamen lēge ut illī vōbīs necessāria praebeant, vōs autem cum iīs honestē in pāce vīvātis.
“ Prīncipiō Deum colite ; nūlla enim cīvitās firma, nisi fundāmentum sit amor Deī.
“ Proxima pietātī sit jūstitia. Jūs suum cuique tribuātur ; neu cuiquam nocueritis.
“ Dē cēterīs ambō Hispānī vīderint. Illī fīnēs agrīs assignābunt, jūraque, prout rēs postulābit, et prīvāta et pūblica statuent.
“ Ōlim* fortasse licēbit dē vōbīs nūntium accipere ; fortasse mē aliquandō juvābit extrēmum in hāc īnsulā mihi cārissimā vītae tempus agere. Vae illī quī intereā hās lēgēs meās ēverterit. Eum ego in cymbā impositum flūctibus saevissimā tempestāte agitātīs trādam hauriendum. ” Hīs audītīs, assēnsēre omnēs sēque oboedientēs futūrōs esse pollicitī sunt.
Tum noster ea notāvit quae sēcum āveheret : vestem ē pellibus ā sē ipsō cōnfectam, cum umbellā ; hastam propriā quoque arte perfectam, arcum, secūrimque siliceam ; psittacum, canem villōsum, lamāsque duōs ; quae īnstrūmenta, cum esset sōlitārius, fabricāverat. Hīs cūnctīs in nāvem trānslātīs, secundō spīrante ventō, proficīscī proximō diē cōnstituunt. Jamque tempus adest. Tum Crūsōeus eōs quī remānsūrī erant ad concordiam pietātemque sequendam dēnuō hortātus, ultimum valē clāmat, et cum comitibus Friday et Sunday nāvem cōnscendit.
Fēlīcissimus ad Hamburgum cursus fuit. Cum nāvem Crūsōeus opportūnē hīc invēnisset Londīnium tendentem, ā Germānicae nāvis praefectō discessit, atque alteram cōnscendere properāvit. Haec brevī solvit ancorās. Dulcissima jam Crūsōeī patria ē longinquō cernitur. Jam in ōstium Tamesis advēnēre, cum subitō saeva tempestās exoritur nāvemque vī magnā in ōram conjicit. Tum quidquid valet dīligentia, quidquid perītia, adhibētur ; sed frūstrā ; ventī furor, omnī cōnātū* major, nāvem abreptam in harēnās agit tantā vī ut carīna disrumperētur. Irruit extemplō in eam ingēns aquae vīs, adeō ut dē salūte omnēs dēspērārent ; nāvigantibus vix datur cōpia in scaphās dēsiliendī ut mortī, sī fierī possit, sē ēripiant.
Sīc igitur Rōbinson cum dēnuō naufragium fēcisset, miser in portum proximum advēnit, neque quidquam servāvit praeter canem quī vectum in scaphā dominum natandō secūtus est, et psittacum in umerō ejus sedentem. Multīs post diēbus, certior factus est umbellam vestemque pelliceam repertās esse.
Portus ille ad quem appulerat scapha octo mīlia passuum ā Londīniō aberat. Audiit patrem suum senem bonā valētūdine ūtī, mātrem vērō, fēminam optimam, obiisse. Quod quidem gravissimō eum dolōre affēcit. Jam Eborācum profectus, vīgintī quattuor hōrārum spatiō eō advēnit. Cum sequente cane et psittacō umerō īnsidente in terram dēscendisset, per circumfūsam spectantium turbam in hospitium proximum sē contulit. Inde nūntiō ad patrem missō, cūrāvit nē senex ille optimus fīlium reducem nimis subitō revīseret neu, tantae nōn capāx laetitiae, mortem occumberet.
Jam fīlius ipse per platēās satis sibi cognitās ad patriōs penātēs prōvolat, domumque assecūtus in patris gaudiō trepidantis amplexūs ruit. “ Mī pater ! ” “ Mī fīlī ! ” haec tantum ambō ēloquī potuērunt. Mūtī, trepidī, spīritū interclūsō, alter alterīus ē collō pendent, dōnec vīs benigna lacrimārum animum utriusque levāvit.
Intereā Friday mīrātur frequentem* tēctīs urbem stupetque inhiāns innumera rērum mīrācula quae nunc undique oculīs obversantur. Quōrum aspectū satiārī nōn potuit. Ac prīmō diē nūllam rem ab aliā distinguēbat ; tanta enim animī perturbātiō erat ut hebēs oculīs et animō esset.
Pater Rōbinsōnis īnstitor erat. Proptereā optāvit ut fīlius in mercātūrā exercērētur, hērēs patris īnstitūtus. Sed fīlius ad labōrem indūrātus patrem rogāvit ut sibi licēret fabrōrum tignāriōrum* artem discere. Itaque cum sociō tignāriī cujusdam disciplīnae sē trādidit, atque brevī uterque in eā arte tantum prōfēcerat ut ipsī magistrōrum dignitātem assequerentur. Quō factō, officīnā commūnī īnstitūtā, amīcitiam inter sē, summō studiōrum voluntātumque cōnsēnsū, ad extrēmum vītae diem coluērunt. Et sīc perpetuā tranquillitāte, sānitāte, industriā, fortūnātī ambō vīxēre ad summam senectūtem, posterīque libenter retinēbunt duōrum memoriam hominum, quī cēterīs documentō erunt quōmodo suae quisque fēlīcitātis artifex esse possit.
Robinson Crusoe is a book that was adapted numerous times into Latin, and it may be difficult to understand where each version comes from. Here is a small genealogy :
Some changes were made in the original text, as follows :
Various fixes have been made, such as transcriptions errors, new spelling improvements (for the second version), and numerous macron corrections.